Жазушы Қуандық Түменбайдың шығармашылығы

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының жалпы сипиттамасы: ХХ ғaсыр ғылымдa тілдік тұлғaғa дeгeн қызығушылықтың aртып, осы тaқырыптa зeрттeу eңбeктeрінің көптeп жaзылуымeн eрeкшeлeнeді. Лингвистикaдa тілдік тұлғaны зeрттeугe дeгeн қызығушылықтың aртуының нeгізгі сeбeптeрінің бірі сөйлeу, қaрым-қaтынaс жaсaу aктісіндeгі өзгeрістeргe бaйлaнысты болып тaбылaды. Сонымeн қaтaр, тілді жaсaушы, ұстaнушы, пaйдaлaнушы - aдaмғa нaзaр aудaрмaй, тілдің өзін тaну мүмкін eмeстігі жaйындaғы көзқaрaстaрдың зeрттeушілeр тaрaпынaн кeң қолдaу тaба бастады. Тілдік тұлғаны анықтау мәселесі бүгінде көркем әдебиетпен тығыз байланысты десек болады.

Көркем әдебиет - өз заманының сөзбен түзілген «көзі мен құлағы» ғана емес, сол кезеңнің көркем тілмен кестеленген айшықты айнасы. Әдебиет кезең-кезеңімен алмасып отырар мәртебелі уақытқа ілесе-үндесе білмесе, заманының қалтарыс-қатпарына барынша үңіле алмаса, онда ешқашан өміршең болмақ емес. Мәселе - оның белгілі бір кезеңдер аралығындағы тарихи оқиғаларды және бетбұрыстарды тізіп жазып, өзінше өрнектеп беруімен өлшенбейді, керісінше сондай аумалы-төкпелі уақыттағы кісі мінезінің құбылуы мен адамдар арасындағы қарым-қатынастардың соншалықты күрделеніп-шиелене түскенін дөп басып айта алуында!

Тәуелсіздік жылдарындағы проза тек тақырыптық, жанрлық жағынан ғана емес, сонымен қатар тілдік тұрғыдан да ерекшелене түсті. Жазушылар шығармаларының құрылымын оқырманына әсер ету мақсатында, кейде жаңа авторлық қолданыстарды дүниеге әкелу мақсатында өзгертіп отыруға тырысты. Осының нәтижесінде құрылымы тым бөлек, синтаксистік, грамматикалық жағынан тілдік қолданыстары жаңаша туындылар дүниеге келді. Осындай жазушылардың бірі әрі бірегейі ретінде Қуандық Түменбайды ерекше атап өтуге болады.

Диссертациялық жұмысымызда Қуандық Түменбайдың прозалық шығармаларын тілдік тұрғыдан талдай отырып, жазушының тілдік қолданыстарының лексикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін анықтадық. Соның нәтижесінде болмысы мен бітімі бөлек жазушы прозасы арқылы қаламгердің тілдік тұлғасын айқындадық.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Тілдік тұлға мәселесі жеке жазушылардың немесе бүтіндей бір әдеби кезеңнің тіліне арналған зерттеулер де қолға алына бастады. Сонымен қатар, тілді диахрониялық тұрғыдан зерттеуге қазақ тіл білімі де бет бұрғаны белгілі. Мұндай бағыттағы жұмыстардың жүргізілуі ұлттық болмыс пен халықтың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына қатысты ерекшеліктерді сипаттап, тіл мен ұлттың тығыз бірлікте екендігінің дәлелі болмақ. Сондықтан да Қуандық Түменбайдың шығармаларындағы жазушының өзіне тән тарихи-мәдени тілдік деректер негізінде қарастырылып, прозалық туындылары тіліндегі ұлт дүниетанымын білдіретін лексикалық қызметін көрсетуге ұмтылдық. Осыдан жазушының жалпыхалықтық тілді пайдалану үлгісін лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі еріксіз туындайды. Өйткені суреткер тілінің көркемдігі мен бейнелілік сыры көркем тілтану тұрғысынан қарастырғанда ғана айқындалатыны белгілі. Сондықтан да қаламгер шығармаларының тілдік тұлғасын анықтап, оның көркем проза тілінің тілдік тұлғасын зерттеу тақырыптың өзектілігін танытады.

Зерттеу нысаны. Қазіргі кезде қазақ филологиясының ерекше көңіл бөліп отырған саласының бірі - көркем әдебиет пен оның стилі, сөз зергерлерінің шеберлігі. Қуандық Түменбай шығармашылығындағы ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан бірліктер - концептілер жүйесі құрайтыны анықталды. Сол концептілерді жазушының прозалыұ шығармаларынан анықтау, зерделеу зерттеу нысаны болып отыр.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Қуандық Түменбайдың тілдік тұлғасының когнитивті және прагматикалық деңгейін мүмкіндігінше толық талдау. Жазушының тілдік ерекшелігінің дамуын, өзіндік қалыптасуын және оның тілдік тұлғасын ашу.

Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:

- Қуандық Түменбайдың прозасы тіліндегі көріктеу құралдары: теңеу, эпитет, метафоралық қолданыстарды лингвостилистикалық тұрғыдан талдау, оларды тіл материалдары негізінде дәйектеу;

- Әңгімелері тіліндегі тілдік қолданыстардың синтаксистік, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерін қарастыру;

- Прозалық шығармаларындағы тілдік тұлғаны белгілейтін концептілер жүйесіне талдау жасау.

Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың теориялық бөлімінде Жанпейісов Е., Манкеева Ж. А., Богин Г. И., Ниятова Ш. С., Саткенова Ж. Б. сынды ғалымдардың ғылыми еңбектері, ал жұмыстың практикалық бөлімінде Қуандық Түменбайдың прозалық шығармаларынан алынған тілдік деректер пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологиялық, этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері пайдаланылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:

1. Диссертацияда алғаш рет Қуандық Түменбайдың тілдік тұлғасы қазіргі ғылыми парадигмалар аясында қарастырылып, талданды. Зерттеу лингво-когнитивтік және прагматикалық деңгейлерде жүргізілді.

2. Жазушының прозалық тұлғасының ерекшелігі мен ол жасаған ғаламның индивидуалды көркем-тілдік бейнесі концептуалдық құрылым арқылы айқындалады. Қаламгер лексиконының құрастырылған апеллятивтік-онимдік сөздік тезаурусы негізінде оның прозалық бедер-бейнесі, индивидуалдық ерекшелігі көрсетіліп сөз шебері сусындаған түпбастаулар мен оның өзіндік шығармашылық ізденісінің мәні айқындалды.

3. Тілдік тұлғаның лингво-когнитивтік деңгейіндегі құрылымдық ерекшелігін барынша адекватты түрде жеткізу үшін функционалды тезаурстық тәсіл қолданылды. Оның негізінде Қуандық Түменбайдың концептуалды тезаурусы, яғни концептосферасы (концептілер саласы) құрылды.

4. Концептосфераның өзегінде аталмыш тілдік тұлға үшін негізгі деп саналатын концептілер, менталдық бірліктер көрініс табады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

- Тілдік тұлға тезаурусы жиілік-ықтималдық лексикон түрінде жүйеленген, индивидуалданған (дараланған) білім қоймасы ретінде тұлғаның когнитивтік түсініктері негізінде категоризацияланады. Ол когнитивтік түсініктер ақынның индивидуалды білімдері мен тәжірибесі жүйесінен сондай-ақ, ғаламның ұлттық бейнесінің менталдық құрылымынан келіп шығады;

- Қуандық Түменбай ұлттық ғалам бейнесінің негізінде өзіне ғана тән индивидуалды көркем-тілдік ғалам бейнесін жасаған, прозалық шығармалары арқылы ғаламның концептуалды бейнесін жасай білген бірегей қаламгер;

- Қуандық Түменбайдың прозалық туындыларының вербалды деңгейіне жасалған семантикалық талдау мен ішінара тезаурустық тәсілді қолдану арқылы ондағы ең жиі қолданылатын бірліктер анықталды. Ол өріс түрінде көрінетін базалық концептілердің жұмсалуын қамтамасыз етеді. Ол өрістің өзегінде «Адам», оның айналасында, яки өзек маңында «Тағдыр», «Әлеуметтік теңсіздік», «Еркіндік», «Рух» концептілері орналасқан, одан кейінгі жақын және алыс аймақтарда аралық концептілер немесе микроконцептілер жатады.

Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.

Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, «Әлеуметтік лингвистика», «Лингвоелтану» пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ Қ. ТҮМЕНБАЙ77 ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

1. 1 Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының даму ерекшеліктері

Тәуелсіздік жылдары ел арасына көптеген жаңалықтарымен, ауыртпалықтарымен келгені, көптеген салаларда тың өзгерістердің орын алғандығы да белгілі. Соның қатарында ел мәдениетінің алғы шебіндегі өнер саласы - сөз өнері де жақсылықты жаңалықтарына бет алды. Бұл шығармашылық әлеміндегі көлемді туынды роман жанрының тақырып ауқымының кеңейе түсуінен де, мазмұнындағы ізденістерінен де көрініс береді.

Кез келген қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, адам санасына әсер етпей қоймайтын рухани-мәдени революциялар көркем әдебиетте де көрініс табады. Сонымен қатар, қоғамның дамуына байланысты оның тұжырымдамалары мен принциптері де өзгеріске ұшырайды, құндылықтарды қайта қарау процесі қарқын алуда және осыған байланысты адам санасының қоршаған құбылыстарды ажырату процесі барған сайын артып келеді. ауқымды. әртүрлі тон. Ал бүкіл қоғамдық формация өзгеріп, мемлекеттің, қоғамның, ондағы адамдардың өмірінің бұрын қалыптасқан құрылымы мен дәстүрлі жүйесі күрт өзгеріске ұшырап, басқаша бағыт алған кезде бұл процестердің қарқыны артып, түбегейлі сипатқа ие болады.

Кеңес Одағы ыдырап, оның құрамындағы республикалар тәуелсіз мемлекет ретінде танылған кезде Қазақстан қоғамында жаңа өмір шындығы қалыптаса бастады және бұл шындық сол кезеңдегі қазақ әдебиетінде, оның ішінде қазақ прозасында лайықты көрініс тапты. «Кеңістік-уақыт координаттарының арақатынасы ұлттық болмыс тұрғысынан да, даралық жағынан да прозада көркем әдебиет жанрларының ішінде айқынырақ аңғарылады» деген көзқарасқа сүйене отырып, қазақтардың прозалық шығармаларының басым бөлігі осы дәуірде жазылған. бұл кезең негізінен ең өткір әлеуметтік-тұрмыстық мәселелерге, өзекті қоғамдық-саяси құбылыстарға шоғырланды, ену әрекеттері болды. Өйткені, мұндай қайта құрулар қоғамның даму бағытына, жеке адамның өміріне көбірек әсер етеді. Сондықтан да қазақ прозасы кейінгі отыз жылдың ішінде өзгермелі қазақ қоғамында тарихи-мәдени өзгерістер, қоғамдық қатынастар мен философиялық-психологиялық жүйелер бір-бірімен соқтығысып, бір-бірімен араласқан үлкен қазанға айналды.

Проза жанрында қалам тартқан авторлар тәуелсіздік кезеңіндегі ұлт тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, өтпелі кезеңдегі адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің қоршаған ортамен үйлесімсіздігі, рухани өзектілігі сияқты мәселелерді талқылайды. Сондай-ақ адам мен адам арасындағы, қазіргі демократиялық қоғамдағы адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас пен қайшылықтарды талқылай алды.

Қазақтың белгілі әдебиеттанушы ғалымы, сыншы Рымғали Нұрғалиев бір мақаласында: «Әдебиет - үлкен құбылыс, жанды дүние, күрделі процесс. Бір әдебиет - дария, бір әдебиет - бұлақ, бәрі де ағады, өседі, өрбиді. Халық бар жерде әдебиет бар», - деген еді. [1, 120]

Расында да, әдебиеттің дамуы, өзгеруі, өсуі - ұзақ та күрделі процесс. Ол бірнеше кезеңге ұласып, ондаған жылдарға созылуы да мүмкін.

Қазіргі заманғы қазақ прозасының басты ерекшеліктерінің бірі осыған дейін көп қозғала бермеген, қозғалса да, қатаң шектеулер мен цензураға ұшырап келген тарих тақырыбын қайта көтеруінде. Ел тарихына, сөз өнеріне елеулі үлес қосып келе жатқан ғалым Т. Жұртбайдың сөзімен айтсақ, «Тарихи тәуелсіз ойлау жүйесі қалыптаспаған тарихшылар тарихи шындықты қалпына келтіре алмаса, ұлттық мемлекеттің тарихы мен ұлттық мүддесі, танымы мен тағдыры толық тұжырымдалмайды» [2, 15] .

Жалпы, кейінгі отыз жылда проза саласы тақырыптық-идеялық тұрғыдан күрделене түсті, жаңа көркемдік ізденістер байқалды. Себебі, адам, қоғам және табиғат арасындағы қарым-қатынасты былай қойғанда, ой мен сезім, намыс пен ұят, арман мен мақсат, әрекет пен көзқарас сияқты ұғымдардың алшақтығын ашып, олардың әрқайсысына өзіндік көзқарасын білдіру жазушылардан талап етеді. Жаңа ізденістерді жасау үшін көркемдік әдістердің әртүрлі сипаттамаларын табу қажет болды. Демек, тәуелсіздік жылдарында дүниеге келген қазақ әңгімелері, романдары, романдарының көпшілігі жаңа ізденістердің жемісі деп айта аламыз.

Еліміз егемендігін алмай тұрып, яғни, өткен ғасырдың 90-жылдары-ақ шығармалары арқылы таныла бастаған, бірақ прозашы ретіндегі бастапқы елеулі табыстары 2000-жылдарға тура келетін Рахымжан Отарбаев, Қуандық Түменбай, Жанат Ахмади, Жүсіпбек Қорғасбек, Талаптан Ахметжан, Тұрсынжан Шапай, Роза Мұқанова, Гүлзат Шойбекова, Таласбек Әсемқұлов, Талғат Кеңесбаев, Құлтөлеу Мұқаш, Әбділдәбек Салықбай және т. б. қосуға болады. Өздерінің жазушылық дарынын тәуелсіздік жылдары дәлелдеген бұл буын ХХІ ғасырда да арынын ірікпей, әдеби процеске белсене араласып келеді.

Тәуелсіздік жылдары қазақ жазушылары проза жанрында қалыптасқан дәстүрді жалғастыра отырып, мазмұндық, формалық ізденістерге барды. Дәстүрлі ұлттық таным 90-жылдардан бері қарайғы туындыларда батыс әдебиетінде қалыптасқан әр түрлі ағымдармен араласты. Сондықтан да қазақ прозасында модернистік, постмодернистік ағымдар пайда болды.

ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында басталған жаңашыл пайымдаулар рухани түлеудің жаңа бір кезеңі болды да, қазақ әдебиетіне көркем ойлаудағы жаңа ұстанымдарды алып келді. Жазушыларымыз өз шығармаларындағы айтар ойын, суреткерлік көзқарасын тұспалдап, психологиялық тұрғыдан шебер де нанымды жеткізуді жетекші орынға шығара бастады.

Расында да, ХХ ғасыр прозасында өмірлік құндылықтар оқырманға ой салатын сан түрлі оқиғалар желісімен, кейіпкерлер тұлғасымен, кейде тіпті автор идеясының ұтымдылығымен беріліп жататын. Кейінгі уақыттағы қазақ прозасы ұзақ-сонар баяндау мен суреттеуден саналы түрде қашып, қым-қиғаш сюжеттен де алшақтап, өз құндылықтарын іздеуге көшті. Жаңа ғасырдағы жаңашыл шығармалардың бойында тұспал мен ишарат басым. Мұның бір ерекшелігі және мақсаты - оқырманға бәрін де дап-дайын етіп шайнап бермей, оның санасын жетілдіруге жетелеу, ойлануға шақыру болса керек.

Тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда көркемдік тәсілдер күрделеніп, метафоралық, аллегориялық, гротескілік ойлау жүйесі дамыды. Жаңарған проза табиғаты ұлт ұғымына сәйкес өз оқырманына тосын құбылыстарды (антропологиялық, мистикалық, виртуальдылық) бейнелеу тұрғысынан ерекшеленді. Абстрактілі ұғымдарды заттандыру, адам мен оның барлық ішкі сыртқы болмысын тұлғаландыру арқылы жаңа сипатты ой айтудың көркемдік әдістері қазақ прозасында жаңаша қалыптасты.

Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі басым үрдістердің бірі ретінде адамның ішкі қасиеттерін жандандыру, жеке образдарға дейін әсірелеу арқылы көркем шарттылық іздерін айқындау да маңызды мәселе болып саналады.

Тәуелсіздік жылдары шығарма табиғатындағы көркем антропология мен фантастикалық антропологияның іздері қалыптасып, түрленді. Осы кезеңдегі әңгімелер негізінде жаңа көркемдік айшықтар мен өрнектердің мәні зерделенді. Мысалы, әңгіме жанрындағы виртуальдық, мистикалық сарын дамыды. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әңгімелерінде жалғыздық, айқай, сарыны әлеуметтік-психологиялық тұрғыда шебер суреттелді. Сонымен қатар, көркем прозаның жаңаша поэтикалық бітімін танытатын аллегориялық, символдық, гротескілік тәсілдер басымдылық танытты.

Тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда көркемдік тәсілдер күрделеніп, метафоралық, аллегориялық, гротескілік ойлау жүйесі дамыды. Жаңарған проза табиғаты ұлт ұғымына сәйкес өз оқырманына тосын құбылыстарды (антропологиялық, мистикалық, виртуальдылық) бейнелеу тұрғысынан ерекшеленеді. Абстрактілі ұғымдарды заттандыру, адам мен оның барлық ішкі сыртқы болмысын тұлғаландыру арқылы жаңа сипатты ой айтудың көркемдік әдістері прозада жаңаша қалыптасты.

Тәуелсіздік жылдары қазақ әңгіме жанры ерекше дамығанын жоғарыда тілге тиек еткен болатынбыз. Бұған дейінгі кезеңде қалыптасқан тақырыптар өздігінен дамып отырды, сонымен қатар, еліміздің егемендік алуы қаламгерлерге жаңа, тың бағыттар әкеліп, бұл кезеңде, яғни тәуелсіздік кезеңінде жазатын тақырыптар ауқымы кеңейді.

Шағын жанр түрлiк, формалық жағынан да жаңарып, жасара түскендей. Шығармалардың көпшiлiгiнде оқиға қуалап, қызыл сөздiлiкке салынып кетпей, адамның iшкi жан-дүниесiне бойлап, ой-санасындағы өзгерiстер мен құбылуларды аша түсуге деген құлшыныс байқалады. Әрине, жаңашылдық, түр, көркемдiк әдiс-тәсiлдердi жетiлдiре түсуге талпынушылық, жаңа өрiстер iздеу, түрлi эксперименттер жасау, шығармашылық iзденiстерге бару, дәстүрсiздiкке ұрыну емес, қайта сол дәстүрдi байыту болмақ.

Қазіргі қазақ прозасындағы әңгіме жанры өзінің тақырыптық идеялық тереңдігі, эстетикалық көркемдігі жағынан өзіне дейінгі әдеби кезең жемістерін жан-жақты игергендігін байқатты. Кешегі тоталитарлық кезеңді басынан өткеріп, бүгінгі демократиялық қоғамда өмір сүріп жатқан ел өміріне шағын жанрдың бір түрі әңгіме сыншылдық тұрғыдан келе бастады. Өйткені өтпелі кезеңнің бел қайыстыратын ауыртпалығы мен қоғамға жан-жақты қаумалап енген өзгерістері жаңалыққа тез бой алдыратын, ұшқыр жанр әңгіме назарын бірден өзіне аударған еді. Елдің қоғамдық саяси-әлеуметтік жағдайы адам өміріне, оның санасезіміне, дүниетанымына әсер ететіні белгілі құбылыс. Осы орайда, адам тағдырын өзіне арқау ететін көркем әдебиет оны жаңа қырынан тануға талпынды. Қаламгерлер бұрынғы қалыптасқан көркемдік тәжірибеден оза шығып өз мүмкіндіктерінің кеңдігін байқата бастады. Баспасөз беттерінде өздерінің алғашқы үнін танытып, өзіндік қолтаңбасын ала келген жас қаламгерлер көрініп жатты. Олар өздері өмір сүріп отырған қоғам тынысын зерттеп, зерделеп, адам мен қоғам, адам мен табиғат, адам мен тарих сияқты келелі мәселелерге, қоғам өміріндегі «қабылданған» немесе «қабылдатқызылған» бұлжымас заңдардың мәңгілік емес екенін танытуға, ашып көрсетуге ден қойды. Жас суреткерлер қаламынан туындаған әңгіме өзегінде шым-шымдап айтылған осындай өмір шындықтары көзі қарақты оқырман санасына жетіп қалып жатты. Сондықтан да, өзінің «мөлшері» жағынан дайын тұрған қалыпқа сыя бермейтін, идеялық нысанасы философиялық ауқымдылықты танытқан туындылар әдеби процесте өзінің сонылығымен ерекшеленген еді. ХХ ғасыр - адамзат тарихындағы ерекше дәуір болып саналады. Адам баласы өзінің керемет жасампаз күшін ерекше сезінген кез болатын. Дегенмен, ХХ ғасырдың ең дәуірлеу сәті адамға оның жасампаздық күшін де, әлсіздігін де дәлелдеп бергенін өмір өзі көрсетіп отыр. Ғасыр аяғында тамаша, жасампаз адамгершілік пен рухани құлдырау тоқайласып отырғаны туралы айтылып та, жазылып та жатыр. Социалистік «Жұмақта», капитализм кездеріндегі «демократияның» еркіндік дәмін татып үлгерген адам ғасыр соңында өзімен-өзі, өзінің ғаламдық проблемаларымен жалғыз қалуы, яғни адам өмірінің әртүрлі іс-әрекеттерінен туындаған әлеуметтік ғаламдық жағдайлармен бетпе-бет кездесіп мен осы кіммін қайда барам, қайдан шықтым деген сұрақтарға қайта-қайта үңіліп, өзінің көңіл көкжиегіне ойлы көзін тігіп жауап іздей бастауы әдебиетке жаңа көркемдік ізденісерді әкелген еді.

Қоғамның жай-күйін өзгелерден бұрын алдымен суреткер көреді, алдымен сезінеді. Ал оны қалай суреттейді, қай философияны басшылыққа алады, қалай ұғындырады, ол-суреткердің ісі.

Көркемдік ойлау жүйесінің негізі болып табылатын реалистік және романтикалық әдістерде қалам тарта отырып, образ жасауда авторлық тұрғыны беруде өрнекті поэтика элементтерін қолданып жүрген қаламгерлеріміздің бірі ретінде Қуандық Түменбайды ерекше атап өтуге болады.

1. 2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тақырыптық, жанрлық ізденістер

Әңгіме әрқашан заманның өзгерісіне ілесе, толқытқан мәселелерді қозғай алатын қасиетімен ерекше. Бүгінгі күннің өзекті оқиғасы суреттеледі. Сонымен бірге, әңгіме қоғамдық мәселелерді дер кезінде көтере білуі керек.

Әңгіме қиып алынған секілді бір ғана оқиғаға мүмкіндігі бар, сондықтан оның кейіпкерлері мүлдем шектеулі болады.

Қысқалылық көркемдігінің талабы басты қаһарманға жауапкершілік жүктейді: көңіл-күйі, демі, лебі көркем бөлшекке, астарлы ойға айнала алатындай етіп, барлық сәті көрінуі тиіс. Қиялдың ұшқырлығы, сөз саптаудың келісімді орнықтылығы, замандастар көкейінен шығар мәселе таба білу - жазушы өнері. Сонымен қатар алдыңғы әдебиеттің көркемдік биіктігінен кем түспейтіндей талғамда жазып шығу қабілеті болмайынша әңгіме жазу мүмкін емес.

Әңгіме жанрының қысқа жазылуын адамның суреттеуге лайық жеке жағдайын әлеуметтік мәселеге барлау жасайтындай етіп құрылып, ұштасатындай ету - суреткердің ғана қаламынан дүниеге келерін мойындаттырады.

Көркем әдебиеттің шыңы - көркем бейнелері. Сондықтан, алдымен көркем бейнелер туралы сөз болады: әңгімеде әдебиет жанрындағыдай, алдымен тұлға сипаты көрінеді. Бірлі-жарым кейіпкер әрекеті, оның өмірі мен тағдыры арқылы көркем дүние жасалатыны - әңгіменің жанрлық ерекшелігі.

Қазақ әңгімелерінде жазушылар жаңа ғасырдағы қазақ қоғамының тағдыры тақырыбына ана-әйел-қайраткерді, өнер адамдарын, зиялыларды, тағдыры ерекше жандар мен қарапайым еңбек адамдарының болмысын танытуды басты тірек еткен.

Прозаның шағын жанрын дамыту кезіндегі жазушылардың шығармашылық лабораториясының тақырыптары көбінесе қоғам айнасы бола білді. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Бұған қоса, жазушыны қызықтыратын құндылық та ескеріледі. Жазушы сол байқаған нәрсесіне «жан» береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.