Шығыс жағалауы жазық құмды
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Факультет (факультет атауы)
Кафедра (кафедра атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
тақырыбы: Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы
мамандық бойынша ШИФР - мамандық
Орындаған:_________________________ __________ (Т.А.Ж.)
(қолы)
Ғылыми жетекші: ______________ ___________ (Т.А.Ж.)
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі _________________________________ (Т.А.Ж.)
(қолы және мөрі)
Нормобақылау _________________________________ (Т.А.Ж.)
(қолы)
Алматы, 20___ г.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі ___бет, __ сурет, ___ кесте, __ дереккөз, __ қосымша.
АҚПАРАТ, ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ, ИЕРАРХИЯНЫ ТАЛДАУ ӘДІСІ, АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРНЫ.
Мақсаты: Ақпаратты қорғаудың оңтайлы жүйесін таңдау үшін қауіпсіздік бойынша сарапшының автоматтандырылған жұмыс орнын әзірлеу.
Объект - ақпаратты қорғау жүйесі.
Пән - сараптамалық бағдарламалық қамтамасыз ету.
Қазіргі заманғы ақпараттық қоғамда ақпарат кез келген қызметтің ерекше ресурсына айналды, демек, кез келген басқа ресурс сияқты қорғауға, оның сақталуын, тұтастығын және қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мұқтаж.
Ақпараттық жүйелерді құру нұсқаларының алуан түрлілігі олардың әрқайсысының жеке ерекшеліктерін ескеретін әртүрлі қорғау жүйелерін құру қажеттілігін туындатады. Қолда бар жарияланымдардың үлкен көлемі оларға тән ерекшеліктер мен жұмыс істеу жағдайларын ескере отырып, нақты Ақпараттық жүйелер үшін ақпаратты қорғаудың кешенді жүйесін құруға қалай кірісу керектігі туралы нақты түсінік қалыптастыру екіталай.
Сонымен қатар, қазіргі уақытта талдау және бүгінгі күні пайдалану қажет ақпаратты қорғау технологиялары, тәсілдері мен құралдарының жеткілікті саны әзірленді және қолданылады. Бұл құпия сипаттағы мәліметтердің ағу ықтималдығын күрт қысқартуға мүмкіндік береді.
Нәтижелері:
ақпаратты қорғау жүйесін құру бойынша әдебиеттер зерттелді;
әр түрлі ранжирлеу әдістері және оңтайлы таңдау;
оңтайлы қорғау жүйесін таңдау үшін бағдарламалық қамтамасыз ету әзірленді.
Содержание
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
1 БӨЛІМНІҢ АТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2 БӨЛІМНІҢ АТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
2.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3 БӨЛІМНІҢ АТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
100
Қосымшалар
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
110
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
111
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ЖАЗЫЛУ ЖӘНЕ ОРНАЛАСУ ҮЛГІСІ
Кітаптар мен моногрфиялар тізімі
Смолянинов В. В. Математические модели биологических тканей. - М.: Наука,1980. - 358 с.
Дрягина И.В., Мурин А.А., Янсиков В.Н. Экспериментальный мутагенез садовых растений. - Кишинев: Штиинца, 1981. - 240 с.
Периодикалық басылымдар тізімі
3 Кольтовер В.К. Термические конформационные переходы в электронпереносящих биологических мембран Биофизика. - 1973. - Т.18. - Вып.2., ч.1. - С. 827-833.
Журналдардың атаулары әр мамандықта қабылданған нормаларда қысқаруы мүмкін: Бюлл. эксп. биол. и мед.; Физиол. Журн. СССР.
Мақалалар мен кітаптар тізімі
4 Берестовский Т.Н. Электроннооптические эффекты в мембранах В кн.: Биофизика мембран. - Каунас, 1971. - С.111-155. или. В сб.: Физико-химические методы изучения, анализа и функционирования биополимеров. - М., 1996. - С. 10-39.
Диссертациялар мен авторефераттар тізімі
5 Соколов Ю.В. Изучение взаимодействия летосом с плоскими бислойными фосфолипидными мембранами: Автореф. канд. дис. биол. наук. - Киев, 1982. - 19 с.
Электрондық ресурстар
6 Рощина Я.М. Дифференциация стилей жизни россиян в поле досуга [Электронный ресурс]. - Экономическая социология. - 2007. - Т. 8. - №4. - С.23-42. − Режим доступа: http:ecsoc.msses.ruissues2007-8 -4index.html.
7 Единый архив социологических данных [Электронный ресурс]. - Электрон. дан. - Режим доступа: http:sofist.socpol.ru
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қызылорда облысы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлеріндегі тұздану мәселелеріне талдау жасау және жақсарту жолдары Анализ проблем засоления и пути улучшения земель сельскохозяйственного назначения Кызылординской области Analysis of the problems of salinization of agricultural lands of Kyzylorda oblast and ways to improve
Жоспары:
Кіріспе
1. Зерттеу нысанына сипаттама
1.1 Географиялық орны, жер бедері
1.2 Климаты, агроклиматтық ресурстары мен гидрографиясы
1.3 Топырақ жамылғысы мен өсімдіктер дүниесі
Негізгі бөлім
2. Қызылорда облысы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің құрылымы
2.1 Жер қоры және оның жер санаттары бойынша бөлінуі
2.2 Ауыл шаруашылығы мақсатында жерлері және оны пайдалану
2.2.1 Егістік жерлері
2.2.2 Жайылымдары мен шабындықтары
3. Қызылорда облысындағы егістік жерлерінің тұздану мәселелеріне талдау
3.1 Ғарыштық суреттерді пайдалана отырып, тұздану индекстері негізінде тұзданған жерлерді анықтау
3.2 2015-2022 жж. облыстағы тұзданған жерлердің динамикасын көрсету
3.3 Тұздануды алдын алу шаралары
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер
Жұмыстың мақсаты:
Қызылорда облысы аумағының тұздануын ескере отырып, жақсарту жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Міндеттер:
-Қызылорда облысының табиғи-климаттық жағдайынына талдау жасау,
-Облыс жерлерінің тұздануына сандық сапалық көрсеткіштеріне талдау жасау;
-Облыс жерлерінің тұздануын алдын алу мақсатында онымен күресу жолдарына баға беру
-Тұзданған жерлерді жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу
1. Зерттеу нысанына сипаттама
1.1 Географиялық орны, жер бедері
Қызылорда облысы Республикамыздың оңтүстік батыс бөлігінде орналасқан. Әдебиетте Республикамыздың оңтүстік батысындағы ұлан ғайыр жерді Сыр өңірі деп атайды. 1938 жылы 15 қантарда құрылды. Облыс территориясы өте үлкен ауданды алып жатыр. Әсіресе, ол оңтүстік - шығыстан солтүстік-батысқа қарай, Сырдария өзенінің ағысын қуалай ұзыннан ұзақ 578 шақырымға созылып жатыр.
Облыстың шекаралық сызығының конфигурациясы қисық төртбұрыш тәрізді, оңтүстік-шығыстан солтүстік -батысқа қарай қисық трапеция құрайды. Облыс шығысында және оңтүстік-шығысында Оңтүстік Қазақстанмен, солтүс- тігінде Қарағанды, солтүстік- батысында - Ақтөбе облыстарымен және оңтүстігінде Өзбекстанның Қарақалпақ Автономдық Республикасымен шектеседі. Батысында Арал теңізі жатыр. Ол облыс территориясының 11,8% бөлгің алып жатыр. Облыс жерінің жалпы көлемі 228,1 мыңкм2. Халқы 596 215. Орталығы Қызылорда қаласы. Облыс 7 ауданға бөлінеді, үш қаласы бар. Территориясының көлемі жөнінен Республикада Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан облысынан кейін төртінші орынды алады. Территориясы көлемі жөнінен Қызылорда облысы көптеген Батыс Европа елдерінен асып түседі. Мысалы: Швейцария (41 мың. км), Австрия (84 мың. км), Венгрия (93 мың. км) мемлекеттері еркін сиып кетеді, ал Азия елдерінің ішінде Сирия (185 мыңкм), Біріккен Араб Әмірлігі (84), Араб Ислам Республикасы (195) мемлекеттерінен үлкен, ал Израиль, Иордания, Катар, Кувейт, Ливан, Бутан мемлекеттері еркін сиып кетеді. Облыс жерінің солтүстігі 47°58' с.с., оңтүстігі 42°26' с.е. аралығымен өтеді. Батысы 59° 02' ш.б пен шығысында 68° 09° ш.б. аралығында жатыр. Облыстың алып жатқан территориясы өзіне тән табиғатымен ерекшеленеді. Ол шөл және шөлейт зоналарында орналаскан. Басқа облыстардан табиғатының өте шұғылдығымен ерекшеленеді. Яғни: жазы ыстық,қысы қатты суық (-44t), жауын-шашынның жылдық мөлшері 110-80 мм, кейде 70-75 мм.Облыс территориясында табиғаты өте әр түрлі.Осыған орай үш ауданға бөлуге болады.Яғни солтүстік,өтпелі,оңтүстік. Облысымыздың Оңтүстік - Шығысын Қаратау сілемдері, ал солтүстік - батысқа қарай Туран геосинклиналының қазан шұңқыры, Арал маңы ойысына келіп тіреледі. Бүл бағытта облыс территориясы Арал маңындағы Үлкен және Кіші Борсық құмдарына келіп тіреледі. Солтүстігінде Кара- ғанды облысының территориясымен шектесетін жерде Арал маңы Қарақұмы, одан оңтүстікке қарай өсімдік атаулыдан жұрдай Дариялық -- Тақыр, ол барып Арысқұм құмына косылады. Одан әрі Орталық Қазақстан далаларына барып жанасады. Жалпы облыс территориясының орналасқан орны Сырдария өзенінің ежелгі дельтасында жатыр, ол үлкен үшбұрышты формада болып келеді. Дельта - Атырау көптеген құрғақ және иректеліп тармақталған қазірге дейін сақталған, өзен арналарымен тілімделген дельта желпуіш тәрізді батысқа қарай көлбеу болып келеді.
Қызылорда облысы ежелден келе жатқан, Сыр өңірін мекендеген халықтың қоныстанған орны. Тарихына ой жүгіртсек өзіне тән қызықты кезеңдері бар. Европа мен Азия елдерін байланыстыратын сауда - керуен жолдары ежелгі замандардан-ақ қазақ жерінің үстінен өткені айғақ. Сол уақыттарда бұл облыс территориясынан "Ұлы Жібек" жолының бір тармағы етті. Облыс территориясы арқылы Батыс Сібірге Ташкенттен, Бұқара мен Хиуадан келген сауда - керуені өтті.Алғашқы орыстардың қазақтармен және баска да Орта Азия елдерінің халқы мен қарым қатынасы осы территорияда басталды.
Облыс территориясының рельефі ұзақ уақыт бойы жердің ішкі және сыртқы күштерінің әсер етуі нәтижесінде қалыптасқан. Жүздеген миллион жылдар бойына бірнеше рет теңіз басып су астында қалып отырды. Сонымен бірге жер бетінің көтеріліп, керісінше төмен түсуі сияқты күрделі процестер жүріп отырды. Кайнозой эрасының басында территория бір жола құрлыққа айналып, жер бедері негізінен жазық болды. Биік жерлердегі бұзылған жыныстардың ой- ыстарға жиналуынан аккумуляциялық жазықтар пайда болған. Осы кезде теңіздің шығыстағы шекарасы шамамен Сырдария өзенінің төменгі ағысына дейін жеткен. Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше дүркін қозғалыстар болды, бірақ рельеф ешқандай өзгерген жоқ. Батыстағы Үстірт теңізден кетеріліп Арал теңізі дараланды. Сонан бері де бұл теңіз суы солтүстікке, оңтүстік-шығысқа жайылған, кей жылдары кейін шегінген, кейде суы молайып, бір-бірімен қайта қосылып отырған. Жазық жерлерде денудациялық процестің әсерінен саздақты, құмдақ, түсті саз балшық қабаттары жиналды. Неогеннің аяғында аридтік климат үстем болып, соған байланысты бұрынғы сирек орманның орнына шөл және қуан далалы өңір қалыптасты. Төрттік дәуірдің орта кезінде Әмудария өзенінің Қарақұмның солтүстігі арқылы өтуіне байланысты Арал теңізі пайда болды. Арал маңы ойпатының оңтүстік-шығыс жағынан төменгі Сырдария немесе Қызылорда ойпаты басталады және ол шығыста Түркістан қаласы тұсына дейін созылады. Арал теңізіне карай көптеген ежелгі өзен аңғарлары тармақталып барады, оларға - Іңкәрдария, Жаңадария, Қуандария сияқты өзендердің арналары дәлел бола алады. Сырдарияның оң жағалауы маңы жазығын Дариялық тақыр алып жатыр. Қызылқұм жазығының солтүстік-шығысы ғана Қызылорда территориясына енеді яғни, Сырдария өзені аңғары мен Жанадария өзені аңғары аралығында жатыр. Мұндағы тұтас құмды рельефтің біразы өсімдіктермен бекіген. Облыс рельефі бірсыпыра тегіс, кей жерлерде белесті, адырлы болып келеді. Әр жерлерде көзге алыстан көрінетін оқшау төбелер,шоқылар кездеседі.
Жазықтың абсолюттік биіктіктері Сырдария өзенінің ағысымен біртіндеп төмендейді, оңтүстік-шығыста 200 метрден, Сырдарияның төменгі атырауында Арал теңізі жағалауында 50-53 метрге дейін төмендейді. Облыстың қиыр оңтүстік-шығысын Қаратау жотасының солтүстік-батыс шеті кіреді. Оның беткейлері көптеген тар, құрғақ, тек көктемде ғана су жүретін өзен аңғарларымен тілімденген. Облыс территориясының жер бедерін үш морфологиялық ауданға бөліп қарастыруға болады:
А) Аллювиалдық жазық және Сырдария ангары.
Ә) Эолды - құмды жазықтар.
Б) Арал теңіз жағасы және бұрынғы теңіз табаны.
Бірінші морфологиялық ауданға Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы аудан орталықтары мен Қызылорда қаласының жерлері жатады. Эолды құмды жазықтарға Сырдария өзенінің сол жағалауындағы Қызылқұм құмдары жатады. Жер бетінің құрылымы жағынан төбелі аккумулятивтік эолды-аллювиалдык жазық болып келеді. Құм төбешіктердің арасы тіршіліксіз қу тақыр болып келеді. Арал теңізінің жағалық зонасы өз алдына жеке аудан. Сондықтан теңіздің шығыс, судан жалаңаштанған, жағалары төрттік дәуірдің шөгінділерінен құралған жазық және ойпат, кей жерлерде құмды аралдар кездеседі. Ал теңіздің солтүстік жағалары биіктеу болып келеді, түбектерде палеоген жыныстары жер бетіне шығып жатыр.
Геологиясы
Қызылорда территориясы Тұран плитасы шегінде орна ласқан. Бұл өзі ерекше жазық аймақ. Солтүстік Қызылқұм синеклизасы Қаратау-Есіл ойпаңының девон-карбон әк тастары бетінде орналаскан. Ойыстың ортаңғы бөлігі төменгі бордың континенттік кесекті жыныстарынан құралған.Арал маңы қарақұмының оңтүстік жиегі бор шөгінділерінен тұрады. Сырдарияның сол жағалауындағы Қазалы массивінің тұсы палеогендік жыныстар.Ал қалған территория түгелімен дерлік антропоген шөгінділері. Төменгі протерозойда Сырдарияның оң жағалауын таяз теңіз басып жатты, ал сол жағалауы құрғақ жазық болды.
Венд шегінділері каледон антиклинорийлерінің осьтік бөліктерінде дамыған. Жыныстардың құрамы әр түрлі. Қаратауда конгломерат-құм-саз қам-қабаттары, орта және қышқыл кұрамды вулканиттер, туффиттер, карбонатты-кремнийлі жыныстар калыптасқан.
Палеозой тобының жыныстары Республика территориясында өте кең тараған. Тұран плитасында палеозойлық фундаментті мезо-кайнозойлық шөгінділер жауып жатыр. Девон кезеңінің басы теңіздің шекарасының кішіреюімен сипатталады.Неогенде Облыс территориясы қазіргі келбетіне келген.
Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтак алқабын алып жатыр. Жазықтың көп бөлігі Сырдария, Сарысу баяғы замандағы Қызылқұмды кесіп өткен Іңкәрдария, Қуаңдария, Жаңадария өзендерінің ертедегі атырау жазығы болып табылады. Облыс территориясынан ағып өтетін Сырдария өзенінің бойында тарихи деректер көрсеткендей екі үлкен қазан шұңқыр болған. Оның бірі Қызылорда қазан шұңқыры, ол Сырдария, Сарысу өзендерінің таудан ағызып келген шөгінділерімен толтырылған. Себебі, ол кезде бұл өзендер арнасы толып, екі жиегін шайып құлата ағып, көп лайлы - құмды ала келген. Осыдан Қызылорда қазан шұңқыры сумен келген шөгінді жыныстармен толып казіргі рельеф формасы қалыптасқан. Ол аймақ оңтүстік - шығысында Қаратау, оңтүстік - батысында Қызылқұм төбелерінің аралығын ала Сырдария өзенінің арналық бағытымен кең жайылып жатыр. Қазан шұңқыр майда тас аралас құммен саздан, кұмшық пен құм аралас шөгінділермен толтырылған. Облыстың солтүстік батысындағы екінші қазан шұңқырда - Арал теңізі орналасқан. Қазан шұңқырдың батысы және солтүстік жағалауы тік болып келеді, ал шығысы мен онтүстік жағалауы қайранды, құмды, кей жерлері таяз келеді. Бұл теңізге, қазан шұңқырға кұятын өзен суының әрекеттерінен болған. Сол сияқты желдің әрекетінен өзгеріп тұратын құмдар арасында эолдық шұңқырлар кездеседі, олар кейде жауын- шашын, еспе суларға толып, уақытша көлшіктер түзеді.
Жер бедерінің өзгеруіне ауылшаруашылығы үлкен әсер етті. Он мыңдаган гектар жерлер тегістеліп егістікке айналдырылды, ол жерлерге су жеткізу мақсатында жасанды каналдар қазылды. Оларға 1966-68 жылдары салынған "Ай-тек" магистральды каналы (80 км), Келінтөбе каналы (90 км), Қызылорда су торабының сол жағадағы магистральды каналы, Шиелі - Телікөл каналдарын жатқызамыз.
Бикесары жазығы. Шаруашылық мәні біршама, жеткілікті өсімдік жамылғысы бар ежелгі төбешік құмдар кең таралған жазық. Бикесарыға қатарласа Дариялық тақыр жатыр. Егер су көзін тапса шаруашылыққа пайдалана алады.
Жаңадария жазығы 1848,25 мыңга жерді алып жатыр. Негізгі топырақ жамылғысы - тақыр тәріздес. Сорлау, сор- таңды, сор топырақтардан тұрады, құм топырақ бетін жауып жатыр, желдің үрлеген жерлерінде ойдым-ойдым тақырлар кездеседі. Жазықтың көп жері өте құрғақтықтан жайылымы да кұнарсыз. Ал оңтүстік - шығыс бөлігінде сорланбаған топырақ бар, мұнда суармалы егіншілік дамытуға қолайлы.
Қуаңдария жазығы 621,25 мыңга жерді алып жатыр. Бір- шама тегіс жазық. Топырақ жамылғысы сорланған тақыр тәріздес. Мал шаруашылығы үшін өте қажет, көктемде және қыста жайылым ретінде пайдаланады. Жер асты артезиан суын пайдаланып, жердің сулануын қамтамасыз етуге болады. Сол сияқты Айкөлдің жазығы, Қос көңнің жазығы,Кесік қырдың жазығы деген жерлерде бар.
Жазық далада әр жерде жатаған жусан өскен шағыл құм төбелер мен жал-жал бұйраттар ұшырасады. Мұндай бұйрат құмдар Қуаңдария мен Жаңадария аралығында үлкен аумақты алып жатыр. Кей жерлерде жазық бетінде жалғыз төбелер кездеседі, олар: Аққыр, Қарақ, Жосалы, Жеті төбе, Қос төбе, Көксеңгір т.б. Бұл төбелердің биіктігі 60 пен 80 метр аралығында кездеседі. Кейбіреулері желдің ұру әсерінен тік жарлы шоқылар құрайды. Сондай-ақ облыс жерінде ертеден қалған тарихи топырақ қорғандардың орындары көп - Ордакент, Сығанақ, асарлар - Жалпақ асар, Жеті асар, Құм қала, Шірік Рабат т.б.
Қаратау. Алып жатқан ауданы 715,75 мыңга, Жаңақорған, Шиелі аудандарына солтүстік-батыс шеті еніп жатыр. Каратаудың солтүстік тау баурайы онша биік емес, ең биік жері (салыстырмалы) 180-300м аспайды. Бұл жерлерге тән негізгі өсімдігі баялыш.Көктемде наурыз, сәуір, мамыр айларында өсіп гүлдеп ұрығын шашатын қызғалдақтар тау етегіне әсем көрік береді. Өсімдік негізінен эфемерлер, топырағы сұр-қоңыр.Тау беткейінен жоғарылаған сайын (300-500м) сұр-қоңыр топырақ қиыршық тастанып, гипсті және боз-сұр тартады. Жусан мен баялыш аралас келеді. 500 метр биіктігінде топырақ түсі өзгергенін бақылауға болады. Биіктеу барысында боз қызыл-қоңыр, кұнарсыз,қиыршық тас басқан, кей жерлерде қызыл-қоңыр топырақ кездеседі. Тау баурайы мен өзен шатқалдарында қалың бұталар, жыңғылды тоғайлар кездеседі. Бұл жерлер көктемгі жайылымға пайдаланылады. Қаратау етегінен Бесарық, Жиделі, Ақ үйік өзендері ағып шығады.Бұлардың жолында су бөгендері салынған,ол ауыл шаруашылығына су реттеп отырады.
Арал маңы Қарақұмы. 1783 мыңга жерді алып жатыр.Арал теңізінің солтүстігінде жатқан құм төбелер.Оның жайылымдық маңызы зор.Топырақ жамылғысы сорлармен құм араласып жатыр.Осындай-осындай Арысқұм (204,75 мыңга),Жуанқұм(287 мыңга),Бозшоқы құмы(601 мыңга),Үлкен және Кіші Борсық құмдары,Арылдың құрғаған табанынан көтерілген тұзды төбелер т.б. облыс байтағында кездеседі
1.2 Климаты, агроклиматтық ресурстары мен гидрографиясы
Қызылорда облысының климаты шұғыл континентті, ыстық, құрғақ, жазы ұзақ, қысы суық, қары аз. Мұндай климаттық режим аймақтың Еуразия материгінің ортасында орналасуына, оның оңтүстік орналасуына, облыс жерін Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай орналасуы әсерінен атмосфералық циркуляцияның ерекшеліктеріне және басқа факторларға байланысты. Климаттың континенттілігі метеорологиялық элементтердің үлкен ауытқуында, олардың тәуліктік, айлық және жылдық ағымында көрінеді. Жаз ыстық және ұзақ. Бұл кезеңде температурада күрт айырмашылықтар болмайды. Бүкіл шілде айының орташа температурасы 26-29°С. Облыстың басым бөлігінде абсолютті максималды температура 44-48°С. Қыста облыстың солтүстігі мен оңтүстігінде температураның айырмашылығы байқалады. Мысалы, ең суық ай қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -12,0°С, оңтүстікте -6,0°С.
Солтүстікке қарай ашықтық суық ауа массаларының облыс аумағына еркін еніп, әсіресе қыста күрт салқындатуға мүмкіндік береді. Абсолюттік минималды ауа температурасы -41°С-қа жетеді. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 0°С-тан жоғары болатын кезең 240-280 күнге созылады. Құрғақтық аймақ климатының ерекше белгілерінің бірі болып табылады. Жауын-шашын өте аз. Олардың орташа жылдық мөлшері 100-190 мм-ден аспайды және жыл мезгілдеріне біркелкі таралмайды: барлық жауын-шашынның 60% қыс-көктем кезеңіне түседі.
Облыстың бүкіл аумағы көбінесе солтүстік-шығыс бағытта жиі соғатын және қатты желдермен сипатталады. Олардың орташа жылдық жылдамдығы 3,1-6,0 мс. Қыста төмен температурада соққан қатты жел рельефтің көтерілген бөліктерінен аздаған қар жамылғысын ұшырып әкетеді, бұл топырақтың жоғарғы қабаттарының терең тоңуына және жарылуына әкеледі. Жазда шаңды дауыл соғады
Құрғақшылық соңғы 30 жылда айқын байқалып келеді, бұл облыс климатына тән. Атмосфералық жауын-шашын республика бойынша ең аз түсетін аудан. Оның орташа жылдық мөлшері 100-175 мм аспайды және бұл көрсеткіштің 60 процентке жуығы қыс көктем айларына келеді. Соның ішінде қарға қарағанда облыс территориясында жауын-шашын көбірек түседі. Облыс жерінде қар жамылғысы тұрақсыз. Алғашқы қар қарашаның екінші жартысында түседі. Ал, жылыну жылдың басында, ақпан айының екінші, үшінші онкүндігінен басталады, ал кей жылдары (қыс қатты болғанда) наурыздың екінші жартысынан басталады. Облыс территориясында ауаның салыстырмалы ылғалдығы қыстың күндері аз өзгереді, орташа алғанда 70-85 процент. Ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығының төмендеуі күннің жылынуымен басталады да жаз айларында 11-16 процентке жетеді. Қала маңында солтүстік шығыс пен солтүстік батыс желдері басым болады.Желдің орташа жылдамдығы облыс территориясының көп бөлігінде 3-5 мс көрсетеді.
Облыс территориясында жылы мезгілдің басталуымен бірге шаңды дауылдар байқалады.Облыс аудандарының көбінде жылдың бір мерзімінде 2 ден 20 күнге дейін,ал қала орталағында 30 күнге дейін желдер болып тұрады.Астыда берілген кестеде Қызылорда облысындағы 1998 және 2022 ж.ж. орташа айлық температурасы көрсетілген
IIiiiiiiiii I I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Орташа жылдық темп °C
1998 ж
-10.4°C
-7.0°C
-1.7°C
+12.2°C
+19.3°C
+27.1°C
+29.7°C
+30.4°C
+18.7°C
+10.1°C
+1.0°C
-5.1°C
10.1°C
2022 ж
−5.4°C
+3.6°C
+5.6°C
+14°C
+22.1°C
+27.9°C
+28.7°C
+25.8°C
+18.6°C
+9.3°C
0.0°C
−4.5°C
11.5°C
Жауын- шашынның 60 проценті жылдың қыс және көктем мерзімдеріне келеді. Жаз айлары мардымсыз мөлшерде, яғни жылдық көрсеткіштің 35-40 процентінен азы түседі. Жауын-шашынның мұндай аздығы және температураның жоғарылығы облыс пен оның айналасындағы құрғақ шөл аймақтың климатын көрсетеді. Облыста егін шаруашылығы дамыған, ол да климаттық жағдайдың қолайлығынан. Бірақ қолмен суармайсыз шаруашылықты өркендету мүмкін емес. Ал жаз бен күз айларының ұзақтығы астықты, бау-бақшаны, егін-терімді жинап алуға жақсы жағдай жасайды. Кей жылдары көктемгі үсіктің мамырдың басында түсуі гүлдеп тұрған жеміс ағаштарын үсіріп жіберген жағдайлар да байқалды. Жылдың көп уақыты аязсыз
Облыс аумағындағы ауа-райына солтүстіктен, Сібірден келетін суық ауа массасы айтарлықтай әсер етеді. Оңтүстік жағы ашық болғандықтан, Сібір ауасы еркін аймақтың аумағына кедергісіз енеді. Нәтижесінде кейбір қыс мезгілдері минималды абсолютті тақырыптарға-температураға-40-45°C дейін төмендейді. көктемгі, күзгі әсерді аяздың ерте түсуінен байқауға болады. Жылдық абсолютті тербеліс, яғни температураның максималды және минималды айырмашылығы 85-90°C-қа жетеді. Кейбір құрғақ жылдары 30-66 мм жауын - шашын, ал ылғалды жылдары 200-213 мм жауын-шашын болуы мүмкін.
Облыс аумағын келесі климаттық аймақтарға бөлуге болады:
1.Солтүстік аймақ және құрғақ ыстық аймақ.
2.Орталығы.
3. Оңтүстік.
4.Таулық
1. Құрғақ ыстық аймағы. Бұл аймаққа Арал, Қазалы, Қармақшы және Сырдария ауданының солтүстік бөлігі кіреді.Сәуірдің бірінші онкүндігінде жылы мезгіл басталады,ұзақтығы 160-205 күнге созылады. Жаздың ең ыстық, шілде айында,орташа температура +25+27°С, қаңтарда -9-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 115-130 мм. Қар желтоқсанның екінші онкүндігінде жауады, оның қалыңдығы 10-25 см.
2. Орталық аудан. Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария, Шиелі, Жанақорған ауданының орталық бөлігін қамтиды. Жазы ыстық, ұзақ. Бұл аймақта жауын-шашын 95-110 мм-ге дейін жауады. Желтоқсанның екінші-үшінші онкүндігінде қар түседі, қалындығы 10-15 см, және жату ұзақтығы 1,5-2,5 ай. Бұл аймақтағы ауа райы +10 градустан жоғарылауы 9-13 сәуірден 9-14 қазан аралығында байқалады. Осы кезеңдегі жылы температураның қосындысы 3700°C 4150°С-қа жетеді, сол кездегі жауын-шашын мөлшері 30- 50 мм. Вегетациялык кезең ұзақтығы 208-217.
3. Оңтүстік аудан. Шиелі, Жаңақорған аудандарын алып жатыр. Жылы кезең 3-6 наурыздан 20-23 қарашаға дейін созылады. Басқа аудандарға қарағанда жауын-шашын мөлшері көбірек, 152-159 мм дейін. Жауын-шашын көпшілік белігі суық кезеңге (қараша-наурыз) тұстас келеді. Шиелі, Жанақорған аудандарының онтүстік аудандарында қар мардымсыз, жауса да тез еріп кетеді. Жазда Иран жақтан ыстық анызақ жел соғып түрады, ондайда ауаның температурасы +45°С-қа дейін көтеріледі. Жазы өте ыстық шілдеде орташа температурасы +27 +28°С. Жылы температураның жиынтығы 3860-4600°С жетеді. Сол кездегі жауын-шашын мөлшері 40-60 мм. Көктемгі үсік сәуірдің екінші онкүндігінде тоқта лады. Вегетациялық кезең ұзақтығы 225-226 күн.
4. Таулы аймақ. Шиелі, Жаңақорған аудандары террито- риясына кіретін Қаратау бөктері, жылы температураның жиынтығы 4100°С жетеді (+10 жоғары) жауын-шашын мол- шері -80 мм. Қазанның бірінші онкүндігінің соңында егінді үсік ұрады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 75-125 мм. Қыста қардың қалыңдығы 20-25 см, ол 65-70 күн жатады. Көктемгі эфемерлер тау бөктерін қызыл-жасылды түкті кілемге ұқсатып жібереді. Негізгі жыл бойға өсіп тұратын өсімдігі жусан, бидай шөп, тау аңғарларында тал, бұталар. Облыс территориясындағы ауа-райының қолайлығы ауыл шаруашылығын өркендетуге өте ыңғайлы. Тек, бір оттегені судың тапшылығы. Бұл үшін жер асты, еспе суларын, арте- зиан суларын пайдаланса. Оған жер асты артезиан суының коры жетерлік.
Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес. Адамның денсаулығы, өмірі, тіршілігі, еңбегі мен демалысы табиғаттағы судың қоры мен құрамына тікелей байланысты. Сондықтан "су - өмір нәрі" деп бекер айтылмаған.Су өндірістік күштің бір элементі ретінде кез келген ауданның әлеуметтік және экономикалық дамуына, әсіресе құрғақ (аридті) климаттық аудандарға үлкен әсерін тигізеді. Біздің Қызылорда облысының территориясы да осындай зонада жатыр.
Су ресурстары,Облыстың су ресурстарын жер бетіндегі және жер астындағы сулар қоры құрайды. Жер бетіндегі су қорларына азды-көпті бұлақ сулары, уақытша ағын сулар, көлдер, ойыс жерлерге жиналатын қар суы мен жаңбыр сулары жатады. Облыс территориясында 2 мыңнан астам ірілі-ұсақты көлдер бар болған. Олардың 2453-інің көлемі 1 га дан 100 га дейін, ал 129-ы 1 км³ көлемдік көлдер, қазір көлдердің 123-і ғана қалған. Ең ірілері: Қалыңтерек, Домалақкөл, Жақсы-қылыш, Арал сульфат, Қамыстыбас, Тұщыбас, Лайкөл, Жалаңашкөл, Ақшатау, Бекбаулы, Төбес, Қапшықкөл, Әлімкөл-Теріскен, Бірқазан, Кілем жайған, Талдыкөл, Ащыкөл т.б. Көлдердің жалпы көлемі 1164 км2 жерді алып жатыр, яғни облыс жері- нің 0,53% құрайды. Көлдердің көлемі, жағалау сызығы, те реңдігі, режимі, гидрохимиялык жағдайы да әр түрлі келеді. Мысалы: Арал теңізі платформалық ойыста пайда болған.
Ащыкөл экзогендік көлдер типіне жатады. Көлдердің кебісі өзен бойындағы өзен суының деңгейінің көтерілген уақытында пайда болған жайылма көлдер, атыраулық көлдер, кейбір көлдер жаздың аптапты ыстык кездерінде құрғап кеуіп кетеді де орнында аппақ тұз қалады. Бұл көлдер қар, көктемгі жауын-шашын сулармен уақытша толады.
1962 жылдан бастап өзен суының суландыруға көптеп пайдаланылуы нәтижесінде Арал теңізінің деңгейі төмен түсіп, көлдер кұрғай бастады.
Соңғы жылдары көлдер тек Сырдария өзенінің бойында және өзеннің көлге құяр сағасында ғана, соның ішінде Қазалы және Арал аудандарында небәрі 11-ақ көл қалды.
Томайкөл Қазалы қаласының оңтүстік-шығысын ала 20 км жерге орналасқан. Ұзындығы 7,5 км, ені 1,0 км. Ең терең жері 3,5 м. Көлемі 2,6 шаршы километр. Көл үш бөлікке бөлінген, олардың арасы ну тоғай қамыс. Жағалауы жазық, тегіс, кей жері шоқат-шоқат құмды төбелер.Мұнда бүйірген, еркек, қаратікен, адыраспан өседі.Жағалауы енінен 10-нан 100 метрге дейін қамыс пен қоға басқан. Олардың биіктігі 3,5 метрге дейін жетеді. Ал түбін қалың балдыр жапқан. Көл түбін қара топырақ, сонан кейін ұсақ құм басып жатады. Көлде көптеген сай-салалармен шығанақтар көп. Мұнда шаяндар, құрттар, инеліктер,т.б. тіршілік етеді. Көл деңгейі сәуір-мамыр айларында көтеріліп, маусым айында төмендей бастайтын, ол осы су деңгейі түсе бастағанда жағалаудағы шөп шабылып, ал қалған жері-жайылым ретінде пайдаланылатын. Осы көлдің солтүстік-шығысында кішігірім Бозкөл және Сарыкөл атты көлдер жаз айларында құрғап кететін. Осы көлдерді көптеген жабайы қаз, үйрек және тағы басқа құстар мекендейтін. Мұнда қызыл қанат, сазан, табан балықтары өсетін. Көл суы ащылау, оның бір литрінде 2,4 милиграм ғана тұз болатын.
Көкқатын (Жуан Сарыбай) көлі Қазалы қаласының оңтүстік-шығысында 12 км жерде орналасқан. Ұзындығы 2,5 км, ені 2,0 км, көлемі 2,87 шаршы километр. Ол солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай созылып жатыр. Көлге су Ақсай каналы арқылы құяды. Бұл кезде ені 3-5 км, үзындығы 60 км, Жуан Садырбай жайылмасы осы судан қорек алатын. Бүл жер Сырдария өзенінің сол жағында орналасқан колхоздар мен совхоздардың шабындық және жайылымдық жері еді. Осы көлді Сырдария суымен толтырғанда оның тереңдігі 3,5-4,0 метрге жетеді, ал күзге қарай ол 1,5-2,0 метрге дейін төмендейді. Көл аумағының 60 процентке дейінін қамыс пен қоға басып тұратынды.Жағалауы төбе-төбе құм, тек оңтүстік-батыс жағасы қатты сүр топырақ. Көлдің оңтүстігінде канал бар, ол арқылы "Қазалы" совхозы өзінің құмды шабындықтарына су жіберіп тұратын. Қалған жағалауында бүйірген, сарсазан т.б. құмайт өсімдіктері, өте сирек сексеуіл өсетін.
Ақшатау - Қызылжар поселкесінің батысында орналасқан. Бұл көл оңтүстікте көлемі 1,5х1,0 километр кішігірім шығанақтан басталып оңтүстікке қарай 3-4 километрге дейін созылады, сонан кейін оның оң жақ қолтығы оңтүстік-батысқа қарай созылып кеңейеді де Сорғақ бұғазына ұласады. Ал қуаншылық жылдары бұл бұғаз құрғап кетеді. Ал көлдің сол жақ қолтығы оның негізгі су жолы, ең алдмен солтүстікке қарай ағып, жол-жөнекей кішкене аралды айналып (көлемі 300х250), солтүстікке қарай 4 километрге дейін созылалы. Сөйтіп жартылай арал көлді екіге бөледі.
Белгілі зерттеушілер А.А.Гладков пен В.М.Рыловтың деректеріне қарағанда, бұл көл өткен ғасырда Сырдариядан қазылған арық негізінде пайда болған. Сол кезде оның ұзындығы 10 километрге, ені 4-5 километрге жуық болатын.1912 жылдары көлдің үзындығы шамамен 45 километр болды деседі. Ал 1964-1965 жылдары көлдің тереңдігі 26 метр,1978-1980 жылдары осы көл 23,0 болды. Ақшатаудың ұзындығы 8 км, ең енді жері 4,0-4,5, көлемі 39,14 шаршы километр. Көлдің батыс жағында ғана сиректеу қамыс өседі. Ал Сорғақ бұғазында өскен қамыстың биіктігі бір кезде 3,5-4,0 метрге жетіпті. Көл суы таза, мөлдір. Мүнда сазан, көкбас, қарабалық, т.б. балық түрі кез-деседі.
Қаракөл - Ақшатау көлінің шығысында, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Бұл көлдің екі жағынан ұзындығы 5-6 километр таулы төбе қоршап, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Көлкылталанып, екіге бөлінеді. Оңтүстік бөлігі (үлкені) Қаркөл, ал солтүстігі (кішілеуі) Шалаңдыкөл деп аталады. Пішіні жағынан көл сегіз цифрына ұқсас.Қаракөлдің көлемі біз зерттеген кезенде 6,2 шаршы километр, ұзындығы 4,5, ені 1,8 километр, ал терендігі 10 метр болатын. Шалаңдыкөлдің көлемі 4,5 шаршы километр, ең терең жері 4,0 метр болған. Көлдің бұл күнде су деңгейі 1,0-1,5 метр төмен түскен. Әйтседе көл деңгейі тым құбылмалы. Мысалы: 1932 жылы оның ең терең жері 12,5 метр,1965 жылы 7,5, 1977 жылы 6,3 метр болған. Солтүстік және оңтүстік жағалауына сиректеу қамыс өскен, басқа жағы ашық, анда-санда тікенек өсімдіктері ғана кездесетін.Көл түбін түгелдей сұр лай басқан. Суы тұщы, сазан,көксерке, табан, т.б. балықтар өседі.
Шөмішкөл - Ақшатау көлінен оңтүстік-шығысқа қарай 7 километр жерде. Сыртқы формасы сақина тәріздес. Көлемі 4,2 шаршы километр, үзындығы 2,8 км, ені 2,2 км. Ең терең жері 10 метр.1965 жылы көлдің көлемі 3 шаршы километр болған, ал тереңдігі 6 метрден аспаған. Көл көлемінің артып, тереңдеуіне мелиорациялық жүмыстың дүрыс жүргізілуі әсер етті.Көл төбелердің ең шүғыл жерінде орналасқан. Көлдің батыс жағалауын бойлай сирек қамыс өскен. Шығыс жағалауы ашық, күмды, жайдақ. Көлдің орта шенінде 2,5-3,5 метр тереңдігінде ені 20-35 метр бойы ну қамыс, қоға, шалаң өскен, ал көлдің орта шені өсімдіктен таза. Көл суы 5 метрге дейін мөлдір. Көл түбінде сұр лай, өте үсақ балдырлар өскен.Суы ащылау. Балықтың бірнеше түрі бар.
Қотанкөл - Ақшатау көлінің оңтүстігінде Қазалыдан 10 километр қашық жерге орналасқан. Жергілікті түрғындардың айтуына қарағанда, бұл көл елуінші жылдың аяқ шенінде жер суландыру үшін жіберілген судан пайда болған. 1973 жылы көлдің тереңдігі 6 метр болды, ал 1979 жылы оның деңгейі 3,2 метрге төмендеді. Көлдің ұзындығы 6 километр, ең енді жері 2,5 километр, көлемі 1,2 шаршы километр. Жағалауы жазық, шалшықты, тек батыс жағы ғана көтеріңкі. Су бетінде өсімдік аз кездеседі, көл түбін балдыр басқан.
Қамыстыбас көлдер жүйесі Сырдария өзенінің оң жағалауын алып жатыр. Олар Райым, Жалаңаш, Қаязды, Лайкөлжәне Қамыстыбас көлдерінен тұрады және бір-бірімен кішкене арналар арқылы байланысып жатыр.Бұл жерге Сырдария суы Тәуіпжарма каналы арқылы беріліп тұрған.
Райым көлі - 1 Май атындағы колхоздың шығысында төбелер арасында жатыр, көлдің оңтүстігінде доға тәріздес ор көзге шалынады, бұл бұрынғы Совет каналының орны.Сыр суы көлге кезінде осы канал арқылы жеткен.Соңғы зерттеу мәліметтері бойынша көлдің үзындығы 3,7 километр, ең енді жері 2,7 километр, ең терең жері 3,5 метр. Су деңгейі 58,3 метр биіктікте жатыр.Көл жағалауы төмен, тайыз оңтүстігін, оңтүстік-батысын және батыс жағалауын ну қамыс, қоға басқан. Көл суы ащылау, түбінің лайы өте қара, күкірт иісі шығады. Мұнда сазан, дөңмаңдай, т.б. балықтар бар.
Жалаңаш - көлінің ұзындығы 5,3 километр, ені 4,3 километр, ең терең жері 3,15 метр. Көлемі 13,25 шаршы километр.Көлдің барлық жағалауы жазық, сазды, көлді түгел қамыс, қоға, т.б. өсімдіктер басқан. Осы көлдің суы солтүстік жағалауынан Лайкөлге құйылады. Бұл көлдерге суқамыс арасынан және өсімдік басып кеткен арна арқылы жүреді. Көлге су тәуіпжарма каналы арқылы келеді, көл суы сәл ашқылтым.
Қаязды - Жалаңаш және Лайкөлмен жалғасып жатыр.Көлде қамыс, қоға коп өскен, әсіресе оңтүстігі ну тоғай.Ұзындығы 4,1 километр,ені 1,5 киломстр, терендігі 3,35 метр. Көлемі 4,4 шаршы километр.Судеңгейі түскен кезінде көлдің шығысы мен батыс екіге бөлініп қалады.
Лайкөл - Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созылған. Солтүстік-батыс жағалауы түгелдей көтеріңкі өсімдіктер сирек өседі, ал оңтүстік-батыс жағалауын шалаң, әсіресе көл түбін қалың балдырлар басқан. Ең терең жері 4,25 метр. Көлдің солтүстік-шығысында Қарабөгет атты арнасы бар, сол арқылы көлсуы Қамыстыбасқа құяды.
Қамыстыбас - Сырдария озенінің бойындағы ең ірі көл.Ол Арал ауданындағы Қамыстыбас теміржол станциясының батыс жағында екі километр жерде, ол төбе-төбе арасындағы ойыста жатыр. Көл осы өңірдегі барлық көл жүйесінің 85 процентін құрайды. Оның ұзындығы 30 километр. Ені 5 километрге, тереңдігі 10 метрге дейін жетеді, көлемі 248 шаршы километр. Көл 58,1 метр биіктікке орналасқан.Жер бедері дәуірдің үштік кезеңінде пайда болған. Қатпар-қатпар топырақтан тұрады. Топырақ қатпарларының қалыңдығы 70 метрге дейін жетеді. Өсімдіктер өте аз өседі,тек қана өте сирек шөлейт шөптері оның ішінде жыңғыл,сарсазан кездеседі. Су деңгейінің түсуінен қамыс және қоға өсетін жерлер тым азайған. Шығыс жағалауы жазық құмды.Оңтүстік-батыс жағалауында Сырдариямен жалғасып жатқан шығанақ бар.Көл түбінің топырағы әр түрлі: кей жері ұсақ тасты, кей жері құмды, ортасына таман сұрлауыт. Батысы ақшыл сары,лайлы болып келеді. 1968 жылға дейін Қамыстыбас көлінде 70000 центнер балық ауланатын, ал 1977-1980 жылдары небары 7 центнер балық ауланған. Бұл көл суы деңгейінің 3-4 метрге дейін төмендеуі су көлемінің 3 есе кемуі салдарынан еді. 1977 жылы осы көлге насос арқылы қосымша су жіберілді, нәтижесінде оның тереңдігі 1979 жылы 10 метрге жетті. Көл деңгейінің көтерілуі балық өнімінің өсуінс су түздылығының төмендеуіне әсер етті. Мысалы: 1977 жылы көл суының ащылығы литрде 5,5 грамм болса, 1979 жылы көлдің оңтүстігінде 2,6 орта шенінде 3,9, ал солтүстігінде 4,4 грамға жетті.
Тұщыбас - Бөген поселкесінің шығысында орналасқан.Ұзындығы 11,5, ені 2,4 км, ең терең жері - 5,5 метр, көлемі 12,6 шаршы километр.Көл үшке бөлінген, бір-бірімен канал арқылы жалғасып жатыр. Бүл каналдың тереңдігі 1,5-2,5 метр, жағалауы жазық, төмен, құмды, су шайылатын жеріне көк шөп өскен.Батыс жағалауы биік, бұйрат - бұйрат құм. Көлдің оңтүстік жағалауы егістікке, бақшалыққа пайдаланылады.Көл суы ашқылтың, түбін құм басқан.
Сырдария өзені-Нарын және Қарадария өзендерінің түйісуінен, Ферғана алқабының кіші салаларынан, орта ағысы мен Ахангаран, Чирчик, Келес, Құрұқкелес және Арыс салаларынан пайда болатын бассейннің негізгі су артериясы. Сырдария өзені бассейні аумағының жалпы аумағының 444 мың км2, 250 мың км2 (немесе 56,6 %) Қазақстан Республикасының шегінде орналасқан және Арал-Сырдария ЕДБ бақылайтын аумақ болып табылады. Қалған аумақ Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан Республикаларына тиесілі. Қазақстан Республикасының Екі облысы: Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда толығымен дерлік Сырдария өзенінің бассейнінде орналасқан (Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданын қоспағанда) және төрт Су шаруашылығы ауданына кіреді: орташа ағысы -- аумағы шамамен 2 мың км2 болатын Қазақстан Республикасының тақыр даласы, Чирчик-Ангрен-Келес (ЧАКИР) - ауданы 12 мың км2, Арыс-Түркістан (АРТУР)- ауданы 28 мың км2 және төменгі ағысы -- ауданы 208 мың км2. Қазақстан Республикасының шегінде Сырдария өзені Чиназ гидропостынан Арал теңізіне құйылғанға дейін ағып, Шардара су қоймасынан жоғары және одан төмен түсетін Келес, Құрықкелестің оң салаларын қабылдайды. Өзен ұзындығы 1746 км-ді құрайды. Қазақстан Республикасының аумағындағы Сырдария өзенінің сол жақ салалары жоқ және ағынды маусымдық реттеуге арналған Шардара су қоймасымен реттелген. Қазақстан Республикасы шегіндегі Сырдария өзенінің су деңгейін гидрометриялық бақылау 1910-1913 жылдары төрт гидропостта басталды: Түмен-Арық, Қызылорда, Қараөзек және Қазалы. Қазіргі уақытта тоғыз тірек гидропост жұмыс істейді: Чиназ-Көкбұлақ, Шардара су қоймасының нб, Көктөбе, Томен-арық, Тасбөгет, Қараөзек, Жосалы-Қараөзек, Қазалы және Қаратерен. Сырдария өзенінің төменгі ағысы Шардара су қоймасымен және Көксарай контррегуляторымен реттеледі, олар ауыл шаруашылығының су қажеттілігін қамтамасыз етуге және тасқын сулардың түсуіне байланысты ТЖ алдын алуға арналған. Қызылорда, Әйтеке және Қазалы су тораптары Қызылорда облысының барлық суармалы жерлерін суармалы сумен қамтамасыз етеді. Өзеннің ұзындығы-378 км, орташа көпжылдық ағыны -- 1,198 км3 және орташа көп жылдық ағыны-38 м3с.Арал-Сырдария бассейнінің барлық өзендерінде су қоймалары бар, олардың жалпы саны 33 бірлікті құрайды. Экономиканың барлық салаларының су ресурстарын пайдалануы: 2014 жылы Қызылорда облысында Сырдария өзенінің бассейнінде халық шаруашылығы салаларының су ресурстарын нақты пайдалануы мынадай: - Ауыл шаруашылығын тұрақты суару 3785,97 млн м3; - өнеркәсіптік қажеттіліктер 12,98 млн м3; -елді мекендердің, қалалардың, аудан орталықтарының және т.б. коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктері 25,87 млн м3. - балық шаруашылығының қажеттіліктері 4,81 млн м3; - табиғи шабындықтар шығанағы және лиманды суару 1200,0 млн м3; - мәжбүрлі су алу 172,12 млн м3; - Арал теңізіне жіберу 5134,0 млн м3; Қызылорда облысында 5572,33 млн. м3 лимитімен 5214,6 млн. м3 су алынды. Сырдария өзенінің төменгі ағысында, неғұрлым экологиялық проблемалы өңірде, соңғы жылдары ел Үкіметі қабылдаған шаралардың нәтижесінде өңірдің экологиялық жағдайында жақсы жаққа бірқатар өзгерістер байқалады. Осыған байланысты "Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау -- 1-кезең" (РРССАМ-1) жобасын іске асыру өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын ескере отырып, Арал теңізі мен Арал маңы бассейніндегі экологиялық жағдайды жақсарту жөніндегі нақты іс-қимыл бағдарламасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның негізгі мақсаттары-Солтүстік Арал теңізінің су аймағын кеңейту және оны қорғауды ұйымдастыру, Арал өңірінің атырауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Факультет (факультет атауы)
Кафедра (кафедра атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
тақырыбы: Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы
мамандық бойынша ШИФР - мамандық
Орындаған:_________________________ __________ (Т.А.Ж.)
(қолы)
Ғылыми жетекші: ______________ ___________ (Т.А.Ж.)
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі _________________________________ (Т.А.Ж.)
(қолы және мөрі)
Нормобақылау _________________________________ (Т.А.Ж.)
(қолы)
Алматы, 20___ г.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі ___бет, __ сурет, ___ кесте, __ дереккөз, __ қосымша.
АҚПАРАТ, ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ, ИЕРАРХИЯНЫ ТАЛДАУ ӘДІСІ, АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРНЫ.
Мақсаты: Ақпаратты қорғаудың оңтайлы жүйесін таңдау үшін қауіпсіздік бойынша сарапшының автоматтандырылған жұмыс орнын әзірлеу.
Объект - ақпаратты қорғау жүйесі.
Пән - сараптамалық бағдарламалық қамтамасыз ету.
Қазіргі заманғы ақпараттық қоғамда ақпарат кез келген қызметтің ерекше ресурсына айналды, демек, кез келген басқа ресурс сияқты қорғауға, оның сақталуын, тұтастығын және қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мұқтаж.
Ақпараттық жүйелерді құру нұсқаларының алуан түрлілігі олардың әрқайсысының жеке ерекшеліктерін ескеретін әртүрлі қорғау жүйелерін құру қажеттілігін туындатады. Қолда бар жарияланымдардың үлкен көлемі оларға тән ерекшеліктер мен жұмыс істеу жағдайларын ескере отырып, нақты Ақпараттық жүйелер үшін ақпаратты қорғаудың кешенді жүйесін құруға қалай кірісу керектігі туралы нақты түсінік қалыптастыру екіталай.
Сонымен қатар, қазіргі уақытта талдау және бүгінгі күні пайдалану қажет ақпаратты қорғау технологиялары, тәсілдері мен құралдарының жеткілікті саны әзірленді және қолданылады. Бұл құпия сипаттағы мәліметтердің ағу ықтималдығын күрт қысқартуға мүмкіндік береді.
Нәтижелері:
ақпаратты қорғау жүйесін құру бойынша әдебиеттер зерттелді;
әр түрлі ранжирлеу әдістері және оңтайлы таңдау;
оңтайлы қорғау жүйесін таңдау үшін бағдарламалық қамтамасыз ету әзірленді.
Содержание
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
1 БӨЛІМНІҢ АТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2 БӨЛІМНІҢ АТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
2.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3 БӨЛІМНІҢ АТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
100
Қосымшалар
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
110
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
111
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ЖАЗЫЛУ ЖӘНЕ ОРНАЛАСУ ҮЛГІСІ
Кітаптар мен моногрфиялар тізімі
Смолянинов В. В. Математические модели биологических тканей. - М.: Наука,1980. - 358 с.
Дрягина И.В., Мурин А.А., Янсиков В.Н. Экспериментальный мутагенез садовых растений. - Кишинев: Штиинца, 1981. - 240 с.
Периодикалық басылымдар тізімі
3 Кольтовер В.К. Термические конформационные переходы в электронпереносящих биологических мембран Биофизика. - 1973. - Т.18. - Вып.2., ч.1. - С. 827-833.
Журналдардың атаулары әр мамандықта қабылданған нормаларда қысқаруы мүмкін: Бюлл. эксп. биол. и мед.; Физиол. Журн. СССР.
Мақалалар мен кітаптар тізімі
4 Берестовский Т.Н. Электроннооптические эффекты в мембранах В кн.: Биофизика мембран. - Каунас, 1971. - С.111-155. или. В сб.: Физико-химические методы изучения, анализа и функционирования биополимеров. - М., 1996. - С. 10-39.
Диссертациялар мен авторефераттар тізімі
5 Соколов Ю.В. Изучение взаимодействия летосом с плоскими бислойными фосфолипидными мембранами: Автореф. канд. дис. биол. наук. - Киев, 1982. - 19 с.
Электрондық ресурстар
6 Рощина Я.М. Дифференциация стилей жизни россиян в поле досуга [Электронный ресурс]. - Экономическая социология. - 2007. - Т. 8. - №4. - С.23-42. − Режим доступа: http:ecsoc.msses.ruissues2007-8 -4index.html.
7 Единый архив социологических данных [Электронный ресурс]. - Электрон. дан. - Режим доступа: http:sofist.socpol.ru
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қызылорда облысы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлеріндегі тұздану мәселелеріне талдау жасау және жақсарту жолдары Анализ проблем засоления и пути улучшения земель сельскохозяйственного назначения Кызылординской области Analysis of the problems of salinization of agricultural lands of Kyzylorda oblast and ways to improve
Жоспары:
Кіріспе
1. Зерттеу нысанына сипаттама
1.1 Географиялық орны, жер бедері
1.2 Климаты, агроклиматтық ресурстары мен гидрографиясы
1.3 Топырақ жамылғысы мен өсімдіктер дүниесі
Негізгі бөлім
2. Қызылорда облысы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің құрылымы
2.1 Жер қоры және оның жер санаттары бойынша бөлінуі
2.2 Ауыл шаруашылығы мақсатында жерлері және оны пайдалану
2.2.1 Егістік жерлері
2.2.2 Жайылымдары мен шабындықтары
3. Қызылорда облысындағы егістік жерлерінің тұздану мәселелеріне талдау
3.1 Ғарыштық суреттерді пайдалана отырып, тұздану индекстері негізінде тұзданған жерлерді анықтау
3.2 2015-2022 жж. облыстағы тұзданған жерлердің динамикасын көрсету
3.3 Тұздануды алдын алу шаралары
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер
Жұмыстың мақсаты:
Қызылорда облысы аумағының тұздануын ескере отырып, жақсарту жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Міндеттер:
-Қызылорда облысының табиғи-климаттық жағдайынына талдау жасау,
-Облыс жерлерінің тұздануына сандық сапалық көрсеткіштеріне талдау жасау;
-Облыс жерлерінің тұздануын алдын алу мақсатында онымен күресу жолдарына баға беру
-Тұзданған жерлерді жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу
1. Зерттеу нысанына сипаттама
1.1 Географиялық орны, жер бедері
Қызылорда облысы Республикамыздың оңтүстік батыс бөлігінде орналасқан. Әдебиетте Республикамыздың оңтүстік батысындағы ұлан ғайыр жерді Сыр өңірі деп атайды. 1938 жылы 15 қантарда құрылды. Облыс территориясы өте үлкен ауданды алып жатыр. Әсіресе, ол оңтүстік - шығыстан солтүстік-батысқа қарай, Сырдария өзенінің ағысын қуалай ұзыннан ұзақ 578 шақырымға созылып жатыр.
Облыстың шекаралық сызығының конфигурациясы қисық төртбұрыш тәрізді, оңтүстік-шығыстан солтүстік -батысқа қарай қисық трапеция құрайды. Облыс шығысында және оңтүстік-шығысында Оңтүстік Қазақстанмен, солтүс- тігінде Қарағанды, солтүстік- батысында - Ақтөбе облыстарымен және оңтүстігінде Өзбекстанның Қарақалпақ Автономдық Республикасымен шектеседі. Батысында Арал теңізі жатыр. Ол облыс территориясының 11,8% бөлгің алып жатыр. Облыс жерінің жалпы көлемі 228,1 мыңкм2. Халқы 596 215. Орталығы Қызылорда қаласы. Облыс 7 ауданға бөлінеді, үш қаласы бар. Территориясының көлемі жөнінен Республикада Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан облысынан кейін төртінші орынды алады. Территориясы көлемі жөнінен Қызылорда облысы көптеген Батыс Европа елдерінен асып түседі. Мысалы: Швейцария (41 мың. км), Австрия (84 мың. км), Венгрия (93 мың. км) мемлекеттері еркін сиып кетеді, ал Азия елдерінің ішінде Сирия (185 мыңкм), Біріккен Араб Әмірлігі (84), Араб Ислам Республикасы (195) мемлекеттерінен үлкен, ал Израиль, Иордания, Катар, Кувейт, Ливан, Бутан мемлекеттері еркін сиып кетеді. Облыс жерінің солтүстігі 47°58' с.с., оңтүстігі 42°26' с.е. аралығымен өтеді. Батысы 59° 02' ш.б пен шығысында 68° 09° ш.б. аралығында жатыр. Облыстың алып жатқан территориясы өзіне тән табиғатымен ерекшеленеді. Ол шөл және шөлейт зоналарында орналаскан. Басқа облыстардан табиғатының өте шұғылдығымен ерекшеленеді. Яғни: жазы ыстық,қысы қатты суық (-44t), жауын-шашынның жылдық мөлшері 110-80 мм, кейде 70-75 мм.Облыс территориясында табиғаты өте әр түрлі.Осыған орай үш ауданға бөлуге болады.Яғни солтүстік,өтпелі,оңтүстік. Облысымыздың Оңтүстік - Шығысын Қаратау сілемдері, ал солтүстік - батысқа қарай Туран геосинклиналының қазан шұңқыры, Арал маңы ойысына келіп тіреледі. Бүл бағытта облыс территориясы Арал маңындағы Үлкен және Кіші Борсық құмдарына келіп тіреледі. Солтүстігінде Кара- ғанды облысының территориясымен шектесетін жерде Арал маңы Қарақұмы, одан оңтүстікке қарай өсімдік атаулыдан жұрдай Дариялық -- Тақыр, ол барып Арысқұм құмына косылады. Одан әрі Орталық Қазақстан далаларына барып жанасады. Жалпы облыс территориясының орналасқан орны Сырдария өзенінің ежелгі дельтасында жатыр, ол үлкен үшбұрышты формада болып келеді. Дельта - Атырау көптеген құрғақ және иректеліп тармақталған қазірге дейін сақталған, өзен арналарымен тілімделген дельта желпуіш тәрізді батысқа қарай көлбеу болып келеді.
Қызылорда облысы ежелден келе жатқан, Сыр өңірін мекендеген халықтың қоныстанған орны. Тарихына ой жүгіртсек өзіне тән қызықты кезеңдері бар. Европа мен Азия елдерін байланыстыратын сауда - керуен жолдары ежелгі замандардан-ақ қазақ жерінің үстінен өткені айғақ. Сол уақыттарда бұл облыс территориясынан "Ұлы Жібек" жолының бір тармағы етті. Облыс территориясы арқылы Батыс Сібірге Ташкенттен, Бұқара мен Хиуадан келген сауда - керуені өтті.Алғашқы орыстардың қазақтармен және баска да Орта Азия елдерінің халқы мен қарым қатынасы осы территорияда басталды.
Облыс территориясының рельефі ұзақ уақыт бойы жердің ішкі және сыртқы күштерінің әсер етуі нәтижесінде қалыптасқан. Жүздеген миллион жылдар бойына бірнеше рет теңіз басып су астында қалып отырды. Сонымен бірге жер бетінің көтеріліп, керісінше төмен түсуі сияқты күрделі процестер жүріп отырды. Кайнозой эрасының басында территория бір жола құрлыққа айналып, жер бедері негізінен жазық болды. Биік жерлердегі бұзылған жыныстардың ой- ыстарға жиналуынан аккумуляциялық жазықтар пайда болған. Осы кезде теңіздің шығыстағы шекарасы шамамен Сырдария өзенінің төменгі ағысына дейін жеткен. Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше дүркін қозғалыстар болды, бірақ рельеф ешқандай өзгерген жоқ. Батыстағы Үстірт теңізден кетеріліп Арал теңізі дараланды. Сонан бері де бұл теңіз суы солтүстікке, оңтүстік-шығысқа жайылған, кей жылдары кейін шегінген, кейде суы молайып, бір-бірімен қайта қосылып отырған. Жазық жерлерде денудациялық процестің әсерінен саздақты, құмдақ, түсті саз балшық қабаттары жиналды. Неогеннің аяғында аридтік климат үстем болып, соған байланысты бұрынғы сирек орманның орнына шөл және қуан далалы өңір қалыптасты. Төрттік дәуірдің орта кезінде Әмудария өзенінің Қарақұмның солтүстігі арқылы өтуіне байланысты Арал теңізі пайда болды. Арал маңы ойпатының оңтүстік-шығыс жағынан төменгі Сырдария немесе Қызылорда ойпаты басталады және ол шығыста Түркістан қаласы тұсына дейін созылады. Арал теңізіне карай көптеген ежелгі өзен аңғарлары тармақталып барады, оларға - Іңкәрдария, Жаңадария, Қуандария сияқты өзендердің арналары дәлел бола алады. Сырдарияның оң жағалауы маңы жазығын Дариялық тақыр алып жатыр. Қызылқұм жазығының солтүстік-шығысы ғана Қызылорда территориясына енеді яғни, Сырдария өзені аңғары мен Жанадария өзені аңғары аралығында жатыр. Мұндағы тұтас құмды рельефтің біразы өсімдіктермен бекіген. Облыс рельефі бірсыпыра тегіс, кей жерлерде белесті, адырлы болып келеді. Әр жерлерде көзге алыстан көрінетін оқшау төбелер,шоқылар кездеседі.
Жазықтың абсолюттік биіктіктері Сырдария өзенінің ағысымен біртіндеп төмендейді, оңтүстік-шығыста 200 метрден, Сырдарияның төменгі атырауында Арал теңізі жағалауында 50-53 метрге дейін төмендейді. Облыстың қиыр оңтүстік-шығысын Қаратау жотасының солтүстік-батыс шеті кіреді. Оның беткейлері көптеген тар, құрғақ, тек көктемде ғана су жүретін өзен аңғарларымен тілімденген. Облыс территориясының жер бедерін үш морфологиялық ауданға бөліп қарастыруға болады:
А) Аллювиалдық жазық және Сырдария ангары.
Ә) Эолды - құмды жазықтар.
Б) Арал теңіз жағасы және бұрынғы теңіз табаны.
Бірінші морфологиялық ауданға Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы аудан орталықтары мен Қызылорда қаласының жерлері жатады. Эолды құмды жазықтарға Сырдария өзенінің сол жағалауындағы Қызылқұм құмдары жатады. Жер бетінің құрылымы жағынан төбелі аккумулятивтік эолды-аллювиалдык жазық болып келеді. Құм төбешіктердің арасы тіршіліксіз қу тақыр болып келеді. Арал теңізінің жағалық зонасы өз алдына жеке аудан. Сондықтан теңіздің шығыс, судан жалаңаштанған, жағалары төрттік дәуірдің шөгінділерінен құралған жазық және ойпат, кей жерлерде құмды аралдар кездеседі. Ал теңіздің солтүстік жағалары биіктеу болып келеді, түбектерде палеоген жыныстары жер бетіне шығып жатыр.
Геологиясы
Қызылорда территориясы Тұран плитасы шегінде орна ласқан. Бұл өзі ерекше жазық аймақ. Солтүстік Қызылқұм синеклизасы Қаратау-Есіл ойпаңының девон-карбон әк тастары бетінде орналаскан. Ойыстың ортаңғы бөлігі төменгі бордың континенттік кесекті жыныстарынан құралған.Арал маңы қарақұмының оңтүстік жиегі бор шөгінділерінен тұрады. Сырдарияның сол жағалауындағы Қазалы массивінің тұсы палеогендік жыныстар.Ал қалған территория түгелімен дерлік антропоген шөгінділері. Төменгі протерозойда Сырдарияның оң жағалауын таяз теңіз басып жатты, ал сол жағалауы құрғақ жазық болды.
Венд шегінділері каледон антиклинорийлерінің осьтік бөліктерінде дамыған. Жыныстардың құрамы әр түрлі. Қаратауда конгломерат-құм-саз қам-қабаттары, орта және қышқыл кұрамды вулканиттер, туффиттер, карбонатты-кремнийлі жыныстар калыптасқан.
Палеозой тобының жыныстары Республика территориясында өте кең тараған. Тұран плитасында палеозойлық фундаментті мезо-кайнозойлық шөгінділер жауып жатыр. Девон кезеңінің басы теңіздің шекарасының кішіреюімен сипатталады.Неогенде Облыс территориясы қазіргі келбетіне келген.
Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтак алқабын алып жатыр. Жазықтың көп бөлігі Сырдария, Сарысу баяғы замандағы Қызылқұмды кесіп өткен Іңкәрдария, Қуаңдария, Жаңадария өзендерінің ертедегі атырау жазығы болып табылады. Облыс территориясынан ағып өтетін Сырдария өзенінің бойында тарихи деректер көрсеткендей екі үлкен қазан шұңқыр болған. Оның бірі Қызылорда қазан шұңқыры, ол Сырдария, Сарысу өзендерінің таудан ағызып келген шөгінділерімен толтырылған. Себебі, ол кезде бұл өзендер арнасы толып, екі жиегін шайып құлата ағып, көп лайлы - құмды ала келген. Осыдан Қызылорда қазан шұңқыры сумен келген шөгінді жыныстармен толып казіргі рельеф формасы қалыптасқан. Ол аймақ оңтүстік - шығысында Қаратау, оңтүстік - батысында Қызылқұм төбелерінің аралығын ала Сырдария өзенінің арналық бағытымен кең жайылып жатыр. Қазан шұңқыр майда тас аралас құммен саздан, кұмшық пен құм аралас шөгінділермен толтырылған. Облыстың солтүстік батысындағы екінші қазан шұңқырда - Арал теңізі орналасқан. Қазан шұңқырдың батысы және солтүстік жағалауы тік болып келеді, ал шығысы мен онтүстік жағалауы қайранды, құмды, кей жерлері таяз келеді. Бұл теңізге, қазан шұңқырға кұятын өзен суының әрекеттерінен болған. Сол сияқты желдің әрекетінен өзгеріп тұратын құмдар арасында эолдық шұңқырлар кездеседі, олар кейде жауын- шашын, еспе суларға толып, уақытша көлшіктер түзеді.
Жер бедерінің өзгеруіне ауылшаруашылығы үлкен әсер етті. Он мыңдаган гектар жерлер тегістеліп егістікке айналдырылды, ол жерлерге су жеткізу мақсатында жасанды каналдар қазылды. Оларға 1966-68 жылдары салынған "Ай-тек" магистральды каналы (80 км), Келінтөбе каналы (90 км), Қызылорда су торабының сол жағадағы магистральды каналы, Шиелі - Телікөл каналдарын жатқызамыз.
Бикесары жазығы. Шаруашылық мәні біршама, жеткілікті өсімдік жамылғысы бар ежелгі төбешік құмдар кең таралған жазық. Бикесарыға қатарласа Дариялық тақыр жатыр. Егер су көзін тапса шаруашылыққа пайдалана алады.
Жаңадария жазығы 1848,25 мыңга жерді алып жатыр. Негізгі топырақ жамылғысы - тақыр тәріздес. Сорлау, сор- таңды, сор топырақтардан тұрады, құм топырақ бетін жауып жатыр, желдің үрлеген жерлерінде ойдым-ойдым тақырлар кездеседі. Жазықтың көп жері өте құрғақтықтан жайылымы да кұнарсыз. Ал оңтүстік - шығыс бөлігінде сорланбаған топырақ бар, мұнда суармалы егіншілік дамытуға қолайлы.
Қуаңдария жазығы 621,25 мыңга жерді алып жатыр. Бір- шама тегіс жазық. Топырақ жамылғысы сорланған тақыр тәріздес. Мал шаруашылығы үшін өте қажет, көктемде және қыста жайылым ретінде пайдаланады. Жер асты артезиан суын пайдаланып, жердің сулануын қамтамасыз етуге болады. Сол сияқты Айкөлдің жазығы, Қос көңнің жазығы,Кесік қырдың жазығы деген жерлерде бар.
Жазық далада әр жерде жатаған жусан өскен шағыл құм төбелер мен жал-жал бұйраттар ұшырасады. Мұндай бұйрат құмдар Қуаңдария мен Жаңадария аралығында үлкен аумақты алып жатыр. Кей жерлерде жазық бетінде жалғыз төбелер кездеседі, олар: Аққыр, Қарақ, Жосалы, Жеті төбе, Қос төбе, Көксеңгір т.б. Бұл төбелердің биіктігі 60 пен 80 метр аралығында кездеседі. Кейбіреулері желдің ұру әсерінен тік жарлы шоқылар құрайды. Сондай-ақ облыс жерінде ертеден қалған тарихи топырақ қорғандардың орындары көп - Ордакент, Сығанақ, асарлар - Жалпақ асар, Жеті асар, Құм қала, Шірік Рабат т.б.
Қаратау. Алып жатқан ауданы 715,75 мыңга, Жаңақорған, Шиелі аудандарына солтүстік-батыс шеті еніп жатыр. Каратаудың солтүстік тау баурайы онша биік емес, ең биік жері (салыстырмалы) 180-300м аспайды. Бұл жерлерге тән негізгі өсімдігі баялыш.Көктемде наурыз, сәуір, мамыр айларында өсіп гүлдеп ұрығын шашатын қызғалдақтар тау етегіне әсем көрік береді. Өсімдік негізінен эфемерлер, топырағы сұр-қоңыр.Тау беткейінен жоғарылаған сайын (300-500м) сұр-қоңыр топырақ қиыршық тастанып, гипсті және боз-сұр тартады. Жусан мен баялыш аралас келеді. 500 метр биіктігінде топырақ түсі өзгергенін бақылауға болады. Биіктеу барысында боз қызыл-қоңыр, кұнарсыз,қиыршық тас басқан, кей жерлерде қызыл-қоңыр топырақ кездеседі. Тау баурайы мен өзен шатқалдарында қалың бұталар, жыңғылды тоғайлар кездеседі. Бұл жерлер көктемгі жайылымға пайдаланылады. Қаратау етегінен Бесарық, Жиделі, Ақ үйік өзендері ағып шығады.Бұлардың жолында су бөгендері салынған,ол ауыл шаруашылығына су реттеп отырады.
Арал маңы Қарақұмы. 1783 мыңга жерді алып жатыр.Арал теңізінің солтүстігінде жатқан құм төбелер.Оның жайылымдық маңызы зор.Топырақ жамылғысы сорлармен құм араласып жатыр.Осындай-осындай Арысқұм (204,75 мыңга),Жуанқұм(287 мыңга),Бозшоқы құмы(601 мыңга),Үлкен және Кіші Борсық құмдары,Арылдың құрғаған табанынан көтерілген тұзды төбелер т.б. облыс байтағында кездеседі
1.2 Климаты, агроклиматтық ресурстары мен гидрографиясы
Қызылорда облысының климаты шұғыл континентті, ыстық, құрғақ, жазы ұзақ, қысы суық, қары аз. Мұндай климаттық режим аймақтың Еуразия материгінің ортасында орналасуына, оның оңтүстік орналасуына, облыс жерін Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай орналасуы әсерінен атмосфералық циркуляцияның ерекшеліктеріне және басқа факторларға байланысты. Климаттың континенттілігі метеорологиялық элементтердің үлкен ауытқуында, олардың тәуліктік, айлық және жылдық ағымында көрінеді. Жаз ыстық және ұзақ. Бұл кезеңде температурада күрт айырмашылықтар болмайды. Бүкіл шілде айының орташа температурасы 26-29°С. Облыстың басым бөлігінде абсолютті максималды температура 44-48°С. Қыста облыстың солтүстігі мен оңтүстігінде температураның айырмашылығы байқалады. Мысалы, ең суық ай қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -12,0°С, оңтүстікте -6,0°С.
Солтүстікке қарай ашықтық суық ауа массаларының облыс аумағына еркін еніп, әсіресе қыста күрт салқындатуға мүмкіндік береді. Абсолюттік минималды ауа температурасы -41°С-қа жетеді. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 0°С-тан жоғары болатын кезең 240-280 күнге созылады. Құрғақтық аймақ климатының ерекше белгілерінің бірі болып табылады. Жауын-шашын өте аз. Олардың орташа жылдық мөлшері 100-190 мм-ден аспайды және жыл мезгілдеріне біркелкі таралмайды: барлық жауын-шашынның 60% қыс-көктем кезеңіне түседі.
Облыстың бүкіл аумағы көбінесе солтүстік-шығыс бағытта жиі соғатын және қатты желдермен сипатталады. Олардың орташа жылдық жылдамдығы 3,1-6,0 мс. Қыста төмен температурада соққан қатты жел рельефтің көтерілген бөліктерінен аздаған қар жамылғысын ұшырып әкетеді, бұл топырақтың жоғарғы қабаттарының терең тоңуына және жарылуына әкеледі. Жазда шаңды дауыл соғады
Құрғақшылық соңғы 30 жылда айқын байқалып келеді, бұл облыс климатына тән. Атмосфералық жауын-шашын республика бойынша ең аз түсетін аудан. Оның орташа жылдық мөлшері 100-175 мм аспайды және бұл көрсеткіштің 60 процентке жуығы қыс көктем айларына келеді. Соның ішінде қарға қарағанда облыс территориясында жауын-шашын көбірек түседі. Облыс жерінде қар жамылғысы тұрақсыз. Алғашқы қар қарашаның екінші жартысында түседі. Ал, жылыну жылдың басында, ақпан айының екінші, үшінші онкүндігінен басталады, ал кей жылдары (қыс қатты болғанда) наурыздың екінші жартысынан басталады. Облыс территориясында ауаның салыстырмалы ылғалдығы қыстың күндері аз өзгереді, орташа алғанда 70-85 процент. Ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығының төмендеуі күннің жылынуымен басталады да жаз айларында 11-16 процентке жетеді. Қала маңында солтүстік шығыс пен солтүстік батыс желдері басым болады.Желдің орташа жылдамдығы облыс территориясының көп бөлігінде 3-5 мс көрсетеді.
Облыс территориясында жылы мезгілдің басталуымен бірге шаңды дауылдар байқалады.Облыс аудандарының көбінде жылдың бір мерзімінде 2 ден 20 күнге дейін,ал қала орталағында 30 күнге дейін желдер болып тұрады.Астыда берілген кестеде Қызылорда облысындағы 1998 және 2022 ж.ж. орташа айлық температурасы көрсетілген
IIiiiiiiiii I I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Орташа жылдық темп °C
1998 ж
-10.4°C
-7.0°C
-1.7°C
+12.2°C
+19.3°C
+27.1°C
+29.7°C
+30.4°C
+18.7°C
+10.1°C
+1.0°C
-5.1°C
10.1°C
2022 ж
−5.4°C
+3.6°C
+5.6°C
+14°C
+22.1°C
+27.9°C
+28.7°C
+25.8°C
+18.6°C
+9.3°C
0.0°C
−4.5°C
11.5°C
Жауын- шашынның 60 проценті жылдың қыс және көктем мерзімдеріне келеді. Жаз айлары мардымсыз мөлшерде, яғни жылдық көрсеткіштің 35-40 процентінен азы түседі. Жауын-шашынның мұндай аздығы және температураның жоғарылығы облыс пен оның айналасындағы құрғақ шөл аймақтың климатын көрсетеді. Облыста егін шаруашылығы дамыған, ол да климаттық жағдайдың қолайлығынан. Бірақ қолмен суармайсыз шаруашылықты өркендету мүмкін емес. Ал жаз бен күз айларының ұзақтығы астықты, бау-бақшаны, егін-терімді жинап алуға жақсы жағдай жасайды. Кей жылдары көктемгі үсіктің мамырдың басында түсуі гүлдеп тұрған жеміс ағаштарын үсіріп жіберген жағдайлар да байқалды. Жылдың көп уақыты аязсыз
Облыс аумағындағы ауа-райына солтүстіктен, Сібірден келетін суық ауа массасы айтарлықтай әсер етеді. Оңтүстік жағы ашық болғандықтан, Сібір ауасы еркін аймақтың аумағына кедергісіз енеді. Нәтижесінде кейбір қыс мезгілдері минималды абсолютті тақырыптарға-температураға-40-45°C дейін төмендейді. көктемгі, күзгі әсерді аяздың ерте түсуінен байқауға болады. Жылдық абсолютті тербеліс, яғни температураның максималды және минималды айырмашылығы 85-90°C-қа жетеді. Кейбір құрғақ жылдары 30-66 мм жауын - шашын, ал ылғалды жылдары 200-213 мм жауын-шашын болуы мүмкін.
Облыс аумағын келесі климаттық аймақтарға бөлуге болады:
1.Солтүстік аймақ және құрғақ ыстық аймақ.
2.Орталығы.
3. Оңтүстік.
4.Таулық
1. Құрғақ ыстық аймағы. Бұл аймаққа Арал, Қазалы, Қармақшы және Сырдария ауданының солтүстік бөлігі кіреді.Сәуірдің бірінші онкүндігінде жылы мезгіл басталады,ұзақтығы 160-205 күнге созылады. Жаздың ең ыстық, шілде айында,орташа температура +25+27°С, қаңтарда -9-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 115-130 мм. Қар желтоқсанның екінші онкүндігінде жауады, оның қалыңдығы 10-25 см.
2. Орталық аудан. Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария, Шиелі, Жанақорған ауданының орталық бөлігін қамтиды. Жазы ыстық, ұзақ. Бұл аймақта жауын-шашын 95-110 мм-ге дейін жауады. Желтоқсанның екінші-үшінші онкүндігінде қар түседі, қалындығы 10-15 см, және жату ұзақтығы 1,5-2,5 ай. Бұл аймақтағы ауа райы +10 градустан жоғарылауы 9-13 сәуірден 9-14 қазан аралығында байқалады. Осы кезеңдегі жылы температураның қосындысы 3700°C 4150°С-қа жетеді, сол кездегі жауын-шашын мөлшері 30- 50 мм. Вегетациялык кезең ұзақтығы 208-217.
3. Оңтүстік аудан. Шиелі, Жаңақорған аудандарын алып жатыр. Жылы кезең 3-6 наурыздан 20-23 қарашаға дейін созылады. Басқа аудандарға қарағанда жауын-шашын мөлшері көбірек, 152-159 мм дейін. Жауын-шашын көпшілік белігі суық кезеңге (қараша-наурыз) тұстас келеді. Шиелі, Жанақорған аудандарының онтүстік аудандарында қар мардымсыз, жауса да тез еріп кетеді. Жазда Иран жақтан ыстық анызақ жел соғып түрады, ондайда ауаның температурасы +45°С-қа дейін көтеріледі. Жазы өте ыстық шілдеде орташа температурасы +27 +28°С. Жылы температураның жиынтығы 3860-4600°С жетеді. Сол кездегі жауын-шашын мөлшері 40-60 мм. Көктемгі үсік сәуірдің екінші онкүндігінде тоқта лады. Вегетациялық кезең ұзақтығы 225-226 күн.
4. Таулы аймақ. Шиелі, Жаңақорған аудандары террито- риясына кіретін Қаратау бөктері, жылы температураның жиынтығы 4100°С жетеді (+10 жоғары) жауын-шашын мол- шері -80 мм. Қазанның бірінші онкүндігінің соңында егінді үсік ұрады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 75-125 мм. Қыста қардың қалыңдығы 20-25 см, ол 65-70 күн жатады. Көктемгі эфемерлер тау бөктерін қызыл-жасылды түкті кілемге ұқсатып жібереді. Негізгі жыл бойға өсіп тұратын өсімдігі жусан, бидай шөп, тау аңғарларында тал, бұталар. Облыс территориясындағы ауа-райының қолайлығы ауыл шаруашылығын өркендетуге өте ыңғайлы. Тек, бір оттегені судың тапшылығы. Бұл үшін жер асты, еспе суларын, арте- зиан суларын пайдаланса. Оған жер асты артезиан суының коры жетерлік.
Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес. Адамның денсаулығы, өмірі, тіршілігі, еңбегі мен демалысы табиғаттағы судың қоры мен құрамына тікелей байланысты. Сондықтан "су - өмір нәрі" деп бекер айтылмаған.Су өндірістік күштің бір элементі ретінде кез келген ауданның әлеуметтік және экономикалық дамуына, әсіресе құрғақ (аридті) климаттық аудандарға үлкен әсерін тигізеді. Біздің Қызылорда облысының территориясы да осындай зонада жатыр.
Су ресурстары,Облыстың су ресурстарын жер бетіндегі және жер астындағы сулар қоры құрайды. Жер бетіндегі су қорларына азды-көпті бұлақ сулары, уақытша ағын сулар, көлдер, ойыс жерлерге жиналатын қар суы мен жаңбыр сулары жатады. Облыс территориясында 2 мыңнан астам ірілі-ұсақты көлдер бар болған. Олардың 2453-інің көлемі 1 га дан 100 га дейін, ал 129-ы 1 км³ көлемдік көлдер, қазір көлдердің 123-і ғана қалған. Ең ірілері: Қалыңтерек, Домалақкөл, Жақсы-қылыш, Арал сульфат, Қамыстыбас, Тұщыбас, Лайкөл, Жалаңашкөл, Ақшатау, Бекбаулы, Төбес, Қапшықкөл, Әлімкөл-Теріскен, Бірқазан, Кілем жайған, Талдыкөл, Ащыкөл т.б. Көлдердің жалпы көлемі 1164 км2 жерді алып жатыр, яғни облыс жері- нің 0,53% құрайды. Көлдердің көлемі, жағалау сызығы, те реңдігі, режимі, гидрохимиялык жағдайы да әр түрлі келеді. Мысалы: Арал теңізі платформалық ойыста пайда болған.
Ащыкөл экзогендік көлдер типіне жатады. Көлдердің кебісі өзен бойындағы өзен суының деңгейінің көтерілген уақытында пайда болған жайылма көлдер, атыраулық көлдер, кейбір көлдер жаздың аптапты ыстык кездерінде құрғап кеуіп кетеді де орнында аппақ тұз қалады. Бұл көлдер қар, көктемгі жауын-шашын сулармен уақытша толады.
1962 жылдан бастап өзен суының суландыруға көптеп пайдаланылуы нәтижесінде Арал теңізінің деңгейі төмен түсіп, көлдер кұрғай бастады.
Соңғы жылдары көлдер тек Сырдария өзенінің бойында және өзеннің көлге құяр сағасында ғана, соның ішінде Қазалы және Арал аудандарында небәрі 11-ақ көл қалды.
Томайкөл Қазалы қаласының оңтүстік-шығысын ала 20 км жерге орналасқан. Ұзындығы 7,5 км, ені 1,0 км. Ең терең жері 3,5 м. Көлемі 2,6 шаршы километр. Көл үш бөлікке бөлінген, олардың арасы ну тоғай қамыс. Жағалауы жазық, тегіс, кей жері шоқат-шоқат құмды төбелер.Мұнда бүйірген, еркек, қаратікен, адыраспан өседі.Жағалауы енінен 10-нан 100 метрге дейін қамыс пен қоға басқан. Олардың биіктігі 3,5 метрге дейін жетеді. Ал түбін қалың балдыр жапқан. Көл түбін қара топырақ, сонан кейін ұсақ құм басып жатады. Көлде көптеген сай-салалармен шығанақтар көп. Мұнда шаяндар, құрттар, инеліктер,т.б. тіршілік етеді. Көл деңгейі сәуір-мамыр айларында көтеріліп, маусым айында төмендей бастайтын, ол осы су деңгейі түсе бастағанда жағалаудағы шөп шабылып, ал қалған жері-жайылым ретінде пайдаланылатын. Осы көлдің солтүстік-шығысында кішігірім Бозкөл және Сарыкөл атты көлдер жаз айларында құрғап кететін. Осы көлдерді көптеген жабайы қаз, үйрек және тағы басқа құстар мекендейтін. Мұнда қызыл қанат, сазан, табан балықтары өсетін. Көл суы ащылау, оның бір литрінде 2,4 милиграм ғана тұз болатын.
Көкқатын (Жуан Сарыбай) көлі Қазалы қаласының оңтүстік-шығысында 12 км жерде орналасқан. Ұзындығы 2,5 км, ені 2,0 км, көлемі 2,87 шаршы километр. Ол солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай созылып жатыр. Көлге су Ақсай каналы арқылы құяды. Бұл кезде ені 3-5 км, үзындығы 60 км, Жуан Садырбай жайылмасы осы судан қорек алатын. Бүл жер Сырдария өзенінің сол жағында орналасқан колхоздар мен совхоздардың шабындық және жайылымдық жері еді. Осы көлді Сырдария суымен толтырғанда оның тереңдігі 3,5-4,0 метрге жетеді, ал күзге қарай ол 1,5-2,0 метрге дейін төмендейді. Көл аумағының 60 процентке дейінін қамыс пен қоға басып тұратынды.Жағалауы төбе-төбе құм, тек оңтүстік-батыс жағасы қатты сүр топырақ. Көлдің оңтүстігінде канал бар, ол арқылы "Қазалы" совхозы өзінің құмды шабындықтарына су жіберіп тұратын. Қалған жағалауында бүйірген, сарсазан т.б. құмайт өсімдіктері, өте сирек сексеуіл өсетін.
Ақшатау - Қызылжар поселкесінің батысында орналасқан. Бұл көл оңтүстікте көлемі 1,5х1,0 километр кішігірім шығанақтан басталып оңтүстікке қарай 3-4 километрге дейін созылады, сонан кейін оның оң жақ қолтығы оңтүстік-батысқа қарай созылып кеңейеді де Сорғақ бұғазына ұласады. Ал қуаншылық жылдары бұл бұғаз құрғап кетеді. Ал көлдің сол жақ қолтығы оның негізгі су жолы, ең алдмен солтүстікке қарай ағып, жол-жөнекей кішкене аралды айналып (көлемі 300х250), солтүстікке қарай 4 километрге дейін созылалы. Сөйтіп жартылай арал көлді екіге бөледі.
Белгілі зерттеушілер А.А.Гладков пен В.М.Рыловтың деректеріне қарағанда, бұл көл өткен ғасырда Сырдариядан қазылған арық негізінде пайда болған. Сол кезде оның ұзындығы 10 километрге, ені 4-5 километрге жуық болатын.1912 жылдары көлдің үзындығы шамамен 45 километр болды деседі. Ал 1964-1965 жылдары көлдің тереңдігі 26 метр,1978-1980 жылдары осы көл 23,0 болды. Ақшатаудың ұзындығы 8 км, ең енді жері 4,0-4,5, көлемі 39,14 шаршы километр. Көлдің батыс жағында ғана сиректеу қамыс өседі. Ал Сорғақ бұғазында өскен қамыстың биіктігі бір кезде 3,5-4,0 метрге жетіпті. Көл суы таза, мөлдір. Мүнда сазан, көкбас, қарабалық, т.б. балық түрі кез-деседі.
Қаракөл - Ақшатау көлінің шығысында, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Бұл көлдің екі жағынан ұзындығы 5-6 километр таулы төбе қоршап, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Көлкылталанып, екіге бөлінеді. Оңтүстік бөлігі (үлкені) Қаркөл, ал солтүстігі (кішілеуі) Шалаңдыкөл деп аталады. Пішіні жағынан көл сегіз цифрына ұқсас.Қаракөлдің көлемі біз зерттеген кезенде 6,2 шаршы километр, ұзындығы 4,5, ені 1,8 километр, ал терендігі 10 метр болатын. Шалаңдыкөлдің көлемі 4,5 шаршы километр, ең терең жері 4,0 метр болған. Көлдің бұл күнде су деңгейі 1,0-1,5 метр төмен түскен. Әйтседе көл деңгейі тым құбылмалы. Мысалы: 1932 жылы оның ең терең жері 12,5 метр,1965 жылы 7,5, 1977 жылы 6,3 метр болған. Солтүстік және оңтүстік жағалауына сиректеу қамыс өскен, басқа жағы ашық, анда-санда тікенек өсімдіктері ғана кездесетін.Көл түбін түгелдей сұр лай басқан. Суы тұщы, сазан,көксерке, табан, т.б. балықтар өседі.
Шөмішкөл - Ақшатау көлінен оңтүстік-шығысқа қарай 7 километр жерде. Сыртқы формасы сақина тәріздес. Көлемі 4,2 шаршы километр, үзындығы 2,8 км, ені 2,2 км. Ең терең жері 10 метр.1965 жылы көлдің көлемі 3 шаршы километр болған, ал тереңдігі 6 метрден аспаған. Көл көлемінің артып, тереңдеуіне мелиорациялық жүмыстың дүрыс жүргізілуі әсер етті.Көл төбелердің ең шүғыл жерінде орналасқан. Көлдің батыс жағалауын бойлай сирек қамыс өскен. Шығыс жағалауы ашық, күмды, жайдақ. Көлдің орта шенінде 2,5-3,5 метр тереңдігінде ені 20-35 метр бойы ну қамыс, қоға, шалаң өскен, ал көлдің орта шені өсімдіктен таза. Көл суы 5 метрге дейін мөлдір. Көл түбінде сұр лай, өте үсақ балдырлар өскен.Суы ащылау. Балықтың бірнеше түрі бар.
Қотанкөл - Ақшатау көлінің оңтүстігінде Қазалыдан 10 километр қашық жерге орналасқан. Жергілікті түрғындардың айтуына қарағанда, бұл көл елуінші жылдың аяқ шенінде жер суландыру үшін жіберілген судан пайда болған. 1973 жылы көлдің тереңдігі 6 метр болды, ал 1979 жылы оның деңгейі 3,2 метрге төмендеді. Көлдің ұзындығы 6 километр, ең енді жері 2,5 километр, көлемі 1,2 шаршы километр. Жағалауы жазық, шалшықты, тек батыс жағы ғана көтеріңкі. Су бетінде өсімдік аз кездеседі, көл түбін балдыр басқан.
Қамыстыбас көлдер жүйесі Сырдария өзенінің оң жағалауын алып жатыр. Олар Райым, Жалаңаш, Қаязды, Лайкөлжәне Қамыстыбас көлдерінен тұрады және бір-бірімен кішкене арналар арқылы байланысып жатыр.Бұл жерге Сырдария суы Тәуіпжарма каналы арқылы беріліп тұрған.
Райым көлі - 1 Май атындағы колхоздың шығысында төбелер арасында жатыр, көлдің оңтүстігінде доға тәріздес ор көзге шалынады, бұл бұрынғы Совет каналының орны.Сыр суы көлге кезінде осы канал арқылы жеткен.Соңғы зерттеу мәліметтері бойынша көлдің үзындығы 3,7 километр, ең енді жері 2,7 километр, ең терең жері 3,5 метр. Су деңгейі 58,3 метр биіктікте жатыр.Көл жағалауы төмен, тайыз оңтүстігін, оңтүстік-батысын және батыс жағалауын ну қамыс, қоға басқан. Көл суы ащылау, түбінің лайы өте қара, күкірт иісі шығады. Мұнда сазан, дөңмаңдай, т.б. балықтар бар.
Жалаңаш - көлінің ұзындығы 5,3 километр, ені 4,3 километр, ең терең жері 3,15 метр. Көлемі 13,25 шаршы километр.Көлдің барлық жағалауы жазық, сазды, көлді түгел қамыс, қоға, т.б. өсімдіктер басқан. Осы көлдің суы солтүстік жағалауынан Лайкөлге құйылады. Бұл көлдерге суқамыс арасынан және өсімдік басып кеткен арна арқылы жүреді. Көлге су тәуіпжарма каналы арқылы келеді, көл суы сәл ашқылтым.
Қаязды - Жалаңаш және Лайкөлмен жалғасып жатыр.Көлде қамыс, қоға коп өскен, әсіресе оңтүстігі ну тоғай.Ұзындығы 4,1 километр,ені 1,5 киломстр, терендігі 3,35 метр. Көлемі 4,4 шаршы километр.Судеңгейі түскен кезінде көлдің шығысы мен батыс екіге бөлініп қалады.
Лайкөл - Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созылған. Солтүстік-батыс жағалауы түгелдей көтеріңкі өсімдіктер сирек өседі, ал оңтүстік-батыс жағалауын шалаң, әсіресе көл түбін қалың балдырлар басқан. Ең терең жері 4,25 метр. Көлдің солтүстік-шығысында Қарабөгет атты арнасы бар, сол арқылы көлсуы Қамыстыбасқа құяды.
Қамыстыбас - Сырдария озенінің бойындағы ең ірі көл.Ол Арал ауданындағы Қамыстыбас теміржол станциясының батыс жағында екі километр жерде, ол төбе-төбе арасындағы ойыста жатыр. Көл осы өңірдегі барлық көл жүйесінің 85 процентін құрайды. Оның ұзындығы 30 километр. Ені 5 километрге, тереңдігі 10 метрге дейін жетеді, көлемі 248 шаршы километр. Көл 58,1 метр биіктікке орналасқан.Жер бедері дәуірдің үштік кезеңінде пайда болған. Қатпар-қатпар топырақтан тұрады. Топырақ қатпарларының қалыңдығы 70 метрге дейін жетеді. Өсімдіктер өте аз өседі,тек қана өте сирек шөлейт шөптері оның ішінде жыңғыл,сарсазан кездеседі. Су деңгейінің түсуінен қамыс және қоға өсетін жерлер тым азайған. Шығыс жағалауы жазық құмды.Оңтүстік-батыс жағалауында Сырдариямен жалғасып жатқан шығанақ бар.Көл түбінің топырағы әр түрлі: кей жері ұсақ тасты, кей жері құмды, ортасына таман сұрлауыт. Батысы ақшыл сары,лайлы болып келеді. 1968 жылға дейін Қамыстыбас көлінде 70000 центнер балық ауланатын, ал 1977-1980 жылдары небары 7 центнер балық ауланған. Бұл көл суы деңгейінің 3-4 метрге дейін төмендеуі су көлемінің 3 есе кемуі салдарынан еді. 1977 жылы осы көлге насос арқылы қосымша су жіберілді, нәтижесінде оның тереңдігі 1979 жылы 10 метрге жетті. Көл деңгейінің көтерілуі балық өнімінің өсуінс су түздылығының төмендеуіне әсер етті. Мысалы: 1977 жылы көл суының ащылығы литрде 5,5 грамм болса, 1979 жылы көлдің оңтүстігінде 2,6 орта шенінде 3,9, ал солтүстігінде 4,4 грамға жетті.
Тұщыбас - Бөген поселкесінің шығысында орналасқан.Ұзындығы 11,5, ені 2,4 км, ең терең жері - 5,5 метр, көлемі 12,6 шаршы километр.Көл үшке бөлінген, бір-бірімен канал арқылы жалғасып жатыр. Бүл каналдың тереңдігі 1,5-2,5 метр, жағалауы жазық, төмен, құмды, су шайылатын жеріне көк шөп өскен.Батыс жағалауы биік, бұйрат - бұйрат құм. Көлдің оңтүстік жағалауы егістікке, бақшалыққа пайдаланылады.Көл суы ашқылтың, түбін құм басқан.
Сырдария өзені-Нарын және Қарадария өзендерінің түйісуінен, Ферғана алқабының кіші салаларынан, орта ағысы мен Ахангаран, Чирчик, Келес, Құрұқкелес және Арыс салаларынан пайда болатын бассейннің негізгі су артериясы. Сырдария өзені бассейні аумағының жалпы аумағының 444 мың км2, 250 мың км2 (немесе 56,6 %) Қазақстан Республикасының шегінде орналасқан және Арал-Сырдария ЕДБ бақылайтын аумақ болып табылады. Қалған аумақ Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан Республикаларына тиесілі. Қазақстан Республикасының Екі облысы: Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда толығымен дерлік Сырдария өзенінің бассейнінде орналасқан (Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданын қоспағанда) және төрт Су шаруашылығы ауданына кіреді: орташа ағысы -- аумағы шамамен 2 мың км2 болатын Қазақстан Республикасының тақыр даласы, Чирчик-Ангрен-Келес (ЧАКИР) - ауданы 12 мың км2, Арыс-Түркістан (АРТУР)- ауданы 28 мың км2 және төменгі ағысы -- ауданы 208 мың км2. Қазақстан Республикасының шегінде Сырдария өзені Чиназ гидропостынан Арал теңізіне құйылғанға дейін ағып, Шардара су қоймасынан жоғары және одан төмен түсетін Келес, Құрықкелестің оң салаларын қабылдайды. Өзен ұзындығы 1746 км-ді құрайды. Қазақстан Республикасының аумағындағы Сырдария өзенінің сол жақ салалары жоқ және ағынды маусымдық реттеуге арналған Шардара су қоймасымен реттелген. Қазақстан Республикасы шегіндегі Сырдария өзенінің су деңгейін гидрометриялық бақылау 1910-1913 жылдары төрт гидропостта басталды: Түмен-Арық, Қызылорда, Қараөзек және Қазалы. Қазіргі уақытта тоғыз тірек гидропост жұмыс істейді: Чиназ-Көкбұлақ, Шардара су қоймасының нб, Көктөбе, Томен-арық, Тасбөгет, Қараөзек, Жосалы-Қараөзек, Қазалы және Қаратерен. Сырдария өзенінің төменгі ағысы Шардара су қоймасымен және Көксарай контррегуляторымен реттеледі, олар ауыл шаруашылығының су қажеттілігін қамтамасыз етуге және тасқын сулардың түсуіне байланысты ТЖ алдын алуға арналған. Қызылорда, Әйтеке және Қазалы су тораптары Қызылорда облысының барлық суармалы жерлерін суармалы сумен қамтамасыз етеді. Өзеннің ұзындығы-378 км, орташа көпжылдық ағыны -- 1,198 км3 және орташа көп жылдық ағыны-38 м3с.Арал-Сырдария бассейнінің барлық өзендерінде су қоймалары бар, олардың жалпы саны 33 бірлікті құрайды. Экономиканың барлық салаларының су ресурстарын пайдалануы: 2014 жылы Қызылорда облысында Сырдария өзенінің бассейнінде халық шаруашылығы салаларының су ресурстарын нақты пайдалануы мынадай: - Ауыл шаруашылығын тұрақты суару 3785,97 млн м3; - өнеркәсіптік қажеттіліктер 12,98 млн м3; -елді мекендердің, қалалардың, аудан орталықтарының және т.б. коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктері 25,87 млн м3. - балық шаруашылығының қажеттіліктері 4,81 млн м3; - табиғи шабындықтар шығанағы және лиманды суару 1200,0 млн м3; - мәжбүрлі су алу 172,12 млн м3; - Арал теңізіне жіберу 5134,0 млн м3; Қызылорда облысында 5572,33 млн. м3 лимитімен 5214,6 млн. м3 су алынды. Сырдария өзенінің төменгі ағысында, неғұрлым экологиялық проблемалы өңірде, соңғы жылдары ел Үкіметі қабылдаған шаралардың нәтижесінде өңірдің экологиялық жағдайында жақсы жаққа бірқатар өзгерістер байқалады. Осыған байланысты "Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау -- 1-кезең" (РРССАМ-1) жобасын іске асыру өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын ескере отырып, Арал теңізі мен Арал маңы бассейніндегі экологиялық жағдайды жақсарту жөніндегі нақты іс-қимыл бағдарламасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның негізгі мақсаттары-Солтүстік Арал теңізінің су аймағын кеңейту және оны қорғауды ұйымдастыру, Арал өңірінің атырауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz