Патенттердің аннотациялық аудармасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.Қ. Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институты
Евразийский гуманитарный институт имени А.К.Кусаинова
ШЕТЕЛ ДІЛІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020700-Аударма ісімамандығы бойынша білім беру бағдарламасы
Ағылшын тіліндегі ғылыми- техникалық мәтіндерді қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Орындаған: Бердімұрат Ақерке
Қорғауға жіберілді. ________________2023 ж.
Штел тілі кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор_______________
Аcтана, 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Ғылыми-техникалық нұсқаулар, мәтіндер түсінігі және аудару тәсілдері ... ... .5
1.1Ғылыми-техникалық мәтіндер ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Ғылыми-техникалық мәтіндердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы аударма түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ғылыми-техникалық мәтініндегі терминдер рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударудағы аудармашылық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1Ғылыми-техникалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы лексикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2Ғылыми-техникалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы грамматикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3Ғылыми-техникалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы лексика грамматикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қосымша
Кіріспе
Қазіргі ғылым мен техника әлемі жаһандық ауқыммен және тұрақты дамуымен сипатталады. Осыған байланысты ғылыми-техникалық аударма әртүрлі елдер, мәдениеттер мен тілдік қауымдастықтар арасында ақпарат алмасу мен алмасуда басты рөл атқарады. Дегенмен, ғылыми-техникалық мәтіндерді аударудың арнайы білім мен дағдыны қажет ететін өзіндік ерекшеліктері бар.
Тіл білімі тұрғысынан ғылыми-техникалық әдебиеттердің өзіне тән белгілері оның стиліне, грамматикасы мен сөздік қорына дейін жетеді. Ғылыми-техникалық әдебиеттердің стилін формальды-логикалық деп анықтауға болады.
Ғылыми-техникалық мәтіндер бірқатар грамматикалық белгілерден тұрады. Ең типтік лексикалық белгі - мәтіннің терминдермен және терминологиялық тіркестермен қанықтығы, сонымен қатар лексикалық құрылымдар мен аббревиатуралардың болуы. Мұндай әдебиеттерде белгілі бір тілдің ана тілінде сөйлейтіндерге емес, белгілі бір экстралингвистикалық білімі бар белгілі бір кәсіби топтың өкілдеріне бағытталған мәтіндер ерекше орын алады.
Дипломдық жұмыс тақырыбы- Ағылшын тіліндегі ғылыми-техникалық мәтіндерді қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты - ағылшын тілінен ғылыми-техникалық мәтіндерді қазақ тіліне аударудағы ерекшіліктерін зерттеу және мұндай мәтіндерді аударудың тиімді әдістері мен тәсілдерін анықтау сонымен қоса аударудағы қолданылатын трансформациялар мен лексика-грамматикалық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсаты негізінде біз келесі міндеттерді анықтадық:
1.Аударманың жалпы лингвистикалық негіздерін ашу және сипаттау, аударма процесінің негізінде тілдік жүйелер мен тілдердің қызмет ету. заңдылықтарының қандай ерекшеліктері жатқанын көрсету.
2. Ғылыми-техникалық мәтіндердің аударудың негізгі түрлерін анықтау.
3.Ғылыми-техникалық стиль мәтіндерінің ерекшеліктерін зерттеу.
4.Кәсіби аудармаға қажетті ағылшын тілінің арнайы терминологиясын үйрену.
5. Ғылыми-техникалық мәтіндердің грамматикалық және лексикалық ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу объектісі - ғылыми-техникалық мәтіндер, ал зерттеу пәні - мұндай мәтіндерді аудару ерекшеліктері.
Бұл жұмыстың аясында аудармашының кәсіби шеберлігімен ұштасатын аударма әдістері мен тәсілдерін қолдана отырып ғылыми-техникалық мәтіндерді дәл және түсінікті аударып тіке жеткізу.Бұған нақты көрсетілген эмоционалдылықсыз, нақты материалды логикалық негізделген ұсыну арқылы қол жеткізіледі
Бұл жұмыста қолданылған зерттеу әдістеріне: әдебиеттерді талдау, ғылыми-техникалық аударма мысалдарын талдау, салыстырмалы талдау және аударманы сараптау әдістерін қолдану жатады.
Бұл жұмыстың ғылыми жаңалығы Уоллеса Уоттлздың "Ұлы мүдделікті болу құндылығы" романы мысалында ғылыми-техникалық аударманы зерттеп, талдау. Бұл тәсіл аударманы тек техникалық аспектілер тұрғысынан ғана емес, әдеби шығарма контекстінде де қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударудағы қолданылытын трансформациялар және лексика-грамматикалық ерекшіліктермен таныстыру.
Зерттеу жұмысыныңпрактикалық маңызыдылығы: Дэн Браунның "Тозақ" романы бойынша ғылымы-техникалық мәтіндердің қазақ тіліне аударудағы ерекшеліктерді көрсету, талдау және салыстыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы:кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Бірінші тарауда ғылыми-техникалық нұсқаулар, мәтін түсінігі және аудару тәсілдері қарастыралады. Екінші тарауда ғылыми-техникалық материалдардың лексикалық-грамматикалық ерекшеліктері, ғылыми-техникалық стильдегі терминология, терминдердің морфологиялық құрылымы (қарапайым, күрделі және термин-сөз тіркестері), оларды ағылшын тіліне аударудың негізгі жолдары (баламаларды, аналогтарды қолдану; калька, транслитерация), ғылыми-техникалық терминдерді құрылымдау, толық белгілеулерді, қысқартуларды, фирма белгілерін аудару, сонымен қатар салыстырылатын тілдер арасындағы құрылымдық айырмашылықтарға байланысты қиындықтар қарастырылады.
1. Ғылыми-техникалық нұсқаулар, мәтіндер түсінігі және аудару
Тәсілдері
Аударма термині адамға бұрыннан белгілі. Аударманың тарихы өте байлы, көптеген құбылыстарды, құлдырауды, қазіргі кезге дейін әртүрлі өзгерістерді дәуірлер, ғасырлар және онжылдықтар бойы бастан кешірді. Қазір көптеген лингвист ғалымдардың пікірінше, аударма өзінің даму шыңында.
Қазіргі әлемдегі аударма көптеген мәдениеттердің жақындасуына байланысты және сапа үшін өте қажет, мәдениетаралық коммуникацияға бұл жағдайда аудармашы орындайды. Өз ісінің кәсіби маманы, бірден бірнеше тілдік жүйені білетін адам есте сақтау қабілеті жақсы болу кереу. Ақпараттың үлкен көлемі және бірнеше күрделі аналитикалық және практикалық тапсырмаларды бір уақытта орындау білу керек.
Ғылыми-техникалық мәтіндер аудару кезінде осы нұсқаулар ұсынылады:
Мәтінмәнді түсіну: Термин немесе ұғым қолданылатын контекстті түсіну аудармашыға ең қолайлы аударманы таңдауға көмектеседі.
Глоссарийді пайдалану: Глоссарий жасау немесе бұрыннан бар дайындалған глоссарийді пайдалану аудармашыға терминологияны мәтін бойынша сәйкестендіруге және аударма уақытын қысқартуға көмектеседі.
Ғылыми-техникалық саланың ерекшеліктерін зерттеу: белгілі бір ғылыми-техникалық саланың ерекшеліктері мен терминологиясын зерттеу аудармашыға аударманы дәлірек жасауға көмектеседі.
Техникалық сөздіктер мен онлайн ресурстарды пайдалану:Техникалық сөздіктер мен онлайн ресурстарды пайдалану аудармашыға белгілі бір термин немесе тұжырымдама үшін ең жақсы аударманы табуға көмектеседі.
Өңдеу және түзету: Аударма аяқталғаннан кейін аударманың сапасын қамтамасыз ету үшін қателерді, қателерді және дәлсіздіктерді өңдеу және тексеру жүргізуі керек.
Стильге сәйкестік: ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару кезінде белгілі бір ғылыми-техникалық салаға тән стиль мен грамматиканы сақтау қажет.
Құпия сақтау: құпия ақпаратты қамтитын ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару кезінде құпиялылықты сақтау керек және бұл ақпаратты мәтін авторының рұқсатынсыз жариялауға болмайды.
Аудару тәсіліне келетін болсақ бұл жерде ғылыми-техникалық мәтінді ағылшын тіліне аудару барысында аудармашы осы тәсілдерді қолдана отыра мәтінді аудара алады:
1.Транспозиция әдісі - аудармашы аударма тіліне мағынаны жеткізу үшін мәтіндегі сөздердің немесе сөйлемдердің ретін өзгертеді.
2.Эквиваленттік әдіс - аудармашы аударма тіліндегі термин немесе ұғымның дәл баламасын табуға ұмтылады.
3.Өтемақы әдісі - егер дәл баламасы табылмаса, аудармашы терминнің немесе ұғымның мағынасын жеткізу үшін түсіндіру немесе сипаттау сияқты басқа құралдарды пайдаланады.
4.Бейімделу әдісі - аудармашы мәтінді аударылатын тілдің мәдени және тілдік ерекшеліктеріне бейімдейді, оның ішінде аббревиатураларды қолдану, фирмалардың немесе өнімдердің атын өзгерту және т.б жатады
5.Контекстуализация әдісі - аудармашы термин немесе ұғым қолданылатын контекстті ескереді және осы контекстке сәйкес ең қолайлы аударманы таңдайды.
Дегенмен, ғылыми-техникалық мәтіннің және тілдік жұптың ерекшеліктеріне байланысты аудармашы ең жақсы нәтижеге жету үшін осы әдістерді біріктіре алады. Сонымен қатар, тілдер арасындағы семантикалық және грамматикалық айырмашылықтарды және әртүрлі ғылыми-техникалық салалардағы стиль мен терминологияның ерекшеліктерін ескеру маңызды.
1.1. Ғылыми техникалық мәтіндер ерекшелігі
Ғылыми-техникалық мәтіндер - бұл ғылыми немесе техникалық ақпаратты жеткізуге арналған мәтіндердің ерекше түрі. Оларға ғылыми жаңалықтардың, зерттеулердің, техникалық жаңалықтардың, пайдалану жөніндегі нұсқаулықтардың және т.б. сипаттамалар кіруі мүмкін.
Мұндай мәтіндер арнайы тілде терминдер мен ғылыми ақпараттарды қамтығандықтан жалпы аудиторияға түсінксіз болуы мүмкін. Осыған байланысты ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару осы салада арнайы білім мен тәжірибені қажет ететін маңызды міндет болып табылады
Ғылыми-техникалық мәтіндер де терминологияны қолданудың күрделі және көп мағыналы болуы мүмкін ерекшеліктерімен сипатталады. Ғылым мен техниканың әртүрлі салаларында терминдер әртүрлі мағынаға ие болғандықтан, бұл мәтінді түсіну мен аудару кезінде қиындықтарға әкеліп соғады.
Ғылыми-техникалық мәтіндердің тағы бір ерекшелігі: олардың пішімі мен құрылымы болып табылады. Олардың жиі нақты анықталған құрылымы болады, олар тақырыптарды, тақырыпшаларды, тізімдерді, кестелерді және т.б. Бұл мәтінді ұйымдастыруды және оқуды жеңілдетеді, бірақ ол сонымен қатар құрылымын аудару кезінде қиындықтар туғызады.
Жалпы, ғылыми-техникалық мәтіндер ғылым мен техниканың әртүрлі салаларындағы маңызды ақпарат көзі болып табылады және оларды аудару арнайы дайындық пен дағдыны қажет етеді.
Ғылыми-техникалық мәтіндердің басқа мәтіндерден ерекшеліктері мен айырмашылықтарын жіктеп көрсететін болсақ:
Күрделілігі: Ғылыми және техникалық мәтіндерде жиі түсіну қиын болуы мүмкін күрделі терминдер, формулалар және техникалық деректер болады. Ғылыми және техникалық мәтіндер дәлдік пен айқындықты талап етеді, өйткені шамалы дәлсіздіктің өзі түсіндірудегі қателерге және қате шешімдерге әкелуі мүмкін.
Бейтараптық: ғылыми-техникалық мәтіндер бейтарап стильде жазылуы және эмоционалды бағалаудан аулақ болуы керек.
Терминологияның біркелкілігі: Ғылыми және техникалық мәтіндерде шатасу мен екіұштылыққа жол бермеу үшін мәтіннің барлық бөлігінде сәйкес болуы керек арнайы терминология қолданылады.
Объективтілік: ғылыми-техникалық мәтіндер объективті және фактілер мен дәлелдерге негізделген болуы керек.
Құрылымдық: ғылыми-техникалық мәтіндер әдетте кіріспеден, түйіннен және қорытындыдан тұратын анық құрылымға ие, бұл оларды неғұрлым түсінікті және оқуға жеңіл етеді.
Мақсатты аудитория: ғылыми-техникалық мәтіндер көбінесе тар мақсатты аудиторияға арналған, бұл автор мен аудармашыдан осы аудиторияның ерекшеліктерін және оның нақты тілін білуді талап етеді.
Дереккөздерді пайдалану: ғылыми-техникалық мәтіндер әдетте фактілер мен деректер алынған дереккөздерге сілтемелерді пайдалануды талап етеді, бұл олардың беделі мен дәлелдерін арттырады.
Жалпы қостілді сөздіктер
Қостілді сөздіктерді дұрыс қолдану үшін төмендегі қағидаларды есте сақтаған жөн:
1. Кез келген қостілді сөздік (фразеологиялық сөздіктен басқа) әрбір сөздің тек мүмкін болатын эквиваленттерін береді. Сөздік тек оның белгілі бір контекстегі мағынасын ғана береді.
2. Сөздікте қолданылатын барлық шартты белгілердің, қысқартулардың, символдар мен әртүрлі шрифттердің мағынасын жақсы білу керек.
Қостілді сөздіктің мысалы ретінде профессор И.Р. Гальперин редакциясындағы Үлкен ағылшын-орыс сөздігін алуға болады.
Сөздік жайлы қажетті мағлұматтар
1. Сөздіктегі сөздер алфавиттік тізбекте тұрады.
2. Мұндай сөздікте тек қарапайым сөздер ғана емес, сонымен қатар арнайы терминдер де кездеседі. Әдетте олар тех., яғни техника саласына қатысты сөз деген қысқартумен немесе термин қолданылатын саланы нақтылайтын қысқартулармен көрсетіледі, мысалы, гидр. - гидротехника; палеонт. - палеонтология; а.-ш. - ауылшаруашылық және т.б.
3. Егер екінші тілдегі эквиваленттер үтірмен бөлінсе, онда олардың мағыналары жақын, ал егер нүктелі үтірмен бөлінсе, онда олардың мағыналары әртүрлі боп келеді, мысалы:
temper - мінез, құлық;
vehicle - еріткіш; көлік.
4. Сөздік соңында арнайы әдебиетте жиі қолданылатын қысқартулардың тізімі болады.
Сөздікте қолданылатын қықартулар мен символдар
1. Рим цифрларынан кейін тұратын сөз таптарының қысқартулары:
* n (noun) - зат есім;
* a (adjective) - сын есім;
* adv (adverb) - үстеу;
* v (verb) - етістік;
* pron (pronoun) - есімдік;
* prep (preposition) - демеулік;
* cj (conjunction) - жалғаулық;
* int (interjection) - одағай.
2. ~символы негізгі сөздің орнына жазылады. Бұл символ тильда деп аталады.
3. Жақшамен бірге жазылатын араб цифрлары ( 1), 2), 3), т.б.) сөз аудармаларының алдында тұрады.
4. Жақшаға қосымша түсіндірмелер алынады. Мысалы: to sell by the hundred (жүз-жүзден).
5. ςсимволы толықтауыш қызметіндегі зат есімді көрсетеді. Мысалы: ς a hundred pages.
6. ‖ символы бірлік, ондық, жүздіксандарды білдіретін зат есімге қатысты: ‖ a hundred and one.
7. ◊ символы фразеологиялық тіркестердің алдында тұрады.
8. □ символы демеулікті етістікке қатысты. Мысалы: □ to hunt down, ~out, ~up, etc.
Біртілді сөздіктер
Біртілді сөздіктер - басқа тілге аудармай, сол тілде сипаттау, бейнелеу, мысалдар, синонимдер мен антонимдер арқылы сөз, ұғым немесе заттың мағынасын жеткізу.
Түсіндірме сөздіктегі ұғындырулардың шағын түрде және әрқашан дәл бола бермейтінін айта кету керек. Әсіресе, бұл ғылыми және техникалық сөздерге қатысты. Көп жағдайда олардың сөздіктегі сипаттамалары ғылыми түсіндірмелермен сәйкеспейді.
Ф.Н. Петровтың Словарь иностранных слов сөздігі басқа тілдерден енген орыс сөздерін түсіндіреді: бұларға, көбінесе, ежелгі грек және латын тілдерінің элементтерінен құрылған сөздер мен терминдер немесе кірме сөздер жатады.
Сөздікте ғылыми-техникалық терминдер толық және дәл берілген.
Энциклопедиялар техникалық аудармашы үшін пайдалы ақпарат көзі болып табылады, өйткені мұнда тек қана қоғамдық, экономикалық ғылымдар емес, сонымен қатар, жаратылыстану мен техника ғылымдары жайлы жүйеленген мәліметтерді табуға болады.
Энциклопедияны дұрыс қолдану және уақыт үнемдеу үшін, ең алдымен алфавиттік сілтегіштен бастау қажет. Бұл сілтегіштің көмегінсіз қажетті ақпаратты табу қиынға түседі.
Арнайы политехникалық қостілді сөздіктер
Мұндай сөздіктер ғылыми-техникалық терминдердің және ғылым мен техникада кеіңнен қолданылатын күнделікті қолданыстағы сөздердің эквиваленттерін береді.
Арнайы политехникалық сөздіктің мысалы ретінде А.Н. Чернухин редакциясындағы Ағылшын-орыс политехникалық сөздігін алуға болады. Сөздіктегі материалдар алфавиттік-ұялы жүйеде орналастырылған, яғни егер термин бір сөзден тұрса, оны кәдімгі сөздікте сияқты алфавиттік ретпен іздеу керек, ал егер термин бірнеше сөзден тұрса, онда оны анықталатын сөз бойынша қарау қажет. Әдетте, анықталатын сөз терминологиялық тіркес соңында тұрады.
Политехникалық сөздіктегі терминдер ғылым мен техниканың барлық салаларына қатысты ( гректің поли сөзі көп деген мағынаны білдіреді).
Белгілі бір терминнің қай салаға қатысты екенін көрсету үшін арнайы қысқартулар қолданылады. Мысалы: свт. - светотехника; к.-ф. - кинематография мен фотография; ак. - акустика. Сөздік соңында ғылым мен техниканың түрлі салаларында кеңінен қолданылатын әріптік қысқартулар мен белгілердің тізімі болады.
Бұған қоса, сөздікте аудармашыға өте қажетті мәліметтер де бар. Мысалы: ағылшын және американ техникалық әдебиетіндегі фут, дюйм, ондық бөлшектердің, т.б. белгілері; әртүрлі математикалық белгілер, символдар мен қысқартулар; грек алфавиті; римдік нумерация; ағылшын және американ ұзындық, салмақ өлшемдері және т.б.
Англия мен Америкада өлшемдердің халықаралық ондық жүйесі ресми түрде қабылданса да, ағылшын тіліндегі арнайы әдебиетте ескі өлшемдер әлі күнге дейін көптеп кездеседі. Бұларды аудармашы ондықтарға ауыстыруға міндетті.
Қостілді салалық сөздіктер
Политехникалық сөздікке қарағанда, салалық сөздікте белгілі бір салаға қатысты терминдер мен олардың эквиваленттері айтарлықтай көп болады, себебі бір политехникалық сөздік жүздеген саланың арнайы терминологиясын қамти алмайды.
Салалық сөздіктегі сөздер реті алфавиттік те, ұялық та, аралас та бола алады.
Қосалқы қостілді сөздіктер
Қосалқы сөздіктің мысалы Ағылшын және американдық қысқартулар сөздігі бола алады.
Көп жағдайда, қысқартылған сөз басқа сөздерге ұқсамайды, мысалы, pet(petrol сөзінен),bob(bobbin сөзінен) және т.б. Егер бұл сөздерді дәстүрлі сөздікте қарайтын болсақ, эквиваленттер контекстке сай келмейді. Pet сөзі дәстүрлі сөздікте сүйікті болады да, қысқартулар сөздігінде жанармай болады.
Дәстүрлі сөздікте disc сөзіне бір ғана балама берілген, ал қысқартулар сөздігінде бұл сөзге ондаған балама бар.
Арнайы біртілді сөздіктер
Мұндай сөздіктерде әртүрлі құрылғыларға сипаттама беріледі, арнайы терминдерге түсіндірме беріледі, түрлі өндірістік процесстер, өндеу әдістері, жабдықтар және т.б. жайлы мәліметтер жазылады.
Анықтамалық кітаптар
Анықтамалық кітаптар техника және ғылымның түрлі салаларында жұмыс істейтін мамандарға арналған және әртүрлі арнайы мағлұматтарды, технико-экономикалық көрсеткіштерді, сандық деректерді қамтиды.
Алайда, техникалық аудармашы анықтамалық кітапта түпнұсқаны дұрыс түсінуге және оны сапалы аударуға қажетті барлық ақпаратты табады, себебі оларда әртүрлі детальдар мен процесстердің атаулары, өндіріс тәсілдері мен оны ұйымдастыру сипаттамалары және кез келген мәселеге байланысты арнайы әдебиеттер тізімі беріледі.
1.2. Ғылыми-техникалық мәтіндердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы аударма түрлері
1. Толық жазбаша аударма
Толық жазбаша аударма техникалық аударма түрлерінің негізгісі болып табылады. Барлық ғылыми-техникалық ақпарат (шет тілдегі нұсқаулық, жол бетшесі, кеден декларациясы, т.б.) осы аударма түрі арқылы шыңдалады. Толық жазбаша аудармаға қатысты бірнеше ереже бар.
Толық жазбаша аудармамен жұмыс істеу бірнеше сатыны қамтиды, ал осы кезеңдер жүйесін бұзу аударма сапасына нұқсан келтіреді. Әр кезеңге жеке тоқталып кетсек.
1-саты
Тікелей аударуға көшпес бұрын контекстті анықтап алу және түпнұсқа тілінде меңзеліп тұрған мәліметті ұғыну үшін аудармашының мәтінді бір немесе бірнеше рет оқып алғаны абзал.
Аудармашының міндеті - сенім-нанымына қарамастан автор жағына көшу, оның ақпарат жеткізу мәнерін, дәлелдеу амалдарын толықтай бойына сіңіру. Егер оқу барысында аудармашы өзіне таныс емес материалмен кездесіп жатса, оған тиісті ақпарат көздеріне жүгінуге тура келеді.
2-саты
Екінші сатыда аудармашы түпнұсқаның жеке логикалық бөліктерімен (бөлшек, абзац, жеке сөйлемдер) жұмыс істей отырып аударманың алғашқы нұсқасын жазғаны жөн.
Алдымен мәтіннің логикалық аяқталған бөлігі ұғынылуы қажет. Алынған бөліктің көлемі мағынасының толықтығына, мазмұн қиындығына және аудармашы зердесіне тікелей қатысты.
Кейін мәтін бөлігі қазақ тіліне аударылады. Аудармашы түпнұсқаға қарамай, стильге, яғни мазмұн сапасына, логикасына және бірқалып - тылығына назар аудара отырып, мәтінді өз сөзімен аударады. Бұл жерде аудармашының түпнұсқаға қарамай аударуы өте маңызды, себебі бірден бір тілде оқып, екінші тілде жазу қиын болады, әйтпесе мағыналық және стилис - тикалық қателердің туындауы әбден мүмкін. Көп жағдайда екі тілдің заңдылықтары сәйкесе бермейді және бір-біріне қарама қайшы боп келеді.
Түпнұсқа бөлігі аударылып болғаннан кейін маңызды ақпараттың таста - лып кетпеуі үшін аударма мәтінмен салыстырылады. Бұған қоса, екі бөліктің арасындағы логикалық байланысты сақтау керек.
3-саты
Үшінші сатыда аударманы соңғы рет өңдеп, сәйкессіздіктерді жөндеу үшін оны ішінен қайта оқып шығып, мәтін мазмұнының стилін, сапасын, бірқалыптылығын және логикасын тексеріп алған жөн. Стиль деп ерекше белгілерде, қасиеттерде, көркемдік бейнелеуде көрініс табатын бір нәрсенің түрін түсінеміз. Аударма ісіне байланысты стиль дегеніміз:
* түпнұсқа тілінің өзіндік ерекшеліктері;
* дәстүрлі мазмұндау түрі (аннотация, реферат, т.б.);
* мазмұн сапасы; ғылыми-техникалық аудармадағы сапалы аударма өзінің дәлдігімен, ықшамдылығымен, ойды жеткізу қарапайымдылығымен және терминологияның орынды қолданылуы - мен ерекшеленеді.
Аудару кезінде мынадай қағидаларды сақтаған жөн:
* егер бір ойды бірнеше тәсілмен аудару мүмкіндігі туып жатса, онда ең қарапайым және ықшамын таңдаған абзал;
* егер басқа тілден еңген сөз кездесіп жатса, оны мағынасына нұқсан келтірмей қазақшалаған жөн;
* барлық терминдер мен атаулардың дара мағыналы болуы шарт.
Кейіннен редактор аудармашының түпнұсқаны түсінбеуі салдарынан кеткен стилистикалық және грамматикалық қателіктерді түзетуі мүмкін.
4-саты
Бұл сатыда аудармашы мәтін тақырыбын аударуға көшеді. Көркем әдебиетте мәтін тақырыбы мазмұнымен сәйкесе бермейді. Себебі көркем шығарма авторлары оқырманды өзіне баулап алу мақсатында тақырыпты барынша тартымды, құлаққа жағымды және күлкілі етіп қоюға тырысады. Ал ғылыми-техникалық әдебиетте тақырып міндеті мүлдем басқа. Тақырыпта мәтіннің мәні толықтай берілуі шарт, сондықтан да тақырып түпнұсқаның барлық ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыстың соңында аударылады.
2. Рефераттық аударма
Техникалық аударманың негізгі түрі толық жазбаша аударма болғандықтан, басқа аударма түрлері тек оның ықшамдалған нұсқасы болып табылады. Демек, мұндай аударма түрлері ғылым мен техника саласы мамандарын, құқық мәселесімен айналысатын патент қызметінің жұмысшыларын ақпараттандыруды, сонымен қатар, ғылыми-техникалық ақпаратты жинақтау және жүйелеуді айтарлықтай жеңілдетеді.
Толық жазбаша аударманың шағын нұсқаларының бірі - рефераттық аударма. Рефераттық аударма атауы реферат (реферат - белгілі бір мәселенің, кітап мазмұнының, мақаланың қысқаша шолуы) сөзінен шыққан. Жалпы ғылыми-техникалық аудармада рефераттаудың үш түрі қалыптасты:
1) рефераттық аударма;
2) экспресс-ақпарат аудармасы;
3) өнертабыс формулаларының басты пункттарын аудару (патент рефе - раттарын аудару).
Рефераттық аударма - түпнұсқаның алдын-ала таңдалған бөліктерінің жүйелі мәтін түріндегі толық жазбаша аудармасы. Рефераттық аударма түпнұсқадан әлдеқайда ықшам, себебі аудару барысында аудармашы артық ақпаратты қалдырып кетеді.
3. Аннотациялық аударма
Аннотациялық аударма - түпнұсқаға қатысты аннотацияны басқа тілде жазу. Аннотация (лат. annotatio - ескерту) деп басылым шығармасының немесе қолжазба мазмұнының қысқаша сипаттамасын айтамыз.
Аннотацияның екі негізгі түрі бар:
Арнайы мақала немесе кітап аннотациясы - түпнұсқа мазмұнын негізгі мәселелері мен оларға қатысты пікір беру арқылы сипаттау.
Аннотацияның екінші түрі - шетелпатентінің аннотациясына арнайы тоқталып кетеміз.
Мақала немесе кітап аннотациясының басты ерекшелігі - түпнұсқаны сипаттауында. Бұл аударма түрі мынадай жүйеде жүзеге асады:
* аудармашы кітапты немесе мақаланы оқиды;
* оған жоспар құрады;
* оның басты мәселелерін баяндайды не болмаса құрылымы мен мазмұнына шолу жасайды.
Аннотациялық аударманың көлемі түпнұсқамен салыстырғанда әрқалай боп келеді, бірақ әдетте 500 басылымдық белгіден аспайды.
Аннотациялық аударманың басқа техникалық аудармалардан өзгешелігі - түпнұсқаның ықшамдалған кейпінің тікелей аударма түрінде емес, сипаттамалық-пікірлік түрде берілуі.
Аннотациялық аудару стилі әрқашан еркін болып келеді.
4. Патенттік әдебиет аудармасы
Патентке қатысты техникалық аударма мәтінмен жұмыс жасаудың бірнеше түрін қамтиды:
* патенттердің толық жазбаша аудармасы;
* жедел ақпарат аудармасы;
* патенттердің аннотациялық аудармасы;
* патент тақырыбын аудару;
* патенттік рефераттар аудармасы;
* консультативтік аударма.
Патент аудармасының өзіндік ерекшеліктері мен стилі бар. Бұл аударма түрі аудармашыны толық жазбаша аударма ережелеріне қосымша талаптарды қатаң сақтауға мәжбүр етеді.
Ожегов сөздігіне сүйенсек, патент (лат. patens - куәлік, грамота) - өнертапқыштың өз өнертабысына құқығы туралы құжат. Техникалық аударма - бұл ғылыми және техникалық ақпаратпен алмасу, ал ғылым мен техникадағы тың жаңалық - патент. Уақыт өте патент сөзі техникалық аудармада кең қолданысқа ие болды. Әдетте өнертабыстың тек сипаттамасы ғана аударылып, басқа мемлекеттерге жіберіледі.
Патент:
* титулды бөлімнен;
* алдын-ала сипаттамадан;
* толық сипаттамадан;
* патент формуласынан;
* иллюстрациялық бөлімнен тұрады.
Титулды бөлімде патентті тіркеуге, сақтауға және іздеуге арналған мәліметтер, нақтырақ айтқанда: патент нөмірі, патент берілген мемлекет атауы, өтініш беру күні, патент ұсыну күні, сараптау индекстері (берілген патентке қатысты өнертабыс түрлерін сараптау жүйесінің шартты сандық және әріптік белгілері), патент формулаларының саны, иеленушінің аты-жөні мен мекен-жайы көрсетіледі.
Титулды бөлім мазмұны әр мемлекетте әртүрлі болып келеді, алайда міндетті түрде патенттер кітапханасында, кеңсесінде және басқа да мекемелерде жүйелеу мен іздеуге қажетті патент жайлы деректердің берілуі шарт.
Патент атауы - бөлек тақырып. Көп жағдайда патент атауы патенттен бөлек аударылады. Аудармадан картотекалар жасалып, сол картотека арқылы ғылым мен техника саласындағы мамандар және патент қызметінің жұмысшылары өздеріне қажетті өнертабыс жайында мәлімет таба алады. Патент атауларының аудармасы көркем шығарма атауларын аударудан өзгеше, өзіндік заңдылықтары бар аударма саласы.
Алдын-ала сипаттама - бұл өтініш хатпен бірге берілетін және белгілі бір уақыттан кейін толық сипаттамамен ауыстырылатын өнертабыс сипаттамасы. Сондықтан толық жазбаша аудармада алдын-ала сипаттаманың қажеті жоқ.
Толық сипаттама алдын-ала сипаттамадан тек көлемі жағынан ерекшеленеді. Егер патентте сызбалар болса, толық сипаттамада патенттеулі құрылғының әр түрлі бөлшектерін көрсететін сандар мағынасы ашылады. Егер титулды бөлімде өнертабушы немесе патент иемденушісінің аты-жөні мен мекен-жайы көрсетілмесе, бұл мәліметтер толық сипаттаманың алғашқы абзацында жазылады. Толық сипаттама патент форуласымен аяқталады.
Патент формуласы толық сипаттама жалғасы болса да, құқықтық тұрғыдан ол -- өнертабысты басқа өнертабыстардан ерекшелейтін жаңалықтар көрсетілетін патенттің басты бөлігі.
Ағылшын тіліндегі патенттерде патент формуласы мына сөздермен басталады: claim, claims (I claim, We claim, What I claim is, What we claim is). Әдетте формула нөмірленген абзацтардан құралған бірнеше пункттан тұрады. Формула бір ғана пункттан тұрса, сәйкесінше ол нөмірленбейді.
Дәстүр бойынша ағылшын патенттеріндегі пункттар көлеміне қарамай бір сөйлем көлемінде жазылады.
Әдетте иллюстрациялық бөлім сызбалардан тұрады. Сызбалар сипаттама басында нөмірленіп, тізбеленеді. Сызбадағы бөлшектер сандармен көрсетіледі.
Жедел ақпарат аудармасы
Жедел ақпарат аудармасы - басқа тілдегі ғылыми-техникалық мақала не патент түпнұсқасын алдын-ала қысқартпай, қазақ тілінде рефератын жасауды көздейтін техникалық жазбаша аударма түрі. Жедел ақпарат -- бұл рефераттаудың екінші түрі, бірақ құрылымы біршама өзгеше: аудармашы материалды бүге-шегесіне дейін зерттеп, оның мән-жайын өз көзқарасы мен жоспарына сүйене отырып баяндайды. Алайда аудармашы түпнұсқаға өз ой-пікірін немесе бағасын бермейді.
Жедел ақпарат аударма көлемін аудармашының өзі де, тапсырыс беруші де тағайындауы мүмкін.
Аудармада иллюстрация мен сызбалардың сөзбен баяндалғаны абзал. Жедел ақпарат аудармасына ықшамдылық және объективтілік тән.
Патенттердің аннотациялық аудармасы
Патенттердің аннотациялық аудармасы мен мақаланың аннотациялық аудармасының арасында біршама ерекшеліктер бар. Бұл аударма түрі патент картотекаларын жасақтау кезінде жасалады, сондықтан аудармашы өнертабыс мәнін сипаттамай, қысқаша баяндайды; өнертабыстағы тың жаңалықты көрсетеді. Сонымен қатар, өнертабыс құрылымы мен бағасын берудің қажеті жоқ.
Патент атауын аудару
Патент атауын аудару - патенттердің жүйелі каталогын құрастыру және тың өнертабыс туралы мәліметті іздеуге арналған техникалық аударма түрі. Атаулардың аудармасы атаулы сөйлем түрінде өнертабыс мәнін, мүмкіндігінше оны ерекшелейтін жаңалықты көрсетуі қажет.
Патент атауын аудару үйлесімділікті, көркемдікті, тіпті ықшамдылықты да қажет етпейді. Патентті іс жүзінде қолдануды көздейтін кез-келген техникалық сала маманына немесе жаңа өнертабысқа патент беру мәселесімен айналысатын патент қызметі жұмыскеріне қажетті ақпарат патент атауында толықтай қамтылғаны абзал.
Атаулардың аудармасынан патент кітапханаларының каталогы, патент әдебиетін қолданатын әртүрлі мекемелер картотекасы, патенттердің библиографиялық тізбегі жасақталады.
Ағылшын тіліндегікейбір патент атаулары оның мазмұнын толық ашпайды ("Crates", "Improvements in or Relating to Interliners", "Method and Apparatus for Carrying a Chemical Reaction Continuously"), сондықтан олардың сөзбе-сөз аудармасы ешқандай пайда әкелмейді. Тақырыпты аудармай тұрып, алдымен патентті мұқият зерттеп алған жөн. Бірақ патентті толық оқудың еш қажеті жоқ, ол үшін тек ағылшын патентіндегі толық сипаттаманың екінші абзацымен, өнертабыс формуласының бірінші пунктымен және сызбалармен танысу жеткілікті.
Патент атауларын аударудағы стильді жеткізуде мынадай ережелерді ұстанған абзал:
* тақырыпта жетілдірілген, жаңа, жақсартылған деген сөздер қолданылмайды, себебі олардың ешқандай мәні жоқ. Кез-келген өнертабыстың өзі онсыз да жаңалық болып табылады;
* ілік септігіндегі сөздерді азайтқан жөн (мысалы, көтергіш терезенің тұтқалы механизмінің топсасы).
Консультативтік аударма (маманға арналған)
Консультативтік аударма - тапсырыс беруші білімін пайдалана отырып аудармашы-кеңесші немесе аудармашы-референттің ауызша аннотациялау, ауызша рефераттау және тақырыпты ауызша аударуды қамтитын техникалық аударма түрі.
Аудармашы-кеңесші шет тілін білмейтін мамандарға істің мән-жайын түсінуге көмектеседі. Маман кез-келген мақала жайлы сұрақ қойса, аудармашы-кеңесші қолда бар материалдан аннотация не реферат жасайды; қайткенмен де контекстің толық зерттелуі қажет.
5. Ілеспе және синхронды аударма
Ілеспе және синхронды аударма - ауызша аударма түрлері. Ауызша техникалық аудармашы келісімшартқа қол қою, өнеркәсіп жабдықтарын тапсыру кезінде, өнеркәсіптік және басқа да көрмелерде, халықаралық ғылыми-техникалық конференцияларда, симпозиумдарда, сонымен қатар, дәріс және баяндамаларда, бір сөзбен шешен және оның ана тілін білмейтін тыңдаушылар арасындағы іс-шаралар кезінде жұмыс атқарады. Келісімшарт сәттілігі тікелей аудармашының біліктілігіне байланысты.
Ауызша аудармашы қос тілді жетік меңгергені жөн, себебі ол екі тілдің өкілдерімен тікелей қарым-қатынаста болады. Сонымен қатар, ауызша аудармашының ойлау жүйесі шапшаң болуы қажет, өйткені біріншіден, уақыт тығыздығы, екіншіден, ауызша аудармашының ешқандай сөздігі немесе арнайы кітабы болмайды.
Ілеспе аударма - ежелден келе жатқан, аудармашының шешен сөзін тыңдап барып жасалатын ауызша аударма түрі. Ілеспе аударманың негіз қалап, дамуы Женева университеті жанындағы аудармашылар мектебінен басталады. 1941 жылы құрылған бұл мектепте ілеспе аударманың жандануы Антуан Веллеман, Жан Эрбер, Рабер Канфино, ағайынды Каминкерлер, Жорж Матье есімдерімен тығыз байланысты. А.Веллеман - ілеспе аударма мектебінің негізін салушы. Бұл университетте негізгі пән ілеспе аударма, дәлірек айтсақ, ілеспе аудармадағы жазба жүргізу болатын. Халықаралық конференциялар ұйымдастырушылар шешеннің ілеспе аударма арқылы "үздіксіз" сөйлеуіне мүлде қарсы шықты. Олардың ұйғаруынша ол сөзін түгел сөйлеп шығады, сонан кейін ғана аударма жасалады.
Ілеспе аударманың абзацты-фразалы және үздіксіз деген екі түрі бар.
Абзацты-фразалы аударма көбінесе дәріс және баяндама кезінде сөйлеушінің арнайы жасайтын кідірістерінде жүзеге асырылады. Мұндай кідірістердің мағынасы аяқталған фразалардан кейін болғаны абзал, өйткені аудармашы аяқталмай қалған, контекстен тыс сөздерді не тіркестерді аудара алмайды. Шешен мен аудармашының бірлесіп жұмыс істеуінің нәтижесінде ғана абзацты-фразалы аударма сәтті шығады.
Абзацты-фразалы аудармадан басқа шешеннің сөзін аяқтап болғаннан кейін жасалатын ілеспе аударма кеңінен қолданылады. Көптеген халықаралық ұйымдарда осындай аударма түрі қолданылады. Бұл кезде сөйлеуші сөзін аударма үшін тоқтатпайды. Сөйлеуші сөзін бітіріп барып қана аудармашы жұмысына кіріседі. Кейде шешеннің сөзі тым ұзақ болады.Эдмон Кари өз кітабында француз дипломаты Андре Француа-Пансенің Ұлттар лигасында 2,5 сағатқа созылған сөзіне үздіксіз ілеспе аударма жасаған. Ұлттар лигасының мәжілісінде екі жұмыс тілі ағылшын және француз тілдері пайдаланылған.
Әрине аудармашының осындай ұзақ мәтіндерді есте сақтауы екіталай. Соднықтан оған көмек ретінде арнайы жазбалар мен белгілер келеді. Әрбір аудармашының өзі ғана түсінетін арнайы белгілер жүйесі болуы тиіс. Кейбіреулер қысқартуларды, кейбіреулер суреттік белгілерді, ал үшіншілер пунктуацияны жақсы есте сақтайды. Сондықтан белгілер жүйесін адамның қабылдау мүмкіншіліктеріне қарап таңдау керек.
Ауызша аударманың түрлеріне сәйкес баламалы аударма міндетті емес. Ауызша аудармаға қойылатын басты талап - бастапқы мәліметтің негізгі мазмұнын дәл жеткізу, сонымен бірге сөйленген сөздің, ақпараттың құндылығын құрайтын негізгі элементтерін тегіс қамту. Кейде күрделі жағдайға орай аударманы түрлендіруіне және аударма дағдысын жүйелендіруге де болады. Мұндағы ең бастысы - ақпаратты жедел, дәл, шынайы жеткізу. Ілеспе аударма мынадай бөліктерден тұрады:
1) Ақпарат көзі (немесе жіберуші).
2) Ақпарат.
3) Ақпаратты өз тілінен екінші тілге жеткізуші
4) Ақпарат арнасы.
5) Ақпаратты басқа тілден қайта жасап шығарушы.
6) Алынған ақпарат.
ХХ ғ. 20-жылдары аяғында сөйлеуші сөзін бір уақытта бірнеше тілге аудару, яғни синхронды аударма қолданыла бастады. Синхронды аударма тіркесі гректің syn (бірге) + chronos (уақыт) деген сөздердің біріктірілуінен алынған, екі немесе бірнеше құбылысты не процесті олар өтіп жатқан кезде бір-біріне дәл сәйкестікте орындау дегенді білдіреді.
1926 жылы бостондық радиоинженер Гордон Финли мен IBM фирмасының президенті Томас Уотсонның атына ілеспе аударма жасауға арналған патент берілген.Сол патент негізінде олар Бостон қаласындағы дүкен иесі Эдуард Филеннің көптен іске асыра алмай жүрген идеясы: сөз сөйлеуші мен оның аудармасын бір мезгілде тыңдарманға жеткізу туралы ойын жүзеге асырады. Кеңес дәуірінде синхронды аударма алғаш рет 1928 жылы VI Коминтерн конгресінде қолданылды. Алайда бұл аударма түрі тек Ұлы Отан соғысынан кейін, арнайы техникалық жабдықтар жасақталған кезде ғана кеңінен пайдаланылды. Синхронды аударма тез арада БҰҰ-нда және түрлі конференция, конгресс пен симпозиумдарда мақұлданды. Бірақ синхронды аударма ілеспе аударманы толықтай алмастыра алмайды. Бұған бірнеше себептер бар. Ең бастысы - синхронды аудармаға қажетті жабдықтардың қымбаттылығы. Бұған қоса, сөйлеушілердің пікірінше, синхронды аударма олардың тыңдаушылармен қатынасын жоққа шығарып, сөздің эмоционалдық бояуын кедейлендіреді. Және де синхронды аударма ілеспе аудармада сияқты ақпарат жеткізу дәлдігін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, маңызды келіссөздер кезінде әдетте ілеспе аудармаға жүгінеді.
1.3. Ғылыми-техникалық мәтініндегі терминдер рөлі
Ғылыми-техникалық мәтіндердің өзегі - терминдер, сондықтан олар ықшамдылық, қолдануға қолайлылық, жүйелілік сияқты талаптарға сай келіп, ұғым мазмұнын дәл беруі тиіс. Және де термин сөздер ғылыми-техникалық мәтіндерде жиі кездеседі. Сондықтан терминология тақырыбына айрықша тоқталып кеткен жөн.Терминология дегеніміз - өндірістік қызмет саласындағы терминдер туралы білім жиынтығы.
Әдетте, бір сөз ауызекі тілде көп мағыналы, яғни бір түсінікке алуан түрлі мағына бере алады. Мысал ретінде негізгі ұғымы жазықтық болатын tableсөзін алайық:
үстел, тақта, тақтайша, плита, қырат, скрижаль, кесте, тізім
стол, доска, дощечка, плита, плоскогорье, скрижаль, таблица, табель
Сонымен қатар, table сөзінің негізгі ұғымнан алшақтау, ауыспалы мағынадағы бірнеше сөздер бар:
үстел басындағы адамдар,
(үстелге қойылатын) ас, тамақ,
плитадағы жазу.
Сөздің жалпы әдеби тілдегі көп мағыналылығы - сол тілдің көркемдеуіш құралдар байлығының бірден бір факторы. Лексикалық көпмағыналылық тілге айрықша икемділік пен жандылық дарытып, ойдың ең нәзік реңктерін жеткізуге мүмкіндік береді. Ал, ғылыми-техникалық тілде басты талап керісінше ойды барынша нақты жеткізу, әрі көпмағыналылыққа жол бермеу болып табылады. Сондықтан терминге қойылатын негізгі талап - оның бір ғана, дара, белгіленген мағынаға ие болуы. Алайда, іс жүзінде бір мамандық айналасындағы терминдердің өзі де бұл талапқа сай келе бермейді. Мысалы:
engine
көлік,қозғалтқыш, паровоз
oil
май, майлаушы құрал, мұнай
Әрине, бұл жағдай мәтінді дәл түсінуге қиындық туғызып, аудармашы жұмысына салмақ түсіреді.
Сонымен, ғылыми-техникалық терминологияның шығу тегі қайда жатыр? Ең үлкен топты кірме сөздер немесе латын және грек тілдері негізіндегі ғалымдардың ойлап тапқан сөздері құрайды. Бұлар ғылым мен техниканың дамуы және жаңа ұғымдардың пайда болуы себебінен жарыққа шықты. Мысалы, 1830 жылы латынның parum affinis (яғни басқа заттармен аз жанасатын) деген сөз тіркесінен шыққан paraffin атты жаңа оқшау зат пайда болды. 1850 жылы Либих спиртті қышқылдандыру арқылы жаңа қоспа жасап, оны alcohol dehydrogentum сөздерінің алғашқы әріптерін қосып, aldehyde деп атап кетті. Кейде, гректің haima - қан және латынның globus - шар сөздерінен шыққан haemoglobin (гемоглобин) сияқты гибрид сөздер де кездеседі.
Терминдердің көбісі XVIII-XIX ғғ. Англияда ғылымның жаппай дамуы кезінде пайда болды. Соның ішіндегі біршамасы жалпыәдеби тілге еніп, күнделікті қолданыста да кездесіп жүр. Оларға мыналар жатады:
dynamo, barograph, ozone, centigrade, cereal, gyroscope, sodium, potassium және т.б.
XX ғасырда мынадай жаңа сөздер пайда болды:
penicillin, hormone, isotope, photon, positron, radar, biochemistry, cyclotron және т.б.
Бұл терминдер ғылыми жаңалықтардың күнделікті өмірмен тікелей байланысты болғандықтан, жалпыға түсінікті болды. Алайда ғылыми-техникалық терминологияның басым бөлігі көпшілікке таңсық, сол білім саласының маманына ғана мәлім екенін атап кеткен жөн.
Терминдердің екінші бір үлкен тобына арнайы мағынада қолданылатын, жалпыәдеби сөздер жатады. Мысалы:
Jacket: 1) кеудеше
2) қап (механизмдердің немесе олардың бөлшектерінің қабы)
Jar: 1) құмыра
2) конденсатор
To load: 1) тиеу
2) оқтау, зарядтау
Сонымен қатар, бір сөз белгілі бір білім саласына байланысты әртүрлі арнайы мағынада қолданылады. Мысалы, pocket - қалта сөзінің келесідей арнайы мағыналары бар:
ауа шұңқыры (авиацияда)
қоршап алу (әскерде)
толқын қамтылмайтын аймақ (радиода)
кен орны орналасқан жер (геологияда)
сым жолы (электротехникада)
Құрылымына қарай барлық терминдер мынадай топтарға бөлінеді:
Жай терминдер: oxygen - оттегі,resistance - кедергі, velocity - жылдамдық.
Сөздердің бірігуі арқылы жасалатын күрделі терминдер. Терминнің құрамдас бөліктері жалғауыш дауыссты арқылы жалғанады:
gas + meter = gasometer - газометр
Сонымен бірге құрамдас бөліктердің қысқаруы да орын алады:
turbine + generator = turbogenerator - турбогенератор
ampere + meter = ammeter - амметр
Құрамдас бөліктері атрибутивтік байланыстағы сөз тіркестер:
direct current - постоянный ток - тұрақтықуат
barium peroxide - перекись бария - барий тотығы
Көп жағдайда атрибутивті бөліктің өзінде семантикалық біртұтастықтағы сөз тіркесі кездеседі. Бұл біртұтастық көбінесе дефис арқылы жазылады:
low-noise penthode - шуы аз пентод - малошумный ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Қ. Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институты
Евразийский гуманитарный институт имени А.К.Кусаинова
ШЕТЕЛ ДІЛІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020700-Аударма ісімамандығы бойынша білім беру бағдарламасы
Ағылшын тіліндегі ғылыми- техникалық мәтіндерді қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Орындаған: Бердімұрат Ақерке
Қорғауға жіберілді. ________________2023 ж.
Штел тілі кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор_______________
Аcтана, 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Ғылыми-техникалық нұсқаулар, мәтіндер түсінігі және аудару тәсілдері ... ... .5
1.1Ғылыми-техникалық мәтіндер ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Ғылыми-техникалық мәтіндердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы аударма түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ғылыми-техникалық мәтініндегі терминдер рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударудағы аудармашылық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1Ғылыми-техникалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы лексикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2Ғылыми-техникалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы грамматикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3Ғылыми-техникалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы лексика грамматикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қосымша
Кіріспе
Қазіргі ғылым мен техника әлемі жаһандық ауқыммен және тұрақты дамуымен сипатталады. Осыған байланысты ғылыми-техникалық аударма әртүрлі елдер, мәдениеттер мен тілдік қауымдастықтар арасында ақпарат алмасу мен алмасуда басты рөл атқарады. Дегенмен, ғылыми-техникалық мәтіндерді аударудың арнайы білім мен дағдыны қажет ететін өзіндік ерекшеліктері бар.
Тіл білімі тұрғысынан ғылыми-техникалық әдебиеттердің өзіне тән белгілері оның стиліне, грамматикасы мен сөздік қорына дейін жетеді. Ғылыми-техникалық әдебиеттердің стилін формальды-логикалық деп анықтауға болады.
Ғылыми-техникалық мәтіндер бірқатар грамматикалық белгілерден тұрады. Ең типтік лексикалық белгі - мәтіннің терминдермен және терминологиялық тіркестермен қанықтығы, сонымен қатар лексикалық құрылымдар мен аббревиатуралардың болуы. Мұндай әдебиеттерде белгілі бір тілдің ана тілінде сөйлейтіндерге емес, белгілі бір экстралингвистикалық білімі бар белгілі бір кәсіби топтың өкілдеріне бағытталған мәтіндер ерекше орын алады.
Дипломдық жұмыс тақырыбы- Ағылшын тіліндегі ғылыми-техникалық мәтіндерді қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты - ағылшын тілінен ғылыми-техникалық мәтіндерді қазақ тіліне аударудағы ерекшіліктерін зерттеу және мұндай мәтіндерді аударудың тиімді әдістері мен тәсілдерін анықтау сонымен қоса аударудағы қолданылатын трансформациялар мен лексика-грамматикалық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсаты негізінде біз келесі міндеттерді анықтадық:
1.Аударманың жалпы лингвистикалық негіздерін ашу және сипаттау, аударма процесінің негізінде тілдік жүйелер мен тілдердің қызмет ету. заңдылықтарының қандай ерекшеліктері жатқанын көрсету.
2. Ғылыми-техникалық мәтіндердің аударудың негізгі түрлерін анықтау.
3.Ғылыми-техникалық стиль мәтіндерінің ерекшеліктерін зерттеу.
4.Кәсіби аудармаға қажетті ағылшын тілінің арнайы терминологиясын үйрену.
5. Ғылыми-техникалық мәтіндердің грамматикалық және лексикалық ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу объектісі - ғылыми-техникалық мәтіндер, ал зерттеу пәні - мұндай мәтіндерді аудару ерекшеліктері.
Бұл жұмыстың аясында аудармашының кәсіби шеберлігімен ұштасатын аударма әдістері мен тәсілдерін қолдана отырып ғылыми-техникалық мәтіндерді дәл және түсінікті аударып тіке жеткізу.Бұған нақты көрсетілген эмоционалдылықсыз, нақты материалды логикалық негізделген ұсыну арқылы қол жеткізіледі
Бұл жұмыста қолданылған зерттеу әдістеріне: әдебиеттерді талдау, ғылыми-техникалық аударма мысалдарын талдау, салыстырмалы талдау және аударманы сараптау әдістерін қолдану жатады.
Бұл жұмыстың ғылыми жаңалығы Уоллеса Уоттлздың "Ұлы мүдделікті болу құндылығы" романы мысалында ғылыми-техникалық аударманы зерттеп, талдау. Бұл тәсіл аударманы тек техникалық аспектілер тұрғысынан ғана емес, әдеби шығарма контекстінде де қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: Ғылыми-техникалық мәтіндерді аударудағы қолданылытын трансформациялар және лексика-грамматикалық ерекшіліктермен таныстыру.
Зерттеу жұмысыныңпрактикалық маңызыдылығы: Дэн Браунның "Тозақ" романы бойынша ғылымы-техникалық мәтіндердің қазақ тіліне аударудағы ерекшеліктерді көрсету, талдау және салыстыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы:кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Бірінші тарауда ғылыми-техникалық нұсқаулар, мәтін түсінігі және аудару тәсілдері қарастыралады. Екінші тарауда ғылыми-техникалық материалдардың лексикалық-грамматикалық ерекшеліктері, ғылыми-техникалық стильдегі терминология, терминдердің морфологиялық құрылымы (қарапайым, күрделі және термин-сөз тіркестері), оларды ағылшын тіліне аударудың негізгі жолдары (баламаларды, аналогтарды қолдану; калька, транслитерация), ғылыми-техникалық терминдерді құрылымдау, толық белгілеулерді, қысқартуларды, фирма белгілерін аудару, сонымен қатар салыстырылатын тілдер арасындағы құрылымдық айырмашылықтарға байланысты қиындықтар қарастырылады.
1. Ғылыми-техникалық нұсқаулар, мәтіндер түсінігі және аудару
Тәсілдері
Аударма термині адамға бұрыннан белгілі. Аударманың тарихы өте байлы, көптеген құбылыстарды, құлдырауды, қазіргі кезге дейін әртүрлі өзгерістерді дәуірлер, ғасырлар және онжылдықтар бойы бастан кешірді. Қазір көптеген лингвист ғалымдардың пікірінше, аударма өзінің даму шыңында.
Қазіргі әлемдегі аударма көптеген мәдениеттердің жақындасуына байланысты және сапа үшін өте қажет, мәдениетаралық коммуникацияға бұл жағдайда аудармашы орындайды. Өз ісінің кәсіби маманы, бірден бірнеше тілдік жүйені білетін адам есте сақтау қабілеті жақсы болу кереу. Ақпараттың үлкен көлемі және бірнеше күрделі аналитикалық және практикалық тапсырмаларды бір уақытта орындау білу керек.
Ғылыми-техникалық мәтіндер аудару кезінде осы нұсқаулар ұсынылады:
Мәтінмәнді түсіну: Термин немесе ұғым қолданылатын контекстті түсіну аудармашыға ең қолайлы аударманы таңдауға көмектеседі.
Глоссарийді пайдалану: Глоссарий жасау немесе бұрыннан бар дайындалған глоссарийді пайдалану аудармашыға терминологияны мәтін бойынша сәйкестендіруге және аударма уақытын қысқартуға көмектеседі.
Ғылыми-техникалық саланың ерекшеліктерін зерттеу: белгілі бір ғылыми-техникалық саланың ерекшеліктері мен терминологиясын зерттеу аудармашыға аударманы дәлірек жасауға көмектеседі.
Техникалық сөздіктер мен онлайн ресурстарды пайдалану:Техникалық сөздіктер мен онлайн ресурстарды пайдалану аудармашыға белгілі бір термин немесе тұжырымдама үшін ең жақсы аударманы табуға көмектеседі.
Өңдеу және түзету: Аударма аяқталғаннан кейін аударманың сапасын қамтамасыз ету үшін қателерді, қателерді және дәлсіздіктерді өңдеу және тексеру жүргізуі керек.
Стильге сәйкестік: ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару кезінде белгілі бір ғылыми-техникалық салаға тән стиль мен грамматиканы сақтау қажет.
Құпия сақтау: құпия ақпаратты қамтитын ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару кезінде құпиялылықты сақтау керек және бұл ақпаратты мәтін авторының рұқсатынсыз жариялауға болмайды.
Аудару тәсіліне келетін болсақ бұл жерде ғылыми-техникалық мәтінді ағылшын тіліне аудару барысында аудармашы осы тәсілдерді қолдана отыра мәтінді аудара алады:
1.Транспозиция әдісі - аудармашы аударма тіліне мағынаны жеткізу үшін мәтіндегі сөздердің немесе сөйлемдердің ретін өзгертеді.
2.Эквиваленттік әдіс - аудармашы аударма тіліндегі термин немесе ұғымның дәл баламасын табуға ұмтылады.
3.Өтемақы әдісі - егер дәл баламасы табылмаса, аудармашы терминнің немесе ұғымның мағынасын жеткізу үшін түсіндіру немесе сипаттау сияқты басқа құралдарды пайдаланады.
4.Бейімделу әдісі - аудармашы мәтінді аударылатын тілдің мәдени және тілдік ерекшеліктеріне бейімдейді, оның ішінде аббревиатураларды қолдану, фирмалардың немесе өнімдердің атын өзгерту және т.б жатады
5.Контекстуализация әдісі - аудармашы термин немесе ұғым қолданылатын контекстті ескереді және осы контекстке сәйкес ең қолайлы аударманы таңдайды.
Дегенмен, ғылыми-техникалық мәтіннің және тілдік жұптың ерекшеліктеріне байланысты аудармашы ең жақсы нәтижеге жету үшін осы әдістерді біріктіре алады. Сонымен қатар, тілдер арасындағы семантикалық және грамматикалық айырмашылықтарды және әртүрлі ғылыми-техникалық салалардағы стиль мен терминологияның ерекшеліктерін ескеру маңызды.
1.1. Ғылыми техникалық мәтіндер ерекшелігі
Ғылыми-техникалық мәтіндер - бұл ғылыми немесе техникалық ақпаратты жеткізуге арналған мәтіндердің ерекше түрі. Оларға ғылыми жаңалықтардың, зерттеулердің, техникалық жаңалықтардың, пайдалану жөніндегі нұсқаулықтардың және т.б. сипаттамалар кіруі мүмкін.
Мұндай мәтіндер арнайы тілде терминдер мен ғылыми ақпараттарды қамтығандықтан жалпы аудиторияға түсінксіз болуы мүмкін. Осыған байланысты ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару осы салада арнайы білім мен тәжірибені қажет ететін маңызды міндет болып табылады
Ғылыми-техникалық мәтіндер де терминологияны қолданудың күрделі және көп мағыналы болуы мүмкін ерекшеліктерімен сипатталады. Ғылым мен техниканың әртүрлі салаларында терминдер әртүрлі мағынаға ие болғандықтан, бұл мәтінді түсіну мен аудару кезінде қиындықтарға әкеліп соғады.
Ғылыми-техникалық мәтіндердің тағы бір ерекшелігі: олардың пішімі мен құрылымы болып табылады. Олардың жиі нақты анықталған құрылымы болады, олар тақырыптарды, тақырыпшаларды, тізімдерді, кестелерді және т.б. Бұл мәтінді ұйымдастыруды және оқуды жеңілдетеді, бірақ ол сонымен қатар құрылымын аудару кезінде қиындықтар туғызады.
Жалпы, ғылыми-техникалық мәтіндер ғылым мен техниканың әртүрлі салаларындағы маңызды ақпарат көзі болып табылады және оларды аудару арнайы дайындық пен дағдыны қажет етеді.
Ғылыми-техникалық мәтіндердің басқа мәтіндерден ерекшеліктері мен айырмашылықтарын жіктеп көрсететін болсақ:
Күрделілігі: Ғылыми және техникалық мәтіндерде жиі түсіну қиын болуы мүмкін күрделі терминдер, формулалар және техникалық деректер болады. Ғылыми және техникалық мәтіндер дәлдік пен айқындықты талап етеді, өйткені шамалы дәлсіздіктің өзі түсіндірудегі қателерге және қате шешімдерге әкелуі мүмкін.
Бейтараптық: ғылыми-техникалық мәтіндер бейтарап стильде жазылуы және эмоционалды бағалаудан аулақ болуы керек.
Терминологияның біркелкілігі: Ғылыми және техникалық мәтіндерде шатасу мен екіұштылыққа жол бермеу үшін мәтіннің барлық бөлігінде сәйкес болуы керек арнайы терминология қолданылады.
Объективтілік: ғылыми-техникалық мәтіндер объективті және фактілер мен дәлелдерге негізделген болуы керек.
Құрылымдық: ғылыми-техникалық мәтіндер әдетте кіріспеден, түйіннен және қорытындыдан тұратын анық құрылымға ие, бұл оларды неғұрлым түсінікті және оқуға жеңіл етеді.
Мақсатты аудитория: ғылыми-техникалық мәтіндер көбінесе тар мақсатты аудиторияға арналған, бұл автор мен аудармашыдан осы аудиторияның ерекшеліктерін және оның нақты тілін білуді талап етеді.
Дереккөздерді пайдалану: ғылыми-техникалық мәтіндер әдетте фактілер мен деректер алынған дереккөздерге сілтемелерді пайдалануды талап етеді, бұл олардың беделі мен дәлелдерін арттырады.
Жалпы қостілді сөздіктер
Қостілді сөздіктерді дұрыс қолдану үшін төмендегі қағидаларды есте сақтаған жөн:
1. Кез келген қостілді сөздік (фразеологиялық сөздіктен басқа) әрбір сөздің тек мүмкін болатын эквиваленттерін береді. Сөздік тек оның белгілі бір контекстегі мағынасын ғана береді.
2. Сөздікте қолданылатын барлық шартты белгілердің, қысқартулардың, символдар мен әртүрлі шрифттердің мағынасын жақсы білу керек.
Қостілді сөздіктің мысалы ретінде профессор И.Р. Гальперин редакциясындағы Үлкен ағылшын-орыс сөздігін алуға болады.
Сөздік жайлы қажетті мағлұматтар
1. Сөздіктегі сөздер алфавиттік тізбекте тұрады.
2. Мұндай сөздікте тек қарапайым сөздер ғана емес, сонымен қатар арнайы терминдер де кездеседі. Әдетте олар тех., яғни техника саласына қатысты сөз деген қысқартумен немесе термин қолданылатын саланы нақтылайтын қысқартулармен көрсетіледі, мысалы, гидр. - гидротехника; палеонт. - палеонтология; а.-ш. - ауылшаруашылық және т.б.
3. Егер екінші тілдегі эквиваленттер үтірмен бөлінсе, онда олардың мағыналары жақын, ал егер нүктелі үтірмен бөлінсе, онда олардың мағыналары әртүрлі боп келеді, мысалы:
temper - мінез, құлық;
vehicle - еріткіш; көлік.
4. Сөздік соңында арнайы әдебиетте жиі қолданылатын қысқартулардың тізімі болады.
Сөздікте қолданылатын қықартулар мен символдар
1. Рим цифрларынан кейін тұратын сөз таптарының қысқартулары:
* n (noun) - зат есім;
* a (adjective) - сын есім;
* adv (adverb) - үстеу;
* v (verb) - етістік;
* pron (pronoun) - есімдік;
* prep (preposition) - демеулік;
* cj (conjunction) - жалғаулық;
* int (interjection) - одағай.
2. ~символы негізгі сөздің орнына жазылады. Бұл символ тильда деп аталады.
3. Жақшамен бірге жазылатын араб цифрлары ( 1), 2), 3), т.б.) сөз аудармаларының алдында тұрады.
4. Жақшаға қосымша түсіндірмелер алынады. Мысалы: to sell by the hundred (жүз-жүзден).
5. ςсимволы толықтауыш қызметіндегі зат есімді көрсетеді. Мысалы: ς a hundred pages.
6. ‖ символы бірлік, ондық, жүздіксандарды білдіретін зат есімге қатысты: ‖ a hundred and one.
7. ◊ символы фразеологиялық тіркестердің алдында тұрады.
8. □ символы демеулікті етістікке қатысты. Мысалы: □ to hunt down, ~out, ~up, etc.
Біртілді сөздіктер
Біртілді сөздіктер - басқа тілге аудармай, сол тілде сипаттау, бейнелеу, мысалдар, синонимдер мен антонимдер арқылы сөз, ұғым немесе заттың мағынасын жеткізу.
Түсіндірме сөздіктегі ұғындырулардың шағын түрде және әрқашан дәл бола бермейтінін айта кету керек. Әсіресе, бұл ғылыми және техникалық сөздерге қатысты. Көп жағдайда олардың сөздіктегі сипаттамалары ғылыми түсіндірмелермен сәйкеспейді.
Ф.Н. Петровтың Словарь иностранных слов сөздігі басқа тілдерден енген орыс сөздерін түсіндіреді: бұларға, көбінесе, ежелгі грек және латын тілдерінің элементтерінен құрылған сөздер мен терминдер немесе кірме сөздер жатады.
Сөздікте ғылыми-техникалық терминдер толық және дәл берілген.
Энциклопедиялар техникалық аудармашы үшін пайдалы ақпарат көзі болып табылады, өйткені мұнда тек қана қоғамдық, экономикалық ғылымдар емес, сонымен қатар, жаратылыстану мен техника ғылымдары жайлы жүйеленген мәліметтерді табуға болады.
Энциклопедияны дұрыс қолдану және уақыт үнемдеу үшін, ең алдымен алфавиттік сілтегіштен бастау қажет. Бұл сілтегіштің көмегінсіз қажетті ақпаратты табу қиынға түседі.
Арнайы политехникалық қостілді сөздіктер
Мұндай сөздіктер ғылыми-техникалық терминдердің және ғылым мен техникада кеіңнен қолданылатын күнделікті қолданыстағы сөздердің эквиваленттерін береді.
Арнайы политехникалық сөздіктің мысалы ретінде А.Н. Чернухин редакциясындағы Ағылшын-орыс политехникалық сөздігін алуға болады. Сөздіктегі материалдар алфавиттік-ұялы жүйеде орналастырылған, яғни егер термин бір сөзден тұрса, оны кәдімгі сөздікте сияқты алфавиттік ретпен іздеу керек, ал егер термин бірнеше сөзден тұрса, онда оны анықталатын сөз бойынша қарау қажет. Әдетте, анықталатын сөз терминологиялық тіркес соңында тұрады.
Политехникалық сөздіктегі терминдер ғылым мен техниканың барлық салаларына қатысты ( гректің поли сөзі көп деген мағынаны білдіреді).
Белгілі бір терминнің қай салаға қатысты екенін көрсету үшін арнайы қысқартулар қолданылады. Мысалы: свт. - светотехника; к.-ф. - кинематография мен фотография; ак. - акустика. Сөздік соңында ғылым мен техниканың түрлі салаларында кеңінен қолданылатын әріптік қысқартулар мен белгілердің тізімі болады.
Бұған қоса, сөздікте аудармашыға өте қажетті мәліметтер де бар. Мысалы: ағылшын және американ техникалық әдебиетіндегі фут, дюйм, ондық бөлшектердің, т.б. белгілері; әртүрлі математикалық белгілер, символдар мен қысқартулар; грек алфавиті; римдік нумерация; ағылшын және американ ұзындық, салмақ өлшемдері және т.б.
Англия мен Америкада өлшемдердің халықаралық ондық жүйесі ресми түрде қабылданса да, ағылшын тіліндегі арнайы әдебиетте ескі өлшемдер әлі күнге дейін көптеп кездеседі. Бұларды аудармашы ондықтарға ауыстыруға міндетті.
Қостілді салалық сөздіктер
Политехникалық сөздікке қарағанда, салалық сөздікте белгілі бір салаға қатысты терминдер мен олардың эквиваленттері айтарлықтай көп болады, себебі бір политехникалық сөздік жүздеген саланың арнайы терминологиясын қамти алмайды.
Салалық сөздіктегі сөздер реті алфавиттік те, ұялық та, аралас та бола алады.
Қосалқы қостілді сөздіктер
Қосалқы сөздіктің мысалы Ағылшын және американдық қысқартулар сөздігі бола алады.
Көп жағдайда, қысқартылған сөз басқа сөздерге ұқсамайды, мысалы, pet(petrol сөзінен),bob(bobbin сөзінен) және т.б. Егер бұл сөздерді дәстүрлі сөздікте қарайтын болсақ, эквиваленттер контекстке сай келмейді. Pet сөзі дәстүрлі сөздікте сүйікті болады да, қысқартулар сөздігінде жанармай болады.
Дәстүрлі сөздікте disc сөзіне бір ғана балама берілген, ал қысқартулар сөздігінде бұл сөзге ондаған балама бар.
Арнайы біртілді сөздіктер
Мұндай сөздіктерде әртүрлі құрылғыларға сипаттама беріледі, арнайы терминдерге түсіндірме беріледі, түрлі өндірістік процесстер, өндеу әдістері, жабдықтар және т.б. жайлы мәліметтер жазылады.
Анықтамалық кітаптар
Анықтамалық кітаптар техника және ғылымның түрлі салаларында жұмыс істейтін мамандарға арналған және әртүрлі арнайы мағлұматтарды, технико-экономикалық көрсеткіштерді, сандық деректерді қамтиды.
Алайда, техникалық аудармашы анықтамалық кітапта түпнұсқаны дұрыс түсінуге және оны сапалы аударуға қажетті барлық ақпаратты табады, себебі оларда әртүрлі детальдар мен процесстердің атаулары, өндіріс тәсілдері мен оны ұйымдастыру сипаттамалары және кез келген мәселеге байланысты арнайы әдебиеттер тізімі беріледі.
1.2. Ғылыми-техникалық мәтіндердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы аударма түрлері
1. Толық жазбаша аударма
Толық жазбаша аударма техникалық аударма түрлерінің негізгісі болып табылады. Барлық ғылыми-техникалық ақпарат (шет тілдегі нұсқаулық, жол бетшесі, кеден декларациясы, т.б.) осы аударма түрі арқылы шыңдалады. Толық жазбаша аудармаға қатысты бірнеше ереже бар.
Толық жазбаша аудармамен жұмыс істеу бірнеше сатыны қамтиды, ал осы кезеңдер жүйесін бұзу аударма сапасына нұқсан келтіреді. Әр кезеңге жеке тоқталып кетсек.
1-саты
Тікелей аударуға көшпес бұрын контекстті анықтап алу және түпнұсқа тілінде меңзеліп тұрған мәліметті ұғыну үшін аудармашының мәтінді бір немесе бірнеше рет оқып алғаны абзал.
Аудармашының міндеті - сенім-нанымына қарамастан автор жағына көшу, оның ақпарат жеткізу мәнерін, дәлелдеу амалдарын толықтай бойына сіңіру. Егер оқу барысында аудармашы өзіне таныс емес материалмен кездесіп жатса, оған тиісті ақпарат көздеріне жүгінуге тура келеді.
2-саты
Екінші сатыда аудармашы түпнұсқаның жеке логикалық бөліктерімен (бөлшек, абзац, жеке сөйлемдер) жұмыс істей отырып аударманың алғашқы нұсқасын жазғаны жөн.
Алдымен мәтіннің логикалық аяқталған бөлігі ұғынылуы қажет. Алынған бөліктің көлемі мағынасының толықтығына, мазмұн қиындығына және аудармашы зердесіне тікелей қатысты.
Кейін мәтін бөлігі қазақ тіліне аударылады. Аудармашы түпнұсқаға қарамай, стильге, яғни мазмұн сапасына, логикасына және бірқалып - тылығына назар аудара отырып, мәтінді өз сөзімен аударады. Бұл жерде аудармашының түпнұсқаға қарамай аударуы өте маңызды, себебі бірден бір тілде оқып, екінші тілде жазу қиын болады, әйтпесе мағыналық және стилис - тикалық қателердің туындауы әбден мүмкін. Көп жағдайда екі тілдің заңдылықтары сәйкесе бермейді және бір-біріне қарама қайшы боп келеді.
Түпнұсқа бөлігі аударылып болғаннан кейін маңызды ақпараттың таста - лып кетпеуі үшін аударма мәтінмен салыстырылады. Бұған қоса, екі бөліктің арасындағы логикалық байланысты сақтау керек.
3-саты
Үшінші сатыда аударманы соңғы рет өңдеп, сәйкессіздіктерді жөндеу үшін оны ішінен қайта оқып шығып, мәтін мазмұнының стилін, сапасын, бірқалыптылығын және логикасын тексеріп алған жөн. Стиль деп ерекше белгілерде, қасиеттерде, көркемдік бейнелеуде көрініс табатын бір нәрсенің түрін түсінеміз. Аударма ісіне байланысты стиль дегеніміз:
* түпнұсқа тілінің өзіндік ерекшеліктері;
* дәстүрлі мазмұндау түрі (аннотация, реферат, т.б.);
* мазмұн сапасы; ғылыми-техникалық аудармадағы сапалы аударма өзінің дәлдігімен, ықшамдылығымен, ойды жеткізу қарапайымдылығымен және терминологияның орынды қолданылуы - мен ерекшеленеді.
Аудару кезінде мынадай қағидаларды сақтаған жөн:
* егер бір ойды бірнеше тәсілмен аудару мүмкіндігі туып жатса, онда ең қарапайым және ықшамын таңдаған абзал;
* егер басқа тілден еңген сөз кездесіп жатса, оны мағынасына нұқсан келтірмей қазақшалаған жөн;
* барлық терминдер мен атаулардың дара мағыналы болуы шарт.
Кейіннен редактор аудармашының түпнұсқаны түсінбеуі салдарынан кеткен стилистикалық және грамматикалық қателіктерді түзетуі мүмкін.
4-саты
Бұл сатыда аудармашы мәтін тақырыбын аударуға көшеді. Көркем әдебиетте мәтін тақырыбы мазмұнымен сәйкесе бермейді. Себебі көркем шығарма авторлары оқырманды өзіне баулап алу мақсатында тақырыпты барынша тартымды, құлаққа жағымды және күлкілі етіп қоюға тырысады. Ал ғылыми-техникалық әдебиетте тақырып міндеті мүлдем басқа. Тақырыпта мәтіннің мәні толықтай берілуі шарт, сондықтан да тақырып түпнұсқаның барлық ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыстың соңында аударылады.
2. Рефераттық аударма
Техникалық аударманың негізгі түрі толық жазбаша аударма болғандықтан, басқа аударма түрлері тек оның ықшамдалған нұсқасы болып табылады. Демек, мұндай аударма түрлері ғылым мен техника саласы мамандарын, құқық мәселесімен айналысатын патент қызметінің жұмысшыларын ақпараттандыруды, сонымен қатар, ғылыми-техникалық ақпаратты жинақтау және жүйелеуді айтарлықтай жеңілдетеді.
Толық жазбаша аударманың шағын нұсқаларының бірі - рефераттық аударма. Рефераттық аударма атауы реферат (реферат - белгілі бір мәселенің, кітап мазмұнының, мақаланың қысқаша шолуы) сөзінен шыққан. Жалпы ғылыми-техникалық аудармада рефераттаудың үш түрі қалыптасты:
1) рефераттық аударма;
2) экспресс-ақпарат аудармасы;
3) өнертабыс формулаларының басты пункттарын аудару (патент рефе - раттарын аудару).
Рефераттық аударма - түпнұсқаның алдын-ала таңдалған бөліктерінің жүйелі мәтін түріндегі толық жазбаша аудармасы. Рефераттық аударма түпнұсқадан әлдеқайда ықшам, себебі аудару барысында аудармашы артық ақпаратты қалдырып кетеді.
3. Аннотациялық аударма
Аннотациялық аударма - түпнұсқаға қатысты аннотацияны басқа тілде жазу. Аннотация (лат. annotatio - ескерту) деп басылым шығармасының немесе қолжазба мазмұнының қысқаша сипаттамасын айтамыз.
Аннотацияның екі негізгі түрі бар:
Арнайы мақала немесе кітап аннотациясы - түпнұсқа мазмұнын негізгі мәселелері мен оларға қатысты пікір беру арқылы сипаттау.
Аннотацияның екінші түрі - шетелпатентінің аннотациясына арнайы тоқталып кетеміз.
Мақала немесе кітап аннотациясының басты ерекшелігі - түпнұсқаны сипаттауында. Бұл аударма түрі мынадай жүйеде жүзеге асады:
* аудармашы кітапты немесе мақаланы оқиды;
* оған жоспар құрады;
* оның басты мәселелерін баяндайды не болмаса құрылымы мен мазмұнына шолу жасайды.
Аннотациялық аударманың көлемі түпнұсқамен салыстырғанда әрқалай боп келеді, бірақ әдетте 500 басылымдық белгіден аспайды.
Аннотациялық аударманың басқа техникалық аудармалардан өзгешелігі - түпнұсқаның ықшамдалған кейпінің тікелей аударма түрінде емес, сипаттамалық-пікірлік түрде берілуі.
Аннотациялық аудару стилі әрқашан еркін болып келеді.
4. Патенттік әдебиет аудармасы
Патентке қатысты техникалық аударма мәтінмен жұмыс жасаудың бірнеше түрін қамтиды:
* патенттердің толық жазбаша аудармасы;
* жедел ақпарат аудармасы;
* патенттердің аннотациялық аудармасы;
* патент тақырыбын аудару;
* патенттік рефераттар аудармасы;
* консультативтік аударма.
Патент аудармасының өзіндік ерекшеліктері мен стилі бар. Бұл аударма түрі аудармашыны толық жазбаша аударма ережелеріне қосымша талаптарды қатаң сақтауға мәжбүр етеді.
Ожегов сөздігіне сүйенсек, патент (лат. patens - куәлік, грамота) - өнертапқыштың өз өнертабысына құқығы туралы құжат. Техникалық аударма - бұл ғылыми және техникалық ақпаратпен алмасу, ал ғылым мен техникадағы тың жаңалық - патент. Уақыт өте патент сөзі техникалық аудармада кең қолданысқа ие болды. Әдетте өнертабыстың тек сипаттамасы ғана аударылып, басқа мемлекеттерге жіберіледі.
Патент:
* титулды бөлімнен;
* алдын-ала сипаттамадан;
* толық сипаттамадан;
* патент формуласынан;
* иллюстрациялық бөлімнен тұрады.
Титулды бөлімде патентті тіркеуге, сақтауға және іздеуге арналған мәліметтер, нақтырақ айтқанда: патент нөмірі, патент берілген мемлекет атауы, өтініш беру күні, патент ұсыну күні, сараптау индекстері (берілген патентке қатысты өнертабыс түрлерін сараптау жүйесінің шартты сандық және әріптік белгілері), патент формулаларының саны, иеленушінің аты-жөні мен мекен-жайы көрсетіледі.
Титулды бөлім мазмұны әр мемлекетте әртүрлі болып келеді, алайда міндетті түрде патенттер кітапханасында, кеңсесінде және басқа да мекемелерде жүйелеу мен іздеуге қажетті патент жайлы деректердің берілуі шарт.
Патент атауы - бөлек тақырып. Көп жағдайда патент атауы патенттен бөлек аударылады. Аудармадан картотекалар жасалып, сол картотека арқылы ғылым мен техника саласындағы мамандар және патент қызметінің жұмысшылары өздеріне қажетті өнертабыс жайында мәлімет таба алады. Патент атауларының аудармасы көркем шығарма атауларын аударудан өзгеше, өзіндік заңдылықтары бар аударма саласы.
Алдын-ала сипаттама - бұл өтініш хатпен бірге берілетін және белгілі бір уақыттан кейін толық сипаттамамен ауыстырылатын өнертабыс сипаттамасы. Сондықтан толық жазбаша аудармада алдын-ала сипаттаманың қажеті жоқ.
Толық сипаттама алдын-ала сипаттамадан тек көлемі жағынан ерекшеленеді. Егер патентте сызбалар болса, толық сипаттамада патенттеулі құрылғының әр түрлі бөлшектерін көрсететін сандар мағынасы ашылады. Егер титулды бөлімде өнертабушы немесе патент иемденушісінің аты-жөні мен мекен-жайы көрсетілмесе, бұл мәліметтер толық сипаттаманың алғашқы абзацында жазылады. Толық сипаттама патент форуласымен аяқталады.
Патент формуласы толық сипаттама жалғасы болса да, құқықтық тұрғыдан ол -- өнертабысты басқа өнертабыстардан ерекшелейтін жаңалықтар көрсетілетін патенттің басты бөлігі.
Ағылшын тіліндегі патенттерде патент формуласы мына сөздермен басталады: claim, claims (I claim, We claim, What I claim is, What we claim is). Әдетте формула нөмірленген абзацтардан құралған бірнеше пункттан тұрады. Формула бір ғана пункттан тұрса, сәйкесінше ол нөмірленбейді.
Дәстүр бойынша ағылшын патенттеріндегі пункттар көлеміне қарамай бір сөйлем көлемінде жазылады.
Әдетте иллюстрациялық бөлім сызбалардан тұрады. Сызбалар сипаттама басында нөмірленіп, тізбеленеді. Сызбадағы бөлшектер сандармен көрсетіледі.
Жедел ақпарат аудармасы
Жедел ақпарат аудармасы - басқа тілдегі ғылыми-техникалық мақала не патент түпнұсқасын алдын-ала қысқартпай, қазақ тілінде рефератын жасауды көздейтін техникалық жазбаша аударма түрі. Жедел ақпарат -- бұл рефераттаудың екінші түрі, бірақ құрылымы біршама өзгеше: аудармашы материалды бүге-шегесіне дейін зерттеп, оның мән-жайын өз көзқарасы мен жоспарына сүйене отырып баяндайды. Алайда аудармашы түпнұсқаға өз ой-пікірін немесе бағасын бермейді.
Жедел ақпарат аударма көлемін аудармашының өзі де, тапсырыс беруші де тағайындауы мүмкін.
Аудармада иллюстрация мен сызбалардың сөзбен баяндалғаны абзал. Жедел ақпарат аудармасына ықшамдылық және объективтілік тән.
Патенттердің аннотациялық аудармасы
Патенттердің аннотациялық аудармасы мен мақаланың аннотациялық аудармасының арасында біршама ерекшеліктер бар. Бұл аударма түрі патент картотекаларын жасақтау кезінде жасалады, сондықтан аудармашы өнертабыс мәнін сипаттамай, қысқаша баяндайды; өнертабыстағы тың жаңалықты көрсетеді. Сонымен қатар, өнертабыс құрылымы мен бағасын берудің қажеті жоқ.
Патент атауын аудару
Патент атауын аудару - патенттердің жүйелі каталогын құрастыру және тың өнертабыс туралы мәліметті іздеуге арналған техникалық аударма түрі. Атаулардың аудармасы атаулы сөйлем түрінде өнертабыс мәнін, мүмкіндігінше оны ерекшелейтін жаңалықты көрсетуі қажет.
Патент атауын аудару үйлесімділікті, көркемдікті, тіпті ықшамдылықты да қажет етпейді. Патентті іс жүзінде қолдануды көздейтін кез-келген техникалық сала маманына немесе жаңа өнертабысқа патент беру мәселесімен айналысатын патент қызметі жұмыскеріне қажетті ақпарат патент атауында толықтай қамтылғаны абзал.
Атаулардың аудармасынан патент кітапханаларының каталогы, патент әдебиетін қолданатын әртүрлі мекемелер картотекасы, патенттердің библиографиялық тізбегі жасақталады.
Ағылшын тіліндегікейбір патент атаулары оның мазмұнын толық ашпайды ("Crates", "Improvements in or Relating to Interliners", "Method and Apparatus for Carrying a Chemical Reaction Continuously"), сондықтан олардың сөзбе-сөз аудармасы ешқандай пайда әкелмейді. Тақырыпты аудармай тұрып, алдымен патентті мұқият зерттеп алған жөн. Бірақ патентті толық оқудың еш қажеті жоқ, ол үшін тек ағылшын патентіндегі толық сипаттаманың екінші абзацымен, өнертабыс формуласының бірінші пунктымен және сызбалармен танысу жеткілікті.
Патент атауларын аударудағы стильді жеткізуде мынадай ережелерді ұстанған абзал:
* тақырыпта жетілдірілген, жаңа, жақсартылған деген сөздер қолданылмайды, себебі олардың ешқандай мәні жоқ. Кез-келген өнертабыстың өзі онсыз да жаңалық болып табылады;
* ілік септігіндегі сөздерді азайтқан жөн (мысалы, көтергіш терезенің тұтқалы механизмінің топсасы).
Консультативтік аударма (маманға арналған)
Консультативтік аударма - тапсырыс беруші білімін пайдалана отырып аудармашы-кеңесші немесе аудармашы-референттің ауызша аннотациялау, ауызша рефераттау және тақырыпты ауызша аударуды қамтитын техникалық аударма түрі.
Аудармашы-кеңесші шет тілін білмейтін мамандарға істің мән-жайын түсінуге көмектеседі. Маман кез-келген мақала жайлы сұрақ қойса, аудармашы-кеңесші қолда бар материалдан аннотация не реферат жасайды; қайткенмен де контекстің толық зерттелуі қажет.
5. Ілеспе және синхронды аударма
Ілеспе және синхронды аударма - ауызша аударма түрлері. Ауызша техникалық аудармашы келісімшартқа қол қою, өнеркәсіп жабдықтарын тапсыру кезінде, өнеркәсіптік және басқа да көрмелерде, халықаралық ғылыми-техникалық конференцияларда, симпозиумдарда, сонымен қатар, дәріс және баяндамаларда, бір сөзбен шешен және оның ана тілін білмейтін тыңдаушылар арасындағы іс-шаралар кезінде жұмыс атқарады. Келісімшарт сәттілігі тікелей аудармашының біліктілігіне байланысты.
Ауызша аудармашы қос тілді жетік меңгергені жөн, себебі ол екі тілдің өкілдерімен тікелей қарым-қатынаста болады. Сонымен қатар, ауызша аудармашының ойлау жүйесі шапшаң болуы қажет, өйткені біріншіден, уақыт тығыздығы, екіншіден, ауызша аудармашының ешқандай сөздігі немесе арнайы кітабы болмайды.
Ілеспе аударма - ежелден келе жатқан, аудармашының шешен сөзін тыңдап барып жасалатын ауызша аударма түрі. Ілеспе аударманың негіз қалап, дамуы Женева университеті жанындағы аудармашылар мектебінен басталады. 1941 жылы құрылған бұл мектепте ілеспе аударманың жандануы Антуан Веллеман, Жан Эрбер, Рабер Канфино, ағайынды Каминкерлер, Жорж Матье есімдерімен тығыз байланысты. А.Веллеман - ілеспе аударма мектебінің негізін салушы. Бұл университетте негізгі пән ілеспе аударма, дәлірек айтсақ, ілеспе аудармадағы жазба жүргізу болатын. Халықаралық конференциялар ұйымдастырушылар шешеннің ілеспе аударма арқылы "үздіксіз" сөйлеуіне мүлде қарсы шықты. Олардың ұйғаруынша ол сөзін түгел сөйлеп шығады, сонан кейін ғана аударма жасалады.
Ілеспе аударманың абзацты-фразалы және үздіксіз деген екі түрі бар.
Абзацты-фразалы аударма көбінесе дәріс және баяндама кезінде сөйлеушінің арнайы жасайтын кідірістерінде жүзеге асырылады. Мұндай кідірістердің мағынасы аяқталған фразалардан кейін болғаны абзал, өйткені аудармашы аяқталмай қалған, контекстен тыс сөздерді не тіркестерді аудара алмайды. Шешен мен аудармашының бірлесіп жұмыс істеуінің нәтижесінде ғана абзацты-фразалы аударма сәтті шығады.
Абзацты-фразалы аудармадан басқа шешеннің сөзін аяқтап болғаннан кейін жасалатын ілеспе аударма кеңінен қолданылады. Көптеген халықаралық ұйымдарда осындай аударма түрі қолданылады. Бұл кезде сөйлеуші сөзін аударма үшін тоқтатпайды. Сөйлеуші сөзін бітіріп барып қана аудармашы жұмысына кіріседі. Кейде шешеннің сөзі тым ұзақ болады.Эдмон Кари өз кітабында француз дипломаты Андре Француа-Пансенің Ұлттар лигасында 2,5 сағатқа созылған сөзіне үздіксіз ілеспе аударма жасаған. Ұлттар лигасының мәжілісінде екі жұмыс тілі ағылшын және француз тілдері пайдаланылған.
Әрине аудармашының осындай ұзақ мәтіндерді есте сақтауы екіталай. Соднықтан оған көмек ретінде арнайы жазбалар мен белгілер келеді. Әрбір аудармашының өзі ғана түсінетін арнайы белгілер жүйесі болуы тиіс. Кейбіреулер қысқартуларды, кейбіреулер суреттік белгілерді, ал үшіншілер пунктуацияны жақсы есте сақтайды. Сондықтан белгілер жүйесін адамның қабылдау мүмкіншіліктеріне қарап таңдау керек.
Ауызша аударманың түрлеріне сәйкес баламалы аударма міндетті емес. Ауызша аудармаға қойылатын басты талап - бастапқы мәліметтің негізгі мазмұнын дәл жеткізу, сонымен бірге сөйленген сөздің, ақпараттың құндылығын құрайтын негізгі элементтерін тегіс қамту. Кейде күрделі жағдайға орай аударманы түрлендіруіне және аударма дағдысын жүйелендіруге де болады. Мұндағы ең бастысы - ақпаратты жедел, дәл, шынайы жеткізу. Ілеспе аударма мынадай бөліктерден тұрады:
1) Ақпарат көзі (немесе жіберуші).
2) Ақпарат.
3) Ақпаратты өз тілінен екінші тілге жеткізуші
4) Ақпарат арнасы.
5) Ақпаратты басқа тілден қайта жасап шығарушы.
6) Алынған ақпарат.
ХХ ғ. 20-жылдары аяғында сөйлеуші сөзін бір уақытта бірнеше тілге аудару, яғни синхронды аударма қолданыла бастады. Синхронды аударма тіркесі гректің syn (бірге) + chronos (уақыт) деген сөздердің біріктірілуінен алынған, екі немесе бірнеше құбылысты не процесті олар өтіп жатқан кезде бір-біріне дәл сәйкестікте орындау дегенді білдіреді.
1926 жылы бостондық радиоинженер Гордон Финли мен IBM фирмасының президенті Томас Уотсонның атына ілеспе аударма жасауға арналған патент берілген.Сол патент негізінде олар Бостон қаласындағы дүкен иесі Эдуард Филеннің көптен іске асыра алмай жүрген идеясы: сөз сөйлеуші мен оның аудармасын бір мезгілде тыңдарманға жеткізу туралы ойын жүзеге асырады. Кеңес дәуірінде синхронды аударма алғаш рет 1928 жылы VI Коминтерн конгресінде қолданылды. Алайда бұл аударма түрі тек Ұлы Отан соғысынан кейін, арнайы техникалық жабдықтар жасақталған кезде ғана кеңінен пайдаланылды. Синхронды аударма тез арада БҰҰ-нда және түрлі конференция, конгресс пен симпозиумдарда мақұлданды. Бірақ синхронды аударма ілеспе аударманы толықтай алмастыра алмайды. Бұған бірнеше себептер бар. Ең бастысы - синхронды аудармаға қажетті жабдықтардың қымбаттылығы. Бұған қоса, сөйлеушілердің пікірінше, синхронды аударма олардың тыңдаушылармен қатынасын жоққа шығарып, сөздің эмоционалдық бояуын кедейлендіреді. Және де синхронды аударма ілеспе аудармада сияқты ақпарат жеткізу дәлдігін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, маңызды келіссөздер кезінде әдетте ілеспе аудармаға жүгінеді.
1.3. Ғылыми-техникалық мәтініндегі терминдер рөлі
Ғылыми-техникалық мәтіндердің өзегі - терминдер, сондықтан олар ықшамдылық, қолдануға қолайлылық, жүйелілік сияқты талаптарға сай келіп, ұғым мазмұнын дәл беруі тиіс. Және де термин сөздер ғылыми-техникалық мәтіндерде жиі кездеседі. Сондықтан терминология тақырыбына айрықша тоқталып кеткен жөн.Терминология дегеніміз - өндірістік қызмет саласындағы терминдер туралы білім жиынтығы.
Әдетте, бір сөз ауызекі тілде көп мағыналы, яғни бір түсінікке алуан түрлі мағына бере алады. Мысал ретінде негізгі ұғымы жазықтық болатын tableсөзін алайық:
үстел, тақта, тақтайша, плита, қырат, скрижаль, кесте, тізім
стол, доска, дощечка, плита, плоскогорье, скрижаль, таблица, табель
Сонымен қатар, table сөзінің негізгі ұғымнан алшақтау, ауыспалы мағынадағы бірнеше сөздер бар:
үстел басындағы адамдар,
(үстелге қойылатын) ас, тамақ,
плитадағы жазу.
Сөздің жалпы әдеби тілдегі көп мағыналылығы - сол тілдің көркемдеуіш құралдар байлығының бірден бір факторы. Лексикалық көпмағыналылық тілге айрықша икемділік пен жандылық дарытып, ойдың ең нәзік реңктерін жеткізуге мүмкіндік береді. Ал, ғылыми-техникалық тілде басты талап керісінше ойды барынша нақты жеткізу, әрі көпмағыналылыққа жол бермеу болып табылады. Сондықтан терминге қойылатын негізгі талап - оның бір ғана, дара, белгіленген мағынаға ие болуы. Алайда, іс жүзінде бір мамандық айналасындағы терминдердің өзі де бұл талапқа сай келе бермейді. Мысалы:
engine
көлік,қозғалтқыш, паровоз
oil
май, майлаушы құрал, мұнай
Әрине, бұл жағдай мәтінді дәл түсінуге қиындық туғызып, аудармашы жұмысына салмақ түсіреді.
Сонымен, ғылыми-техникалық терминологияның шығу тегі қайда жатыр? Ең үлкен топты кірме сөздер немесе латын және грек тілдері негізіндегі ғалымдардың ойлап тапқан сөздері құрайды. Бұлар ғылым мен техниканың дамуы және жаңа ұғымдардың пайда болуы себебінен жарыққа шықты. Мысалы, 1830 жылы латынның parum affinis (яғни басқа заттармен аз жанасатын) деген сөз тіркесінен шыққан paraffin атты жаңа оқшау зат пайда болды. 1850 жылы Либих спиртті қышқылдандыру арқылы жаңа қоспа жасап, оны alcohol dehydrogentum сөздерінің алғашқы әріптерін қосып, aldehyde деп атап кетті. Кейде, гректің haima - қан және латынның globus - шар сөздерінен шыққан haemoglobin (гемоглобин) сияқты гибрид сөздер де кездеседі.
Терминдердің көбісі XVIII-XIX ғғ. Англияда ғылымның жаппай дамуы кезінде пайда болды. Соның ішіндегі біршамасы жалпыәдеби тілге еніп, күнделікті қолданыста да кездесіп жүр. Оларға мыналар жатады:
dynamo, barograph, ozone, centigrade, cereal, gyroscope, sodium, potassium және т.б.
XX ғасырда мынадай жаңа сөздер пайда болды:
penicillin, hormone, isotope, photon, positron, radar, biochemistry, cyclotron және т.б.
Бұл терминдер ғылыми жаңалықтардың күнделікті өмірмен тікелей байланысты болғандықтан, жалпыға түсінікті болды. Алайда ғылыми-техникалық терминологияның басым бөлігі көпшілікке таңсық, сол білім саласының маманына ғана мәлім екенін атап кеткен жөн.
Терминдердің екінші бір үлкен тобына арнайы мағынада қолданылатын, жалпыәдеби сөздер жатады. Мысалы:
Jacket: 1) кеудеше
2) қап (механизмдердің немесе олардың бөлшектерінің қабы)
Jar: 1) құмыра
2) конденсатор
To load: 1) тиеу
2) оқтау, зарядтау
Сонымен қатар, бір сөз белгілі бір білім саласына байланысты әртүрлі арнайы мағынада қолданылады. Мысалы, pocket - қалта сөзінің келесідей арнайы мағыналары бар:
ауа шұңқыры (авиацияда)
қоршап алу (әскерде)
толқын қамтылмайтын аймақ (радиода)
кен орны орналасқан жер (геологияда)
сым жолы (электротехникада)
Құрылымына қарай барлық терминдер мынадай топтарға бөлінеді:
Жай терминдер: oxygen - оттегі,resistance - кедергі, velocity - жылдамдық.
Сөздердің бірігуі арқылы жасалатын күрделі терминдер. Терминнің құрамдас бөліктері жалғауыш дауыссты арқылы жалғанады:
gas + meter = gasometer - газометр
Сонымен бірге құрамдас бөліктердің қысқаруы да орын алады:
turbine + generator = turbogenerator - турбогенератор
ampere + meter = ammeter - амметр
Құрамдас бөліктері атрибутивтік байланыстағы сөз тіркестер:
direct current - постоянный ток - тұрақтықуат
barium peroxide - перекись бария - барий тотығы
Көп жағдайда атрибутивті бөліктің өзінде семантикалық біртұтастықтағы сөз тіркесі кездеседі. Бұл біртұтастық көбінесе дефис арқылы жазылады:
low-noise penthode - шуы аз пентод - малошумный ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz