Ахмет Байтұрсынов қоғам қайреткері
Мазмұны
Кіріспе
2
1 Қазақ тіл білімінің іргетасын қалаушы ғалым - Ахмет Байтұрсынов
8
1.1Ахмет Байтұрсыновтың өмірбаяны
8
1.2 А. Байтұрсыновтың саяси-қоғамдық көзқарастары
11
2 Ахмет Байтұрсынов ақын-жазушы ретінде
13
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармалары
13
2.2 Ахмет Байтұрсынұлының сауат ашуға және грамматикаға қосқан үлесі
34
2.3 Ахмет Байтұрсынов замандастарының ой-пікірлері
52
Қорытынды
58
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
60
Қосымша
63
Кіріспе
Ахмет Байтұрсынұлының публицистикасы мен редакторлығы бүгінгі таңда зерттеушілер тарапынан замана талабына сай жаңаша қырынан әлі де болса зерделенер, толық тұжырымдар мен әділ бағасын аларлық құнды тақырып.
Ұлтының ары мен намысы, азаттығы мен теңдігі жолында саналы да ғұмырын арнаған Алаш арысы Ахмет Байтұрсынұлы мұрасы мен азаматтық қайраткерлігін дәріптеп, ұлтымыздың шежірелі тарихы мен қордалы әдебиетіндегі алар орнын айқындап, келер ұрпаққа аманат ету біздің азаматтық борышымыз. Ахмет Байтұрсынұлының көсемсөздерін бүгінгі дәуір тынысы тұғысынан саралап, оны сол тұстағы саяси - әлеуметтік жағдайлармен тығыз байланыстыра қарастырып, бітіру жұмысының ғылыми тақырыптық ауқымына негіздедік.
Бүгінде тәуелсіз ел болып отырған қазақ халқы үшін тарихтың және әдебиеттің асыл тұлғаларының ғұмыры мен шығармашылығы турасында еңбектер жазып, жаңаша пайымдаулар жасап оқушылар мен студенттер қауымының зердесіне ұсыну бүгінгі талап тұрғысынан әділ тұжырым. Осы орайда ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамы мен ұлттық идеяны және сол аумалы-төкпелі кезеңнің тарихи ақиқатын көркем сөзбен өрнектеген әдебиетімізді дәріптеп қастерлеп зерделеудің келер ұрпаққа берері мол. Мұндай зерттеу жұмыстары бүгінгі заман талабынан туындаған зор қажеттілік екені даусыз. Ахмет Байтұрсынұлының ұлт-азаттық тақырыбына арналған саяси көсемсөздері мен көркем шығармаларын бүгінгі дәуір тынысы тұрғысынан саралау қиын емес.
Осы орайда Ахмет Байтұрсынұлының көсемсөздеріндегі шығармаларындағы ұлт-оятушылық идеясының көрінісі мен ұлт-азатшылдық бағытын айқындамай оның азаматтық-қаламгерлік келбетін, шеберлік дарынын толық түсініп, шын мағынасындағы әділ бағасын бере алмаймыз.
Ұлт - азатшыл бағыттағы оның шығармашылығының басты міндеті -ұлттық сананы ояту болды Ахмет Байтұрсынұлының ағарту, өнер - білімді ел азаттығы жолындағы күресте қару етіп пайдаланып, өз туындыларында еркіндік, азаттық, бостандық идеяларын аса бір ұлтжандылықпен ту етіп көтергенін толыққанды пайымдау арқылы оның қайраткерлік қуатын ашуға талпыныс жасадық. Ахмет Байтұрсынұлының көсемсөздерін зерттеп танытуда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті іргелі табыстарға қол жеткізгенін және сол арқылы үрдісі жаңа деңгейге көтерген батыл ізденістерге барғанын танып, қарастыру арқылы дәуірлер озса да өз құнын, толық бағасын жоймас мұра екенін мойындаймыз.
Атап айтсақ Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының алаш елінің азаттыққа ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де, деректі тұжырымдар арқылы зерделеу құндылығы ашылып, әдебиет тарихында қалыптастырған ұлт - азаттық күрес идеясын ұрандаған қайраткерлігі ретіндегі келбетін жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының алаш елінің азаттыққа ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де деректі тұжырымдар арқылы зерделеуге тырыстық. Әдебиет тарихында қалыптастырған, тыңнан түрен салған идеяларын ұрандаған ағартушылық - ақындық қайраткерлігі ретіндегі келбетін жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Ахмет Байтұрсынов - қазақ мәдениетінің тарихында үлкен, бір дәуірді алып жатқан алып тұлға. Оның тарихи тағылымы мол, тәрбие туралы өзіне тән прогрессивтік ой-пікірі бар ұлы -ғалым. Қазақ философиясының (тіл білімі және әдебиет тану) негізін салушы педагог-ағартушы, мәдениет және қоғам қайраткері.
А. Байтұрсынов - алғашқы қазақ тілінің авторы (1912). Сол кездің өзінде ол жүзеге асырған қазақ жазуы (''Жаңа емле ережесі'' айнала ортадан тиісті бағасын алды. Оған прогрессивтік зиялы қауым ерекше назар аударады. Ал, 1924 жылы, ол жаңа қазақ алфавиті ретінде қабылданып, оған ғалымының құрметіне - Байтұрсынов аты берілді. Ол өз заманында барлық түркі тілдес халықтардың ең жақсы үлгісі ретінде қабылданды. Сондай-ақ, біздің шетелдік отандастар күні бүгінге дейін Байтұрсынов графикасын пайдаланады. Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектері қазіргі кездің өзінде үлкен беделмен қолданылады. Оның қазақтың тіл білімі және қазақ тілін оқыту методикасы өзінің сапалылығымен және ана тіліміздің ерекшелігін жинақтайтын оқулық негізі ретінде үлкен табыспен мектептер мен жоғары оқу орындарында о(қытылып, қолданылмалы қазақ тілінің қолтума оқулығына айналып отыр.
Тақырып өзектілігі: Ахмет Байтұрсынұлы түркі тіл білімі тарихында грамматиканың барлық саласында ғылыми жол бастаушы және негізін қалаушы ғылым.
А.Байтұрсынұлының есімі Алашорда басшылығымен тығыз байланысты болғандықтан, оның қоғамдық, саяси және мемлекеттік қызметін зерттеу өте қиын. Өйткені зерттеу міндеттерінің ауқымы өте кең. Сол себепті қайраткер өмір сүріп, қызмет еткен кезеңдегі ең күрделі тарихи құбылыстар мен саяси оқиғаларға тереңдеп үңілу қажет. 1905 жылы және өмірінің соңына дейін (1937 ж.) Байтұрсынов саяси оқиғалардың бел ортасында болды, сол үшін 1907 жылдан бастап қуғын-сүргінге ұшырап, түрмеге жабылды, содан кейін қазақ даласынан тыс жерлерге жер аударылды. Оған саяси сенімсіз деген жала жабылып, үнемі патша үкіметінің бақылауында болды.
Ахмет Байтұрсынұлы саяси қызметін 1905 жылы бастады. Ол 1905 жылы Қояндин жәрмеңкесінде 14500 адам қол қойған Қарқаралы челобитнойы (челобитной желобитная) авторларының бірі болды. Қарқаралы петициясында жергілікті өзін-өзі басқаруға, соттарға өзгерістер енгізу, қазақ ұлтының мүддесіне сай ұлттық тәрбие беру, ар-ождан бостандығы, діни сенім бостандығы, цензурасыз газет шығаруға рұқсат беру және баспахана ашу мәселелері қаралған. қарастырылды. , ол қазақ ұлтының мүддесі үшін ескірген заңның орнын басады.
1913 жылы қазақ апталығын ұйымдастырып, осы газет арқылы саяси үгіт-насихат жүргізіп, қазақ зиялыларын өз айналасына топтастыруға қол жеткізді. Отаршылдық езгіге қарсы ірі саяси оқиғалардың бірі - 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде патша үкіметі мен халық арасында бітімгершілік саясатын жүргізіп, қазақ халқын аман алып қалудың жолын іздеді. Көп саяси тәжірибе жинақтаған Ахмет сол кезде газет арқылы халықтың құлағы, көзі, шынайы қолдаушысы болды.
А.Байтұрсынов 1907-1917 жылдар арасында Орынборға жер аударылып сонда тұрған жылдарында ғылым, білімге бұрынғыдан да терең үңіліп, қазақ балаларын оқытудың әдістерін, қазақ тілі мен әдебиеті, өнері, тарихы, мәдениеті туралы өрен ойлар айтып, бастауыш мектептерге арнап оқулықтар мен оқу құралдарын жаза бастайды. Халық мұраларын, ауыз әдебиетін - эпос, ертегі, жұмбақтар жинап бастыру ісімен айналысады, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданады.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ елінің жоғын жоқтап, санасына сәуле құюға байланысты жасап жүрген еңбектері елге тарай бастайды. 1913-18 жылдар арасында бейресми газет ''Қазақ'' газетінің редакторы болып жұмыс істеген жылдарында - газет бетінде халықты оқуға, білімге, өнерге, бостандыққа, теңдікке шақырған ойларын газет бетіне ашық жариялағанды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақтарды надандық шырмауынан шығарудың бірден-бір жолы ғылым-білімге ұмтылу, оқу-ағарту жұмысымен айналысу деп түсінген Байтұрсынов бұл пікірін "Қазақ" газетін жариялауға ұдайы ұмтылыс жасаған. 1911 жылы Орынборда басылған ''Маса'' атты жинағы, халықты өз тағдыры үшін күреске шақырып, жұртшылықты шырт ұйқысынан оятқан дабылды еңбек-топтама туынды болған. Ахмет қалғыған халқын ең болмаса маса болып шағып оятайын, ойландырайын - деген мақсат көздейді.
А.Байтұрсынұлының 20 ғасырдың басында жарияланған Революция және Қырғызстан атты мақаласында қазақ халқының 1917 жылғы Қазан-ақпан төңкерісін қалай жеңгеніне назар аударып, Алаш автономиясының жариялауының себептерін ашып көрсетеді. Өз үкіметін, Сібір үкіметін, Алашорда үкіметін, Құрылтай жиналысы комитетін және Колчакпен қарым-қатынасы туралы пікірін білді.
1919 жылы сәуірде А.Байтұрсынов Қазақстан облыстық революциялық комитетінің мүшесі болып бекітілді. 1920 жылы қазанда Қазақ АССР-і болып өзгертіліп, Әкімшілік атқару комитеті қайта құрылды. Біздің тәуелсіздік идеямыз 1917 жылы желтоқсанда құрылған Алашорда үкіметінің құрылуынан басталады.
Сәкен Сейфуллин Ахмет Байтұрсынына баға беріп, былай дейді: ...Патша кезінде қорлық көріп, құлдыққа, еріксіз еңбекке бағынып, қазақтың ұлттық намысын сейілтіп, ұлтының жоғын жоқтаған жалғыз Ахмет болды,ғалымдарға қараған кезде. Ол кезде қазақтың білімді азаматтарының бір бөлігі уездік, губернаторлық соттарда тілмаш болу үшін бар күш-жігерін жұмсаса, енді біреулері ақшаны сатып алып ірі болуға тырысса, Ахмет қазақ халқына аянбай қызмет етті. Халықтың көзайымына айналған ол өзі армандаған кәсіппен айналыса бастады.
Мұхтар Әуезов: Ақан ашқан қазақ мектебі, Ахаң өзгерткен ана тілі, Ахаң жазған әдебиеттегі ел ұраны - қазақ баласы үшін тынымсыз еңбек, қайрат, Қырық премьер қанға толы, Бұқара, Қазақ... Өнер-білім, саясат, басқа тарих ұмытпасақ та ұмытпайды.
Бірақ айтылған сөзден қашуды үйренген большевиктер бұл шындықты жоққа шығарып, оның есімі мен еңбегін тарихтан өшіруге тырысты. Бүкіл саналы ғұмырын адал қызметке арнап, халық жауы деген айып тағылып, атын атағандарды атқылап, жер аударып, туған қаласының жауы атанған. Алайда ол мақсатына жете алмады. Жала - бұлт, ақиқат - күн, таң атты, ақиқат нұрға бөленді. Елін сүйген ұлтжанды Ахмет Байтұрсынұлы халқымен бірге табысқа тағы да жетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ахмет Байтұрсынұлының қазақ ұлтының саяси тарих процесіндегі рөлі мен қызметін деректік материалдар негізінде тарихи зерттеулер тұрғысынан көрсету. Тарихшы ғалымдардың тұжырымдамалары мен берген бағаларын анықтау және А.Байтұрсынұлының қазақ ұлтына ұлттық айқындық берген еңбектеріне деректік мазмұн беру. Ұлт ұстазының қазақ қауымының көсемі етіп танытқан - өз халқының алдыңғы қатарлы жұрт қатарына қосу үшін жасаған еңбегі және сол жолда бүкіл өмірін арнап, халықтың сана-сезімін ояту, тұрмыстық жағдайын жақсарту, халықты сауаттандыру идеясы болғандығын ашу. Елдің сауатын ашу идеясы ұлы ұстаздың қоғамдық-саяси қызметінің тірегі, бүкіл өмірінің өзегі және өз халқының тағдырының жанашыры болып өткендігін айқындайды. XX ғасырдың басында қазақ халқы тәуелділікпен өмір сүріп жатқан уақытта қазақ зиялылары халқы үшін қам жеп, сол заманның ойшылдарының сөзімен айтқанда, М.Дулатұлы Оян, қазақ!, А.Байтұрсынұлы ұйықтап жатқан қазақты сары маса боп ызыңдап оятуға халықты тәуелсіздікке, теңдікке, мәдениеттілікке шақырғанына деректі мазмұн беру.
Зерттеу міндеттері:
1. Жазушы өмірбаянына анықтама беру және саяси-қоғамдық көзқарастарына тоқталу;
2. А.Байтұрсынұлының қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметтерін тарихи тұрғыдан кезеңдеу;
3. Ахмет Байтұрсынұлының сауат ашуға және грамматикаға қосқан үлесіне тоқталу;
4. Жазушының балалар әдебиетінде үлес қосқан негізгі еңбектерімен танысу;
5. Замандастарының ақын туралы ой-пікірлерімен, тарихшы ғалымдардың тұжырымдамалары негізінде мәнін ашып көрсету.
Зерттеу гипотезасы: Зерттеу еңбегіміздің негізгі нысанына алынып отырған А.Байтұрсынұлының өмірбаяны мен шығармашылығы, оның қоғамдық-саяси, мемлекеттік және ғылыми қызметі туралы өз заманында жарияланған мақалалар, баяндамалар мен басылымдарда қысқаша деректер көрсетілген. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында кеңестік насихат арнасында жарияланған тарихи-саяси әдебиеттерде Ахмет Байтұрсынұлының қызметі ұлтшыл деп біржақты бағаланды. Осы жылдардан бастап 80-ші жылдарға дейін бұл тақырыпты тарихи тұрғыдан зерттеуге тыйым салынды. Жазықсыз жазушы халық жауына айналды. М.Дулатов, М.Әуезов, Т.Шонанов, С.Сейфуллин А.Байтұрсыновтың тарихнамасын алғаш ХХ ғасырдың басында жазды.
1940-1970 жылдары М.Сапарғалиеваның, А.Елагинаның зерттелген еңбектері ұлт-азаттық қозғалысқа, оның ішінде қазақ мемлекетін құруға, қазақ қоғамын саясиландырудағы ұлттық зиялы қауымның іс-әрекеті мен жеңістерімен салыстыра отырып жүргізілді. А.Байтұрсынұлы жырлары ақынмен үндес Қ.Мырзалиев, Т. Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, C.Жиенбаев, К.Мырзабеков, Қ. Баянбаев сынды ақындардың өлеңдерінде бейнеленген ұлттық нақыштың көріністерімен байланыстырыла қарастырылады. Осы бағытта жүргізілген зерттеудегі ғылыми жұмыс 60-70 жылдар поэзиясын топтастырып, ақындар жырларына арқау болған ұлттық ерекшеліктерді бір-бірімен сабақтастырыла зерттеледі. Нәтижесінде осы жылдардағы ақындар жырларының ұлттық сипаты айқындалады.
Зерттеу нысаны: Кеңес дәуіріндегі отаршылдық саясаты тарихындағы ұлт қайраткерлері Ахмет Байтұрсынұлының өмірін, қоғамдық-саяси және ғылыми қызметін қарастыра отырып, орнын анықтау.
Зерттеу әдістері: Ғылыми жұмысты жазу барысында ұлттық тарих ғылымында соңғы жылдары орын алған іргелі өзгерістерді негізге аламыз. Зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде ғылыми білімнің жүйелілік, салыстырмалы талдау және тарихи сенімділік принциптері пайдаланылды. А.Байтұрсынұлы қазақ халқына сіңірген еңбегі жайлы көптеген ақын-жазушылар, зерттеуші ғалымдар: Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, Ә.Кекілбаев, Ә. Нарымбетов, 3.Серікқалиев, Ф.Оңғарсынова, С.Әшімбаев, Ж.Әбдірашев, Б.Сарбалаев, Ә.Жәмішев, Ө.Күмісбаев, С.Дәуітов, Қ.Алпысбаев, Б.Кәрібаева, Т.Шапаев және т.б. әртүрлі зерттеулер мен сын-мақалалар жазды. Алайда М. Мақатаев поэзиясының ұлттық сипаты жайлы мәселе бірен-саран айтылған пікірлермен ғана шектеліп, аталмыш тақырып ғылыми негізде жүйелі зерттеу нысанына толық алынбаған еді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ғылыми талдау барысында зерттеу деректері мен ғылыми тұжырымдар бір жүйеге келтірілді. А.Байтұрсынұлының қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін аша отырып, кеңестік интеллигенцияның орны мен рөлін анықтауға нұсқау береді. Зерттеу нәтижелері мен қорытындыларды, тұжырымдарды зерттеушілер Қазақстан тарихы бойынша іргелі көп томдық еңбектерді дайындауда пайдалана алады. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында Алаш қозғалысы жауынгерлерінің өмірі мен қызметіне арналған арнайы курстарда пайдалану тиімді. Ұлттық интеллигенцияның өмірі мен шығармашылығы туралы жазған А. Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты ғылыми жаңалықтар да өз үлесін қосуда. Дипломдық материалдардың Қазақстан тарихындағы қазақ интеллигенциясының өмірі мен қызметі туралы білгісі келетіндерге, тарихшыларға, жоғары оқу орындарының студенттеріне, факультеттің болашақ ғылыми қызметкерлеріне көмегі зор.
А.Байтұрсынұлы осы тәрізді азаматтық, әлеуметтік сарындағы өлеңдерінің тақырыбы да, айтар ойы да, кұрылысы да, айтылу ерекшеліктері де әр алуан. Ақын бірде халықтың тағдырын, бүгінгісі мен келешегін толғаса, бірде жастарды оқу-білімге шақырған насихат айтады немесе күнделікті өмірдегі құбылыстарға қатысты адамгершілік мәселесін қозғайды, ал енді бірде патша өкіметінің озбыр саясатын, ел билеушілердің әділетсіздігін сынайды.
Қазақ әдебиетінің рухани қорын әр жанрдағы еңбектерімен байытқан А.Байтұрсынов көсем ақын ғана емес, сонымен қатар әдебиетші, фольклортанушы ғалым. Оның мұраларының қоғамдық ой-сананың өрлеуіне ғана емес, әдебиеттану ғылымына қосқан үлесі ретінде де бағалау жұмыстың жаңашылдығы болып табылады. Ұлттық әдебиеттану ғылымы қазір қолданып жүрген негізгі терминдер, категориялар, ұғымдардың қазақша өте дәл, ықшам, оңтайлы баламаларының басым көпшілігін тұңғыш рет Әдебиет танытқышта жасалғаны анық. Аталмыш еңбектің мән-маңызын ашу арқылы оны бүгінгі әдебиеттану ғылымымен сабақтастыруда жұмыстың өзіндік бір жаңашылдық қыры.
Қазақ әдебиеті тарихында Ахмет Байтұрсыновтың әдебиет зерттеушісі ретінде алар орны мен рөлін көрсету.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: Ұлт жанашырының қоғамдық-саяси, мемлекеттік және ғылыми қызметіне қатысты барлық зерттеулерде заман талабына сүйене отырып, оның бағаланған еңбектері талданып, қарастыру.
Жазушының дүниетанымының, саяси көзқарасының өсуінің ішкі мазмұны мен сипатын, білім беру және тәрбиелік қызметтің орнын анықтау. Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми мұрасы негізінде ХХ ғасыр басындағы орыс тілші ғалымдар өздерінің тілтанымдық концепциясын жасады деген тұжырымды дәлелдеу.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және әр тарау тармақшалардан, қорытындыдан, пайдалынған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Қазақ тіл білімінің іргетасын қалаушы ғалым - Ахмет Байтұрсынов
1.1 Ахмет Байтұрсыновтың өмірбаяны
ХХ ғасырдың алғашқы қырық-отызыншы жылдарында-Қазақстанның ең белсенді дамыған, жылдаған өркениеттерінің бірі. Біз ұлт мәдениеті, үлкен әдебиет, қазақ ғылымы, ағарту - осы уақытта өсудің шын мәнінде пайда болуы деп әңгімелесеміз. Мұның бәрімен оның не екенін түсінуге мүмкіндігім жоқ. Сондықтан бұл қырық-отыз рейсті қазақ өркениетінің "Байтұрсынов дәуірі", "Байтұрсынов ғасыры" деп атауға болады.
Біртұтас тәртіп филология және тарих сияқты салалардан дамуды бастайды. Демек, этникалық топтардың әрқайсысы академиялық өзін-өзі тануда өзінің пайда болуын қамауға алады. Ғылымның барлық қызметтері қай халықта пайда болса да, "қол ұстасып" қалмайды. Жапа кенеттен пайда болмайды. Бұл жағдайда, бастапқыда кейбір ұжымдық ғылым қызметтері бөлінеді. Қазақтардың үлгісі бірдей болды: тіл білімі, әдебиеттану бүкіл қазақ ғылымының бас жетекшілері тарапынан табылды. Олардың әрқайсысы тәуелсіз қатып қалды. Оларға шежіре мен этнография сияқты ғылым салалары қосылды. Осылайша, бәрі біртіндеп теориялық органға айналды. Негізгі Төраға Ахмет Байтұрсынұлы болып тағайындалды. Осылайша ол мемлекеттік ғылымның жетекшісі ретінде танылды. Сондықтан оны Елдос Омаров "ғылымның алғашқы шамы" деп атады [1].
Мысалы, Сәкен Сейфуллин 1923 жылы Ахмет Байтұрсынұлының мерейтойына орай жариялаған "Ахмет Байтұрсынұлы 50 жасқа толды" атты мақаласында тек үш бет көлемінде: "Ахмет Байтұрсынұлы оқығандар арасында кейбіреулер адамның беделін түсіріп, дауыс шығарды", "кейбіреулер өркениеттің беделін тоқтатты және ұлттың беделіне қайғырды, патша заманында жалғыз Ахмет болды", "қазақ халқының беделін кім бұзды және қазақ халқының беделіне еңбек етті", "қазақ халқының абыройына, беделіне уайымдады"- Деді. Бір қызығы, бұл тарауды Сәкен Сейфуллин Манап Шамиль бүркеншік атымен жариялады.
Ахмет Байтұрсынұлы Мұхтар Әуезовтің "қазақ халқының ғылыми азаматтарының тұңғышы. Оның қызметі - қазақ халқының ұзақ ахуалымен жалғасатын іс-әрекет, ол жасаған ісінде айқындалған ескерткіш-мәңгілік ескерткіш" - деп пайымдады.
Генрих Гейннің бір ақылды денсаулығы есімде: Гауһар гауһар тасты ашады. Ахмет Байтұрсыновтың "Ажар" қазақ жасөспірімінде идеялар мен пікірлер тәрбиелеген тұңғыш, бірінші курс студенті Қазақ халқының өнертапқышы, - деп хабарлады М. Әуезов. Өз жазбасында "бас қазақ өлеңшісі " не жазса да, қала өзінің тамырын, қорғалатын құпияларын, қасиеттерін сызады. Өнердің мейірімді, асыл, тәжірибелі болуы үшін қажет. Жағымды, орынды, тәбетті болу үшін сын айту керек. Ақпараттың қажет болуы маңызды. Абайдың үшеуі де болған. Сөйтіп, Абай-басшы, үлгілерді лақтырып, шопан ретінде қатып қалды. Абай сөздері әлемде сақталған", - деді Ахмет Байтұрсынұлы.
Мысалы, 1923 жылы 4 ақпанда 270-ші нөмірде "Ақ жол" газетінде жарияланған "Ақанның елу жылдығын мерекелеу" мақаласында таңдалған Әуезов орыс досы Алекторов Ахмет Байтұрсынов туралы жеткілікті ақпарат бермейді. Онда: "1896 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Омбыға барып, Алекторовпен бірігіп, Омбыдағы Ақмола, Семей мектептерін басқарды. Аханның Қостанайды тастап кетуінің кейбір себептері бізге белгісіз. Кетудің негізгі себептерінің бірі-қазақтардың басқа жерлердегі жағдайын көру және білу. Қалаға келу және Алекторовпен ойнау ақынның адамгершілігі мен істеріне әр түрлі әсер етті түсу күні. Солардың бірі-Қазақ турында Алектордың отаршылдық саясатының негізі туралы біліп, оның мақсатын түсініп, алектордың сөзімен айтсақ, аңызға айналған Ильминскийдің жолынан кейін қазақтарға үйрету үшін қандай саясатты қолданатынын айтып, Ахмет қазақ халқының мән-жайын түсініп, сол кезде оның идеялары жандана түсті.
Алекторовпен танысудан естелік - бұл білім, бұл - өнер.
Ал Телжан Шонанов: "Ахмет Байтұрсынұлы әдемі өмір сүре бастағаннан бері қырғыз халқына қызмет ету үшін өзінің барлық үлкен талантын қайтарып берді" дейді 31, 104. А.Н.Самойлович "Ахмет Байтұрсынұлы энциклопедиялық және библиографиялық басылымдарда және "түркі халықтарының әдебиеті" Шығыс әдебиетінің I басылымында А.Байтұрсынов қысқаша энциклопедиялық талдау жасайды. Қазақ грамотасы туралы қазақ тілінің орфографиясын түрлендіруші, қазақ грамматикасы мен Қазақ әдебиеті тұжырымдамасының негізін қалаушы [2].
Содан кейін Райхан Сахыбекқызы Имаханбетованың уәделерінен кейін 1919 жылы А.Самойловичтің "Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы" анықтамасы - ақпараттың алғашқы танымдық академиялық бағасы ұсынылды. Бұл қазақ ғалымының алғашқы академиялық тұсаукесері. "Алғашқы данышпан қазақ лингвисті-ғалым", - деп қорытындылады ұлы орыс оқыған Ахмет Байтұрсынұлы.
А. Кононов Ахмет Байтұрсынұлы өзінің өмірі туралы хабардар етті, оны тұтқындау туралы хабарламалар қосты, И.Крыловтан 40 үлгіні көшірді деп айыптады, "Қазақ" газетінің бас редакторы болды. 1925 жылы ол ең ұзақ оқу орындарында шабыттандырды. Ахмет Байтұрсынов - араб әліпбиі базасында жүзеге асырылған қазақ тілінің жетістіктерінің авторы; қазақ тілінің фонетикасы, синтаксисі және этимологиясы бойынша оқулықтар (қазақ тілінде), ал әдебиет пен мәдениет тарихы тұжырымдамасынан кейін жазылған. Әрдайым өзгертілген хаттамалар қазақ тілінде жазылады [3].
1924 жылы Ахмет Байтұрсынұлы ортааз үкіметтік университетінің бюллетенінде жарияланған "жаңа қазақ-қырғыз (Байтұрсынов) орфографиясы" ("жаңа қазақ-қырғыз (Байтұрсынов) орфографиясы") мақаласында қазақ абевегті доктор Поливанов өзгертті: енді түзету талап етілмейді. Тарихи жетілген, бөлек мемлекеттік графика" [4].
1974 жылы академик А. Кононовтың грамотаға берген сипаттамасында: "мәдениет жағдайын жазды". Мамандандырылған прецедент қазақ ғылымы туралы толық ақпаратты "Ресей түркологтарының библиографиялық глоссарийі" кітабына беретін түркітанушы ғалымның "үмітсіз прейскурантқа енгізілген" Тарихи сот сыны болып табылады, кейде Қазақстанда Ахмет Байтұрсынов есімінің ауызша, сол сияқты жазбаша аудармасы ретінде тыйым салынады. [5].
Т.Қожекеевтің "өз халқымен қайта қауышқан адамдар" (1991), 1967 жылы Америкадағы Колумбия институтының педагогы Эдвард Олуорд, Ян Муррей, Мэтли Карл, Х.Мэнгес өзінің тәрбиеленушілерімен бірге Нью-Йоркте Британдық буынға арналған "Ресей билігі ғасырындағы Орталық Азия" ("Ресей билігі ғасырындағы Орталық Азия") кітабын басып шығарды. Бұл кітапта Азия мен қазақ халқына тән халықтардың экономикалық, саяси, өркениетті даму жолдары, олардың ұлттық сезімдерін ояту, ақыл-ой өсуі, дамуы туралы баяндалады әдебиет, тек осы әйгілі саяси істерде үлкен қызмет көрсеткен кез-келген халықтың қайраткерлері туралы. Сонымен бірге ол Ахмет Байтұрсынұлы туралы 16 беттен тұратын көзқарасын білдірді, кейбіреулері өз күшінде "халықтың жауы" болып көрінеді, онда ол өзінің саяси, әдеби, өркениетті майдандардағы ержүрек әрекеттерін өте жоғары қойды.
Орыс зерттеушілерінің назарында - Ахмет Байтұрсыновтың фонологиялық қорытындыларын Яковлев "алфавиттегі әріптер санын түркі-татар тілдерінің біріне, тікелей қазақ тіліне (бұрынғы "сингармонизм" канонын мүлдем ұстанатын қырғыз),-деп түсіндіреді. Өркениетті қазақ жұмысшыларының бірі А.Байтұрсынов өсірілген нысанды іс-әрекетсіз пайдалану үшін жаңадан жасалған реформа", - деп теориялайды. А.М.Сухотин және К.К.Юдахин "Біз мамандандырылған білімнің алғы сөзімен толықтырылған қазақ А.Байтұрсынов орфографиясын көрдік" - деген пікіп қалдырған.
Көбей Хусайын: "1962 жылдың күзінде Әл-Фараби атындағы Қазақ үкіметтік Мемлекеттік институтының филолгия факультетіне лайықты дәріс оқыды. В.Виноградов орыс тіл білімінің жанып тұрған дилеммалары мен лингвистиканың қазіргі бағыттары туралы ашып көрсеткен болатын. Кейде оқылғанлингвистикалық терминологияның дамуы, қалыптасуы туралы айтып берді, ол тіл білімінің қай кезеңінде бұл қадам өте күрделі болғанын байқап: "біреуін жасаған адамға артефакт орнатуға болады деп лайықты академиялық терминдер көрсеткен". Академиктің дәрістерінің бірінде оқушылар оған қазақ тіл білімінің көптеген терминдерін тек бір шаруа - Ахмет Байтұрсынұлы жасағанын хабарлады. В.В.Виноградов бұл деректерге қатты таң қалды және естімеді,сенбеді" [6].
Сондықтан, терең байсалды ғалым, тапқыр ұстаз, жазушы, әлеуметтік қайраткер Ахмет Байтұрсынұлы қазақ диалектісін ғылыми негізде сүйемелдеп, өз заманының тіл білімінің абстрактілі және утилитарлық артықшылықтарын тарта отырып, өз диалектісін алғаш рет біздің ұлтымыз үшін, содан кейін тек әлем үшін ашты. Қазақ тілінің базасын құрайтын бас облыстарды, соның ішінде-тіліміздегі дауыстық жүйені, морфологияны және синтаксисті алғаш рет сипаттай отырып, ол кейбір дерексіз сұрақтарды тауып, тамаша және пайғамбарлық қорытындылар жасады [7].
1.2 А. Байтұрсыновтың саяси-қоғамдық көзқарастары
Байтұрсыновты саяси іскерлік жолына енгізу үшін 1905 жыл қажет. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде сызылған және 14500 адам сыпырылған Қарқаралы петициясын (арызын) жасаушылардың бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы петициясында қазақ елінің мүдделерімен келісе отырып, өңірлік басқарудың, соттың, жалпыхалықтық құрылымның істеріне өзгерістер енгізу, ар-ожданның еркі, діни сенім, газет шығаруға рұқсат беру және цензурадан басқа баспахана ашу, қазақ елінің мүддесі үшін заңмен алмастыру мәселелері қозғалды. Онда орыс фермерлерінің қазақ даласына көшуін үзілді-кесілді үзу талап етілді. Байтұрсынұлы, сол кезеңнен бастап жандармның бақылауында болған, 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің Жарлығымен қамауға алынып, Семей түрмесіне жіктелген.
Ресей ІІМ дербес комитеті 1910 жылы 19 ақпанда Қазақ облыстарының шекарасынан кейін Байтұрсыновты депортациялау туралы шешім қабылдады. Осы қорытындыға бірауыздан Байтұрсынұлы 9-шы қалаға келді владычица 1910 жж. Байтұрсыновтың өміріндегі Орынбор сәті оның басқа да қоғамдық-саяси қызметіне қолайлы болды. 1913-1918 жылдары ол өзінің ең қысқа достары А.Бөкейхан, М.Дулатұлымен көмектесті. Иә, қазақ зиялыларының көмегіне жүгінді және алғашқы жалпыұлттық "Қазақ" газетін басып шығарды. Көп тираж қазақ халқының өнерін, білімін игеруіне түрткі болды.
Орынбордағы А.Байтұрсыновтың өмірі мен белсенділігі отандық Үкіметтің қатыгез жандарм бақылауында болды. Ол "қазақта" негізсіз бос сөздің арқасында түрмеден шықты. Байтұрсынұлы 1917 жылы рев. дем алу арнасында осындай көп мағыналы құбылыстар орын алды, дем алу арнасында табылған және Қазақстан шежіресінде абсолютті із қалдырған қазақ съездері мен қазақ комитеттері оларға табиғи түрде сын көзбен қарады, "Қазақ газеті" арқылы саяси дерексіз бағыт жеткізді [8].
Ахмет Байтұрсынұлы Алаш партиясының бағдарламасын дайындаған шағын топтың құрамында болды. Байтұрсынұлы мен Дулатұлы қазақтар арасындағы ежелгі ұрпақаралық алшақтықтардан кейін әдейі Алашорда үкіметінің құрамына кірмеген, бірақ олардың Қазақ мемлекеттік жалпымемлекеттік ойының негізін қалаушылар тобында болуы көпшілікке белгілі және замандастары мойындаған.
Алашорда қызметкерлерін нығайтқан 2-ші жалпықазақ съезі оқу-ағарту комиссиясын құрып, оны төраға ретінде растады. 1919 жылдың наурызына дейін Алашорда үкіметінің Торғай аудандық бөліміне мүше болды. 1919 жылдың наурыз айының басында Байтұрсынұлы Алашорда үкіметі атынан Кеңес үкіметімен келіссөздер жүргізу үшін Мәскеуге аттанды, осы жастағы шілде айында ол жалпыхалықтық Комиссарлар әлемі төрағасының және РСФСР Қазақ әскери-революциялық комитетінің орынбасары болып тағайындалды.
Сәуір айында Байтұрсыновтың ықпалымен Алашорда басшылары мен мүшелеріне Ресей үкіметінің кешірімі жарияланды. Ахмет Байтұрсынұлы бұл көп мағыналы сәтте "патшалардың алдында отырудан, социалистердің алдында дем шығарудан гөрі жақсы" деп есептеді (ҚР ҰҚК мұрағаты, 78754-Т., 6-т., 1920 жылы ол В.Ленинге оның үкіметінің Қазақстанды басқару ісін жүргізудегі негізгі қадамын күрт бағалай отырып, хабарлама жіберді. Қазревкомның мүшесі Ресеймен Қазақстан шараларын қалыптастыруға темпераментті түрде қатысты.
1919 жылғы бүкілресейлік ЦАК 27 астероидының Қостанай уезін Челябі алаңына қосу туралы қорытындысына қарсы қоғамдық-саяси демарш Қостанай уезін Қазақстан персоналына қайтару үшін негіз болды. Ол 1920 жылдың тамыз айының басында салынған Қазақ АССР Үкіметінің құрамына кірді, ал 1920-1921 жылдары Қазақ АССР-нің жалпыхалықтық ағарту комиссары қызметін атқарды [9].
1922 жылы шекаралық Халық Комиссариаты жанындағы орталықтың төрағасы, 1922-1925 жылдары-жалпыхалықтық ағарту комиссариатының ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қауымдастығының төрағасы болып жұмыс істеді. Байтұрсынұлы әртүрлі ұлттық лауазымдарға қатысты, кенеттен өзінің дүрбелеңді оқытушылық-оқытушылық жұмысы арқылы іздестірілмеді.
1921-1925 жылдары Қазақ диалектісі мен әдебиетін, Орынбордағы, 1926-1928 жылдары Ташкенттегі Қазақ жалпыхалықтық құру институттарындағы мәдениет жағдайын шабыттандырды. 1928 жылы Алматыда Қазақ үкіметтік оқытушылар институтының өнертабысына байланысты ректордың шақыруынан кейін осы оқу орнына доктордың міндетін алды. 1929 жылы 2 маусымда Алаш ағысының 43 функционерімен бірлесе отырып, ол Алматыға жеткізіліп, осы жылдың соңында тергеу үшін Мәскеу қаласындағы Бутыр Хакасск қаласына жіберілді. Жалпыхалықтық Комиссарлар Кеңесі жанындағы ОГПУ "үштігінің" шешіміне сәйкес Кеңес 1930 жылы 4 сәуірде Байтұрсыновты атуға шегелеп тастады. Бұл шешім лайықты өзгерістерге ұшырады: 1931 жылдың қаңтар айының басында 10 жылға арналған лагерьге ауысу байқалды, ал 1932 жылдың қарашасында - 3 жылға қалаға жер аударылды.
1933 жылдың мамыр айының басында оған денсаулығының нашарлауына байланысты Батыс Сібірде қуғында жүрген тегі (әйелі мен қызы) бар сақталған аралықты созуға рұқсат етілді. 1934 жылы М. Горьковаттың әйелі Е. Пешкова Байтұрсынұлының қолдауымен фамилиясы мерзімінен бұрын сұрастырылып, Алматыға оралды.
2. Ахмет Байтұрсынов қоғам қайреткері
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармалары
Қалайда халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын іздеген ақын айналып келгенде, ұлы Абай тапқан соқпақ, орыс әдебиеті үлгілерін пайдалану, аударма жасау дәстүріне мойынсынады. Бұрынғы ескі-ертегі, химия үлгілері емес, енді жаңа өлеңдік форма мысал арқылы, көшпелі елдің жақсы білетін стихиясы - жан-жануар өмірінен алынған шығармалар арқылы әлеуметтік ойға ықпал ету мақсатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, "Қырық мысал" деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шығарды.
Бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан, қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді халықтың төл дүниесіндей етіп жіберді.
Жүк алды шаян, шортан, аққу бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін,
Тартады аққу көкке, шаян кейін
Жұлқиды суға қарай шортан шіркін.
Аудармада мін жоқ, мүдірмей, тұтықпай, есіліп-төгіліп тұр. Ендігі кезең оқырманына қатысты жаңа ой, соны пікір, толғаулы сөзді ақын өз жанынан қосады.
Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас.
Әуелі бірлік керек болса жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, --
деп елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады.
Елдің азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтұрсынов жұмбақтап, тұспалдап жеткізеді, кейде ашық, дәл айтылатын ойлар да бар:
Қасқырдың зорлық болды еткен ісі.
Ойлаймын оны мақтар шықпас кісі
Нашарды талай адам талап жеп жүр
Бөріден артық дейміз оның ісін.
Алуан-алуан ойға жетелейтін "Қайырымды түлкі", "Ала қойлар", "Үлес", "Қартайған арыстан", "Өгіз бен бақа", "Қайыршы мен қыдыр", "Ат пен есек" мысалдарында әлеуметтік-қоғамдық жағдайларды мегзейтін оқиғалар, адамдар психологиясымен сарындас әуездер, тағылымды, ғибратты тұжырымдар мол орын алған. Аудармашы негізгі түпнұсқа тексіне орайластырып, көркем ойға ой, суретке сурет қосып, пікірді ұштап, жаңа сарын - әуез қосып отырады. "Қартайған арыстан" мысалына:
Бақ қонса, сыйлар алаш ағайын да,
Келе алмас жаман батып маңайыңа.
Басыңның бақыт құсы ұшқан күні
Құл-құтан басынады, малайың да, --
деген жалғасты түйін жасайды. Бірнеше кісі тіл таба алмай, берекесі кетіп, өртке шалдығып, үлестен құр қалады. Осы "Үлес" өлеңінің түйінінде ақын өз позициясын ашық көрсетіп:
Ойласақ оқиға емес болмайтұғын,
Ел қайда өзін жаудан қорғайтұғын.
Қазіргі пайдасына бәрі жетік,
Адам аз алдын қарап болжайтұғын.
Аңдыған бірін-бірі жаудан жаман
Байқасақ ел белгісі оңбайтұғын.
Бұл белгі табылып жүр біздің жұрттан
Таласып бір-бірінің жүзін жыртқан.
Алданып арқадағы дау-шарына
Кәтерден кәпері жоқ,
келер сырттан, --
деп терең маңызы бар әлеуметтік ой толғайды.
Мысал жанрының қазақ әдебиетіне бойлап ену құбылысы әлемдік көркемдік дәстүрлердің типологиялық ұқсастығын көрсетеді. "Дала уалаяты" газетінде 1894 жылы 14 тамызда И.Крыловтың "Инелік пен құмырсқа" (аударған А.Құрманбаев) мысалының жариялануы - қазақ әдебиеті үшін жаңа бір арнаның басы еді [10].
Крыловтан Абай - 14, Спандияр Көбеев - 37, Бекет Өтетілеуов - 12 мысал аударған. Бір мысалдың бірнеше рет аударылғаны да бар. Мәселен: "Аққу, шортан һәм шаян", "Ат пен есек", "Қасқыр мен тырна", "Шал мен ажал (өлім)", "Айна мен маймыл", "Маймыл мен көзілдірік" мысалдарын Ахмет Байтұрсынов та, Спандияр Көбеев те аударған. "Ала қойлар", "Есек пен қамыс (шілік)", "Бақа мен өгіз" мысалдарының Абай нұсқасы да, Ахмет нұсқасы да бар [11].
Абай аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне-көп дәлме-дәл келеді, Спандияр Көбеев 8 мысалды қарасөзбен баяндаған. Ал Ахмет Байтұрсынов аудармаларында сюжет сақталғанмен, еркіндік басым, қазақ тұрмысына жаңа идеялар, заман тынысын танытатын жаңа ойлар айтылады. Түп негізі Федрдан алынған Крыловтың он жолдық "Шымшық пен көгершін" мысалы Ахмет Байтұрсынов аудармасында отыз екі жолдан тұратын жаңа шығарма. "Өгіз бен бақа" орысшада - 17, қазақшада - 36 жол, "Қасқыр мен тырна" орысшада - 19, қазақшада - 76 жол, "Арыстан, киік һәм түлкі" орысшада - 35, қазақшада - 56 жол, "Қасқыр мен қозы" орысшада - 37, қазақшада - 68 жол, "Ағаш" орысшада - 31, қазақшада - 56 жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа, ұлттық төл туынды жасағанын көрсетеді. Бұрын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар "Маса" кітабында ашық, анық, дәлді, нақты айтылады. Мұнда Ахметттің өз басынан кешкен қиын-қыстау күндер, ауыр жолдар, қуғын-сүргін, жетімдік-жоқтық, бірталай өлеңдерге арқау болады; ел тағдыры, халық қамы, бостандық арманы - басты сарын.
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.
Алданып жегеніме оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі қарам, --
деген жолдардың нақты өмірлік материалы әкесі Байтұрсынның 15 жылға Сібірге айдалып, қуғын көруі, бала жүректің тілім-тілім жаралануы. Ал, "Жиған-терген" өлеңіндегі:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып -
деген сөздерді патша цензурасы кезінде жібермей тастаған. Ақын ашынып сөйлейді, тартыстар, қайшылықтарды көрсетеді.
Бұл бір сөз қасірет айтып хатқа жазған,
Қалмаған түк қасиет қазақ азған.
Байға мал, оқығанға шен мақсат боп,
Ойлайтын жұрттың қамын адам азған.
Күрес идеясы, келешек қамы үшін арпалысу, ел болу мақсаты бар тілектен жоғары қойылады:
Мен бұқтым, жаттым,
Сен бұқтың жаттың,
Кім істемек қызмет?
Ауызбен айтып,
Істерде қайтып,
Жоламасақ не міндет?
Тек жүрсе тоқ жүрмекті
Қиын деме білмекті.
Қазір әлем поэзиясындағы ділмар сөз - афоризм боп кеткен түрік ақыны Назым Хикметтің:
Мен жанбасам лапылдап,
Сен жанбасаң лапылдап,
Біз жанбасақ лапылдап
Аспан қалай ашылмақ, --
деген жолдарының Ахмет Байтұрсынов өлеңімен әуендестігі кісіні таң қалдырады [12].
"Маса" кітабына енген өлеңдерде жеке бастың мұң-шері, тұрмыс-салт суреті емес, негізінен әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаматтық идеялар айтылады. Өзін-өзі күйттеген, байлық үшін, мансап үшін ар- абыройын сатқан "жақсылығы өз басынан артылмаған", "бос белбеу, босаң туған бозбала", "бір тойғанын ар қылмаған шалдар", "қайырсыз кеще сараң байлар", "мәз болып құр түймеге жарқылдаған оқығандар" сыналады. "Туысыма", "Досыма хат", "Қазақ қалпы", "Қазақ салты", "Көк есектерге", "Жұртыма", "Қарқаралы қаласына" өлеңдерінде ұлы Абай сатирасын еске түсіретін сарындар, ойлар, образдар бар. "Анама хат", "Жауға түскен жан сөзі" - қорлық-зорлыққа мойымаған, бостандық, еркіндік жолында бәріне көнген қайратты ерлер тұлғасын мүсіндеген жырлар. "Масада" Пушкиннен аударылған "Қыздыр дейсің мәжілісті, жан дейсің", "Ат", "Данышпан Аликтің ажалы", "Балықшы мен балық", "Алтын әтеш", Крыловтан аударылған "Сорлы болған мұжық", "Қаздар" шығармалары да берілген.
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны.
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз ауылымның иттері үріп қапқаны, --
деген жолдарда өз уақытының сыры айтылса:
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.
Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын,
Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін, --
деген уақытта ақын болашақпен сырласқандай, өлместігіне сенеді.
Екі жинақ - "Қырық мысал", "Маса" - қазақ әдебиетін жаңа тақырыптармен, идеялармен, ойлармен, өрнектермен байытты; Абайдың ақындық дәстүрі ілгері жалғасты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бұдан кейін талантты ақындардың жаңа буыны тарам-тарам жүлгелерді тереңдетіп, жалғастырып әкететін болады.
Әр түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң, құқықтану, жер мәселесіне, отарлауға, ғылым-білімге, педагогикаға арналған "Тағы да народный сот хақында" (1911), "Қазақ һәм ІҮ Дума" (1912), "Земство" (1913), "Жер жалдау жайынан" (1913), "Көшпелі һәм отырықшы норма" (1913), "Уақ қарыз" (1913), "Бұ заманның соғысы" (1914), "Жәрдем комитеті" (1915), "Закон жобасының баяндамасы" (1914) (осы мақала үшін Ахмет Байтұрсынов штраф-айып төлеген), "Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан уақытша положение" (1914), "Губернатор өзгертілуі" (1914), "Соғысушы патшалар" (1914), "Қазақ жерін алу турасындағы низам" (1913), "Қазаққа ашық хат" (1916), "Бастауыш мектеп" (1914), "Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу керек" (1923), "Партия һәм кеңес құрылысындағы рушылдық әсері" (1926) сияқты көптеген мақалалар публицист Ахмет Байтұрсыновтың көзқарасы эволюциясын, тарихи білігін, ойшылдық деңгейін, журналистік қарымын көрсетіп, рухани даму кезеңдерімізден мол хабар береді.
Ал ғалымның тілші, әдебиетші ретінде жазған еңбектері бірнеше том боларлық мол дүние, бұлардың ішінде 1913 жылы жазылған "Қазақтың бас ақыны" еңбегі - оқшау, дара тұр[13].
Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар дұрыс көрсетіліп, терең талданып, алғаш рет қазақ оқырманының алдына тартылды. Өмірдің сан алуан көкейкесті мәселелерін арқау етіп жазған Ахмет Байтұрсынов мақалалары алдымен "Айқап" журналында, 1913-1918 жылдар арасында өзі редакторлық еткен "Қазақ" газетінде, кейін кеңес баспасөзінде жарияланған.
Мақалалар саны көп, олар мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, бұларды жинап, сұрыптап, ой елегінен өткізіп, жүйелеп бастырып шығару арқылы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-тарихи зердеміздің қазір ойсырап, үңірейіп тұрған беттерін толтыратын боламыз. Қазіргі қолда бар материалдардың негізіне сүйенгенде қаламгер - оқу-ағарту, оқулықтар жасау, әліппе, емле, грамматика, жер иегері, кәсіп істеу, халықаралық қатынастар, тарих, құқықтану, заң, философия, қоғамдық күрестер, мәдениет, әдебиет, эстетика проблемаларын тереңнен қозғап, өз кезіндегі қоғамдық-әлеуметтік ойға мұрындық, ұйытқы болған пікірлер айтып, тұжырымдар жасаған. 1917-19 жылдар арасында әр қиянды шиырлаған кездерін автордың өзі де мойындаған.
Автордың "Қазақ өкпесі" мақаласында ("Айқап", 1911, № 2) тарихи мәселелерге объективті, ғылыми тұрғыдан қарайтындығы көрінеді, қазақ хандығы неліктен құлады, өз алдына дербес мемлекет болып тұра алмаудың себебі, Ресейге қосылудың негізгі жағдайлары деген проблемалардың жауабы айтылады. "Олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз - бәрі надандық кесапаты", дей келіп, ел мен елді, ұлт пен ұлтты теңгеретін ғылым, өнер екенін айтып, оқуға, ағартушылыққа ден қояды [14].
Бұл бағытта жазылған, бірі-бірімен сабақтас мақалалар өте көп. "Оқу жайы" ("Қазақ", 1913, № 11) мақаласында өз кезіндегі мектептер ісін тиянақтай отырып, сол тұстағы Қостанай уезіндегі сауаттылық мәселелерін қозғайды, әрбір жүз кісіден 6 еркек қазақша, әрбір мың кісіден 6 еркек орысша, әл әрбір үш жүз кісіден 1 әйел қазақша, төрт мың кісіден 1 әйел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
2
1 Қазақ тіл білімінің іргетасын қалаушы ғалым - Ахмет Байтұрсынов
8
1.1Ахмет Байтұрсыновтың өмірбаяны
8
1.2 А. Байтұрсыновтың саяси-қоғамдық көзқарастары
11
2 Ахмет Байтұрсынов ақын-жазушы ретінде
13
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармалары
13
2.2 Ахмет Байтұрсынұлының сауат ашуға және грамматикаға қосқан үлесі
34
2.3 Ахмет Байтұрсынов замандастарының ой-пікірлері
52
Қорытынды
58
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
60
Қосымша
63
Кіріспе
Ахмет Байтұрсынұлының публицистикасы мен редакторлығы бүгінгі таңда зерттеушілер тарапынан замана талабына сай жаңаша қырынан әлі де болса зерделенер, толық тұжырымдар мен әділ бағасын аларлық құнды тақырып.
Ұлтының ары мен намысы, азаттығы мен теңдігі жолында саналы да ғұмырын арнаған Алаш арысы Ахмет Байтұрсынұлы мұрасы мен азаматтық қайраткерлігін дәріптеп, ұлтымыздың шежірелі тарихы мен қордалы әдебиетіндегі алар орнын айқындап, келер ұрпаққа аманат ету біздің азаматтық борышымыз. Ахмет Байтұрсынұлының көсемсөздерін бүгінгі дәуір тынысы тұғысынан саралап, оны сол тұстағы саяси - әлеуметтік жағдайлармен тығыз байланыстыра қарастырып, бітіру жұмысының ғылыми тақырыптық ауқымына негіздедік.
Бүгінде тәуелсіз ел болып отырған қазақ халқы үшін тарихтың және әдебиеттің асыл тұлғаларының ғұмыры мен шығармашылығы турасында еңбектер жазып, жаңаша пайымдаулар жасап оқушылар мен студенттер қауымының зердесіне ұсыну бүгінгі талап тұрғысынан әділ тұжырым. Осы орайда ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамы мен ұлттық идеяны және сол аумалы-төкпелі кезеңнің тарихи ақиқатын көркем сөзбен өрнектеген әдебиетімізді дәріптеп қастерлеп зерделеудің келер ұрпаққа берері мол. Мұндай зерттеу жұмыстары бүгінгі заман талабынан туындаған зор қажеттілік екені даусыз. Ахмет Байтұрсынұлының ұлт-азаттық тақырыбына арналған саяси көсемсөздері мен көркем шығармаларын бүгінгі дәуір тынысы тұрғысынан саралау қиын емес.
Осы орайда Ахмет Байтұрсынұлының көсемсөздеріндегі шығармаларындағы ұлт-оятушылық идеясының көрінісі мен ұлт-азатшылдық бағытын айқындамай оның азаматтық-қаламгерлік келбетін, шеберлік дарынын толық түсініп, шын мағынасындағы әділ бағасын бере алмаймыз.
Ұлт - азатшыл бағыттағы оның шығармашылығының басты міндеті -ұлттық сананы ояту болды Ахмет Байтұрсынұлының ағарту, өнер - білімді ел азаттығы жолындағы күресте қару етіп пайдаланып, өз туындыларында еркіндік, азаттық, бостандық идеяларын аса бір ұлтжандылықпен ту етіп көтергенін толыққанды пайымдау арқылы оның қайраткерлік қуатын ашуға талпыныс жасадық. Ахмет Байтұрсынұлының көсемсөздерін зерттеп танытуда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті іргелі табыстарға қол жеткізгенін және сол арқылы үрдісі жаңа деңгейге көтерген батыл ізденістерге барғанын танып, қарастыру арқылы дәуірлер озса да өз құнын, толық бағасын жоймас мұра екенін мойындаймыз.
Атап айтсақ Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының алаш елінің азаттыққа ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де, деректі тұжырымдар арқылы зерделеу құндылығы ашылып, әдебиет тарихында қалыптастырған ұлт - азаттық күрес идеясын ұрандаған қайраткерлігі ретіндегі келбетін жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының алаш елінің азаттыққа ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де деректі тұжырымдар арқылы зерделеуге тырыстық. Әдебиет тарихында қалыптастырған, тыңнан түрен салған идеяларын ұрандаған ағартушылық - ақындық қайраткерлігі ретіндегі келбетін жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Ахмет Байтұрсынов - қазақ мәдениетінің тарихында үлкен, бір дәуірді алып жатқан алып тұлға. Оның тарихи тағылымы мол, тәрбие туралы өзіне тән прогрессивтік ой-пікірі бар ұлы -ғалым. Қазақ философиясының (тіл білімі және әдебиет тану) негізін салушы педагог-ағартушы, мәдениет және қоғам қайраткері.
А. Байтұрсынов - алғашқы қазақ тілінің авторы (1912). Сол кездің өзінде ол жүзеге асырған қазақ жазуы (''Жаңа емле ережесі'' айнала ортадан тиісті бағасын алды. Оған прогрессивтік зиялы қауым ерекше назар аударады. Ал, 1924 жылы, ол жаңа қазақ алфавиті ретінде қабылданып, оған ғалымының құрметіне - Байтұрсынов аты берілді. Ол өз заманында барлық түркі тілдес халықтардың ең жақсы үлгісі ретінде қабылданды. Сондай-ақ, біздің шетелдік отандастар күні бүгінге дейін Байтұрсынов графикасын пайдаланады. Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектері қазіргі кездің өзінде үлкен беделмен қолданылады. Оның қазақтың тіл білімі және қазақ тілін оқыту методикасы өзінің сапалылығымен және ана тіліміздің ерекшелігін жинақтайтын оқулық негізі ретінде үлкен табыспен мектептер мен жоғары оқу орындарында о(қытылып, қолданылмалы қазақ тілінің қолтума оқулығына айналып отыр.
Тақырып өзектілігі: Ахмет Байтұрсынұлы түркі тіл білімі тарихында грамматиканың барлық саласында ғылыми жол бастаушы және негізін қалаушы ғылым.
А.Байтұрсынұлының есімі Алашорда басшылығымен тығыз байланысты болғандықтан, оның қоғамдық, саяси және мемлекеттік қызметін зерттеу өте қиын. Өйткені зерттеу міндеттерінің ауқымы өте кең. Сол себепті қайраткер өмір сүріп, қызмет еткен кезеңдегі ең күрделі тарихи құбылыстар мен саяси оқиғаларға тереңдеп үңілу қажет. 1905 жылы және өмірінің соңына дейін (1937 ж.) Байтұрсынов саяси оқиғалардың бел ортасында болды, сол үшін 1907 жылдан бастап қуғын-сүргінге ұшырап, түрмеге жабылды, содан кейін қазақ даласынан тыс жерлерге жер аударылды. Оған саяси сенімсіз деген жала жабылып, үнемі патша үкіметінің бақылауында болды.
Ахмет Байтұрсынұлы саяси қызметін 1905 жылы бастады. Ол 1905 жылы Қояндин жәрмеңкесінде 14500 адам қол қойған Қарқаралы челобитнойы (челобитной желобитная) авторларының бірі болды. Қарқаралы петициясында жергілікті өзін-өзі басқаруға, соттарға өзгерістер енгізу, қазақ ұлтының мүддесіне сай ұлттық тәрбие беру, ар-ождан бостандығы, діни сенім бостандығы, цензурасыз газет шығаруға рұқсат беру және баспахана ашу мәселелері қаралған. қарастырылды. , ол қазақ ұлтының мүддесі үшін ескірген заңның орнын басады.
1913 жылы қазақ апталығын ұйымдастырып, осы газет арқылы саяси үгіт-насихат жүргізіп, қазақ зиялыларын өз айналасына топтастыруға қол жеткізді. Отаршылдық езгіге қарсы ірі саяси оқиғалардың бірі - 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде патша үкіметі мен халық арасында бітімгершілік саясатын жүргізіп, қазақ халқын аман алып қалудың жолын іздеді. Көп саяси тәжірибе жинақтаған Ахмет сол кезде газет арқылы халықтың құлағы, көзі, шынайы қолдаушысы болды.
А.Байтұрсынов 1907-1917 жылдар арасында Орынборға жер аударылып сонда тұрған жылдарында ғылым, білімге бұрынғыдан да терең үңіліп, қазақ балаларын оқытудың әдістерін, қазақ тілі мен әдебиеті, өнері, тарихы, мәдениеті туралы өрен ойлар айтып, бастауыш мектептерге арнап оқулықтар мен оқу құралдарын жаза бастайды. Халық мұраларын, ауыз әдебиетін - эпос, ертегі, жұмбақтар жинап бастыру ісімен айналысады, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданады.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ елінің жоғын жоқтап, санасына сәуле құюға байланысты жасап жүрген еңбектері елге тарай бастайды. 1913-18 жылдар арасында бейресми газет ''Қазақ'' газетінің редакторы болып жұмыс істеген жылдарында - газет бетінде халықты оқуға, білімге, өнерге, бостандыққа, теңдікке шақырған ойларын газет бетіне ашық жариялағанды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақтарды надандық шырмауынан шығарудың бірден-бір жолы ғылым-білімге ұмтылу, оқу-ағарту жұмысымен айналысу деп түсінген Байтұрсынов бұл пікірін "Қазақ" газетін жариялауға ұдайы ұмтылыс жасаған. 1911 жылы Орынборда басылған ''Маса'' атты жинағы, халықты өз тағдыры үшін күреске шақырып, жұртшылықты шырт ұйқысынан оятқан дабылды еңбек-топтама туынды болған. Ахмет қалғыған халқын ең болмаса маса болып шағып оятайын, ойландырайын - деген мақсат көздейді.
А.Байтұрсынұлының 20 ғасырдың басында жарияланған Революция және Қырғызстан атты мақаласында қазақ халқының 1917 жылғы Қазан-ақпан төңкерісін қалай жеңгеніне назар аударып, Алаш автономиясының жариялауының себептерін ашып көрсетеді. Өз үкіметін, Сібір үкіметін, Алашорда үкіметін, Құрылтай жиналысы комитетін және Колчакпен қарым-қатынасы туралы пікірін білді.
1919 жылы сәуірде А.Байтұрсынов Қазақстан облыстық революциялық комитетінің мүшесі болып бекітілді. 1920 жылы қазанда Қазақ АССР-і болып өзгертіліп, Әкімшілік атқару комитеті қайта құрылды. Біздің тәуелсіздік идеямыз 1917 жылы желтоқсанда құрылған Алашорда үкіметінің құрылуынан басталады.
Сәкен Сейфуллин Ахмет Байтұрсынына баға беріп, былай дейді: ...Патша кезінде қорлық көріп, құлдыққа, еріксіз еңбекке бағынып, қазақтың ұлттық намысын сейілтіп, ұлтының жоғын жоқтаған жалғыз Ахмет болды,ғалымдарға қараған кезде. Ол кезде қазақтың білімді азаматтарының бір бөлігі уездік, губернаторлық соттарда тілмаш болу үшін бар күш-жігерін жұмсаса, енді біреулері ақшаны сатып алып ірі болуға тырысса, Ахмет қазақ халқына аянбай қызмет етті. Халықтың көзайымына айналған ол өзі армандаған кәсіппен айналыса бастады.
Мұхтар Әуезов: Ақан ашқан қазақ мектебі, Ахаң өзгерткен ана тілі, Ахаң жазған әдебиеттегі ел ұраны - қазақ баласы үшін тынымсыз еңбек, қайрат, Қырық премьер қанға толы, Бұқара, Қазақ... Өнер-білім, саясат, басқа тарих ұмытпасақ та ұмытпайды.
Бірақ айтылған сөзден қашуды үйренген большевиктер бұл шындықты жоққа шығарып, оның есімі мен еңбегін тарихтан өшіруге тырысты. Бүкіл саналы ғұмырын адал қызметке арнап, халық жауы деген айып тағылып, атын атағандарды атқылап, жер аударып, туған қаласының жауы атанған. Алайда ол мақсатына жете алмады. Жала - бұлт, ақиқат - күн, таң атты, ақиқат нұрға бөленді. Елін сүйген ұлтжанды Ахмет Байтұрсынұлы халқымен бірге табысқа тағы да жетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ахмет Байтұрсынұлының қазақ ұлтының саяси тарих процесіндегі рөлі мен қызметін деректік материалдар негізінде тарихи зерттеулер тұрғысынан көрсету. Тарихшы ғалымдардың тұжырымдамалары мен берген бағаларын анықтау және А.Байтұрсынұлының қазақ ұлтына ұлттық айқындық берген еңбектеріне деректік мазмұн беру. Ұлт ұстазының қазақ қауымының көсемі етіп танытқан - өз халқының алдыңғы қатарлы жұрт қатарына қосу үшін жасаған еңбегі және сол жолда бүкіл өмірін арнап, халықтың сана-сезімін ояту, тұрмыстық жағдайын жақсарту, халықты сауаттандыру идеясы болғандығын ашу. Елдің сауатын ашу идеясы ұлы ұстаздың қоғамдық-саяси қызметінің тірегі, бүкіл өмірінің өзегі және өз халқының тағдырының жанашыры болып өткендігін айқындайды. XX ғасырдың басында қазақ халқы тәуелділікпен өмір сүріп жатқан уақытта қазақ зиялылары халқы үшін қам жеп, сол заманның ойшылдарының сөзімен айтқанда, М.Дулатұлы Оян, қазақ!, А.Байтұрсынұлы ұйықтап жатқан қазақты сары маса боп ызыңдап оятуға халықты тәуелсіздікке, теңдікке, мәдениеттілікке шақырғанына деректі мазмұн беру.
Зерттеу міндеттері:
1. Жазушы өмірбаянына анықтама беру және саяси-қоғамдық көзқарастарына тоқталу;
2. А.Байтұрсынұлының қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметтерін тарихи тұрғыдан кезеңдеу;
3. Ахмет Байтұрсынұлының сауат ашуға және грамматикаға қосқан үлесіне тоқталу;
4. Жазушының балалар әдебиетінде үлес қосқан негізгі еңбектерімен танысу;
5. Замандастарының ақын туралы ой-пікірлерімен, тарихшы ғалымдардың тұжырымдамалары негізінде мәнін ашып көрсету.
Зерттеу гипотезасы: Зерттеу еңбегіміздің негізгі нысанына алынып отырған А.Байтұрсынұлының өмірбаяны мен шығармашылығы, оның қоғамдық-саяси, мемлекеттік және ғылыми қызметі туралы өз заманында жарияланған мақалалар, баяндамалар мен басылымдарда қысқаша деректер көрсетілген. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында кеңестік насихат арнасында жарияланған тарихи-саяси әдебиеттерде Ахмет Байтұрсынұлының қызметі ұлтшыл деп біржақты бағаланды. Осы жылдардан бастап 80-ші жылдарға дейін бұл тақырыпты тарихи тұрғыдан зерттеуге тыйым салынды. Жазықсыз жазушы халық жауына айналды. М.Дулатов, М.Әуезов, Т.Шонанов, С.Сейфуллин А.Байтұрсыновтың тарихнамасын алғаш ХХ ғасырдың басында жазды.
1940-1970 жылдары М.Сапарғалиеваның, А.Елагинаның зерттелген еңбектері ұлт-азаттық қозғалысқа, оның ішінде қазақ мемлекетін құруға, қазақ қоғамын саясиландырудағы ұлттық зиялы қауымның іс-әрекеті мен жеңістерімен салыстыра отырып жүргізілді. А.Байтұрсынұлы жырлары ақынмен үндес Қ.Мырзалиев, Т. Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, C.Жиенбаев, К.Мырзабеков, Қ. Баянбаев сынды ақындардың өлеңдерінде бейнеленген ұлттық нақыштың көріністерімен байланыстырыла қарастырылады. Осы бағытта жүргізілген зерттеудегі ғылыми жұмыс 60-70 жылдар поэзиясын топтастырып, ақындар жырларына арқау болған ұлттық ерекшеліктерді бір-бірімен сабақтастырыла зерттеледі. Нәтижесінде осы жылдардағы ақындар жырларының ұлттық сипаты айқындалады.
Зерттеу нысаны: Кеңес дәуіріндегі отаршылдық саясаты тарихындағы ұлт қайраткерлері Ахмет Байтұрсынұлының өмірін, қоғамдық-саяси және ғылыми қызметін қарастыра отырып, орнын анықтау.
Зерттеу әдістері: Ғылыми жұмысты жазу барысында ұлттық тарих ғылымында соңғы жылдары орын алған іргелі өзгерістерді негізге аламыз. Зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде ғылыми білімнің жүйелілік, салыстырмалы талдау және тарихи сенімділік принциптері пайдаланылды. А.Байтұрсынұлы қазақ халқына сіңірген еңбегі жайлы көптеген ақын-жазушылар, зерттеуші ғалымдар: Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, Ә.Кекілбаев, Ә. Нарымбетов, 3.Серікқалиев, Ф.Оңғарсынова, С.Әшімбаев, Ж.Әбдірашев, Б.Сарбалаев, Ә.Жәмішев, Ө.Күмісбаев, С.Дәуітов, Қ.Алпысбаев, Б.Кәрібаева, Т.Шапаев және т.б. әртүрлі зерттеулер мен сын-мақалалар жазды. Алайда М. Мақатаев поэзиясының ұлттық сипаты жайлы мәселе бірен-саран айтылған пікірлермен ғана шектеліп, аталмыш тақырып ғылыми негізде жүйелі зерттеу нысанына толық алынбаған еді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ғылыми талдау барысында зерттеу деректері мен ғылыми тұжырымдар бір жүйеге келтірілді. А.Байтұрсынұлының қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметін аша отырып, кеңестік интеллигенцияның орны мен рөлін анықтауға нұсқау береді. Зерттеу нәтижелері мен қорытындыларды, тұжырымдарды зерттеушілер Қазақстан тарихы бойынша іргелі көп томдық еңбектерді дайындауда пайдалана алады. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында Алаш қозғалысы жауынгерлерінің өмірі мен қызметіне арналған арнайы курстарда пайдалану тиімді. Ұлттық интеллигенцияның өмірі мен шығармашылығы туралы жазған А. Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты ғылыми жаңалықтар да өз үлесін қосуда. Дипломдық материалдардың Қазақстан тарихындағы қазақ интеллигенциясының өмірі мен қызметі туралы білгісі келетіндерге, тарихшыларға, жоғары оқу орындарының студенттеріне, факультеттің болашақ ғылыми қызметкерлеріне көмегі зор.
А.Байтұрсынұлы осы тәрізді азаматтық, әлеуметтік сарындағы өлеңдерінің тақырыбы да, айтар ойы да, кұрылысы да, айтылу ерекшеліктері де әр алуан. Ақын бірде халықтың тағдырын, бүгінгісі мен келешегін толғаса, бірде жастарды оқу-білімге шақырған насихат айтады немесе күнделікті өмірдегі құбылыстарға қатысты адамгершілік мәселесін қозғайды, ал енді бірде патша өкіметінің озбыр саясатын, ел билеушілердің әділетсіздігін сынайды.
Қазақ әдебиетінің рухани қорын әр жанрдағы еңбектерімен байытқан А.Байтұрсынов көсем ақын ғана емес, сонымен қатар әдебиетші, фольклортанушы ғалым. Оның мұраларының қоғамдық ой-сананың өрлеуіне ғана емес, әдебиеттану ғылымына қосқан үлесі ретінде де бағалау жұмыстың жаңашылдығы болып табылады. Ұлттық әдебиеттану ғылымы қазір қолданып жүрген негізгі терминдер, категориялар, ұғымдардың қазақша өте дәл, ықшам, оңтайлы баламаларының басым көпшілігін тұңғыш рет Әдебиет танытқышта жасалғаны анық. Аталмыш еңбектің мән-маңызын ашу арқылы оны бүгінгі әдебиеттану ғылымымен сабақтастыруда жұмыстың өзіндік бір жаңашылдық қыры.
Қазақ әдебиеті тарихында Ахмет Байтұрсыновтың әдебиет зерттеушісі ретінде алар орны мен рөлін көрсету.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: Ұлт жанашырының қоғамдық-саяси, мемлекеттік және ғылыми қызметіне қатысты барлық зерттеулерде заман талабына сүйене отырып, оның бағаланған еңбектері талданып, қарастыру.
Жазушының дүниетанымының, саяси көзқарасының өсуінің ішкі мазмұны мен сипатын, білім беру және тәрбиелік қызметтің орнын анықтау. Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми мұрасы негізінде ХХ ғасыр басындағы орыс тілші ғалымдар өздерінің тілтанымдық концепциясын жасады деген тұжырымды дәлелдеу.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және әр тарау тармақшалардан, қорытындыдан, пайдалынған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Қазақ тіл білімінің іргетасын қалаушы ғалым - Ахмет Байтұрсынов
1.1 Ахмет Байтұрсыновтың өмірбаяны
ХХ ғасырдың алғашқы қырық-отызыншы жылдарында-Қазақстанның ең белсенді дамыған, жылдаған өркениеттерінің бірі. Біз ұлт мәдениеті, үлкен әдебиет, қазақ ғылымы, ағарту - осы уақытта өсудің шын мәнінде пайда болуы деп әңгімелесеміз. Мұның бәрімен оның не екенін түсінуге мүмкіндігім жоқ. Сондықтан бұл қырық-отыз рейсті қазақ өркениетінің "Байтұрсынов дәуірі", "Байтұрсынов ғасыры" деп атауға болады.
Біртұтас тәртіп филология және тарих сияқты салалардан дамуды бастайды. Демек, этникалық топтардың әрқайсысы академиялық өзін-өзі тануда өзінің пайда болуын қамауға алады. Ғылымның барлық қызметтері қай халықта пайда болса да, "қол ұстасып" қалмайды. Жапа кенеттен пайда болмайды. Бұл жағдайда, бастапқыда кейбір ұжымдық ғылым қызметтері бөлінеді. Қазақтардың үлгісі бірдей болды: тіл білімі, әдебиеттану бүкіл қазақ ғылымының бас жетекшілері тарапынан табылды. Олардың әрқайсысы тәуелсіз қатып қалды. Оларға шежіре мен этнография сияқты ғылым салалары қосылды. Осылайша, бәрі біртіндеп теориялық органға айналды. Негізгі Төраға Ахмет Байтұрсынұлы болып тағайындалды. Осылайша ол мемлекеттік ғылымның жетекшісі ретінде танылды. Сондықтан оны Елдос Омаров "ғылымның алғашқы шамы" деп атады [1].
Мысалы, Сәкен Сейфуллин 1923 жылы Ахмет Байтұрсынұлының мерейтойына орай жариялаған "Ахмет Байтұрсынұлы 50 жасқа толды" атты мақаласында тек үш бет көлемінде: "Ахмет Байтұрсынұлы оқығандар арасында кейбіреулер адамның беделін түсіріп, дауыс шығарды", "кейбіреулер өркениеттің беделін тоқтатты және ұлттың беделіне қайғырды, патша заманында жалғыз Ахмет болды", "қазақ халқының беделін кім бұзды және қазақ халқының беделіне еңбек етті", "қазақ халқының абыройына, беделіне уайымдады"- Деді. Бір қызығы, бұл тарауды Сәкен Сейфуллин Манап Шамиль бүркеншік атымен жариялады.
Ахмет Байтұрсынұлы Мұхтар Әуезовтің "қазақ халқының ғылыми азаматтарының тұңғышы. Оның қызметі - қазақ халқының ұзақ ахуалымен жалғасатын іс-әрекет, ол жасаған ісінде айқындалған ескерткіш-мәңгілік ескерткіш" - деп пайымдады.
Генрих Гейннің бір ақылды денсаулығы есімде: Гауһар гауһар тасты ашады. Ахмет Байтұрсыновтың "Ажар" қазақ жасөспірімінде идеялар мен пікірлер тәрбиелеген тұңғыш, бірінші курс студенті Қазақ халқының өнертапқышы, - деп хабарлады М. Әуезов. Өз жазбасында "бас қазақ өлеңшісі " не жазса да, қала өзінің тамырын, қорғалатын құпияларын, қасиеттерін сызады. Өнердің мейірімді, асыл, тәжірибелі болуы үшін қажет. Жағымды, орынды, тәбетті болу үшін сын айту керек. Ақпараттың қажет болуы маңызды. Абайдың үшеуі де болған. Сөйтіп, Абай-басшы, үлгілерді лақтырып, шопан ретінде қатып қалды. Абай сөздері әлемде сақталған", - деді Ахмет Байтұрсынұлы.
Мысалы, 1923 жылы 4 ақпанда 270-ші нөмірде "Ақ жол" газетінде жарияланған "Ақанның елу жылдығын мерекелеу" мақаласында таңдалған Әуезов орыс досы Алекторов Ахмет Байтұрсынов туралы жеткілікті ақпарат бермейді. Онда: "1896 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Омбыға барып, Алекторовпен бірігіп, Омбыдағы Ақмола, Семей мектептерін басқарды. Аханның Қостанайды тастап кетуінің кейбір себептері бізге белгісіз. Кетудің негізгі себептерінің бірі-қазақтардың басқа жерлердегі жағдайын көру және білу. Қалаға келу және Алекторовпен ойнау ақынның адамгершілігі мен істеріне әр түрлі әсер етті түсу күні. Солардың бірі-Қазақ турында Алектордың отаршылдық саясатының негізі туралы біліп, оның мақсатын түсініп, алектордың сөзімен айтсақ, аңызға айналған Ильминскийдің жолынан кейін қазақтарға үйрету үшін қандай саясатты қолданатынын айтып, Ахмет қазақ халқының мән-жайын түсініп, сол кезде оның идеялары жандана түсті.
Алекторовпен танысудан естелік - бұл білім, бұл - өнер.
Ал Телжан Шонанов: "Ахмет Байтұрсынұлы әдемі өмір сүре бастағаннан бері қырғыз халқына қызмет ету үшін өзінің барлық үлкен талантын қайтарып берді" дейді 31, 104. А.Н.Самойлович "Ахмет Байтұрсынұлы энциклопедиялық және библиографиялық басылымдарда және "түркі халықтарының әдебиеті" Шығыс әдебиетінің I басылымында А.Байтұрсынов қысқаша энциклопедиялық талдау жасайды. Қазақ грамотасы туралы қазақ тілінің орфографиясын түрлендіруші, қазақ грамматикасы мен Қазақ әдебиеті тұжырымдамасының негізін қалаушы [2].
Содан кейін Райхан Сахыбекқызы Имаханбетованың уәделерінен кейін 1919 жылы А.Самойловичтің "Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы" анықтамасы - ақпараттың алғашқы танымдық академиялық бағасы ұсынылды. Бұл қазақ ғалымының алғашқы академиялық тұсаукесері. "Алғашқы данышпан қазақ лингвисті-ғалым", - деп қорытындылады ұлы орыс оқыған Ахмет Байтұрсынұлы.
А. Кононов Ахмет Байтұрсынұлы өзінің өмірі туралы хабардар етті, оны тұтқындау туралы хабарламалар қосты, И.Крыловтан 40 үлгіні көшірді деп айыптады, "Қазақ" газетінің бас редакторы болды. 1925 жылы ол ең ұзақ оқу орындарында шабыттандырды. Ахмет Байтұрсынов - араб әліпбиі базасында жүзеге асырылған қазақ тілінің жетістіктерінің авторы; қазақ тілінің фонетикасы, синтаксисі және этимологиясы бойынша оқулықтар (қазақ тілінде), ал әдебиет пен мәдениет тарихы тұжырымдамасынан кейін жазылған. Әрдайым өзгертілген хаттамалар қазақ тілінде жазылады [3].
1924 жылы Ахмет Байтұрсынұлы ортааз үкіметтік университетінің бюллетенінде жарияланған "жаңа қазақ-қырғыз (Байтұрсынов) орфографиясы" ("жаңа қазақ-қырғыз (Байтұрсынов) орфографиясы") мақаласында қазақ абевегті доктор Поливанов өзгертті: енді түзету талап етілмейді. Тарихи жетілген, бөлек мемлекеттік графика" [4].
1974 жылы академик А. Кононовтың грамотаға берген сипаттамасында: "мәдениет жағдайын жазды". Мамандандырылған прецедент қазақ ғылымы туралы толық ақпаратты "Ресей түркологтарының библиографиялық глоссарийі" кітабына беретін түркітанушы ғалымның "үмітсіз прейскурантқа енгізілген" Тарихи сот сыны болып табылады, кейде Қазақстанда Ахмет Байтұрсынов есімінің ауызша, сол сияқты жазбаша аудармасы ретінде тыйым салынады. [5].
Т.Қожекеевтің "өз халқымен қайта қауышқан адамдар" (1991), 1967 жылы Америкадағы Колумбия институтының педагогы Эдвард Олуорд, Ян Муррей, Мэтли Карл, Х.Мэнгес өзінің тәрбиеленушілерімен бірге Нью-Йоркте Британдық буынға арналған "Ресей билігі ғасырындағы Орталық Азия" ("Ресей билігі ғасырындағы Орталық Азия") кітабын басып шығарды. Бұл кітапта Азия мен қазақ халқына тән халықтардың экономикалық, саяси, өркениетті даму жолдары, олардың ұлттық сезімдерін ояту, ақыл-ой өсуі, дамуы туралы баяндалады әдебиет, тек осы әйгілі саяси істерде үлкен қызмет көрсеткен кез-келген халықтың қайраткерлері туралы. Сонымен бірге ол Ахмет Байтұрсынұлы туралы 16 беттен тұратын көзқарасын білдірді, кейбіреулері өз күшінде "халықтың жауы" болып көрінеді, онда ол өзінің саяси, әдеби, өркениетті майдандардағы ержүрек әрекеттерін өте жоғары қойды.
Орыс зерттеушілерінің назарында - Ахмет Байтұрсыновтың фонологиялық қорытындыларын Яковлев "алфавиттегі әріптер санын түркі-татар тілдерінің біріне, тікелей қазақ тіліне (бұрынғы "сингармонизм" канонын мүлдем ұстанатын қырғыз),-деп түсіндіреді. Өркениетті қазақ жұмысшыларының бірі А.Байтұрсынов өсірілген нысанды іс-әрекетсіз пайдалану үшін жаңадан жасалған реформа", - деп теориялайды. А.М.Сухотин және К.К.Юдахин "Біз мамандандырылған білімнің алғы сөзімен толықтырылған қазақ А.Байтұрсынов орфографиясын көрдік" - деген пікіп қалдырған.
Көбей Хусайын: "1962 жылдың күзінде Әл-Фараби атындағы Қазақ үкіметтік Мемлекеттік институтының филолгия факультетіне лайықты дәріс оқыды. В.Виноградов орыс тіл білімінің жанып тұрған дилеммалары мен лингвистиканың қазіргі бағыттары туралы ашып көрсеткен болатын. Кейде оқылғанлингвистикалық терминологияның дамуы, қалыптасуы туралы айтып берді, ол тіл білімінің қай кезеңінде бұл қадам өте күрделі болғанын байқап: "біреуін жасаған адамға артефакт орнатуға болады деп лайықты академиялық терминдер көрсеткен". Академиктің дәрістерінің бірінде оқушылар оған қазақ тіл білімінің көптеген терминдерін тек бір шаруа - Ахмет Байтұрсынұлы жасағанын хабарлады. В.В.Виноградов бұл деректерге қатты таң қалды және естімеді,сенбеді" [6].
Сондықтан, терең байсалды ғалым, тапқыр ұстаз, жазушы, әлеуметтік қайраткер Ахмет Байтұрсынұлы қазақ диалектісін ғылыми негізде сүйемелдеп, өз заманының тіл білімінің абстрактілі және утилитарлық артықшылықтарын тарта отырып, өз диалектісін алғаш рет біздің ұлтымыз үшін, содан кейін тек әлем үшін ашты. Қазақ тілінің базасын құрайтын бас облыстарды, соның ішінде-тіліміздегі дауыстық жүйені, морфологияны және синтаксисті алғаш рет сипаттай отырып, ол кейбір дерексіз сұрақтарды тауып, тамаша және пайғамбарлық қорытындылар жасады [7].
1.2 А. Байтұрсыновтың саяси-қоғамдық көзқарастары
Байтұрсыновты саяси іскерлік жолына енгізу үшін 1905 жыл қажет. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде сызылған және 14500 адам сыпырылған Қарқаралы петициясын (арызын) жасаушылардың бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы петициясында қазақ елінің мүдделерімен келісе отырып, өңірлік басқарудың, соттың, жалпыхалықтық құрылымның істеріне өзгерістер енгізу, ар-ожданның еркі, діни сенім, газет шығаруға рұқсат беру және цензурадан басқа баспахана ашу, қазақ елінің мүддесі үшін заңмен алмастыру мәселелері қозғалды. Онда орыс фермерлерінің қазақ даласына көшуін үзілді-кесілді үзу талап етілді. Байтұрсынұлы, сол кезеңнен бастап жандармның бақылауында болған, 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің Жарлығымен қамауға алынып, Семей түрмесіне жіктелген.
Ресей ІІМ дербес комитеті 1910 жылы 19 ақпанда Қазақ облыстарының шекарасынан кейін Байтұрсыновты депортациялау туралы шешім қабылдады. Осы қорытындыға бірауыздан Байтұрсынұлы 9-шы қалаға келді владычица 1910 жж. Байтұрсыновтың өміріндегі Орынбор сәті оның басқа да қоғамдық-саяси қызметіне қолайлы болды. 1913-1918 жылдары ол өзінің ең қысқа достары А.Бөкейхан, М.Дулатұлымен көмектесті. Иә, қазақ зиялыларының көмегіне жүгінді және алғашқы жалпыұлттық "Қазақ" газетін басып шығарды. Көп тираж қазақ халқының өнерін, білімін игеруіне түрткі болды.
Орынбордағы А.Байтұрсыновтың өмірі мен белсенділігі отандық Үкіметтің қатыгез жандарм бақылауында болды. Ол "қазақта" негізсіз бос сөздің арқасында түрмеден шықты. Байтұрсынұлы 1917 жылы рев. дем алу арнасында осындай көп мағыналы құбылыстар орын алды, дем алу арнасында табылған және Қазақстан шежіресінде абсолютті із қалдырған қазақ съездері мен қазақ комитеттері оларға табиғи түрде сын көзбен қарады, "Қазақ газеті" арқылы саяси дерексіз бағыт жеткізді [8].
Ахмет Байтұрсынұлы Алаш партиясының бағдарламасын дайындаған шағын топтың құрамында болды. Байтұрсынұлы мен Дулатұлы қазақтар арасындағы ежелгі ұрпақаралық алшақтықтардан кейін әдейі Алашорда үкіметінің құрамына кірмеген, бірақ олардың Қазақ мемлекеттік жалпымемлекеттік ойының негізін қалаушылар тобында болуы көпшілікке белгілі және замандастары мойындаған.
Алашорда қызметкерлерін нығайтқан 2-ші жалпықазақ съезі оқу-ағарту комиссиясын құрып, оны төраға ретінде растады. 1919 жылдың наурызына дейін Алашорда үкіметінің Торғай аудандық бөліміне мүше болды. 1919 жылдың наурыз айының басында Байтұрсынұлы Алашорда үкіметі атынан Кеңес үкіметімен келіссөздер жүргізу үшін Мәскеуге аттанды, осы жастағы шілде айында ол жалпыхалықтық Комиссарлар әлемі төрағасының және РСФСР Қазақ әскери-революциялық комитетінің орынбасары болып тағайындалды.
Сәуір айында Байтұрсыновтың ықпалымен Алашорда басшылары мен мүшелеріне Ресей үкіметінің кешірімі жарияланды. Ахмет Байтұрсынұлы бұл көп мағыналы сәтте "патшалардың алдында отырудан, социалистердің алдында дем шығарудан гөрі жақсы" деп есептеді (ҚР ҰҚК мұрағаты, 78754-Т., 6-т., 1920 жылы ол В.Ленинге оның үкіметінің Қазақстанды басқару ісін жүргізудегі негізгі қадамын күрт бағалай отырып, хабарлама жіберді. Қазревкомның мүшесі Ресеймен Қазақстан шараларын қалыптастыруға темпераментті түрде қатысты.
1919 жылғы бүкілресейлік ЦАК 27 астероидының Қостанай уезін Челябі алаңына қосу туралы қорытындысына қарсы қоғамдық-саяси демарш Қостанай уезін Қазақстан персоналына қайтару үшін негіз болды. Ол 1920 жылдың тамыз айының басында салынған Қазақ АССР Үкіметінің құрамына кірді, ал 1920-1921 жылдары Қазақ АССР-нің жалпыхалықтық ағарту комиссары қызметін атқарды [9].
1922 жылы шекаралық Халық Комиссариаты жанындағы орталықтың төрағасы, 1922-1925 жылдары-жалпыхалықтық ағарту комиссариатының ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қауымдастығының төрағасы болып жұмыс істеді. Байтұрсынұлы әртүрлі ұлттық лауазымдарға қатысты, кенеттен өзінің дүрбелеңді оқытушылық-оқытушылық жұмысы арқылы іздестірілмеді.
1921-1925 жылдары Қазақ диалектісі мен әдебиетін, Орынбордағы, 1926-1928 жылдары Ташкенттегі Қазақ жалпыхалықтық құру институттарындағы мәдениет жағдайын шабыттандырды. 1928 жылы Алматыда Қазақ үкіметтік оқытушылар институтының өнертабысына байланысты ректордың шақыруынан кейін осы оқу орнына доктордың міндетін алды. 1929 жылы 2 маусымда Алаш ағысының 43 функционерімен бірлесе отырып, ол Алматыға жеткізіліп, осы жылдың соңында тергеу үшін Мәскеу қаласындағы Бутыр Хакасск қаласына жіберілді. Жалпыхалықтық Комиссарлар Кеңесі жанындағы ОГПУ "үштігінің" шешіміне сәйкес Кеңес 1930 жылы 4 сәуірде Байтұрсыновты атуға шегелеп тастады. Бұл шешім лайықты өзгерістерге ұшырады: 1931 жылдың қаңтар айының басында 10 жылға арналған лагерьге ауысу байқалды, ал 1932 жылдың қарашасында - 3 жылға қалаға жер аударылды.
1933 жылдың мамыр айының басында оған денсаулығының нашарлауына байланысты Батыс Сібірде қуғында жүрген тегі (әйелі мен қызы) бар сақталған аралықты созуға рұқсат етілді. 1934 жылы М. Горьковаттың әйелі Е. Пешкова Байтұрсынұлының қолдауымен фамилиясы мерзімінен бұрын сұрастырылып, Алматыға оралды.
2. Ахмет Байтұрсынов қоғам қайреткері
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармалары
Қалайда халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын іздеген ақын айналып келгенде, ұлы Абай тапқан соқпақ, орыс әдебиеті үлгілерін пайдалану, аударма жасау дәстүріне мойынсынады. Бұрынғы ескі-ертегі, химия үлгілері емес, енді жаңа өлеңдік форма мысал арқылы, көшпелі елдің жақсы білетін стихиясы - жан-жануар өмірінен алынған шығармалар арқылы әлеуметтік ойға ықпал ету мақсатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, "Қырық мысал" деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шығарды.
Бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан, қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді халықтың төл дүниесіндей етіп жіберді.
Жүк алды шаян, шортан, аққу бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін,
Тартады аққу көкке, шаян кейін
Жұлқиды суға қарай шортан шіркін.
Аудармада мін жоқ, мүдірмей, тұтықпай, есіліп-төгіліп тұр. Ендігі кезең оқырманына қатысты жаңа ой, соны пікір, толғаулы сөзді ақын өз жанынан қосады.
Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас.
Әуелі бірлік керек болса жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, --
деп елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады.
Елдің азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтұрсынов жұмбақтап, тұспалдап жеткізеді, кейде ашық, дәл айтылатын ойлар да бар:
Қасқырдың зорлық болды еткен ісі.
Ойлаймын оны мақтар шықпас кісі
Нашарды талай адам талап жеп жүр
Бөріден артық дейміз оның ісін.
Алуан-алуан ойға жетелейтін "Қайырымды түлкі", "Ала қойлар", "Үлес", "Қартайған арыстан", "Өгіз бен бақа", "Қайыршы мен қыдыр", "Ат пен есек" мысалдарында әлеуметтік-қоғамдық жағдайларды мегзейтін оқиғалар, адамдар психологиясымен сарындас әуездер, тағылымды, ғибратты тұжырымдар мол орын алған. Аудармашы негізгі түпнұсқа тексіне орайластырып, көркем ойға ой, суретке сурет қосып, пікірді ұштап, жаңа сарын - әуез қосып отырады. "Қартайған арыстан" мысалына:
Бақ қонса, сыйлар алаш ағайын да,
Келе алмас жаман батып маңайыңа.
Басыңның бақыт құсы ұшқан күні
Құл-құтан басынады, малайың да, --
деген жалғасты түйін жасайды. Бірнеше кісі тіл таба алмай, берекесі кетіп, өртке шалдығып, үлестен құр қалады. Осы "Үлес" өлеңінің түйінінде ақын өз позициясын ашық көрсетіп:
Ойласақ оқиға емес болмайтұғын,
Ел қайда өзін жаудан қорғайтұғын.
Қазіргі пайдасына бәрі жетік,
Адам аз алдын қарап болжайтұғын.
Аңдыған бірін-бірі жаудан жаман
Байқасақ ел белгісі оңбайтұғын.
Бұл белгі табылып жүр біздің жұрттан
Таласып бір-бірінің жүзін жыртқан.
Алданып арқадағы дау-шарына
Кәтерден кәпері жоқ,
келер сырттан, --
деп терең маңызы бар әлеуметтік ой толғайды.
Мысал жанрының қазақ әдебиетіне бойлап ену құбылысы әлемдік көркемдік дәстүрлердің типологиялық ұқсастығын көрсетеді. "Дала уалаяты" газетінде 1894 жылы 14 тамызда И.Крыловтың "Инелік пен құмырсқа" (аударған А.Құрманбаев) мысалының жариялануы - қазақ әдебиеті үшін жаңа бір арнаның басы еді [10].
Крыловтан Абай - 14, Спандияр Көбеев - 37, Бекет Өтетілеуов - 12 мысал аударған. Бір мысалдың бірнеше рет аударылғаны да бар. Мәселен: "Аққу, шортан һәм шаян", "Ат пен есек", "Қасқыр мен тырна", "Шал мен ажал (өлім)", "Айна мен маймыл", "Маймыл мен көзілдірік" мысалдарын Ахмет Байтұрсынов та, Спандияр Көбеев те аударған. "Ала қойлар", "Есек пен қамыс (шілік)", "Бақа мен өгіз" мысалдарының Абай нұсқасы да, Ахмет нұсқасы да бар [11].
Абай аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне-көп дәлме-дәл келеді, Спандияр Көбеев 8 мысалды қарасөзбен баяндаған. Ал Ахмет Байтұрсынов аудармаларында сюжет сақталғанмен, еркіндік басым, қазақ тұрмысына жаңа идеялар, заман тынысын танытатын жаңа ойлар айтылады. Түп негізі Федрдан алынған Крыловтың он жолдық "Шымшық пен көгершін" мысалы Ахмет Байтұрсынов аудармасында отыз екі жолдан тұратын жаңа шығарма. "Өгіз бен бақа" орысшада - 17, қазақшада - 36 жол, "Қасқыр мен тырна" орысшада - 19, қазақшада - 76 жол, "Арыстан, киік һәм түлкі" орысшада - 35, қазақшада - 56 жол, "Қасқыр мен қозы" орысшада - 37, қазақшада - 68 жол, "Ағаш" орысшада - 31, қазақшада - 56 жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа, ұлттық төл туынды жасағанын көрсетеді. Бұрын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар "Маса" кітабында ашық, анық, дәлді, нақты айтылады. Мұнда Ахметттің өз басынан кешкен қиын-қыстау күндер, ауыр жолдар, қуғын-сүргін, жетімдік-жоқтық, бірталай өлеңдерге арқау болады; ел тағдыры, халық қамы, бостандық арманы - басты сарын.
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.
Алданып жегеніме оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі қарам, --
деген жолдардың нақты өмірлік материалы әкесі Байтұрсынның 15 жылға Сібірге айдалып, қуғын көруі, бала жүректің тілім-тілім жаралануы. Ал, "Жиған-терген" өлеңіндегі:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып -
деген сөздерді патша цензурасы кезінде жібермей тастаған. Ақын ашынып сөйлейді, тартыстар, қайшылықтарды көрсетеді.
Бұл бір сөз қасірет айтып хатқа жазған,
Қалмаған түк қасиет қазақ азған.
Байға мал, оқығанға шен мақсат боп,
Ойлайтын жұрттың қамын адам азған.
Күрес идеясы, келешек қамы үшін арпалысу, ел болу мақсаты бар тілектен жоғары қойылады:
Мен бұқтым, жаттым,
Сен бұқтың жаттың,
Кім істемек қызмет?
Ауызбен айтып,
Істерде қайтып,
Жоламасақ не міндет?
Тек жүрсе тоқ жүрмекті
Қиын деме білмекті.
Қазір әлем поэзиясындағы ділмар сөз - афоризм боп кеткен түрік ақыны Назым Хикметтің:
Мен жанбасам лапылдап,
Сен жанбасаң лапылдап,
Біз жанбасақ лапылдап
Аспан қалай ашылмақ, --
деген жолдарының Ахмет Байтұрсынов өлеңімен әуендестігі кісіні таң қалдырады [12].
"Маса" кітабына енген өлеңдерде жеке бастың мұң-шері, тұрмыс-салт суреті емес, негізінен әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаматтық идеялар айтылады. Өзін-өзі күйттеген, байлық үшін, мансап үшін ар- абыройын сатқан "жақсылығы өз басынан артылмаған", "бос белбеу, босаң туған бозбала", "бір тойғанын ар қылмаған шалдар", "қайырсыз кеще сараң байлар", "мәз болып құр түймеге жарқылдаған оқығандар" сыналады. "Туысыма", "Досыма хат", "Қазақ қалпы", "Қазақ салты", "Көк есектерге", "Жұртыма", "Қарқаралы қаласына" өлеңдерінде ұлы Абай сатирасын еске түсіретін сарындар, ойлар, образдар бар. "Анама хат", "Жауға түскен жан сөзі" - қорлық-зорлыққа мойымаған, бостандық, еркіндік жолында бәріне көнген қайратты ерлер тұлғасын мүсіндеген жырлар. "Масада" Пушкиннен аударылған "Қыздыр дейсің мәжілісті, жан дейсің", "Ат", "Данышпан Аликтің ажалы", "Балықшы мен балық", "Алтын әтеш", Крыловтан аударылған "Сорлы болған мұжық", "Қаздар" шығармалары да берілген.
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны.
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз ауылымның иттері үріп қапқаны, --
деген жолдарда өз уақытының сыры айтылса:
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.
Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын,
Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін, --
деген уақытта ақын болашақпен сырласқандай, өлместігіне сенеді.
Екі жинақ - "Қырық мысал", "Маса" - қазақ әдебиетін жаңа тақырыптармен, идеялармен, ойлармен, өрнектермен байытты; Абайдың ақындық дәстүрі ілгері жалғасты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бұдан кейін талантты ақындардың жаңа буыны тарам-тарам жүлгелерді тереңдетіп, жалғастырып әкететін болады.
Әр түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң, құқықтану, жер мәселесіне, отарлауға, ғылым-білімге, педагогикаға арналған "Тағы да народный сот хақында" (1911), "Қазақ һәм ІҮ Дума" (1912), "Земство" (1913), "Жер жалдау жайынан" (1913), "Көшпелі һәм отырықшы норма" (1913), "Уақ қарыз" (1913), "Бұ заманның соғысы" (1914), "Жәрдем комитеті" (1915), "Закон жобасының баяндамасы" (1914) (осы мақала үшін Ахмет Байтұрсынов штраф-айып төлеген), "Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан уақытша положение" (1914), "Губернатор өзгертілуі" (1914), "Соғысушы патшалар" (1914), "Қазақ жерін алу турасындағы низам" (1913), "Қазаққа ашық хат" (1916), "Бастауыш мектеп" (1914), "Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу керек" (1923), "Партия һәм кеңес құрылысындағы рушылдық әсері" (1926) сияқты көптеген мақалалар публицист Ахмет Байтұрсыновтың көзқарасы эволюциясын, тарихи білігін, ойшылдық деңгейін, журналистік қарымын көрсетіп, рухани даму кезеңдерімізден мол хабар береді.
Ал ғалымның тілші, әдебиетші ретінде жазған еңбектері бірнеше том боларлық мол дүние, бұлардың ішінде 1913 жылы жазылған "Қазақтың бас ақыны" еңбегі - оқшау, дара тұр[13].
Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар дұрыс көрсетіліп, терең талданып, алғаш рет қазақ оқырманының алдына тартылды. Өмірдің сан алуан көкейкесті мәселелерін арқау етіп жазған Ахмет Байтұрсынов мақалалары алдымен "Айқап" журналында, 1913-1918 жылдар арасында өзі редакторлық еткен "Қазақ" газетінде, кейін кеңес баспасөзінде жарияланған.
Мақалалар саны көп, олар мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, бұларды жинап, сұрыптап, ой елегінен өткізіп, жүйелеп бастырып шығару арқылы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-тарихи зердеміздің қазір ойсырап, үңірейіп тұрған беттерін толтыратын боламыз. Қазіргі қолда бар материалдардың негізіне сүйенгенде қаламгер - оқу-ағарту, оқулықтар жасау, әліппе, емле, грамматика, жер иегері, кәсіп істеу, халықаралық қатынастар, тарих, құқықтану, заң, философия, қоғамдық күрестер, мәдениет, әдебиет, эстетика проблемаларын тереңнен қозғап, өз кезіндегі қоғамдық-әлеуметтік ойға мұрындық, ұйытқы болған пікірлер айтып, тұжырымдар жасаған. 1917-19 жылдар арасында әр қиянды шиырлаған кездерін автордың өзі де мойындаған.
Автордың "Қазақ өкпесі" мақаласында ("Айқап", 1911, № 2) тарихи мәселелерге объективті, ғылыми тұрғыдан қарайтындығы көрінеді, қазақ хандығы неліктен құлады, өз алдына дербес мемлекет болып тұра алмаудың себебі, Ресейге қосылудың негізгі жағдайлары деген проблемалардың жауабы айтылады. "Олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз - бәрі надандық кесапаты", дей келіп, ел мен елді, ұлт пен ұлтты теңгеретін ғылым, өнер екенін айтып, оқуға, ағартушылыққа ден қояды [14].
Бұл бағытта жазылған, бірі-бірімен сабақтас мақалалар өте көп. "Оқу жайы" ("Қазақ", 1913, № 11) мақаласында өз кезіндегі мектептер ісін тиянақтай отырып, сол тұстағы Қостанай уезіндегі сауаттылық мәселелерін қозғайды, әрбір жүз кісіден 6 еркек қазақша, әрбір мың кісіден 6 еркек орысша, әл әрбір үш жүз кісіден 1 әйел қазақша, төрт мың кісіден 1 әйел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz