Жазушы Қуандық Түменбайдың шығармашылығы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипиттамасы: ХХ ғaсыр ғылымдa тілдік тұлғaғa дeгeн қызығушылықтың aртып, осы тaқырыптa зeрттeу eңбeктeрінің көптeп жaзылуымeн eрeкшeлeнeді. Лингвистикaдa тілдік тұлғaны зeрттeугe дeгeн қызығушылықтың aртуының нeгізгі сeбeптeрінің бірі сөйлeу, қaрым-қaтынaс жaсaу aктісіндeгі өзгeрістeргe бaйлaнысты болып тaбылaды. Сонымeн қaтaр, тілді жaсaушы, ұстaнушы, пaйдaлaнушы - aдaмғa нaзaр aудaрмaй, тілдің өзін тaну мүмкін eмeстігі жaйындaғы көзқaрaстaрдың зeрттeушілeр тaрaпынaн кeң қолдaу тaба бастады. Тілдік тұлғаны анықтау мәселесі бүгінде көркем әдебиетпен тығыз байланысты десек болады.
Көркем әдебиет - өз заманының сөзбен түзілген көзі мен құлағы ғана емес, сол кезеңнің көркем тілмен кестеленген айшықты айнасы. Әдебиет кезең-кезеңімен алмасып отырар мәртебелі уақытқа ілесе-үндесе білмесе, заманының қалтарыс-қатпарына барынша үңіле алмаса, онда ешқашан өміршең болмақ емес. Мәселе - оның белгілі бір кезеңдер аралығындағы тарихи оқиғаларды және бетбұрыстарды тізіп жазып, өзінше өрнектеп беруімен өлшенбейді, керісінше сондай аумалы-төкпелі уақыттағы кісі мінезінің құбылуы мен адамдар арасындағы қарым-қатынастардың соншалықты күрделеніп-шиелене түскенін дөп басып айта алуында!
Тәуелсіздік жылдарындағы проза тек тақырыптық, жанрлық жағынан ғана емес, сонымен қатар тілдік тұрғыдан да ерекшелене түсті. Жазушылар шығармаларының құрылымын оқырманына әсер ету мақсатында, кейде жаңа авторлық қолданыстарды дүниеге әкелу мақсатында өзгертіп отыруға тырысты. Осының нәтижесінде құрылымы тым бөлек, синтаксистік, грамматикалық жағынан тілдік қолданыстары жаңаша туындылар дүниеге келді. Осындай жазушылардың бірі әрі бірегейі ретінде Қуандық Түменбайды ерекше атап өтуге болады.
Диссертациялық жұмысымызда Қуандық Түменбайдың прозалық шығармаларын тілдік тұрғыдан талдай отырып, жазушының тілдік қолданыстарының лексикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін анықтадық. Соның нәтижесінде болмысы мен бітімі бөлек жазушы прозасы арқылы қаламгердің тілдік тұлғасын айқындадық.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Тілдік тұлға мәселесі жеке жазушылардың немесе бүтіндей бір әдеби кезеңнің тіліне арналған зерттеулер де қолға алына бастады. Сонымен қатар, тілді диахрониялық тұрғыдан зерттеуге қазақ тіл білімі де бет бұрғаны белгілі. Мұндай бағыттағы жұмыстардың жүргізілуі ұлттық болмыс пен халықтың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына қатысты ерекшеліктерді сипаттап, тіл мен ұлттың тығыз бірлікте екендігінің дәлелі болмақ. Сондықтан да Қуандық Түменбайдың шығармаларындағы жазушының өзіне тән тарихи-мәдени тілдік деректер негізінде қарастырылып, прозалық туындылары тіліндегі ұлт дүниетанымын білдіретін лексикалық қызметін көрсетуге ұмтылдық. Осыдан жазушының жалпыхалықтық тілді пайдалану үлгісін лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі еріксіз туындайды. Өйткені суреткер тілінің көркемдігі мен бейнелілік сыры көркем тілтану тұрғысынан қарастырғанда ғана айқындалатыны белгілі. Сондықтан да қаламгер шығармаларының тілдік тұлғасын анықтап, оның көркем проза тілінің тілдік тұлғасын зерттеу тақырыптың өзектілігін танытады.
Зерттеу нысаны. Қазіргі кезде қазақ филологиясының ерекше көңіл бөліп отырған саласының бірі - көркем әдебиет пен оның стилі, сөз зергерлерінің шеберлігі. Қуандық Түменбай шығармашылығындағы ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан бірліктер - концептілер жүйесі құрайтыны анықталды. Сол концептілерді жазушының прозалыұ шығармаларынан анықтау, зерделеу зерттеу нысаны болып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қуандық Түменбайдың тілдік тұлғасының когнитивті және прагматикалық деңгейін мүмкіндігінше толық талдау. Жазушының тілдік ерекшелігінің дамуын, өзіндік қалыптасуын және оның тілдік тұлғасын ашу.
Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- Қуандық Түменбайдың прозасы тіліндегі көріктеу құралдары: теңеу, эпитет, метафоралық қолданыстарды лингвостилистикалық тұрғыдан талдау, оларды тіл материалдары негізінде дәйектеу;
- Әңгімелері тіліндегі тілдік қолданыстардың синтаксистік, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерін қарастыру;
- Прозалық шығармаларындағы тілдік тұлғаны белгілейтін концептілер жүйесіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың теориялық бөлімінде Жанпейісов Е., Манкеева Ж.А., Богин Г.И., Ниятова Ш.С., Саткенова Ж.Б. сынды ғалымдардың ғылыми еңбектері, ал жұмыстың практикалық бөлімінде Қуандық Түменбайдың прозалық шығармаларынан алынған тілдік деректер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологиялық, этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
1. Диссертацияда алғаш рет Қуандық Түменбайдың тілдік тұлғасы қазіргі ғылыми парадигмалар аясында қарастырылып, талданды. Зерттеу лингво-когнитивтік және прагматикалық деңгейлерде жүргізілді.
2. Жазушының прозалық тұлғасының ерекшелігі мен ол жасаған ғаламның индивидуалды көркем-тілдік бейнесі концептуалдық құрылым арқылы айқындалады. Қаламгер лексиконының құрастырылған апеллятивтік-онимдік сөздік тезаурусы негізінде оның прозалық бедер - бейнесі, индивидуалдық ерекшелігі көрсетіліп сөз шебері сусындаған түпбастаулар мен оның өзіндік шығармашылық ізденісінің мәні айқындалды.
3. Тілдік тұлғаның лингво-когнитивтік деңгейіндегі құрылымдық ерекшелігін барынша адекватты түрде жеткізу үшін функционалды тезаурстық тәсіл қолданылды. Оның негізінде Қуандық Түменбайдың концептуалды тезаурусы, яғни концептосферасы (концептілер саласы) құрылды.
4. Концептосфераның өзегінде аталмыш тілдік тұлға үшін негізгі деп саналатын концептілер, менталдық бірліктер көрініс табады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Тілдік тұлға тезаурусы жиілік-ықтималдық лексикон түрінде жүйеленген, индивидуалданған (дараланған) білім қоймасы ретінде тұлғаның когнитивтік түсініктері негізінде категоризацияланады. Ол когнитивтік түсініктер ақынның индивидуалды білімдері мен тәжірибесі жүйесінен сондай-ақ, ғаламның ұлттық бейнесінің менталдық құрылымынан келіп шығады;
- Қуандық Түменбай ұлттық ғалам бейнесінің негізінде өзіне ғана тән индивидуалды көркем-тілдік ғалам бейнесін жасаған, прозалық шығармалары арқылы ғаламның концептуалды бейнесін жасай білген бірегей қаламгер;
- Қуандық Түменбайдың прозалық туындыларының вербалды деңгейіне жасалған семантикалық талдау мен ішінара тезаурустық тәсілді қолдану арқылы ондағы ең жиі қолданылатын бірліктер анықталды. Ол өріс түрінде көрінетін базалық концептілердің жұмсалуын қамтамасыз етеді. Ол өрістің өзегінде Адам, оның айналасында, яки өзек маңында Тағдыр, Әлеуметтік теңсіздік, Еркіндік, Рух концептілері орналасқан, одан кейінгі жақын және алыс аймақтарда аралық концептілер немесе микроконцептілер жатады.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ Қ.ТҮМЕНБАЙ77 ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының даму ерекшеліктері
Тәуелсіздік жылдары ел арасына көптеген жаңалықтарымен, ауыртпалықтарымен келгені, көптеген салаларда тың өзгерістердің орын алғандығы да белгілі. Соның қатарында ел мәдениетінің алғы шебіндегі өнер саласы - сөз өнері де жақсылықты жаңалықтарына бет алды. Бұл шығармашылық әлеміндегі көлемді туынды роман жанрының тақырып ауқымының кеңейе түсуінен де, мазмұнындағы ізденістерінен де көрініс береді.
Кез келген қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, адам санасына әсер етпей қоймайтын рухани-мәдени революциялар көркем әдебиетте де көрініс табады. Сонымен қатар, қоғамның дамуына байланысты оның тұжырымдамалары мен принциптері де өзгеріске ұшырайды, құндылықтарды қайта қарау процесі қарқын алуда және осыған байланысты адам санасының қоршаған құбылыстарды ажырату процесі барған сайын артып келеді. ауқымды. әртүрлі тон. Ал бүкіл қоғамдық формация өзгеріп, мемлекеттің, қоғамның, ондағы адамдардың өмірінің бұрын қалыптасқан құрылымы мен дәстүрлі жүйесі күрт өзгеріске ұшырап, басқаша бағыт алған кезде бұл процестердің қарқыны артып, түбегейлі сипатқа ие болады.
Кеңес Одағы ыдырап, оның құрамындағы республикалар тәуелсіз мемлекет ретінде танылған кезде Қазақстан қоғамында жаңа өмір шындығы қалыптаса бастады және бұл шындық сол кезеңдегі қазақ әдебиетінде, оның ішінде қазақ прозасында лайықты көрініс тапты. Кеңістік-уақыт координаттарының арақатынасы ұлттық болмыс тұрғысынан да, даралық жағынан да прозада көркем әдебиет жанрларының ішінде айқынырақ аңғарылады деген көзқарасқа сүйене отырып, қазақтардың прозалық шығармаларының басым бөлігі осы дәуірде жазылған. бұл кезең негізінен ең өткір әлеуметтік-тұрмыстық мәселелерге, өзекті қоғамдық-саяси құбылыстарға шоғырланды, ену әрекеттері болды. Өйткені, мұндай қайта құрулар қоғамның даму бағытына, жеке адамның өміріне көбірек әсер етеді. Сондықтан да қазақ прозасы кейінгі отыз жылдың ішінде өзгермелі қазақ қоғамында тарихи-мәдени өзгерістер, қоғамдық қатынастар мен философиялық-психологиялық жүйелер бір-бірімен соқтығысып, бір-бірімен араласқан үлкен қазанға айналды.
Проза жанрында қалам тартқан авторлар тәуелсіздік кезеңіндегі ұлт тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, өтпелі кезеңдегі адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің қоршаған ортамен үйлесімсіздігі, рухани өзектілігі сияқты мәселелерді талқылайды. Сондай-ақ адам мен адам арасындағы, қазіргі демократиялық қоғамдағы адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас пен қайшылықтарды талқылай алды.
Қазақтың белгілі әдебиеттанушы ғалымы, сыншы Рымғали Нұрғалиев бір мақаласында: Әдебиет - үлкен құбылыс, жанды дүние, күрделі процесс. Бір әдебиет - дария, бір әдебиет - бұлақ, бәрі де ағады, өседі, өрбиді. Халық бар жерде әдебиет бар, - деген еді. [1, 120]
Расында да, әдебиеттің дамуы, өзгеруі, өсуі - ұзақ та күрделі процесс. Ол бірнеше кезеңге ұласып, ондаған жылдарға созылуы да мүмкін.
Қазіргі заманғы қазақ прозасының басты ерекшеліктерінің бірі осыған дейін көп қозғала бермеген, қозғалса да, қатаң шектеулер мен цензураға ұшырап келген тарих тақырыбын қайта көтеруінде. Ел тарихына, сөз өнеріне елеулі үлес қосып келе жатқан ғалым Т. Жұртбайдың сөзімен айтсақ, Тарихи тәуелсіз ойлау жүйесі қалыптаспаған тарихшылар тарихи шындықты қалпына келтіре алмаса, ұлттық мемлекеттің тарихы мен ұлттық мүддесі, танымы мен тағдыры толық тұжырымдалмайды [2, 15].
Жалпы, кейінгі отыз жылда проза саласы тақырыптық-идеялық тұрғыдан күрделене түсті, жаңа көркемдік ізденістер байқалды. Себебі, адам, қоғам және табиғат арасындағы қарым-қатынасты былай қойғанда, ой мен сезім, намыс пен ұят, арман мен мақсат, әрекет пен көзқарас сияқты ұғымдардың алшақтығын ашып, олардың әрқайсысына өзіндік көзқарасын білдіру жазушылардан талап етеді. Жаңа ізденістерді жасау үшін көркемдік әдістердің әртүрлі сипаттамаларын табу қажет болды. Демек, тәуелсіздік жылдарында дүниеге келген қазақ әңгімелері, романдары, романдарының көпшілігі жаңа ізденістердің жемісі деп айта аламыз.
Еліміз егемендігін алмай тұрып, яғни, өткен ғасырдың 90-жылдары-ақ шығармалары арқылы таныла бастаған, бірақ прозашы ретіндегі бастапқы елеулі табыстары 2000-жылдарға тура келетін Рахымжан Отарбаев, Қуандық Түменбай, Жанат Ахмади, Жүсіпбек Қорғасбек, Талаптан Ахметжан, Тұрсынжан Шапай, Роза Мұқанова, Гүлзат Шойбекова, Таласбек Әсемқұлов, Талғат Кеңесбаев, Құлтөлеу Мұқаш, Әбділдәбек Салықбай және т.б. қосуға болады. Өздерінің жазушылық дарынын тәуелсіздік жылдары дәлелдеген бұл буын ХХІ ғасырда да арынын ірікпей, әдеби процеске белсене араласып келеді.
Тәуелсіздік жылдары қазақ жазушылары проза жанрында қалыптасқан дәстүрді жалғастыра отырып, мазмұндық, формалық ізденістерге барды. Дәстүрлі ұлттық таным 90-жылдардан бері қарайғы туындыларда батыс әдебиетінде қалыптасқан әр түрлі ағымдармен араласты. Сондықтан да қазақ прозасында модернистік, постмодернистік ағымдар пайда болды.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында басталған жаңашыл пайымдаулар рухани түлеудің жаңа бір кезеңі болды да, қазақ әдебиетіне көркем ойлаудағы жаңа ұстанымдарды алып келді. Жазушыларымыз өз шығармаларындағы айтар ойын, суреткерлік көзқарасын тұспалдап, психологиялық тұрғыдан шебер де нанымды жеткізуді жетекші орынға шығара бастады.
Расында да, ХХ ғасыр прозасында өмірлік құндылықтар оқырманға ой салатын сан түрлі оқиғалар желісімен, кейіпкерлер тұлғасымен, кейде тіпті автор идеясының ұтымдылығымен беріліп жататын. Кейінгі уақыттағы қазақ прозасы ұзақ-сонар баяндау мен суреттеуден саналы түрде қашып, қым-қиғаш сюжеттен де алшақтап, өз құндылықтарын іздеуге көшті. Жаңа ғасырдағы жаңашыл шығармалардың бойында тұспал мен ишарат басым. Мұның бір ерекшелігі және мақсаты - оқырманға бәрін де дап-дайын етіп шайнап бермей, оның санасын жетілдіруге жетелеу, ойлануға шақыру болса керек.
Тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда көркемдік тәсілдер күрделеніп, метафоралық, аллегориялық, гротескілік ойлау жүйесі дамыды. Жаңарған проза табиғаты ұлт ұғымына сәйкес өз оқырманына тосын құбылыстарды (антропологиялық, мистикалық, виртуальдылық) бейнелеу тұрғысынан ерекшеленді. Абстрактілі ұғымдарды заттандыру, адам мен оның барлық ішкі сыртқы болмысын тұлғаландыру арқылы жаңа сипатты ой айтудың көркемдік әдістері қазақ прозасында жаңаша қалыптасты.
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі басым үрдістердің бірі ретінде адамның ішкі қасиеттерін жандандыру, жеке образдарға дейін әсірелеу арқылы көркем шарттылық іздерін айқындау да маңызды мәселе болып саналады.
Тәуелсіздік жылдары шығарма табиғатындағы көркем антропология мен фантастикалық антропологияның іздері қалыптасып, түрленді. Осы кезеңдегі әңгімелер негізінде жаңа көркемдік айшықтар мен өрнектердің мәні зерделенді. Мысалы, әңгіме жанрындағы виртуальдық, мистикалық сарын дамыды. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әңгімелерінде жалғыздық, айқай, сарыны әлеуметтік-психологиялық тұрғыда шебер суреттелді. Сонымен қатар, көркем прозаның жаңаша поэтикалық бітімін танытатын аллегориялық, символдық, гротескілік тәсілдер басымдылық танытты.
Тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда көркемдік тәсілдер күрделеніп, метафоралық, аллегориялық, гротескілік ойлау жүйесі дамыды. Жаңарған проза табиғаты ұлт ұғымына сәйкес өз оқырманына тосын құбылыстарды (антропологиялық, мистикалық, виртуальдылық) бейнелеу тұрғысынан ерекшеленеді. Абстрактілі ұғымдарды заттандыру, адам мен оның барлық ішкі сыртқы болмысын тұлғаландыру арқылы жаңа сипатты ой айтудың көркемдік әдістері прозада жаңаша қалыптасты.
Тәуелсіздік жылдары қазақ әңгіме жанры ерекше дамығанын жоғарыда тілге тиек еткен болатынбыз. Бұған дейінгі кезеңде қалыптасқан тақырыптар өздігінен дамып отырды, сонымен қатар, еліміздің егемендік алуы қаламгерлерге жаңа, тың бағыттар әкеліп, бұл кезеңде, яғни тәуелсіздік кезеңінде жазатын тақырыптар ауқымы кеңейді.
Шағын жанр түрлiк, формалық жағынан да жаңарып, жасара түскендей. Шығармалардың көпшiлiгiнде оқиға қуалап, қызыл сөздiлiкке салынып кетпей, адамның iшкi жан-дүниесiне бойлап, ой-санасындағы өзгерiстер мен құбылуларды аша түсуге деген құлшыныс байқалады. Әрине, жаңашылдық, түр, көркемдiк әдiс-тәсiлдердi жетiлдiре түсуге талпынушылық, жаңа өрiстер iздеу, түрлi эксперименттер жасау, шығармашылық iзденiстерге бару, дәстүрсiздiкке ұрыну емес, қайта сол дәстүрдi байыту болмақ.
Қазіргі қазақ прозасындағы әңгіме жанры өзінің тақырыптық идеялық тереңдігі, эстетикалық көркемдігі жағынан өзіне дейінгі әдеби кезең жемістерін жан-жақты игергендігін байқатты. Кешегі тоталитарлық кезеңді басынан өткеріп, бүгінгі демократиялық қоғамда өмір сүріп жатқан ел өміріне шағын жанрдың бір түрі әңгіме сыншылдық тұрғыдан келе бастады. Өйткені өтпелі кезеңнің бел қайыстыратын ауыртпалығы мен қоғамға жан-жақты қаумалап енген өзгерістері жаңалыққа тез бой алдыратын, ұшқыр жанр әңгіме назарын бірден өзіне аударған еді. Елдің қоғамдық саяси-әлеуметтік жағдайы адам өміріне, оның санасезіміне, дүниетанымына әсер ететіні белгілі құбылыс. Осы орайда, адам тағдырын өзіне арқау ететін көркем әдебиет оны жаңа қырынан тануға талпынды. Қаламгерлер бұрынғы қалыптасқан көркемдік тәжірибеден оза шығып өз мүмкіндіктерінің кеңдігін байқата бастады. Баспасөз беттерінде өздерінің алғашқы үнін танытып, өзіндік қолтаңбасын ала келген жас қаламгерлер көрініп жатты. Олар өздері өмір сүріп отырған қоғам тынысын зерттеп, зерделеп, адам мен қоғам, адам мен табиғат, адам мен тарих сияқты келелі мәселелерге, қоғам өміріндегі қабылданған немесе қабылдатқызылған бұлжымас заңдардың мәңгілік емес екенін танытуға, ашып көрсетуге ден қойды. Жас суреткерлер қаламынан туындаған әңгіме өзегінде шым-шымдап айтылған осындай өмір шындықтары көзі қарақты оқырман санасына жетіп қалып жатты. Сондықтан да, өзінің мөлшері жағынан дайын тұрған қалыпқа сыя бермейтін, идеялық нысанасы философиялық ауқымдылықты танытқан туындылар әдеби процесте өзінің сонылығымен ерекшеленген еді. ХХ ғасыр - адамзат тарихындағы ерекше дәуір болып саналады. Адам баласы өзінің керемет жасампаз күшін ерекше сезінген кез болатын. Дегенмен, ХХ ғасырдың ең дәуірлеу сәті адамға оның жасампаздық күшін де, әлсіздігін де дәлелдеп бергенін өмір өзі көрсетіп отыр. Ғасыр аяғында тамаша, жасампаз адамгершілік пен рухани құлдырау тоқайласып отырғаны туралы айтылып та, жазылып та жатыр. Социалистік Жұмақта, капитализм кездеріндегі демократияның еркіндік дәмін татып үлгерген адам ғасыр соңында өзімен-өзі, өзінің ғаламдық проблемаларымен жалғыз қалуы, яғни адам өмірінің әртүрлі іс-әрекеттерінен туындаған әлеуметтік ғаламдық жағдайлармен бетпе-бет кездесіп мен осы кіммін қайда барам, қайдан шықтым деген сұрақтарға қайта-қайта үңіліп, өзінің көңіл көкжиегіне ойлы көзін тігіп жауап іздей бастауы әдебиетке жаңа көркемдік ізденісерді әкелген еді.
Қоғамның жай-күйін өзгелерден бұрын алдымен суреткер көреді, алдымен сезінеді.Ал оны қалай суреттейді, қай философияны басшылыққа алады, қалай ұғындырады, ол-суреткердің ісі.
Көркемдік ойлау жүйесінің негізі болып табылатын реалистік және романтикалық әдістерде қалам тарта отырып, образ жасауда авторлық тұрғыны беруде өрнекті поэтика элементтерін қолданып жүрген қаламгерлеріміздің бірі ретінде Қуандық Түменбайды ерекше атап өтуге болады.
1.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тақырыптық, жанрлық ізденістер
Әңгіме әрқашан заманның өзгерісіне ілесе, толқытқан мәселелерді қозғай алатын қасиетімен ерекше. Бүгінгі күннің өзекті оқиғасы суреттеледі. Сонымен бірге, әңгіме қоғамдық мәселелерді дер кезінде көтере білуі керек.
Әңгіме қиып алынған секілді бір ғана оқиғаға мүмкіндігі бар, сондықтан оның кейіпкерлері мүлдем шектеулі болады.
Қысқалылық көркемдігінің талабы басты қаһарманға жауапкершілік жүктейді: көңіл-күйі, демі, лебі көркем бөлшекке, астарлы ойға айнала алатындай етіп, барлық сәті көрінуі тиіс. Қиялдың ұшқырлығы, сөз саптаудың келісімді орнықтылығы, замандастар көкейінен шығар мәселе таба білу - жазушы өнері. Сонымен қатар алдыңғы әдебиеттің көркемдік биіктігінен кем түспейтіндей талғамда жазып шығу қабілеті болмайынша әңгіме жазу мүмкін емес.
Әңгіме жанрының қысқа жазылуын адамның суреттеуге лайық жеке жағдайын әлеуметтік мәселеге барлау жасайтындай етіп құрылып, ұштасатындай ету - суреткердің ғана қаламынан дүниеге келерін мойындаттырады.
Көркем әдебиеттің шыңы - көркем бейнелері. Сондықтан, алдымен көркем бейнелер туралы сөз болады: әңгімеде әдебиет жанрындағыдай, алдымен тұлға сипаты көрінеді. Бірлі-жарым кейіпкер әрекеті, оның өмірі мен тағдыры арқылы көркем дүние жасалатыны - әңгіменің жанрлық ерекшелігі.
Қазақ әңгімелерінде жазушылар жаңа ғасырдағы қазақ қоғамының тағдыры тақырыбына ана-әйел-қайраткерді, өнер адамдарын, зиялыларды, тағдыры ерекше жандар мен қарапайым еңбек адамдарының болмысын танытуды басты тірек еткен.
Прозаның шағын жанрын дамыту кезіндегі жазушылардың шығармашылық лабораториясының тақырыптары көбінесе қоғам айнасы бола білді. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Бұған қоса, жазушыны қызықтыратын құндылық та ескеріледі. Жазушы сол байқаған нәрсесіне жан береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.
Проза жанрының қалыптасуынан бастап әңгімелердің тақырыптарының ізімен қарастырсақ, шынайы өмір деңгейлес көріністі анықтай аламыз. Х.Н. Садықовтың пікірімен нақтылай түссек: ... шығарма тақырыбы - бұл, шартты түрде айтқанда, өмірдің өзі, шынайы әрекеті, жазушыны қоршаған әлем және оның шығармасының негізгі өмірлік діңгегі. Мәселен, қазақ әйелінің әлеуметтік жағдайы, теңсіздігі, қоғам арасындағы тартыс, отаршылдық, ағарту т.б. тақырыптары дер кезінде көтерілді. Мұнымен қатар адам жан-дүниесіне үңілген терең де мазмұнды психологиялық мәселелерді қамтитын тақырыптар кең құлаш жайды. Қаралы сұлу, Оқыған азамат, Шолпанның күнәсі, Қорғансыздың күні, Кінәмшіл бойжеткен классикалық шығармаларға айналды. Қазақ қоғамының ғасыр басында және одан кейінгі кешкен түрлі жағдайы мен оқиғалары Бәти, Елес, Күлпаш, Қара бақсы әңгімелерінің тақырыптарына өзек болды. Мұнымен қоса Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры сатира бағытындағы сол заманғы қоғамды әшкерелейтін әңгімелер бір төбе. Зерттеушілер еңбектерінде бұлар аталып көрсетілді.
Т. Әбдіктің Оң қол әңгімесі көптеген жазушыларға ой салды. Фантастикалық қыры: оң қол басқа қулық ойлап тапты. Ол Алманың көзі ілінісімен байлаудан жұлқынып, дамылсыз ырғап, оята бастайды. Жазушы кейіпкердің өз санасынан тыс ниетін іс-әрекетке көшіру үшін дерексізді деректендіру тәсілін қолданған, оң қолды бұйрық орындаушы етіп жандандырған. Алманың оң қолы шынымен де өлтірді ме екен деген ой басыңнан кетпей қояды. Жазушы трагедияның себебіне үңілтеді: өзін-өзі өлтіру ниеті қыздың миында бар деген сөз. Бірақ ол ниет кімнің ниеті, қайдан келген. Алманың бүкіл өткен өмірін, мінез-құлқын, адамдардан қарым-қатынасын зерттей келіп, мұны өз басынан туған ниет деуге себеп таба алмадым. Бұл қалайда қанмен, тұқым қуалап келген ниет. Науқастың шешесі, иә әкесі, иә әкесінің әкесі бір кезде өзін-өзі өлтірмек болған. Енді олар әлдебір құпия заңдылықпен Алманың санасында тұрып, өздерін-өздері өлтіргілері келеді. Бірақ олардың өздері жоқ. Санасының иесі - қыз өлуге тиісті. Мұсылман халқында өзіне қол салған денені жерге аруламай береді. Шариғатқа сәйкес келмейді деп түсіндіретін жайтты Т. Әбдік суреткерлік қиялымен өрнектеген. Жазушы жақсылықтың да, жамандықтың да жеті атаға кететін заңдылығына қайта оралтады. Психиатриялық аурухана құпиясын жария еткен алғашқы әңгімелердің бірі - Оң қол болатын. Қазіргі кезде таңсық емес құбылыс: ішкі тұлғаның екіге жарылуы деп атайды. Психопатологияның бір түрі. Яғни бір дененің ішінде екі түрлі жан иесінің кезектесіп, не қатар өмір сүруі. Мұның бәрі мидың шешілмей жатқан жұмбақтары ғой...,- деп баяндалған. Жазушының дәрігердің әңгімесі деп айдар тағуының өзі оқырман сеніміне кіріп, оқып-білгенінен ғибрат алуға көмектесе түскен. Т. Әбдік дәрігер монологы арқылы жалпы адамзаттық мәселелерге тоқталады: Олардың ешкімге ешқандай зияны жоқ. Егер дүниедегі бар зиянкестікті тексерер болсақ, солардың бәрін жындылар емес, сау адамдар жасаған ғой. Сол сияқты қазақтың діліне сіңген туыстық-бауырластықтың мәні қаншалықты күш екеніне назар аудартады: Дүниедегі ең қиын зат жалғыздық қой. Төңірегіңде іштегі қайғың мен қуанышыңды өзіңмен бөлісе алатын жан серік адамдар барда тірліктің де, өлімнің де бір мағынасы болуы хақ. ... сенің өлімнен қашып, тіршілікке ынтығуыңның өзі сол тіршіліктің мағынасы барын дәлелдейді. Өркениетті елдердің бақуатты адамдарының көпшілігінде байқалған психологиялық жалғызсыраудың төркініне Т. Әбдік осы әңгімесінде нүкте қойған. Тағы бір ерекшелеп талдай түсу керек тұс - жазушы үшін рухани байлық бәрінен жоғары тұрады. Қараңыз: Алма бойындағы рухани жалғыздық та осыған ұқсас бірдеңе еді. Мен Алманың жалғыздықтан құлазыған көңіліне қалай да олай жалғыз қарасын болып енгім келді. Жазушы әңгімесінің адамдарға рухани демеу боларына көңіл сенеді.
Кейінірек А. Кемелбаева да Жан иесі секілді әңгіме тақырыбы сана мен қиял құпиялығы меңдеген пішіні бөлек кейіпкерді, әдеби мінезді әкелді. Әдебиеттануда: Әдеби мінез - кейіпкердің мінез бітімі, адам бойына, психологиясына, қимыл әрекеттеріне тән сан түрлі қасиеттердің бірігіп, біте қайнаған тұтастығын танытатын мінез-құлық өзгешілігі,- деп тұжырымдалған.
Қазақ әңгімелеріндегі тақырып өз замандастарына арналады. Өткені мен бүгінгісі, болашағы туралы толғансын мейлі, айналып келгенде философиялық көзқарасты замананың қазіргі өмір сүру қалпын танисыз. Басты тақырып - Адам мен қоғам осыдан туындайды. Проза жанры қалыптасқан уақытқа бағытталсаңыз - әйел тағдыры. Одан кейін соғыс тақырыбы, ауыл тақырыбы, құндылықты бағалай білуге ұмтылдыру. Оған себеп - жазушы дүниетанымы. Жазушы дүниетанымы орта мен қоғамға тікілей байланысты. Жазушы ізденісі, мақсаты замани, әдеби бағыттан жетіледі. Көркем шығарма оқуға, өнер деп тануға дағдыланған оқырман сыны және ғылыми түсініктің де әңгіме тақырыптарының аясының кеңеюіне, түрленуіне әсері болды. Жазушылар шынайы тағдырды философияға, психологиялық иірімдермен бөлей баяндайтын мұрат пен пішін төңірегінде ойланды. Өйткені, К. Ахметов пікірінше: ...әдеби туындының пішіндік (стиль, жанр, композиция, көркем тіл, ырғақ), мазмұндық (тақырып, фабула, конфликт, характерлер, жағдайлар, көркем идея, тенденция) немесе мазмұндық-пішіндік (сюжет) көріністері болып табылатын түрлі бөлшектері, жекелеген жақтары пішін мен мазмұнның біртұтас күйдегі шындығы болып табылады. [3, 71]
Көркем ойға еркіндік беретін күрделі, астарлы әңгімелер саяси-әлеуметтік тұрмысты танудан пайда болды. 1960 жылдардан кейінгі дәуірде қажеттілік көбіне шынайы руханиятта жатты, яғни тіл тағдыры, одан әрі баба тарихына үзілмес байлау жіп жасау, тегі мықты әдебиетке барынша оралу мұқтаждығынан туды. Әңгімелер жазылып қана қоймай, қалың көпшілікке XX ғасыр басындағыдай қарқынмен тарауы да қажет болатын. Сонда ғана қазақ әңгімелері өзінің қоғамдық сананы сілкіндіру қызметіне араласатынын жазушылар дұрыс түсінді. Сезімшілдік, сыршылдық, реализм, романтизм аталған қажеттіліктерден жаңа түр болып қазақ әдебиетіне қосылып, бағаланды. Қазақ жазушылары көркем ойды қысқа мерзімде қабылдайтын ерекшелігіне сай әңгіме жанрына жүгінді. Бұған қазақ әдебиетінде М. Әуезов әңгімелерінің тақырыптық мазмұны мен көркемдік мұраты дәлел. Оқығандарынан білімді жастардың парасаты да биік болса деген көркем дүниетанымын тақырыпқа қазық еткенін танисыз. Өзімшілдік тақырыбын жиренте жазғаны сондай кейінгі әңгіме шеберлері шығармашылық үрдісте тақырыптық ізденісте алып жүр.
Әңгіме жанры бір ғана көңіл-күйдің, эмоцияның, бір мұраттың жемісі, - деп өз пікірін білдірген А. Кемелбаева. [4, 134] Сондықтан әңгіме жанрындағы кейіпкердің де ерекшелігі болатыны мәлім, яғни сегіз қырлы, бір сырлы болып туындамасына амалы жоқ. Әңгіме кейіпкерінің ойы да, сезімі де, келбеті де көркем мазмұнға, көркем мұратқа қызмет етеді. Қазақ әңгімелерінің кейіпкерлері ұзақ дамудан өткен. Теңелер биігі бар деуге болатындықтан Тобық Жармағамбетовтің Қарала сиыр әңгімесінде ғасыр басында дүниеге келген С. Торайғыровтың Ауырмай есімнен жаңылғаным әңгімесімен дәстүрлік байланысы бар деп қатар алып қарасақ, қазақ қоғамының тарихынан сыр шертетін әдеби жаңа бейнелерді - Кедей бейнелері үндестігін тануға мүмкіндік аламыз. Сұлтанмахмұтта да, Т. Жармағамбетовте де бейнелеудің боямасыз тартысқа, өмірдің өз заңдылығына құрылғаны ерекше назар аудартады.
Прозаның шағын жанрын дамыту кезіндегі жазушылардың шығармашылық лабораториясының тақырыптары көбінесе қоғам айнасы бола білді. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Бұған қоса, жазушыны қызықтыратын құндылық та ескеріледі. Жазушы сол байқаған нәрсесіне жан береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.
Қазақ әңгімелеріндегі тақырып өз замандастарына арналады. Өткені мен бүгінгісі, болашағы туралы толғансын мейлі, айналып келгенде философиялық көзқарасты замананың қазіргі өмір сүру қалпын танисыз. Басты тақырып - Адам мен қоғам осыдан туындайды. Проза жанры қалыптасқан уақытқа бағытталсаңыз - әйел тағдыры. Одан кейін соғыс тақырыбы, ауыл тақырыбы, құндылықты бағалай білуге ұмтылдыру. Оған себеп - жазушы дүниетанымы. Жазушы дүниетанымы орта мен қоғамға тікілей байланысты. Жазушы ізденісі, мақсаты замани, әдеби бағыттан жетіледі. Көркем шығарма оқуға, өнер деп тануға дағдыланған оқырман сыны және ғылыми түсініктің де әңгіме тақырыптарының аясының кеңеюіне, түрленуіне әсері болды. Жазушылар шынайы тағдырды философияға, психологиялық иірімдермен бөлей баяндайтын мұрат пен пішін төңірегінде ойланды. Өйткені, К. Ахметов пікірінше: ...әдеби туындының пішіндік (стиль, жанр, композиция, көркем тіл, ырғақ), мазмұндық (тақырып, фабула, конфликт, характерлер, жағдайлар, көркем идея, тенденция) немесе мазмұндық-пішіндік (сюжет) көріністері болып табылатын түрлі бөлшектері, жекелеген жақтары пішін мен мазмұнның біртұтас күйдегі шындығы болып табылады.
Қазақ әңгімелерінің пішіні көп қырлы болып келеді. Әңгіме тақырыбы бір мәселелі болады. Әдеби кезеңдердің сәйкестігіне қарай әңгіме тақырыптары жалпы түрде Ұлы Отан соғысы, өнер, кәсіп иелері тіршілігі, мәңгілік тақырыптар: махаббат, жастық дәурен, өткенге үңілу тағылымы т.б. болып қалыптасқан. Қазақ әңгімелерінде әрбір жазушыда дәстүрлі ұлт ұйтқысы аналар тақырыбы, әйелдер тақырыбы кең қамтылған. Аталған тақырыптар өмір қозғалысына икемделетіндіктен сол қоғамда өмір сүретін адамдар туралы да таным береді. Тақырыптың түрленуі мен жаңалығы жазушының белесін, ал жазушы белесі ұлттың болашағына болжал жасатады.
Көркем шығарма мазмұн мен форманың бірлігінен тұратыны әдебиеттану ғылымында дәлелденген жайт. Мазмұнды шығарманың тақырыбы мен идеялық бірлігі құрайтыны да белгілі. Тақырыптың таразысын топшылап, заманның, болмыстың, өмірдің шындығын көркем шындыққа айналдыруда өнер иесінің арқалайтын азабы да аз емес. Жазушы жаратылыстағы түйткілді мәселелер мен түйіні қиын өмірлік жағдаяттарды шығармаға арқау етеді. Бұл - тақырып. З. Қабдолов: "Тақырып - жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобы" [5, 76] деген анықтама береді.
Идея - көркем туындыға арқау болған мәселеге деген авторлық концепция мен көркемдік шешім. Тақырып пен идеяны бір-бірінен жымдасқан, адамның жаны мен тәні сияқты егіз ұғым. Шығарманың жанрына байланысты тақырыптың ауқымы да әр келкі болады. Орта көлемді мен кең көлемді прозалық шығармаларға (повесть, роман) тақырып негізгі және жанама болып екіге бөлінеді. Негізгі тақырыпты мәңгілік тақырып деп атауға да болады. Оған: махаббат, отан, адам мен табиғат арасындағы байланыс сияқты тақырыптар жатады. Ал жанама тақырыптар негізгі тақырыпты айқындауға қызмет етеді. Мысалы, адам мен табиғат негізгі тақырып болса, қасқыр, ақ қайың, өзен, көл сияқты мотивтер жанама тақырыпқа негіз болады
1.3 Жазушы Қуандық Түменбайдың шығармашылығы
Бүгінгі қаламгерлер қоғамның рухани бейнесін көрсету, ұлттың рухын көтеру идеясын өз әңгімелеріне өзек ете отырып, өз шешімін күтіп жатқан сұрақтардың бірі халық пен өнерді әлеуметтік қолдауды бірінші кезекке шығарды.Себебі өтпелі кезеңнің әлеуметтік қиындығы ең бірінші халық пен оның өнеріне қатты тиген еді.Өзінің өнері арқылы ұлт басқа елге танылады.Сол өнердің ыстық-суығына күйіп жүрген өнер адамдарының тағдыры бүгінгі күні не болып жатыр деген сауал жазушылар қауымын ойлантқан.Осындай азаматтық, адамзаттық мәселелер бүгінгі қазақ әңгімелерінің тартысының синкретті сипат алуына негіз болды.Әлеуметтік, ішкі психологиялық тартыс бірінен-біріне ауыса отырып, кезең бейнесін характер болмысы арқылы танытуды көркемдікпен игере бастады. Осындай жазушылардың бірі ретінде Қуандық Түменбай өзін жан-жақты көрсетіп келеді.
1955 жылы 22 тамызда Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, қазіргі Ыбырай Жақаев ауылында туған. 1977 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін, 1991 жылы Мәскеудің М.Горький атындағы Әдебиет институты жанындағы Жоғары курсты тамамдаған. 1978-1979 жж Лениншіл жас (Жас Алаш) газетінде тілші, 1979-1980 жж. Жалын баспасында редактор, 1984-1989 жж Жұлдыз журналының бөлім редакторы, 1989-1991 жж Алматы облыстық Жетісу газетінде тілші, бөлім меңгерушісі, 1991-1992 жж.
Алматы ақшамы газеті Бас редакторының орынбасары, 1992-1996 жж. ҚР Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігінің Бас редакторы, 1996-1998 жж. Қазақстан баспасының Бас редакторы, Халықаралық журналистика институтында оқытушы қызметтерін атқарған. 2004 жылдан Ақиқат журналында бөлім редакторы болды. 2008 жылдан бері Үркер газетінің Бас редакторы.
Алғашқы әңгімесі Қайың сапты кетпен деген атпен Қазақ әдебиеті газетінде1974 жылы жарық көрген. Қ.Түменбайдың Қайың сапты кетпен (1982), Жүрдек поезд (1987), Каникулды күткен қыз (1990), Жігіттің Көктөбесі (1995), Қанаты күйген қызғыш құс (1995), Сотталған домбыра (1998), Көз (1999), Жасыл жанып тұрғанда (2001), Қой мен қойшы (2004), Ар мен дар (2005) атты прозалық кітаптары жарияланған. Әңгіме, повестерінде Ауған соғысының қасіреті мен қазақ жеріндегі экология мәселесі суреттелсе, көптеген әңгімелерінде эротика, сұлулықтың құпия сырлары ашып көрсетіледі. Бейкүнәлар (2004) романында кеңестік дәуірде тәуелсіздікті аңсаған ұлтжанды қазақ азаматының тағдыры суреттелген. Шығармалары араб, орыс, неміс, ұйғыр тілдеріне аударылған.
Халықаралық Алаш, Сорос - Қазақстан сыйлықтарының лауреаты. Балалар мен жасөспірімдерге арналған республикалық жабық бәйгенің бірнеше мәрте жүлдегері. Қызылорда облысы, Шиелі ауданының Құрметті азаматы.
Күні бүгіндері көркем әдебиетіміздің басынан бағы тайып, базары тарқағандай кезеңде (мұның себебі сауаты бар әр пенде үшін өзінен-өзі түсінікті ғой деп ойлаймын) мерзімді баспасөз беттерінен мына тамұқ заманның, күнделікті өмірімізге дендеп енген бөтен құлық, тағы қылық, қарау ниеттің түп-төркінін кәнігі бір тамыршыдай тап басқан әңгімелері арқылы ара-тұра бір жылт етіп көрініп қалып жүрген Қ.Түменбайдың оқырмандар жүрегіне жол тауып, бірден баурап алуының сыры неде? Ең бастысы, бүгінгі заманның сұрқылтай бейнесі мен есірік характерін әдебиетімізге елдің алды боп, алғашқылардың бірі боп алып келуінде [1,3].
Әр жазушының қалыптастырған жолы, жазу машығындағы өзі таңдап алған айла-тәсілдері болады. Қуандық Түменбай шығармашылығы әу бастан-ақ оқырманның көзіне түсіп, көбі байқап, бағамдап, көңілдеріне қондырып жүргендері белгілі. Бала кезінен не жазса да айтарының астарында бір түйір ой тұжырымы жүреді, және өмірдің ащысын айтса да, тұщысын айтса да өмірдің нағыз кейпін көлгірсітпей қағаз бетіне ықшамды қалыпта түсіретіні ғажап. Қағаз бетіне қалай түсіреді дейсіз ғой. Біріншіден, әр шығармасының бойында қарапайымдылықтың иісі аңқып тұрады. Екіншіден, белгілі оқиғаны сол қалпында сабырмен алып шығады. Үшіншіден, адам тірлігіндегі қозғалыстың тілін біледі. Төртіншіден, әрбір мамандыққа лайық бағыттың шырайын көрсете біледі. Бесіншіден, мықты тұжырымы - жазушы өз шығармасында барлығын айтып келіп, қорытындысын тосын оймен аяқтайды. Әдетте, қандай шығарманы оқысақ та, соңы қалай аяқталатынын алдын-ала біліп отырамыз. Ал Қуандық Түменбайдың шығармаларында ондай мүлдем жоқ. Бұл да бір классикалық форманың белгісі.
Қуандық Түменбайды қай жағынан алып қарасақ та, өзіндік дара стилін қалыптастырған жазушы. Мейлі ол шығармаларының тақырыбы болсын, мейлі кейіпкерлер образы болсын, оқиғаның сюжеттік желісі болсын, көтерілген мәселе болсын, жазу стилі, машығы болсын өзгелерден өзгеше. Кез келген туындысын оқығанда ерекше күй кешесің. Оқырманын баурап алады.
Жалпы алғанда, Қуандық Түменбайдың шығармаларының өзімен тұстас келген қаламгерлерден өзгешелігі бар. Тек қана өзгеше емес, өміршең шығармалар. Шығармаларынан байқағаным, көп сөзділікке бой алдырмайды. Жаны нақтылықты қалайды. Сол үшін де, барлық әңгімелері мен хикаяттары нақты және түсінікті жазылған. Дәйексіз мәселелерді жазып оқырманын мезі етпейді. Өз қиялынан кейіпкер ойлап, сюжет ойластырмайды. Тек қана өмірде болған, өз көзімен көрген оқиғаларды өзінің шығармаларына арқау етеді. Өзіміз өмір сүріп, келешектен үміт күтіп отырған заманға сыни көзбен қарап, кейіпкерді тым әсірелеп суреттемей, кейіпкер санасын кірлетпей, қайта оны үнемі тазалап отырады. Кейіпкерлерінің іс-әрекетін, айтқан сөздерін жазушы көзінен таса қалдырмайды. Олар - уақыт тезінен тәлім алып, барды бар деп бағалап, жоқты жоқ деп ұғынатын, халыққа жат қылық, тосын мінез көрсетпейді.
Сонымен қоса, қаламгердің жазған тақырыбы сан рет жазылып, сан рет көтерілген таптаурын тақырып болғанмен тақырыпты игеруі, оны мүлдем басқаша жеткізуі жазушының шеберлігіне әкеліп тірейді. Жаңа кейіпкерге жаңа бейнені, жаңа үрдісті оңай тауып береді. Оның ойындағы нәрсе қиял күйінде емес, адами күйге тез айналып өз іс-әрекетіне бірден кіріседі.
Қуандық Түменбайдың кез келген шығармасында сана мен болмысты сабақтастыра алатындығын байқаймыз. Әсіресе, Қой мен қойшы хикаятында айқын көрініс тапқан. Сол туындысында сана мен болмысты сабақтастырып, бас кейіпкерін өзге кейіпкерлерінен жоғары қойып, қара қойдан басқа ештеңе көрмеген - қойшы емес, сол сәттің қайраткері дәрежесіне көтергені жазушы талантының тағы бір қыры деп есептей аламыз.
Сауатты оқырман қауым Қуандық Түменбайдан тек қана сүбелі, тәрбиелік мәні бар, айтары бар, астарлы, терең ойлы шығарма әрқашан да күтеді. Ондай құбылыс заңды. Қазіргі күнге дейін жазушы өзінің оқырмандарын қапаландырған жоқ. Роман жазса да, әңгіме жазса да, хикаят жазса да, қарапайым халықтың аузымен қоғамда орын алған мәселелерді көрсетіп немесе сананы дүр сілкіндіретін жақсы ойлардың деңгейінен көріне білді.
Жоғарыда сөз еткендей Қой мен қойшы шығармасында Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарындағы көріністі қаз қалпында суреттеп, шығарманың сюжетін ширата беруі жазушының жаңа биік белесті бағындыруы. Енді мысал келтіріп, шығарманың үзіндісіне көңіл бөлейік:
Кавалер аға, қайда барасыз?
Алматыға.
Күрішшісіз бе, қойшысыз ба?
Қойшымын.
Онда қоймен бірге бір купеде барасыз. Өзіңіздің үйренген серігіңіз ғой, - деп дарылдап күліп алды да, - міне беріңіз, - деді. - Бірінші купе. Проводниктердің купесі. Қабыңызды астына тыға салыңыз.
Бірінші купеде тарамыс қара жігіт отыр, ас-су құятын үстелдің астына тоқтының бас жібін тастай ғып байлап қойыпты.
... Құдалыққа бара жатырсың ба? - деді бұл сіріңке қара балаға.
Жоқ. Базарға сойып сатам. Алматыда ет қымбат. Мал сататын базар бар.
Мен де кеше ғана қой айдап едім...
Үш ай қараңғыда бақтым. Жоңышқа бердім, жем бердім. Қараңғыда қой жақсы семіреді. Қазір қойдан басқа бизнес жоқ қой... [2,12].
Жазушы бүгінгі күннің өзекті мәселесін кейіпкер сөзімен айтып отырғанын оқырман жақсы түсінеді. Тәуелсіз еліміздің проблемалық мәселелері жетерлік. Ал соны көркем шығармада тайға таңба басқандай қылып суреттеу тісқаққан жазушының шеберлігі.
Қуандық Түменбайдың әңгімелері өте көп. Ол кісіні қазіргі таңда әңгіме жазып жүрген санаулы қаламгерлердің бірі десек, асыра айтқанымыз болмайды. Ғабит Мүсірепов әңгіме жанры туралы былай деген: Әңгімеге көбірек ден қойып ойысыңқырап жүргенім - біздегі әңгіме жанрының мәдениетін көтеруге өзімше үлес қоссам деген ой еді. Қарап отырсам, бізде әңгіме жазушы көп те, бірақ жазылған сапалы, жақсы әңгіме аз екен. Кемшілік неде? Меніңше, көп жігіттер әлі күнге әңгіме табиғатын танып, жанр ерекшелігін дәл ажырата білмейді екен. Қорқа білмейтін адам батыр келеді ғой, оңды-солды сілтей береді депті. Біздің Қуандық Түменбайдың оңды-солды сілтей бермейтіні оның әңгімелерінің санының көптігінен емес, сапасынан көрінеді.
Қ.Түменбай қазақ тәуелсіз ел атанғаннан бері қарымды қаламгер ретінде қазақ әдебиетіне қалтқысыз қызмет етіп келеді. Көркем прозаның майталман шеберлерінің біріне айналған жазушы. Қазақ әңгімесінің бүгінгі жеткен биігінде оның алар орны өте ерекше. Ұлт зиялысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының жалпы сипиттамасы: ХХ ғaсыр ғылымдa тілдік тұлғaғa дeгeн қызығушылықтың aртып, осы тaқырыптa зeрттeу eңбeктeрінің көптeп жaзылуымeн eрeкшeлeнeді. Лингвистикaдa тілдік тұлғaны зeрттeугe дeгeн қызығушылықтың aртуының нeгізгі сeбeптeрінің бірі сөйлeу, қaрым-қaтынaс жaсaу aктісіндeгі өзгeрістeргe бaйлaнысты болып тaбылaды. Сонымeн қaтaр, тілді жaсaушы, ұстaнушы, пaйдaлaнушы - aдaмғa нaзaр aудaрмaй, тілдің өзін тaну мүмкін eмeстігі жaйындaғы көзқaрaстaрдың зeрттeушілeр тaрaпынaн кeң қолдaу тaба бастады. Тілдік тұлғаны анықтау мәселесі бүгінде көркем әдебиетпен тығыз байланысты десек болады.
Көркем әдебиет - өз заманының сөзбен түзілген көзі мен құлағы ғана емес, сол кезеңнің көркем тілмен кестеленген айшықты айнасы. Әдебиет кезең-кезеңімен алмасып отырар мәртебелі уақытқа ілесе-үндесе білмесе, заманының қалтарыс-қатпарына барынша үңіле алмаса, онда ешқашан өміршең болмақ емес. Мәселе - оның белгілі бір кезеңдер аралығындағы тарихи оқиғаларды және бетбұрыстарды тізіп жазып, өзінше өрнектеп беруімен өлшенбейді, керісінше сондай аумалы-төкпелі уақыттағы кісі мінезінің құбылуы мен адамдар арасындағы қарым-қатынастардың соншалықты күрделеніп-шиелене түскенін дөп басып айта алуында!
Тәуелсіздік жылдарындағы проза тек тақырыптық, жанрлық жағынан ғана емес, сонымен қатар тілдік тұрғыдан да ерекшелене түсті. Жазушылар шығармаларының құрылымын оқырманына әсер ету мақсатында, кейде жаңа авторлық қолданыстарды дүниеге әкелу мақсатында өзгертіп отыруға тырысты. Осының нәтижесінде құрылымы тым бөлек, синтаксистік, грамматикалық жағынан тілдік қолданыстары жаңаша туындылар дүниеге келді. Осындай жазушылардың бірі әрі бірегейі ретінде Қуандық Түменбайды ерекше атап өтуге болады.
Диссертациялық жұмысымызда Қуандық Түменбайдың прозалық шығармаларын тілдік тұрғыдан талдай отырып, жазушының тілдік қолданыстарының лексикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін анықтадық. Соның нәтижесінде болмысы мен бітімі бөлек жазушы прозасы арқылы қаламгердің тілдік тұлғасын айқындадық.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Тілдік тұлға мәселесі жеке жазушылардың немесе бүтіндей бір әдеби кезеңнің тіліне арналған зерттеулер де қолға алына бастады. Сонымен қатар, тілді диахрониялық тұрғыдан зерттеуге қазақ тіл білімі де бет бұрғаны белгілі. Мұндай бағыттағы жұмыстардың жүргізілуі ұлттық болмыс пен халықтың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына қатысты ерекшеліктерді сипаттап, тіл мен ұлттың тығыз бірлікте екендігінің дәлелі болмақ. Сондықтан да Қуандық Түменбайдың шығармаларындағы жазушының өзіне тән тарихи-мәдени тілдік деректер негізінде қарастырылып, прозалық туындылары тіліндегі ұлт дүниетанымын білдіретін лексикалық қызметін көрсетуге ұмтылдық. Осыдан жазушының жалпыхалықтық тілді пайдалану үлгісін лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі еріксіз туындайды. Өйткені суреткер тілінің көркемдігі мен бейнелілік сыры көркем тілтану тұрғысынан қарастырғанда ғана айқындалатыны белгілі. Сондықтан да қаламгер шығармаларының тілдік тұлғасын анықтап, оның көркем проза тілінің тілдік тұлғасын зерттеу тақырыптың өзектілігін танытады.
Зерттеу нысаны. Қазіргі кезде қазақ филологиясының ерекше көңіл бөліп отырған саласының бірі - көркем әдебиет пен оның стилі, сөз зергерлерінің шеберлігі. Қуандық Түменбай шығармашылығындағы ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан бірліктер - концептілер жүйесі құрайтыны анықталды. Сол концептілерді жазушының прозалыұ шығармаларынан анықтау, зерделеу зерттеу нысаны болып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қуандық Түменбайдың тілдік тұлғасының когнитивті және прагматикалық деңгейін мүмкіндігінше толық талдау. Жазушының тілдік ерекшелігінің дамуын, өзіндік қалыптасуын және оның тілдік тұлғасын ашу.
Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- Қуандық Түменбайдың прозасы тіліндегі көріктеу құралдары: теңеу, эпитет, метафоралық қолданыстарды лингвостилистикалық тұрғыдан талдау, оларды тіл материалдары негізінде дәйектеу;
- Әңгімелері тіліндегі тілдік қолданыстардың синтаксистік, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерін қарастыру;
- Прозалық шығармаларындағы тілдік тұлғаны белгілейтін концептілер жүйесіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың теориялық бөлімінде Жанпейісов Е., Манкеева Ж.А., Богин Г.И., Ниятова Ш.С., Саткенова Ж.Б. сынды ғалымдардың ғылыми еңбектері, ал жұмыстың практикалық бөлімінде Қуандық Түменбайдың прозалық шығармаларынан алынған тілдік деректер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологиялық, этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
1. Диссертацияда алғаш рет Қуандық Түменбайдың тілдік тұлғасы қазіргі ғылыми парадигмалар аясында қарастырылып, талданды. Зерттеу лингво-когнитивтік және прагматикалық деңгейлерде жүргізілді.
2. Жазушының прозалық тұлғасының ерекшелігі мен ол жасаған ғаламның индивидуалды көркем-тілдік бейнесі концептуалдық құрылым арқылы айқындалады. Қаламгер лексиконының құрастырылған апеллятивтік-онимдік сөздік тезаурусы негізінде оның прозалық бедер - бейнесі, индивидуалдық ерекшелігі көрсетіліп сөз шебері сусындаған түпбастаулар мен оның өзіндік шығармашылық ізденісінің мәні айқындалды.
3. Тілдік тұлғаның лингво-когнитивтік деңгейіндегі құрылымдық ерекшелігін барынша адекватты түрде жеткізу үшін функционалды тезаурстық тәсіл қолданылды. Оның негізінде Қуандық Түменбайдың концептуалды тезаурусы, яғни концептосферасы (концептілер саласы) құрылды.
4. Концептосфераның өзегінде аталмыш тілдік тұлға үшін негізгі деп саналатын концептілер, менталдық бірліктер көрініс табады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Тілдік тұлға тезаурусы жиілік-ықтималдық лексикон түрінде жүйеленген, индивидуалданған (дараланған) білім қоймасы ретінде тұлғаның когнитивтік түсініктері негізінде категоризацияланады. Ол когнитивтік түсініктер ақынның индивидуалды білімдері мен тәжірибесі жүйесінен сондай-ақ, ғаламның ұлттық бейнесінің менталдық құрылымынан келіп шығады;
- Қуандық Түменбай ұлттық ғалам бейнесінің негізінде өзіне ғана тән индивидуалды көркем-тілдік ғалам бейнесін жасаған, прозалық шығармалары арқылы ғаламның концептуалды бейнесін жасай білген бірегей қаламгер;
- Қуандық Түменбайдың прозалық туындыларының вербалды деңгейіне жасалған семантикалық талдау мен ішінара тезаурустық тәсілді қолдану арқылы ондағы ең жиі қолданылатын бірліктер анықталды. Ол өріс түрінде көрінетін базалық концептілердің жұмсалуын қамтамасыз етеді. Ол өрістің өзегінде Адам, оның айналасында, яки өзек маңында Тағдыр, Әлеуметтік теңсіздік, Еркіндік, Рух концептілері орналасқан, одан кейінгі жақын және алыс аймақтарда аралық концептілер немесе микроконцептілер жатады.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ Қ.ТҮМЕНБАЙ77 ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының даму ерекшеліктері
Тәуелсіздік жылдары ел арасына көптеген жаңалықтарымен, ауыртпалықтарымен келгені, көптеген салаларда тың өзгерістердің орын алғандығы да белгілі. Соның қатарында ел мәдениетінің алғы шебіндегі өнер саласы - сөз өнері де жақсылықты жаңалықтарына бет алды. Бұл шығармашылық әлеміндегі көлемді туынды роман жанрының тақырып ауқымының кеңейе түсуінен де, мазмұнындағы ізденістерінен де көрініс береді.
Кез келген қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, адам санасына әсер етпей қоймайтын рухани-мәдени революциялар көркем әдебиетте де көрініс табады. Сонымен қатар, қоғамның дамуына байланысты оның тұжырымдамалары мен принциптері де өзгеріске ұшырайды, құндылықтарды қайта қарау процесі қарқын алуда және осыған байланысты адам санасының қоршаған құбылыстарды ажырату процесі барған сайын артып келеді. ауқымды. әртүрлі тон. Ал бүкіл қоғамдық формация өзгеріп, мемлекеттің, қоғамның, ондағы адамдардың өмірінің бұрын қалыптасқан құрылымы мен дәстүрлі жүйесі күрт өзгеріске ұшырап, басқаша бағыт алған кезде бұл процестердің қарқыны артып, түбегейлі сипатқа ие болады.
Кеңес Одағы ыдырап, оның құрамындағы республикалар тәуелсіз мемлекет ретінде танылған кезде Қазақстан қоғамында жаңа өмір шындығы қалыптаса бастады және бұл шындық сол кезеңдегі қазақ әдебиетінде, оның ішінде қазақ прозасында лайықты көрініс тапты. Кеңістік-уақыт координаттарының арақатынасы ұлттық болмыс тұрғысынан да, даралық жағынан да прозада көркем әдебиет жанрларының ішінде айқынырақ аңғарылады деген көзқарасқа сүйене отырып, қазақтардың прозалық шығармаларының басым бөлігі осы дәуірде жазылған. бұл кезең негізінен ең өткір әлеуметтік-тұрмыстық мәселелерге, өзекті қоғамдық-саяси құбылыстарға шоғырланды, ену әрекеттері болды. Өйткені, мұндай қайта құрулар қоғамның даму бағытына, жеке адамның өміріне көбірек әсер етеді. Сондықтан да қазақ прозасы кейінгі отыз жылдың ішінде өзгермелі қазақ қоғамында тарихи-мәдени өзгерістер, қоғамдық қатынастар мен философиялық-психологиялық жүйелер бір-бірімен соқтығысып, бір-бірімен араласқан үлкен қазанға айналды.
Проза жанрында қалам тартқан авторлар тәуелсіздік кезеңіндегі ұлт тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, өтпелі кезеңдегі адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің қоршаған ортамен үйлесімсіздігі, рухани өзектілігі сияқты мәселелерді талқылайды. Сондай-ақ адам мен адам арасындағы, қазіргі демократиялық қоғамдағы адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас пен қайшылықтарды талқылай алды.
Қазақтың белгілі әдебиеттанушы ғалымы, сыншы Рымғали Нұрғалиев бір мақаласында: Әдебиет - үлкен құбылыс, жанды дүние, күрделі процесс. Бір әдебиет - дария, бір әдебиет - бұлақ, бәрі де ағады, өседі, өрбиді. Халық бар жерде әдебиет бар, - деген еді. [1, 120]
Расында да, әдебиеттің дамуы, өзгеруі, өсуі - ұзақ та күрделі процесс. Ол бірнеше кезеңге ұласып, ондаған жылдарға созылуы да мүмкін.
Қазіргі заманғы қазақ прозасының басты ерекшеліктерінің бірі осыған дейін көп қозғала бермеген, қозғалса да, қатаң шектеулер мен цензураға ұшырап келген тарих тақырыбын қайта көтеруінде. Ел тарихына, сөз өнеріне елеулі үлес қосып келе жатқан ғалым Т. Жұртбайдың сөзімен айтсақ, Тарихи тәуелсіз ойлау жүйесі қалыптаспаған тарихшылар тарихи шындықты қалпына келтіре алмаса, ұлттық мемлекеттің тарихы мен ұлттық мүддесі, танымы мен тағдыры толық тұжырымдалмайды [2, 15].
Жалпы, кейінгі отыз жылда проза саласы тақырыптық-идеялық тұрғыдан күрделене түсті, жаңа көркемдік ізденістер байқалды. Себебі, адам, қоғам және табиғат арасындағы қарым-қатынасты былай қойғанда, ой мен сезім, намыс пен ұят, арман мен мақсат, әрекет пен көзқарас сияқты ұғымдардың алшақтығын ашып, олардың әрқайсысына өзіндік көзқарасын білдіру жазушылардан талап етеді. Жаңа ізденістерді жасау үшін көркемдік әдістердің әртүрлі сипаттамаларын табу қажет болды. Демек, тәуелсіздік жылдарында дүниеге келген қазақ әңгімелері, романдары, романдарының көпшілігі жаңа ізденістердің жемісі деп айта аламыз.
Еліміз егемендігін алмай тұрып, яғни, өткен ғасырдың 90-жылдары-ақ шығармалары арқылы таныла бастаған, бірақ прозашы ретіндегі бастапқы елеулі табыстары 2000-жылдарға тура келетін Рахымжан Отарбаев, Қуандық Түменбай, Жанат Ахмади, Жүсіпбек Қорғасбек, Талаптан Ахметжан, Тұрсынжан Шапай, Роза Мұқанова, Гүлзат Шойбекова, Таласбек Әсемқұлов, Талғат Кеңесбаев, Құлтөлеу Мұқаш, Әбділдәбек Салықбай және т.б. қосуға болады. Өздерінің жазушылық дарынын тәуелсіздік жылдары дәлелдеген бұл буын ХХІ ғасырда да арынын ірікпей, әдеби процеске белсене араласып келеді.
Тәуелсіздік жылдары қазақ жазушылары проза жанрында қалыптасқан дәстүрді жалғастыра отырып, мазмұндық, формалық ізденістерге барды. Дәстүрлі ұлттық таным 90-жылдардан бері қарайғы туындыларда батыс әдебиетінде қалыптасқан әр түрлі ағымдармен араласты. Сондықтан да қазақ прозасында модернистік, постмодернистік ағымдар пайда болды.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында басталған жаңашыл пайымдаулар рухани түлеудің жаңа бір кезеңі болды да, қазақ әдебиетіне көркем ойлаудағы жаңа ұстанымдарды алып келді. Жазушыларымыз өз шығармаларындағы айтар ойын, суреткерлік көзқарасын тұспалдап, психологиялық тұрғыдан шебер де нанымды жеткізуді жетекші орынға шығара бастады.
Расында да, ХХ ғасыр прозасында өмірлік құндылықтар оқырманға ой салатын сан түрлі оқиғалар желісімен, кейіпкерлер тұлғасымен, кейде тіпті автор идеясының ұтымдылығымен беріліп жататын. Кейінгі уақыттағы қазақ прозасы ұзақ-сонар баяндау мен суреттеуден саналы түрде қашып, қым-қиғаш сюжеттен де алшақтап, өз құндылықтарын іздеуге көшті. Жаңа ғасырдағы жаңашыл шығармалардың бойында тұспал мен ишарат басым. Мұның бір ерекшелігі және мақсаты - оқырманға бәрін де дап-дайын етіп шайнап бермей, оның санасын жетілдіруге жетелеу, ойлануға шақыру болса керек.
Тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда көркемдік тәсілдер күрделеніп, метафоралық, аллегориялық, гротескілік ойлау жүйесі дамыды. Жаңарған проза табиғаты ұлт ұғымына сәйкес өз оқырманына тосын құбылыстарды (антропологиялық, мистикалық, виртуальдылық) бейнелеу тұрғысынан ерекшеленді. Абстрактілі ұғымдарды заттандыру, адам мен оның барлық ішкі сыртқы болмысын тұлғаландыру арқылы жаңа сипатты ой айтудың көркемдік әдістері қазақ прозасында жаңаша қалыптасты.
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі басым үрдістердің бірі ретінде адамның ішкі қасиеттерін жандандыру, жеке образдарға дейін әсірелеу арқылы көркем шарттылық іздерін айқындау да маңызды мәселе болып саналады.
Тәуелсіздік жылдары шығарма табиғатындағы көркем антропология мен фантастикалық антропологияның іздері қалыптасып, түрленді. Осы кезеңдегі әңгімелер негізінде жаңа көркемдік айшықтар мен өрнектердің мәні зерделенді. Мысалы, әңгіме жанрындағы виртуальдық, мистикалық сарын дамыды. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әңгімелерінде жалғыздық, айқай, сарыны әлеуметтік-психологиялық тұрғыда шебер суреттелді. Сонымен қатар, көркем прозаның жаңаша поэтикалық бітімін танытатын аллегориялық, символдық, гротескілік тәсілдер басымдылық танытты.
Тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда көркемдік тәсілдер күрделеніп, метафоралық, аллегориялық, гротескілік ойлау жүйесі дамыды. Жаңарған проза табиғаты ұлт ұғымына сәйкес өз оқырманына тосын құбылыстарды (антропологиялық, мистикалық, виртуальдылық) бейнелеу тұрғысынан ерекшеленеді. Абстрактілі ұғымдарды заттандыру, адам мен оның барлық ішкі сыртқы болмысын тұлғаландыру арқылы жаңа сипатты ой айтудың көркемдік әдістері прозада жаңаша қалыптасты.
Тәуелсіздік жылдары қазақ әңгіме жанры ерекше дамығанын жоғарыда тілге тиек еткен болатынбыз. Бұған дейінгі кезеңде қалыптасқан тақырыптар өздігінен дамып отырды, сонымен қатар, еліміздің егемендік алуы қаламгерлерге жаңа, тың бағыттар әкеліп, бұл кезеңде, яғни тәуелсіздік кезеңінде жазатын тақырыптар ауқымы кеңейді.
Шағын жанр түрлiк, формалық жағынан да жаңарып, жасара түскендей. Шығармалардың көпшiлiгiнде оқиға қуалап, қызыл сөздiлiкке салынып кетпей, адамның iшкi жан-дүниесiне бойлап, ой-санасындағы өзгерiстер мен құбылуларды аша түсуге деген құлшыныс байқалады. Әрине, жаңашылдық, түр, көркемдiк әдiс-тәсiлдердi жетiлдiре түсуге талпынушылық, жаңа өрiстер iздеу, түрлi эксперименттер жасау, шығармашылық iзденiстерге бару, дәстүрсiздiкке ұрыну емес, қайта сол дәстүрдi байыту болмақ.
Қазіргі қазақ прозасындағы әңгіме жанры өзінің тақырыптық идеялық тереңдігі, эстетикалық көркемдігі жағынан өзіне дейінгі әдеби кезең жемістерін жан-жақты игергендігін байқатты. Кешегі тоталитарлық кезеңді басынан өткеріп, бүгінгі демократиялық қоғамда өмір сүріп жатқан ел өміріне шағын жанрдың бір түрі әңгіме сыншылдық тұрғыдан келе бастады. Өйткені өтпелі кезеңнің бел қайыстыратын ауыртпалығы мен қоғамға жан-жақты қаумалап енген өзгерістері жаңалыққа тез бой алдыратын, ұшқыр жанр әңгіме назарын бірден өзіне аударған еді. Елдің қоғамдық саяси-әлеуметтік жағдайы адам өміріне, оның санасезіміне, дүниетанымына әсер ететіні белгілі құбылыс. Осы орайда, адам тағдырын өзіне арқау ететін көркем әдебиет оны жаңа қырынан тануға талпынды. Қаламгерлер бұрынғы қалыптасқан көркемдік тәжірибеден оза шығып өз мүмкіндіктерінің кеңдігін байқата бастады. Баспасөз беттерінде өздерінің алғашқы үнін танытып, өзіндік қолтаңбасын ала келген жас қаламгерлер көрініп жатты. Олар өздері өмір сүріп отырған қоғам тынысын зерттеп, зерделеп, адам мен қоғам, адам мен табиғат, адам мен тарих сияқты келелі мәселелерге, қоғам өміріндегі қабылданған немесе қабылдатқызылған бұлжымас заңдардың мәңгілік емес екенін танытуға, ашып көрсетуге ден қойды. Жас суреткерлер қаламынан туындаған әңгіме өзегінде шым-шымдап айтылған осындай өмір шындықтары көзі қарақты оқырман санасына жетіп қалып жатты. Сондықтан да, өзінің мөлшері жағынан дайын тұрған қалыпқа сыя бермейтін, идеялық нысанасы философиялық ауқымдылықты танытқан туындылар әдеби процесте өзінің сонылығымен ерекшеленген еді. ХХ ғасыр - адамзат тарихындағы ерекше дәуір болып саналады. Адам баласы өзінің керемет жасампаз күшін ерекше сезінген кез болатын. Дегенмен, ХХ ғасырдың ең дәуірлеу сәті адамға оның жасампаздық күшін де, әлсіздігін де дәлелдеп бергенін өмір өзі көрсетіп отыр. Ғасыр аяғында тамаша, жасампаз адамгершілік пен рухани құлдырау тоқайласып отырғаны туралы айтылып та, жазылып та жатыр. Социалистік Жұмақта, капитализм кездеріндегі демократияның еркіндік дәмін татып үлгерген адам ғасыр соңында өзімен-өзі, өзінің ғаламдық проблемаларымен жалғыз қалуы, яғни адам өмірінің әртүрлі іс-әрекеттерінен туындаған әлеуметтік ғаламдық жағдайлармен бетпе-бет кездесіп мен осы кіммін қайда барам, қайдан шықтым деген сұрақтарға қайта-қайта үңіліп, өзінің көңіл көкжиегіне ойлы көзін тігіп жауап іздей бастауы әдебиетке жаңа көркемдік ізденісерді әкелген еді.
Қоғамның жай-күйін өзгелерден бұрын алдымен суреткер көреді, алдымен сезінеді.Ал оны қалай суреттейді, қай философияны басшылыққа алады, қалай ұғындырады, ол-суреткердің ісі.
Көркемдік ойлау жүйесінің негізі болып табылатын реалистік және романтикалық әдістерде қалам тарта отырып, образ жасауда авторлық тұрғыны беруде өрнекті поэтика элементтерін қолданып жүрген қаламгерлеріміздің бірі ретінде Қуандық Түменбайды ерекше атап өтуге болады.
1.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тақырыптық, жанрлық ізденістер
Әңгіме әрқашан заманның өзгерісіне ілесе, толқытқан мәселелерді қозғай алатын қасиетімен ерекше. Бүгінгі күннің өзекті оқиғасы суреттеледі. Сонымен бірге, әңгіме қоғамдық мәселелерді дер кезінде көтере білуі керек.
Әңгіме қиып алынған секілді бір ғана оқиғаға мүмкіндігі бар, сондықтан оның кейіпкерлері мүлдем шектеулі болады.
Қысқалылық көркемдігінің талабы басты қаһарманға жауапкершілік жүктейді: көңіл-күйі, демі, лебі көркем бөлшекке, астарлы ойға айнала алатындай етіп, барлық сәті көрінуі тиіс. Қиялдың ұшқырлығы, сөз саптаудың келісімді орнықтылығы, замандастар көкейінен шығар мәселе таба білу - жазушы өнері. Сонымен қатар алдыңғы әдебиеттің көркемдік биіктігінен кем түспейтіндей талғамда жазып шығу қабілеті болмайынша әңгіме жазу мүмкін емес.
Әңгіме жанрының қысқа жазылуын адамның суреттеуге лайық жеке жағдайын әлеуметтік мәселеге барлау жасайтындай етіп құрылып, ұштасатындай ету - суреткердің ғана қаламынан дүниеге келерін мойындаттырады.
Көркем әдебиеттің шыңы - көркем бейнелері. Сондықтан, алдымен көркем бейнелер туралы сөз болады: әңгімеде әдебиет жанрындағыдай, алдымен тұлға сипаты көрінеді. Бірлі-жарым кейіпкер әрекеті, оның өмірі мен тағдыры арқылы көркем дүние жасалатыны - әңгіменің жанрлық ерекшелігі.
Қазақ әңгімелерінде жазушылар жаңа ғасырдағы қазақ қоғамының тағдыры тақырыбына ана-әйел-қайраткерді, өнер адамдарын, зиялыларды, тағдыры ерекше жандар мен қарапайым еңбек адамдарының болмысын танытуды басты тірек еткен.
Прозаның шағын жанрын дамыту кезіндегі жазушылардың шығармашылық лабораториясының тақырыптары көбінесе қоғам айнасы бола білді. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Бұған қоса, жазушыны қызықтыратын құндылық та ескеріледі. Жазушы сол байқаған нәрсесіне жан береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.
Проза жанрының қалыптасуынан бастап әңгімелердің тақырыптарының ізімен қарастырсақ, шынайы өмір деңгейлес көріністі анықтай аламыз. Х.Н. Садықовтың пікірімен нақтылай түссек: ... шығарма тақырыбы - бұл, шартты түрде айтқанда, өмірдің өзі, шынайы әрекеті, жазушыны қоршаған әлем және оның шығармасының негізгі өмірлік діңгегі. Мәселен, қазақ әйелінің әлеуметтік жағдайы, теңсіздігі, қоғам арасындағы тартыс, отаршылдық, ағарту т.б. тақырыптары дер кезінде көтерілді. Мұнымен қатар адам жан-дүниесіне үңілген терең де мазмұнды психологиялық мәселелерді қамтитын тақырыптар кең құлаш жайды. Қаралы сұлу, Оқыған азамат, Шолпанның күнәсі, Қорғансыздың күні, Кінәмшіл бойжеткен классикалық шығармаларға айналды. Қазақ қоғамының ғасыр басында және одан кейінгі кешкен түрлі жағдайы мен оқиғалары Бәти, Елес, Күлпаш, Қара бақсы әңгімелерінің тақырыптарына өзек болды. Мұнымен қоса Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры сатира бағытындағы сол заманғы қоғамды әшкерелейтін әңгімелер бір төбе. Зерттеушілер еңбектерінде бұлар аталып көрсетілді.
Т. Әбдіктің Оң қол әңгімесі көптеген жазушыларға ой салды. Фантастикалық қыры: оң қол басқа қулық ойлап тапты. Ол Алманың көзі ілінісімен байлаудан жұлқынып, дамылсыз ырғап, оята бастайды. Жазушы кейіпкердің өз санасынан тыс ниетін іс-әрекетке көшіру үшін дерексізді деректендіру тәсілін қолданған, оң қолды бұйрық орындаушы етіп жандандырған. Алманың оң қолы шынымен де өлтірді ме екен деген ой басыңнан кетпей қояды. Жазушы трагедияның себебіне үңілтеді: өзін-өзі өлтіру ниеті қыздың миында бар деген сөз. Бірақ ол ниет кімнің ниеті, қайдан келген. Алманың бүкіл өткен өмірін, мінез-құлқын, адамдардан қарым-қатынасын зерттей келіп, мұны өз басынан туған ниет деуге себеп таба алмадым. Бұл қалайда қанмен, тұқым қуалап келген ниет. Науқастың шешесі, иә әкесі, иә әкесінің әкесі бір кезде өзін-өзі өлтірмек болған. Енді олар әлдебір құпия заңдылықпен Алманың санасында тұрып, өздерін-өздері өлтіргілері келеді. Бірақ олардың өздері жоқ. Санасының иесі - қыз өлуге тиісті. Мұсылман халқында өзіне қол салған денені жерге аруламай береді. Шариғатқа сәйкес келмейді деп түсіндіретін жайтты Т. Әбдік суреткерлік қиялымен өрнектеген. Жазушы жақсылықтың да, жамандықтың да жеті атаға кететін заңдылығына қайта оралтады. Психиатриялық аурухана құпиясын жария еткен алғашқы әңгімелердің бірі - Оң қол болатын. Қазіргі кезде таңсық емес құбылыс: ішкі тұлғаның екіге жарылуы деп атайды. Психопатологияның бір түрі. Яғни бір дененің ішінде екі түрлі жан иесінің кезектесіп, не қатар өмір сүруі. Мұның бәрі мидың шешілмей жатқан жұмбақтары ғой...,- деп баяндалған. Жазушының дәрігердің әңгімесі деп айдар тағуының өзі оқырман сеніміне кіріп, оқып-білгенінен ғибрат алуға көмектесе түскен. Т. Әбдік дәрігер монологы арқылы жалпы адамзаттық мәселелерге тоқталады: Олардың ешкімге ешқандай зияны жоқ. Егер дүниедегі бар зиянкестікті тексерер болсақ, солардың бәрін жындылар емес, сау адамдар жасаған ғой. Сол сияқты қазақтың діліне сіңген туыстық-бауырластықтың мәні қаншалықты күш екеніне назар аудартады: Дүниедегі ең қиын зат жалғыздық қой. Төңірегіңде іштегі қайғың мен қуанышыңды өзіңмен бөлісе алатын жан серік адамдар барда тірліктің де, өлімнің де бір мағынасы болуы хақ. ... сенің өлімнен қашып, тіршілікке ынтығуыңның өзі сол тіршіліктің мағынасы барын дәлелдейді. Өркениетті елдердің бақуатты адамдарының көпшілігінде байқалған психологиялық жалғызсыраудың төркініне Т. Әбдік осы әңгімесінде нүкте қойған. Тағы бір ерекшелеп талдай түсу керек тұс - жазушы үшін рухани байлық бәрінен жоғары тұрады. Қараңыз: Алма бойындағы рухани жалғыздық та осыған ұқсас бірдеңе еді. Мен Алманың жалғыздықтан құлазыған көңіліне қалай да олай жалғыз қарасын болып енгім келді. Жазушы әңгімесінің адамдарға рухани демеу боларына көңіл сенеді.
Кейінірек А. Кемелбаева да Жан иесі секілді әңгіме тақырыбы сана мен қиял құпиялығы меңдеген пішіні бөлек кейіпкерді, әдеби мінезді әкелді. Әдебиеттануда: Әдеби мінез - кейіпкердің мінез бітімі, адам бойына, психологиясына, қимыл әрекеттеріне тән сан түрлі қасиеттердің бірігіп, біте қайнаған тұтастығын танытатын мінез-құлық өзгешілігі,- деп тұжырымдалған.
Қазақ әңгімелеріндегі тақырып өз замандастарына арналады. Өткені мен бүгінгісі, болашағы туралы толғансын мейлі, айналып келгенде философиялық көзқарасты замананың қазіргі өмір сүру қалпын танисыз. Басты тақырып - Адам мен қоғам осыдан туындайды. Проза жанры қалыптасқан уақытқа бағытталсаңыз - әйел тағдыры. Одан кейін соғыс тақырыбы, ауыл тақырыбы, құндылықты бағалай білуге ұмтылдыру. Оған себеп - жазушы дүниетанымы. Жазушы дүниетанымы орта мен қоғамға тікілей байланысты. Жазушы ізденісі, мақсаты замани, әдеби бағыттан жетіледі. Көркем шығарма оқуға, өнер деп тануға дағдыланған оқырман сыны және ғылыми түсініктің де әңгіме тақырыптарының аясының кеңеюіне, түрленуіне әсері болды. Жазушылар шынайы тағдырды философияға, психологиялық иірімдермен бөлей баяндайтын мұрат пен пішін төңірегінде ойланды. Өйткені, К. Ахметов пікірінше: ...әдеби туындының пішіндік (стиль, жанр, композиция, көркем тіл, ырғақ), мазмұндық (тақырып, фабула, конфликт, характерлер, жағдайлар, көркем идея, тенденция) немесе мазмұндық-пішіндік (сюжет) көріністері болып табылатын түрлі бөлшектері, жекелеген жақтары пішін мен мазмұнның біртұтас күйдегі шындығы болып табылады. [3, 71]
Көркем ойға еркіндік беретін күрделі, астарлы әңгімелер саяси-әлеуметтік тұрмысты танудан пайда болды. 1960 жылдардан кейінгі дәуірде қажеттілік көбіне шынайы руханиятта жатты, яғни тіл тағдыры, одан әрі баба тарихына үзілмес байлау жіп жасау, тегі мықты әдебиетке барынша оралу мұқтаждығынан туды. Әңгімелер жазылып қана қоймай, қалың көпшілікке XX ғасыр басындағыдай қарқынмен тарауы да қажет болатын. Сонда ғана қазақ әңгімелері өзінің қоғамдық сананы сілкіндіру қызметіне араласатынын жазушылар дұрыс түсінді. Сезімшілдік, сыршылдық, реализм, романтизм аталған қажеттіліктерден жаңа түр болып қазақ әдебиетіне қосылып, бағаланды. Қазақ жазушылары көркем ойды қысқа мерзімде қабылдайтын ерекшелігіне сай әңгіме жанрына жүгінді. Бұған қазақ әдебиетінде М. Әуезов әңгімелерінің тақырыптық мазмұны мен көркемдік мұраты дәлел. Оқығандарынан білімді жастардың парасаты да биік болса деген көркем дүниетанымын тақырыпқа қазық еткенін танисыз. Өзімшілдік тақырыбын жиренте жазғаны сондай кейінгі әңгіме шеберлері шығармашылық үрдісте тақырыптық ізденісте алып жүр.
Әңгіме жанры бір ғана көңіл-күйдің, эмоцияның, бір мұраттың жемісі, - деп өз пікірін білдірген А. Кемелбаева. [4, 134] Сондықтан әңгіме жанрындағы кейіпкердің де ерекшелігі болатыны мәлім, яғни сегіз қырлы, бір сырлы болып туындамасына амалы жоқ. Әңгіме кейіпкерінің ойы да, сезімі де, келбеті де көркем мазмұнға, көркем мұратқа қызмет етеді. Қазақ әңгімелерінің кейіпкерлері ұзақ дамудан өткен. Теңелер биігі бар деуге болатындықтан Тобық Жармағамбетовтің Қарала сиыр әңгімесінде ғасыр басында дүниеге келген С. Торайғыровтың Ауырмай есімнен жаңылғаным әңгімесімен дәстүрлік байланысы бар деп қатар алып қарасақ, қазақ қоғамының тарихынан сыр шертетін әдеби жаңа бейнелерді - Кедей бейнелері үндестігін тануға мүмкіндік аламыз. Сұлтанмахмұтта да, Т. Жармағамбетовте де бейнелеудің боямасыз тартысқа, өмірдің өз заңдылығына құрылғаны ерекше назар аудартады.
Прозаның шағын жанрын дамыту кезіндегі жазушылардың шығармашылық лабораториясының тақырыптары көбінесе қоғам айнасы бола білді. Өйткені, жазушының шығармашылығы өмір сүрген ортамен байланысты жоққа шығармайды. Бұған қоса, жазушыны қызықтыратын құндылық та ескеріледі. Жазушы сол байқаған нәрсесіне жан береді, қайтадан бейнелеу арқылы екінші өмір сыйлайды. Сан қилы тағдыр болатыны сияқты тақырып та сансыз. Сөз өнерін бағалай алатын жазушы, тақырып көздегенде айтылар көркем ой мен көркем суретті арнайылап таңдайды. Себебі, адам өмірінің түпсіз сыры өзіне беймәлім болғанымен, бақылаушы ретінде жазушы жүрегіне жақын келеді. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы осылай шығармашылықпен ойлаудан туындайды.
Қазақ әңгімелеріндегі тақырып өз замандастарына арналады. Өткені мен бүгінгісі, болашағы туралы толғансын мейлі, айналып келгенде философиялық көзқарасты замананың қазіргі өмір сүру қалпын танисыз. Басты тақырып - Адам мен қоғам осыдан туындайды. Проза жанры қалыптасқан уақытқа бағытталсаңыз - әйел тағдыры. Одан кейін соғыс тақырыбы, ауыл тақырыбы, құндылықты бағалай білуге ұмтылдыру. Оған себеп - жазушы дүниетанымы. Жазушы дүниетанымы орта мен қоғамға тікілей байланысты. Жазушы ізденісі, мақсаты замани, әдеби бағыттан жетіледі. Көркем шығарма оқуға, өнер деп тануға дағдыланған оқырман сыны және ғылыми түсініктің де әңгіме тақырыптарының аясының кеңеюіне, түрленуіне әсері болды. Жазушылар шынайы тағдырды философияға, психологиялық иірімдермен бөлей баяндайтын мұрат пен пішін төңірегінде ойланды. Өйткені, К. Ахметов пікірінше: ...әдеби туындының пішіндік (стиль, жанр, композиция, көркем тіл, ырғақ), мазмұндық (тақырып, фабула, конфликт, характерлер, жағдайлар, көркем идея, тенденция) немесе мазмұндық-пішіндік (сюжет) көріністері болып табылатын түрлі бөлшектері, жекелеген жақтары пішін мен мазмұнның біртұтас күйдегі шындығы болып табылады.
Қазақ әңгімелерінің пішіні көп қырлы болып келеді. Әңгіме тақырыбы бір мәселелі болады. Әдеби кезеңдердің сәйкестігіне қарай әңгіме тақырыптары жалпы түрде Ұлы Отан соғысы, өнер, кәсіп иелері тіршілігі, мәңгілік тақырыптар: махаббат, жастық дәурен, өткенге үңілу тағылымы т.б. болып қалыптасқан. Қазақ әңгімелерінде әрбір жазушыда дәстүрлі ұлт ұйтқысы аналар тақырыбы, әйелдер тақырыбы кең қамтылған. Аталған тақырыптар өмір қозғалысына икемделетіндіктен сол қоғамда өмір сүретін адамдар туралы да таным береді. Тақырыптың түрленуі мен жаңалығы жазушының белесін, ал жазушы белесі ұлттың болашағына болжал жасатады.
Көркем шығарма мазмұн мен форманың бірлігінен тұратыны әдебиеттану ғылымында дәлелденген жайт. Мазмұнды шығарманың тақырыбы мен идеялық бірлігі құрайтыны да белгілі. Тақырыптың таразысын топшылап, заманның, болмыстың, өмірдің шындығын көркем шындыққа айналдыруда өнер иесінің арқалайтын азабы да аз емес. Жазушы жаратылыстағы түйткілді мәселелер мен түйіні қиын өмірлік жағдаяттарды шығармаға арқау етеді. Бұл - тақырып. З. Қабдолов: "Тақырып - жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобы" [5, 76] деген анықтама береді.
Идея - көркем туындыға арқау болған мәселеге деген авторлық концепция мен көркемдік шешім. Тақырып пен идеяны бір-бірінен жымдасқан, адамның жаны мен тәні сияқты егіз ұғым. Шығарманың жанрына байланысты тақырыптың ауқымы да әр келкі болады. Орта көлемді мен кең көлемді прозалық шығармаларға (повесть, роман) тақырып негізгі және жанама болып екіге бөлінеді. Негізгі тақырыпты мәңгілік тақырып деп атауға да болады. Оған: махаббат, отан, адам мен табиғат арасындағы байланыс сияқты тақырыптар жатады. Ал жанама тақырыптар негізгі тақырыпты айқындауға қызмет етеді. Мысалы, адам мен табиғат негізгі тақырып болса, қасқыр, ақ қайың, өзен, көл сияқты мотивтер жанама тақырыпқа негіз болады
1.3 Жазушы Қуандық Түменбайдың шығармашылығы
Бүгінгі қаламгерлер қоғамның рухани бейнесін көрсету, ұлттың рухын көтеру идеясын өз әңгімелеріне өзек ете отырып, өз шешімін күтіп жатқан сұрақтардың бірі халық пен өнерді әлеуметтік қолдауды бірінші кезекке шығарды.Себебі өтпелі кезеңнің әлеуметтік қиындығы ең бірінші халық пен оның өнеріне қатты тиген еді.Өзінің өнері арқылы ұлт басқа елге танылады.Сол өнердің ыстық-суығына күйіп жүрген өнер адамдарының тағдыры бүгінгі күні не болып жатыр деген сауал жазушылар қауымын ойлантқан.Осындай азаматтық, адамзаттық мәселелер бүгінгі қазақ әңгімелерінің тартысының синкретті сипат алуына негіз болды.Әлеуметтік, ішкі психологиялық тартыс бірінен-біріне ауыса отырып, кезең бейнесін характер болмысы арқылы танытуды көркемдікпен игере бастады. Осындай жазушылардың бірі ретінде Қуандық Түменбай өзін жан-жақты көрсетіп келеді.
1955 жылы 22 тамызда Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, қазіргі Ыбырай Жақаев ауылында туған. 1977 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін, 1991 жылы Мәскеудің М.Горький атындағы Әдебиет институты жанындағы Жоғары курсты тамамдаған. 1978-1979 жж Лениншіл жас (Жас Алаш) газетінде тілші, 1979-1980 жж. Жалын баспасында редактор, 1984-1989 жж Жұлдыз журналының бөлім редакторы, 1989-1991 жж Алматы облыстық Жетісу газетінде тілші, бөлім меңгерушісі, 1991-1992 жж.
Алматы ақшамы газеті Бас редакторының орынбасары, 1992-1996 жж. ҚР Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігінің Бас редакторы, 1996-1998 жж. Қазақстан баспасының Бас редакторы, Халықаралық журналистика институтында оқытушы қызметтерін атқарған. 2004 жылдан Ақиқат журналында бөлім редакторы болды. 2008 жылдан бері Үркер газетінің Бас редакторы.
Алғашқы әңгімесі Қайың сапты кетпен деген атпен Қазақ әдебиеті газетінде1974 жылы жарық көрген. Қ.Түменбайдың Қайың сапты кетпен (1982), Жүрдек поезд (1987), Каникулды күткен қыз (1990), Жігіттің Көктөбесі (1995), Қанаты күйген қызғыш құс (1995), Сотталған домбыра (1998), Көз (1999), Жасыл жанып тұрғанда (2001), Қой мен қойшы (2004), Ар мен дар (2005) атты прозалық кітаптары жарияланған. Әңгіме, повестерінде Ауған соғысының қасіреті мен қазақ жеріндегі экология мәселесі суреттелсе, көптеген әңгімелерінде эротика, сұлулықтың құпия сырлары ашып көрсетіледі. Бейкүнәлар (2004) романында кеңестік дәуірде тәуелсіздікті аңсаған ұлтжанды қазақ азаматының тағдыры суреттелген. Шығармалары араб, орыс, неміс, ұйғыр тілдеріне аударылған.
Халықаралық Алаш, Сорос - Қазақстан сыйлықтарының лауреаты. Балалар мен жасөспірімдерге арналған республикалық жабық бәйгенің бірнеше мәрте жүлдегері. Қызылорда облысы, Шиелі ауданының Құрметті азаматы.
Күні бүгіндері көркем әдебиетіміздің басынан бағы тайып, базары тарқағандай кезеңде (мұның себебі сауаты бар әр пенде үшін өзінен-өзі түсінікті ғой деп ойлаймын) мерзімді баспасөз беттерінен мына тамұқ заманның, күнделікті өмірімізге дендеп енген бөтен құлық, тағы қылық, қарау ниеттің түп-төркінін кәнігі бір тамыршыдай тап басқан әңгімелері арқылы ара-тұра бір жылт етіп көрініп қалып жүрген Қ.Түменбайдың оқырмандар жүрегіне жол тауып, бірден баурап алуының сыры неде? Ең бастысы, бүгінгі заманның сұрқылтай бейнесі мен есірік характерін әдебиетімізге елдің алды боп, алғашқылардың бірі боп алып келуінде [1,3].
Әр жазушының қалыптастырған жолы, жазу машығындағы өзі таңдап алған айла-тәсілдері болады. Қуандық Түменбай шығармашылығы әу бастан-ақ оқырманның көзіне түсіп, көбі байқап, бағамдап, көңілдеріне қондырып жүргендері белгілі. Бала кезінен не жазса да айтарының астарында бір түйір ой тұжырымы жүреді, және өмірдің ащысын айтса да, тұщысын айтса да өмірдің нағыз кейпін көлгірсітпей қағаз бетіне ықшамды қалыпта түсіретіні ғажап. Қағаз бетіне қалай түсіреді дейсіз ғой. Біріншіден, әр шығармасының бойында қарапайымдылықтың иісі аңқып тұрады. Екіншіден, белгілі оқиғаны сол қалпында сабырмен алып шығады. Үшіншіден, адам тірлігіндегі қозғалыстың тілін біледі. Төртіншіден, әрбір мамандыққа лайық бағыттың шырайын көрсете біледі. Бесіншіден, мықты тұжырымы - жазушы өз шығармасында барлығын айтып келіп, қорытындысын тосын оймен аяқтайды. Әдетте, қандай шығарманы оқысақ та, соңы қалай аяқталатынын алдын-ала біліп отырамыз. Ал Қуандық Түменбайдың шығармаларында ондай мүлдем жоқ. Бұл да бір классикалық форманың белгісі.
Қуандық Түменбайды қай жағынан алып қарасақ та, өзіндік дара стилін қалыптастырған жазушы. Мейлі ол шығармаларының тақырыбы болсын, мейлі кейіпкерлер образы болсын, оқиғаның сюжеттік желісі болсын, көтерілген мәселе болсын, жазу стилі, машығы болсын өзгелерден өзгеше. Кез келген туындысын оқығанда ерекше күй кешесің. Оқырманын баурап алады.
Жалпы алғанда, Қуандық Түменбайдың шығармаларының өзімен тұстас келген қаламгерлерден өзгешелігі бар. Тек қана өзгеше емес, өміршең шығармалар. Шығармаларынан байқағаным, көп сөзділікке бой алдырмайды. Жаны нақтылықты қалайды. Сол үшін де, барлық әңгімелері мен хикаяттары нақты және түсінікті жазылған. Дәйексіз мәселелерді жазып оқырманын мезі етпейді. Өз қиялынан кейіпкер ойлап, сюжет ойластырмайды. Тек қана өмірде болған, өз көзімен көрген оқиғаларды өзінің шығармаларына арқау етеді. Өзіміз өмір сүріп, келешектен үміт күтіп отырған заманға сыни көзбен қарап, кейіпкерді тым әсірелеп суреттемей, кейіпкер санасын кірлетпей, қайта оны үнемі тазалап отырады. Кейіпкерлерінің іс-әрекетін, айтқан сөздерін жазушы көзінен таса қалдырмайды. Олар - уақыт тезінен тәлім алып, барды бар деп бағалап, жоқты жоқ деп ұғынатын, халыққа жат қылық, тосын мінез көрсетпейді.
Сонымен қоса, қаламгердің жазған тақырыбы сан рет жазылып, сан рет көтерілген таптаурын тақырып болғанмен тақырыпты игеруі, оны мүлдем басқаша жеткізуі жазушының шеберлігіне әкеліп тірейді. Жаңа кейіпкерге жаңа бейнені, жаңа үрдісті оңай тауып береді. Оның ойындағы нәрсе қиял күйінде емес, адами күйге тез айналып өз іс-әрекетіне бірден кіріседі.
Қуандық Түменбайдың кез келген шығармасында сана мен болмысты сабақтастыра алатындығын байқаймыз. Әсіресе, Қой мен қойшы хикаятында айқын көрініс тапқан. Сол туындысында сана мен болмысты сабақтастырып, бас кейіпкерін өзге кейіпкерлерінен жоғары қойып, қара қойдан басқа ештеңе көрмеген - қойшы емес, сол сәттің қайраткері дәрежесіне көтергені жазушы талантының тағы бір қыры деп есептей аламыз.
Сауатты оқырман қауым Қуандық Түменбайдан тек қана сүбелі, тәрбиелік мәні бар, айтары бар, астарлы, терең ойлы шығарма әрқашан да күтеді. Ондай құбылыс заңды. Қазіргі күнге дейін жазушы өзінің оқырмандарын қапаландырған жоқ. Роман жазса да, әңгіме жазса да, хикаят жазса да, қарапайым халықтың аузымен қоғамда орын алған мәселелерді көрсетіп немесе сананы дүр сілкіндіретін жақсы ойлардың деңгейінен көріне білді.
Жоғарыда сөз еткендей Қой мен қойшы шығармасында Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарындағы көріністі қаз қалпында суреттеп, шығарманың сюжетін ширата беруі жазушының жаңа биік белесті бағындыруы. Енді мысал келтіріп, шығарманың үзіндісіне көңіл бөлейік:
Кавалер аға, қайда барасыз?
Алматыға.
Күрішшісіз бе, қойшысыз ба?
Қойшымын.
Онда қоймен бірге бір купеде барасыз. Өзіңіздің үйренген серігіңіз ғой, - деп дарылдап күліп алды да, - міне беріңіз, - деді. - Бірінші купе. Проводниктердің купесі. Қабыңызды астына тыға салыңыз.
Бірінші купеде тарамыс қара жігіт отыр, ас-су құятын үстелдің астына тоқтының бас жібін тастай ғып байлап қойыпты.
... Құдалыққа бара жатырсың ба? - деді бұл сіріңке қара балаға.
Жоқ. Базарға сойып сатам. Алматыда ет қымбат. Мал сататын базар бар.
Мен де кеше ғана қой айдап едім...
Үш ай қараңғыда бақтым. Жоңышқа бердім, жем бердім. Қараңғыда қой жақсы семіреді. Қазір қойдан басқа бизнес жоқ қой... [2,12].
Жазушы бүгінгі күннің өзекті мәселесін кейіпкер сөзімен айтып отырғанын оқырман жақсы түсінеді. Тәуелсіз еліміздің проблемалық мәселелері жетерлік. Ал соны көркем шығармада тайға таңба басқандай қылып суреттеу тісқаққан жазушының шеберлігі.
Қуандық Түменбайдың әңгімелері өте көп. Ол кісіні қазіргі таңда әңгіме жазып жүрген санаулы қаламгерлердің бірі десек, асыра айтқанымыз болмайды. Ғабит Мүсірепов әңгіме жанры туралы былай деген: Әңгімеге көбірек ден қойып ойысыңқырап жүргенім - біздегі әңгіме жанрының мәдениетін көтеруге өзімше үлес қоссам деген ой еді. Қарап отырсам, бізде әңгіме жазушы көп те, бірақ жазылған сапалы, жақсы әңгіме аз екен. Кемшілік неде? Меніңше, көп жігіттер әлі күнге әңгіме табиғатын танып, жанр ерекшелігін дәл ажырата білмейді екен. Қорқа білмейтін адам батыр келеді ғой, оңды-солды сілтей береді депті. Біздің Қуандық Түменбайдың оңды-солды сілтей бермейтіні оның әңгімелерінің санының көптігінен емес, сапасынан көрінеді.
Қ.Түменбай қазақ тәуелсіз ел атанғаннан бері қарымды қаламгер ретінде қазақ әдебиетіне қалтқысыз қызмет етіп келеді. Көркем прозаның майталман шеберлерінің біріне айналған жазушы. Қазақ әңгімесінің бүгінгі жеткен биігінде оның алар орны өте ерекше. Ұлт зиялысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz