Алтын Орда әдебиетінің көрнекті ақыны Хорезмидің Махаббатнаме дастаны

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Ғылыми жоба
Тақырыбы: Махаббатнама дастанының жанрлық, идеялық-көркемдік ерекшеліктері

Орындағандар: Тұрпаш Айгерім Ерікқызы, Шерметов Шукурулло Абдуллаұлы,
Шарафутдинова Мөлдір Алтайқызы Жетекші: Алтынбеков Қ.С.
Оқу тобы: 1701-69

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. МАХАББАТНАМА ДАСТАНЫНЫҢ СИПАТЫ, ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 ХОРЕЗМИДІҢ ӨМІРІ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ДЕРЕКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 МАХАББАТНАМА ДАСТАНЫНЫҢ СИПАТЫ, ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ, ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2. МАХАББАТНАМА ДАСТАНЫНЫҢ ИДЕЯЛЫҚ-КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1 ДАСТАННЫҢ ИДЕЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 ДАСТАННЫҢ КӨРКЕМДІК СИПАТЫ, ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Махаббатнама дастаны - Алтын Орда әдебиетінің ең негізгі көркем үлгісі. Дастанның авторы ақын - Хорезми. Хорезми сол тұстағы Алтын Орданың ханы Жәнібектің тұсында өмір сүрген. Бұл туынды да сол 1353 жылы Сыр бойының әкімдерінің бірі болған Мұхамед Қожабектің тапсыруы бойынша жазылған. Күні бүгінге дастанның екі нұсқасы жеткен. Екі дастан да қазір Лондон қаласындағы Британия музейінде сақталса, оның фотокөшірмелері Ресей Ғылым академиясының Азия халықтары институтында сақталған. Сонымен қатар, Түркияның Стамбул қаласынан дастанның 2 көшірмесі табылған. Дастанның алғашқы көшірмесі 1428 жылы ұйғыр әрпімен көшірілген. Содан соң 1509 жылы араб әріптерімен қайта көшірілген қолжазба, ұйғыр әріпімен көшірілген қолжазбаға қарағанда әлдеқайда кең көлімді, әрі толық етіп көшірілген. Бізге жеткен ең толық нұсқасын жіті жан-жақты ғылыми зерттеу жүргізіп, дастанның қазақ әдебиетімен көркемдік сабақтастығы бар екені дәлелденді. Түпнұсқаға қатты ұқсас жазылған араб тілімен жазылған нұсқасы 473 беттен тұрады. Дастанның негізгі бөлігі 11 хаттан тұрады. Бұл хаттар парсы және қыпшақ оғыз тілдерінде болып келеді. Дастанда ең алдымен Әлемдердің Раббысы Құдайға жалбарынып, сосын Пайғамбарларға мақтау сөз айтылады. Ақын дастанда жазуыға тапсырыс берген Мұхамед Қожабек туралы мақтау сөздер айтып, одан әрі адам өмірінің қадір-қасиеті мен адамдарға деген сүйіспеншілікті керемет әсерлі ете отырып, кеңінен баян етеді. Дипломдық жобада дастаннан үзінділер келтіріліп, дастанның жанрлық ерекшеліктері талданады.
Тақырыптың өзектілігі: Алтын Орда дәуірінің құнды жәдігерлерінің бірегейі саналатын Махаббатнама дастаны тілдік үдерісті кеңінен қамтиды. ХІҮ ғасырдың әдеби мұрасы аталған Махаббатнама дастанының төрт нұсқасы белгілі екенін білеміз. Ғылымда ұйғыр қолжазбасы деген атаумен пайда болған ең алғашқы көшірмелерінің бірі түпнұсқадан кейін 80 жылға жуық уақыттан соң жарық көрген. Араб жазуымен қағаз беттеріне түскен екінші көшірмесі 1508-1509 жылдары, яғни түпнұсқадан кейін 156 жыл өткен соң қайта көшірілген. Түркиядағы Стамбул қаласынан табылған ең соңғы екі нұсқаның жазылған мерзімі белгісіз. Есептеп қарасақ, түпнұсқа мен мерзімі белгілі болған екі көшірме қолжазбаның арасындағы уақыт бір жарым ғасырды қамтиды. Осы уақыт аралығындағы негізгі мәтін мен көшірмедегі ерекшеліктер мен зерттеулер. Қазақ әдебиетінің, оның ішінде ежелгі дәуір әдебиетін зерттеу - ұлтымыздың әдебиеттану ғылымында оңай әрі тез қалыптаспады. Өзара күрес-тартысы, қуғындауы тіпті көп, оның үстіне кеңестік кезеңнің цензурасын бастан кешіру біздің әдебиетіміздің дамуын кешеуілдеткенімен, әлсірете қоймады. Алайда, жалпы түркология ғылымында, Кеңестік кезеңдегі өзге де туыстас түркі халықтарында ежелгі мәдениет, өркениет пен ежелгі әдебиетке қарай ұмтылыс, оны тану мен таныта білуге деген құлшыныс үздіксіз жүріп жатқанда, бұл тұрғыда қазақ зерттеуші ғалымдары да тыс қалмады. Ғалым А. Қыраубаеваның ғылыми еңбектеріне үңілу арқылы қазақ әдебиетінің тарихындағы ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелу тарихын, негізгі бағыттары мен ізденіс кезеңдерін, әлі де зерттелуі тиіс тың мәселелерін танып-білуге болады. Ғалымдардың Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің дамуын аударма-нәзиралық шығармалар және тыңтума әдебиет деп екі бөліп, зерттеу жұмыстарын да, соған қатысты негізгі нұсқаларды толағай-толымды талдауы мен кей шығармалардың аудармасын жасауы қазақ әдебиеті тарихындағы орта ғасырлар кезеңін, сол тұстағы әлем әдебиетімен байланысып жатқанын нақтылы дәйек-дерекпен орнықтыра түсті. Кейбір шығармалардың кеңестік кезеңдегі идеологияның ықпалымен біржақты, теріс бағаланып жүргені белгілі болды. Сондай-ақ, қазақ әдебиетіндегі шығыстық желідегі қисса-дастандар хақында ілкімді зерттеу жұмыстары эстетиканың, таным-түсініктің ешқашан бір сарынды болмайтынын, әлемдік өркениетпен, көркемдік дүниетаныммен тығыз байланысып тұратындығын, осындай рухани байланыстың пайда болуында өзіндік бір тарихи кезеңдердің, өзара қарым-қатынастардың, толағай тұлғалардың орны мен маңызы ерекше екендігін анықтауға құрылды.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері: Көптеген ғылыми зерттеулерде бұл дастанның көшірме нұсқалары арасында лексикалық тұрғыдан қарастырылатын ерекшеліктерді, көшірмеші топтың тарапынан кеткен аз-кем қателіктерді, дастанның түпнұсқа мәтінін жақынырақ анықтау мәселелерін қарастыру. Текстология мәселелерін қаузап, оны тиімді игерудің жолдарын ұсыну. Алтын Орда дәуірінің ең көрнекті ақындарының бірі Хорезмидің Махаббатнама дастанының қазақ тіл біліміндегі маңызына ерекше мән бере отырып, дастан мәтініндегі сөздердің өзгерісіне, мағына-мазмұнына, ерекшеліктеріне кеңінен тоқтала өту.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты:
- Хорезмидің Махаббатнама дастанына толайым талдау жасаған, тың ой-пікірлерін дәйекті ұсынған А. Қыраубаева және т.б ғалымдардың еңбегінің мән-маңызын анықтау;
- қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың негізгі түп-төркіні мен қалыптасу тарихы туралы кең көлемді зерттеулердің әдебиеттану ғылымындағы жаңалығы мен негізгі кезеңдерін айқындау;
- тәуелсіздік алғаннан кейінгі азат ойлы, турашыл ғалымдардың зерттеулеріне үңілу, түркі әдебиетінің жемісі мол бұтағы қазақ әдебиетінің тарихы, негізгі кезеңдерінің бастауы біздің заманымызға дейінгі уақыттардан басталады дейтұғын ғылыми ізденісінің басқа да еңбектерде тереңдете қаралуын, жүйеленуін көрсету.
- Хорезмидің өмірі мен шығармашылығына шолу жасау; Хорезмидің заманындағы оның әдеби ортасына, достарына тоқталу; Хорезмидің Махаббатнаме дастанының жанрлық ерекшелігі мен сипатын үңілу; дастанның тақырыптық ерекшелігін, көркемдік шешімін зерделеу; дастанның идеялық мазмұнын саралау;
Зерттеу жұмысының нысаны: Алтын Орда әдебиетінің көрнекті ақыны Хорезмидің Махаббатнаме дастаны. Ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуші, пәнін оқытушы ғалым-ұстаздардың жарияланған монографиялық зерттеулері мен әр алуан жинақтарда, баспасөз бетінде басылған мақалалары, диссертация жұмысы мен авторефераттары, соған қатысты еңбектер зерттеу негізіне алынды.

Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1-тарау. МАХАББАТНАМА ДАСТАНЫНЫҢ СИПАТЫ, ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ.

Хорезмидің өмірі, шығармашылығы туралы деректер
Елімізде жазу мәдениеті алғаш пайда болған кезеңді біз ерте кезеңге жатқызамыз. Бұл дегеніміз, қазақтар халық болып, ел болып, хандық болып құрылмай тұрып-ақ, тайпалық өмір сүру кезеңінде жазу сызуды білген. Уақыт өте келе бұл одан әрі дамып, халықтар жазу мен сызуды дамытып отырған. Жазудың ең алғаш үлкен қолданыс тапқан кезі- елшілік қатынастар мен түрлі сот үкімдері кезінде, уағыз, үгіт-насихат барысында еді. Алғашқы жазуларды тастың бетіне қашап жазған. Оған дәлел ретінде Орхон Енисей жазба ескерткіштерін айтсақ болады. Осыдан соң, Орта Азияда арамей жазуы негізінде тағы бір жазу түрі пайда болады. Оны сол жердегі тайпаларға Сириядан келген халықтар таратқан. Қарахандықтар осы жазу түрін араб әліпбиімен толықтырып, қолданыстарына енгізеді. Бұл жазу түркі әдеби жазуларына негіз болады. Оны бүгінгі таңда ұйғырлардың көне жазуы деп біржақты атамаған жөн. Сонымен қатар, түркілердің жазуын шағатай тілінде жазылған дейді. Демек, бұл екі жазу түрі де ұйғырдың меншігінде емес. Бірақ, Махмұт Қашқари өз сөздігінде Махаббатнаме дастанын жазу үлгісі ұқсас деп тек ұйғырларға таңып, бұл ұйғырлық құбылыс деп атады. Кейінгі зерттеушілер бұл тақырыпты кеңінен қарап, бұл түсініктің негізсіз екенін дәлелдеу үстінде. Жазу-сызудың кең таралуына сол тұстағы түрлі елшілік қатынас, сауда-саттық өз ықпалын тигізіп, халықтан-халықта тез тарап отырған.
Махаббатнаме түркі тілдес халықтар тілінде жазылған керемет жазба ескерткіші. Оның нақты 1353 жылы Сыр бойында жазылғаны туралы ақпарат шығарманың өзінде айтылған. Автор Хорезми жайлы дерек жоқтың қасы, дегенменде, шығарманың соңғы жағында Хорезми Равани атты жазу бар. Орта ғасыр көне жазба әдеби ескерткіштерін зерттеген Нәжіптің айтуынша, Равани деген Хорезмидің тағы бір бүркеншік аты. Қалай болғанда да, Хорезми өз дәуірінің ең көрнекті ақындарының бірі екені белгілі. Себебі, біріншіден, бұрын соңды жазып, қаламмен сыр шертіспеген ақын болса, Махаббатнаме сынды туындыны жаза алмас еді. Екіншіден, Ақ Орданың ірі билеушілерінің бірі Әмір Мұхаммед Қожабек жұртқа танымал емес ақынға өлең жаздыруға, оның ішінде өзі жайлы жазуға тапсырма бермес еді. Сонымен қатар, Хорезми танымал болмаса, Мұхаммед Қожабек сынды билеушінің маңына жолай да алмас еді. Үшіншіден, Хорезми парсы, қыпшақ, оғыз тілдерінде еркін жазып, өз жазбасын қалдырған. 473 бәйіт, 946 тармақ шығарманың 150 бәйіті парсы тілінде, 317 бәйіті қыпшақ, оғыз тілдері негінде жазылған. Бұдан шығатын қорытынды, Орта Азия мен Қазақстан жерінде осы екі әдеби тіл негізінде көптеген тың туындыларды жазып, кемеліне келген майталман ақын екенін аңғарамыз. Дастанды зерттеуге әлемдік деңгейдегі зерттеуші филологтар араласқан. Соның бірі А.М.Щербак өз сөзінде дастанның көне өзбек тілінде жазылғанын айтады. Бірақ, Махаббатнаме дастанын бір ел мен жердің қоржынына теңеп қоюға болмайды. Бұл түркітілдес халықтардың бәріне ортақ асыл мұрасы әрі құнды қазынасы екенін қазақ түрколог ғалымдар да айтады. Хорезмидің Махаббатнамесі барлық түркітілдес халықтар әдебиетіне наме атты әдеби ағымды салып бергені белгілі. Бұл дегеніміз, автордың осы шығармасынан соң, Оғызнаме, Шахнаме сынды тың туындыларына тұсауы кесілген. Танымал филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Кенжебаев Махаббатнаме шығармасын талдай келе, автордың діннен алшақтығын, аз ғана ғұмырда тіршіліктің қызығын о дүниеден артық санағанын, осы дүниенің тәттілігін жырлаған деп ашынады. Хорезмидің замандасы болған Жәнібек ханды кейбір зерттеушілер, поэмадағы Қожабекті Жәнібек хан десе, кей зерттеушілер Хорезмидің поэмадағы өлең жолдарынан
Патшалардың патшасы,
Жәнібек ханға етенесіз- деген сөзінен соң поэмадағы Қожабек пен Жәнібектің екі адам екенін жазған. Махаббатнаме жайлы ең көп зерттеуді ғалым Нәжіп жүргізеді. Бірақ, ғалым Қожабек жайлы мүлдем пікір айтпаған. Ал, зерттеуші С.Қасымовтың пікірінше, Қожабек- Құтлұғ Темірдің інісі болған. Сонымен, Қожабек ән мен жырды сүйетін, өзі де өнерге жақын Жәнібек ханның қол астындағы Алтын Орда әмірлерінің бірі деген қорытындыға келуге болады. Негізінен, дастанда Қожабек жайлы тек алғашқыда айтылады. Қожабекті Хорезми керемет теңеулермен көркем етіп суреттеп жазған.
Автордың айтуынша, келбеті келісті болғанын:
Дидарың елге жақсылық төгер,
Сəулетіңе Мүштары да бас иер.
Мүштары -- шығыс елдерінде юпитерді осылай атайды.
Сипатыңды жазар болса көк дəбірі
Түгесілмес мың жылда мыңнан бірі.
Ал, Қожабектің ақыл-парасаты жайлы:
Ұлысты биледің ақылыңның күшімен
Ұрыста қан тамар қамшыңның ұшынан,- деген жолдардан аңғаруға болады.
Батыр, мықты жауынгер болғанын дастанның мына өлең жолдарынан байқай аламыз:
Соғысқа кірер бейне тойға кіргендей,
Ашыққан бөрі қойға кіргендей.
Егер сені Рүстем десем, сол атаққа жарайсың,
Қылышыңмен жаудың сапын қақ айырып жарасың.
Атымтай Жомарт, қолы ашық жан екенін:
Мың жыл кейін тірілсе егер Хатымтай
Жер өбер ед естіп сенің атыңды-ай,-деген жолдан анық аңғаруға болады.
Қайта өрлеу мəдениетінің бір бөлігімен бірге Хорезмидің осы шығармасы да астасып жатыр. XIV ғасырдағы түркі əдебиетіне және Хорезмиге қайта өрлеу идеяларының жетуі таңғаларлық нәрсе емес. Бұл жай ғана көршілес елдермен қарым-қатынастар арқылы қайта өрлеген жер жүзілік мəдениеттің түркілер əдебиетінен де көрініс тапқандығы. Хорезми де өз шығармасында Қайта өрлеу дәуірінің ақындары секілді ежелгі грек философтарын өз шығармасына қосқан. Оны шығармашылығындағы мына бір өлең жолдарына мән берсек, анық аңғаруға болады:
Аплатон саған ғашық болса сыр айтып,
Ұмытар ед желге ұшырып, барлық ойын, райын.
Қадірімді өлсем білер, таңданар,
Ғашық болса -- Аплатон да жынданар.
Хорезмидің ежелгі грек философтарын оқығанын және ерекше қадірлейтінін өз шығармасынан оқып білуге болады.

1.2 Махаббатнама дастанының сипаты, жанрлық ерекшелігі, зерттелуі.
Дастан жайлы алғашқы пікір қалдырған әйгілі ғалым Бартольд пен Самойлович еді. 1924 жылы Бартольд өз мақаласында Дастанның Бақыр Мәнсүр көшірген нұсқасы жайында жазады. Ал, Самойловичтың мақаласында дастан лингвистикалық жағынан талданады. Ал, дастанды әдеби шығарма ретінде Е.Э. Бэртельстің Новый мир атты шығармасында 1939 жылы тақыланады. Жақын елдерден Б.В.Валиходжаев пен С.Қасымовтың дастаны талдаулары өте сәтті шыққан. Толығырақ атап айтсам, Қасымовтың дастанның өлең құрылысын талдауы өте сәтті шығып, арабтың өлең өлшемі аруздың Махаббатнамеде қолданылуын айтады. Бірақ, зерттеуші аралас тілде жазылған шығарманы ескермей, оны таза өзбек халқының мұрасын деген ойды қалдырады. Сол зерттеу кезеңінде дастан әлі тілдік лингвистикалық жағынан зерттеле қоймаған еді деп ойлаймыз. Қасымовтың пікіріне керісінше, Ленинград пен Москва түркітанушылары оны сол тұстағы халықтарға ортақ мұра деген пікірді ұстанады. Махаббатнаме дастаны Құтбтың Құсрау мен Шырыны, Дүрбектің Жүсіп- Зылиқасы, Рабғузидің Қисса-сүл әнбиясы сынды сол тұста көпке мәшһүр болған. Шығарма арнау түрінде жазылған. Әдеби құнды жәдігердің ұйғыр әріпімен көшірілген нұсқасын А.М.Щербак зерттеген. Екі нұсқада жазылған шығарманы араб әріпімен жазылған нұсқасын зерттеп, күні бүгінгі әріптермен транскрипциясын жасаған және оны орысшаға аударып, толығымен жан-жақты зерттеген Ә.Нәжіп еді. Дастанды 1954 жылы Т.Жалалов өзбек тіліне, ал 1981 жылы жылы аздаған үзінді түрінде татар тіліне аударылды. Қазақ тіліне Алма Қыраубаева бастамасымен 1985 жылы тәржімалады. Ежелгі әдбиетімізді зерттеген М. Жармұхамелов, Ә. Дербісәлі, Ө. Күмісбаев Махаббатнаме дастанының араб жазуымен толық жазылған нұсқасын терең зерттей келе, өшпес мұраның өз әдебиетімізбен көркемдік тұтастығы мен сабақтастығы бар екенін дәлелдейді. Сонымен қатар, зерттеушілер дастанның барынша түпнұсқаға жақын нұсқасын қалың қазақ оқырманға ұсынады. Дастанның композициялық құрылысына келер болсақ, дастанның араб әріпімен жазылған нұсқасы 473 бәйіттен, 11 намеден тұрады. Наме деп отырғанымыз жігіттің қызға жазған хаты. Хаттардың ішінде сегізінші, он бірінші және төртінші хат парсы тілінде. Парсы-тәжік және қыпшақ оғыз тілдерінде жазылған жырдың негізгі тілі қыпшақ тілі. Дастан кіріспесінде Мұхамед Қожабекке мақтау айтылып, оны жер көкке сыйғызбай мақтайды. Оның жомарттығын, даналығын, батырлығын түрлі теңеулерге теңедй. Және Мұхамед Қожабек жайлы дастынның қорытынды бөлімінде сөз болады. Мұхамед Қожабек шығарманың негізгі кейіпкері болмаған соң, ақын негізгі бөлімде екі ғашықтың жазған хаттарын өлеңге негіз етіп алады. Дастанда аздаған діни қарама-қайшылықтар бар. Ол, ақын ең алдымен Жаратушы Рахман Иемізге сыйынып, Пайғамбарларға салауат айтса, негізгі бөлімді адам жанын еркіндік кернетіп, рахатқа бөлейтін ащы су жайлы, және шығарманың негізгі кейіпкері болған екі жастың жазысқан хаттарындағы Сүйіктім, қасымда болсаң, жұмақтың керегі жоқ маған сынды жолдардан аңғаруға болады. Дастанға негіз болған жігіттің хаттарына, қыздың ғашық жігітке жазған жауап хаттары болмайды. Жігіттің қызға жазған хатынан, қызға деген махаббат пен ыстық қылыасын толық аңғаруға болады. Қыздың сұлулығын жырға қосқан ақын, оны жер бетіндегі сұлулықтың бәрінен биік қойып, теңер ешнірсе таппайды. Тіпті, қыздың сұлулығынан ұялған, абдыраған Күннің өзі түнде бетін пердемен көлегейлеп жатады деп жазған. Және жырда қызды көрген отқа табынушылар өз дінінен безіп кететінін суреттеп жазған. Жігіт хаттарында қызды соншалықты сүйіп, тіпті, сүйгені үшін ажалдан да тайсалмайтындығын айтады. Түбі арманына жете алмасын білген жігіт қызға
Мені саған деген махаббат өлтірді,
Енді сенің есігіңнен аулақ кетемін, қош бол,- деп қоштасады. Соған қарамастан, жігіт өмірден түңілмей, қыздың әрі қарай бақытты болуына өз ақ тілегін білдіреді. Дастанды зерттеген қазақ философтары да дастан жайлы сан-қырлы пікірлерімен бөліскен. Ол жайлы Немат Келімбетов Ежелгі дәуір әдебиетінде жазса, А.Қыраубаева өзінің тырнақалды жазбасын осы дастанды зерттей отырып бастайды. Және Махаббатнаме дастаны жайлы кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл диссертацияның өте жоғары деңгейде жазылғаны туралы М.Мағауин еңбекке пікір жазып, жолының жіңішкелігіне қарамастан, үлкен іс тындарғанын айтып, оң бағасын береді. М.Мағауиннің әу бастан көп нәрсеге жылы қабақ танытып, оң пікірге сараң болып, бірақ, бұл зерттеуге оң баға беруі, Қыраубаеваның үлкен еңбегінің жемісі еді. Пікір иесін зерттеушіміздің жан-жақтылығы, дінге деген үлкен білімі, көрші елдер әдебиетін көп оқығандығы таңдандырды. М.Жолдасбеков, Х.Сүйіншәлиев, З. Қабдолов сынды қазақ майталмандары мен алыс-жақын шетелдерді зерттеуші филологтар Қыраубаеваның еңбегін жоғары бағалауы, жас зерттеушінің орта ғасыр әдебиетін одан әрі күрделі зерттеуіне жол ашып берді. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы еңбегіндегі Ежелгі түрік әдебиеті бөлімінің өзі әріқарай үлкен талдауды және зерттеуді қажет екенін түсініп, әріптесі Т.Кәкішов VI-XV ғасырлардағы ұлы мұраларды зерттеуді Қыраубаеваға тапсырады. Сол зерттеулер қазіргі таңда орта мектеп қабырғасында жүрген 8-сынып оқушыларына ұлы жаңалық екені даусыз. Зерттеушілер дастанда тек қана махаббат жыры емес, сонымен қатар, сол замандағы халықтың жай-күйі мен тіршілігі де көрініс тапқанын айтып, нақты өлең жолдарынан үзінділер келтірген. Ғалым А.Қыраубаеваның зерттеу жұмысының үлкен бір арнасы қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуына арналады. Бұл өзіндік стилі мен сюжет дамуы қалыптасқан жанрдың түпкі бастауы тарихтың терең қойнауынан нәр алып, ХХ ғасырдың басына дейін жалғасқан сөз өнерінің үлкен саласы саналады. Зерттеушінің айтуында, Тұран мен Иран, араб пен үнді елдері мәдениетінің тамырластығының бір белгісі осы қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандар болып есептеледі. Бұл туындыларда Бабыл (Вавилон) мен Кәбіл (Кабул), Мысыр (Каир) мен Шын-Машын (Қытай-Византия), тағы басқа елдердің аттары мен жағырапиялық орталары араласып, қиыннан қиыстырыла қызықты оқиғалар өріліп жатады. Шығыстық қисса-дастандардың қазақ әдебиетіндегі осындай өзгешелігін таныған ғалым қисса-дастан жанры - қазақтың айнала шығыс елдерімен рухани байланысы, бай мифологиясынан, діні, халық тарихы, адамдық мұраттарынан жан-жақты мағлұматтар беретін қызықты дүние деп бағалайды [118, 3 б.].
Түбегейлі зерттеу нысанасына айналғанға дейін де шығыс хикаяларының желісіндегі дастандар толық болмаса да, Ғашық-наме деген атпен халыққа кең танымалылары жеке кітап болып шығып, бұл жөнінде ғалым
Ү. Субханбердина шығыс халықтары әдебиеттерінің өзара байланысы және бір-біріне жасаған игі әсері әр түрлі. Солардың бірі - көркем шығармалардың адамгершілік мазмұн-мағынасын, оқиға желісін, жазу-өрнек тәсілдерін түсіне, өрбіте, өсіре қабылдау болып табылады. Соның айқын дәлелі ретінде Рудаки, Фирдоуси, Низами, Физули, Новаи, Саади, Хафиз, Жәми шығармаларын қазақ ақындары өзінше дамыта жырлап, тыңнан толғап, нәзира дәстүрімен, халық арасына таратқан нұсқаларын айтуымыз ләзім. Атақты Абайдың өзі шығыстық желіске Масғұт, Ескендір, Әзім дастандарын жазған болатын деп өз пікірін білдірді [94, 5 б.]. Өзіндік жанрлық ерекшелігі бар бұл туындылардың зерттелу қажеттілігі туралы ойын ғалым көп томдық академиялық еңбек Қазақ әдебиетінің тарихында да бұған дейін айтқан еді. Қазақ әдебиетіне әсер-ықпалын тигізіп, оның өсіп-өркендеуіне елеулі үлес қосқан шығыс әдебиетімен байланысты зерттеу - игілікті міндеттеріміздің бірі. Шығыс елдерінен келген туындылардың көпшілігі әлі күнге дейін жарық көрмей, жөнді зерттелмей келді. Ендігі жерде бұл саладағы көптеген нұсқаларды терең зерттей отырып, олардың көркем де құнды үлгілерін жариялап, халқымыздың асыл қазынасына айналдыру керектігі бұрыннан-ақ айтылып келе жатқан болатын,- дейді ғалым Ү.Субханбердина [119, 508-511 бб.].
Бұл ретте ескеретін басты мәселенің бірі - қисса-дастандар туралы, олардың зерттелу қажеттігі жөнінде А. Қыраубаеваға дейін де толғамды ой-пікірлер, ғылыми тұжырымдар болды. М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, Б. Шалабаев, Х. Сүйіншәлиев еңбектерінде қисса-дастандардың жалпы мәселесі айтылса, бұл шығармаларды танып-білудің маңызы Б. Кенжебаев [2, 108-109 бб.], М. Бөжеев пен З. Ахметов [120], М. Ғұмарова [121, 429-500 бб.], Ә. Қоңыратбаев [15, 202-226 бб.],
Ы. Дүйсенбаев [16], Р. Бердібаевтардың [122, 24-39 бб.] мақалаларында көрсетілді. Осы бастама кейін Ш. Сәтбаева [123], Н. Келімбетов [19],
Ө. Күмісбаев [124], С. Қасқабасов [21], Б. Әзібаева [22] зерттеулерінде жалғасты. Сондай-ақ бұл кезеңде қисса-дастандардың жинақтары да шыға бастаған-ды. Ескі мұраға ғылыми көзқарас та біршама түзелген болатын.
Академик С. Мұқанов көркем әдебиеттің эпикалық түріне қосылатын бұл жанр қазақ тіліне негізінде араб, иран, шағатай тілдерінен келді деп санайды. Бұл жанрды да эпикалық деп атайтын себебіміз, мұның оқиғасына да көп адам қатынасып, олардың қылық-мінездері драмалық түрде шиеленісіп барып айқындалады. Сөйтіп бұл да белгілі бір дәуірдің шындығынан көрініс берерлік қызмет атқарады дей келіп, қазақша қиссаларды азаматтық және соғыс тақырыбында жазылған қиссалар деп екіге бөледі. Азаматтық, автордың айтуынша, көбінесе ғашықтық тақырыбына құрылса, соғыс тақырыбындағысы көбінесе ислам дінін насихаттау төңірегінде болады деп ерекшелейді. Қазақ қиссаларында сипатталатын ғашықтар Жүсіп пен Зылиха, Бәдігүл мен Сейфілмәлік, Әміре мен Зияда, Ләйлі мен Мәжнүн арабтардан ауысқан, ал Фархат пен Шырын, Таһир мен Зуһрә, Боз Жігіт пен Сақыпжамал Орта Азияның өзінде туған кейіпкерлер деп санайды [10, 140 б.]. Әдебиеттегі бұл жанр түріне ғашықтық (романдық) дастан деген атпен келетін ғалым
Р. Бердібай мұндай туындылардың өзіндік ерекшелігі мен табиғатын ғылыми сипаттайды. Қазақ халқына кең тараған, төл туындысындай етене жақын болып келген ғашықтық (романдық) эпос Жүсіп-Зылиха, Ләйлі-Мәжнүн, Құсырау-Шырын, Сейфүлмәлік, Таһир-Зухра, Бозжігіт сынды іңкәрлік жырларын қазақ эпосының дәстүрі мен тарихынан айырып қарауға болмайды, бұлардың даңқы мен әсері халықтың байырғы ешбір жырынан кем түспеген дей келіп, оқиғаның өрбу, шиеленісу, шешілу жүйесіндегі негізгі сарын ғашықтық аңсары, бас бостандығы, айнымас, азбас, тұрақты махббат болуы - романдық эпостың негізгі белгісі дейді. Сыртқы жауға аттанған, ел қорғаған ерлердің
іс-әрекетін суреттеу мен өмірдің, көңілдің, тұрмыстың хикаясын қозғау екі түрлі көркемдік тәсілді керек ететінін, ғашықтық жырларда тұрмыстың, салт-сананың сұрауларын қамту көбірек болатынын алға тартатын ғалым сондықтан да мұнда қаһармандардың ішкі сезім-күйлері, мінез қақатығыстары мен қайшылықтары кеңірек көрінеді, ғашықтық жырларын белгілі дәрежеде романға жақындататын басты нышан да осы тарапта деп ой түйеді. Сонымен қатар мұндай туындылардың өзге ерекшеліктерін де қамтиды: романдық эпоста архаикалық, қаһармандық жырлардың, ертегінің элементтері де тиісті дәрежеде қатысып жүреді, мұндай араласу оның негізгі сипаты мен бағытына нұқсан келтірмейді, түбірі шығыстан тараған ғашықтық жырлардың қайсыбірінде діни ұғымдар, аңыздар, көне нанымдар қатарласа, оқиға жүйесіне өріле қиысады деп бұл жанрдағы туындылардың өзгеше табиғатын даралайды [96, 305 б.].
Зерттеуші қисса-дастан жанрының түркі әдебиетінде өріс алуын түркі жұртының Оянушылық дәуірімен, оның әдебиеттегі көрінісі нәзира дәстүрімен, яғни ежелгі сюжеттерді қайта жаңғарту, көне мәдениетке қайта оралу идеясымен байланыстыра қарастырады. Бұл ретте ғалым ежелгі сюжеттердің, белгілі мифтер мен культтердің әр кезеңдерде қайта жаңғыртылып баяндалуы мен жырлану тарихына тоқталып, мәселен, көне Гильгамеш жыры Вавилион мәдениеті дәуірінде қайталай жазылып, кейінгі ұрпаққа жетсе, Илиада мен Одиссея да ежелгі мифтерден бастау алған дейді. А. Қыраубаева да қисса-дастандардың тууы мен қалыптасуына осы көзқарас тұрғысынан келіп, қисса-дастан жанры ежелгі әдебиетімізде ХІІІ-ХІҮ ғасырларда туып, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде дамып-қалыптасты. Қиссаның (қисса араб сөзі - баяндау) негізгі өзегі: Құран сюжеттері, Мың бір түн, Тотынама, Шаһнама желілері болғанмен, оның түпкі бастауларында жоғарыдағы Ассирия-Вавилон, көне грек мифтері, тіпті архаикалық мифтер де бар дейді [118, 4 б.]. Яғни зерттеушінің пікірінше, қисса-дастандардың бір ерекшелігі - шығыстық әдебиетте бұрыннан танымал сюжеттер жаңғыртылып қайта жырланады, онда талайғы заманмен ұштасқан түркі халқы мен ислам тарихының жайлары көрінеді.
Қисса-дастандарды ғалымдар түрліше топтастырып келді. Ғалым
Б. Әзібаева қисса-дастандарды: 1. Ислам дінін уағыздайтын дастандар;
2. Ертегілік-аңыздық және ғашықтық дастандар; 3. Шығыс сюжетіне жырланғанымен, қазақтың төл туындысындай болып кеткен дастандар [22], - деп бөлді.
Белгілі шығыстанушы Ө. Күмісбаев: 1. Дидактикалық-лирикалық қисса-дастандар; 2. Діни бағыттағы дастандар; 3. Қиял-ғажайып, фантастикалық шығармалар; 4. Батырлықты-ерлікті жырлайтын дастандар [124], - деп жіктеді.
Осы ретте А. Қыраубаева қисса-дастандарды; 1. Мың бір түн - Тотынама желісінде жазылған қисса-дастандар; 2. Шаһнаманың жекелеген желілік іздері бойынша жазылған қисса-дастандар; 3. Орта Азиялық сюжеттердегі қисса-дастандар; 4. Бақтиярдың қырық бұтағына жататын қисса-дастандар деп сюжеттік негіздеріне орай топтастырады.
Ғалымның бұл көзқарасында принциптілік негізі болғанмен, өзгермейтін қағида, қатып қалған көзқарас демейді. Шындығына келгенде, қисса-дастандардың ауқымы әлі толық анықталып болмағанын ескертеді. Еңбекте жанрдың атауына ерекше мән беріледі. Еуропалық зерттеулерде рыцарлық дастан, романдық дастан деген атаулар айтылып жүрсе, С. Мұқанов,
М. Бөжеев еңбектерінде [125] қисса, Ы. Дүйсенбаев зерттеуінде лиро-эпос, Ш. Сәтбаева, Ш. Күмісбаев зерттеулерінде жай ғана дастан, Б. Әзібаевада романдық дастан атауы қолданылады. Ал А. Қыраубаева бұл жанр көне дәуірден бері жалғасып келе жатқандықтан, қисса деген сөзді алып тастаудың қажеттілігі жоқ деп есептейді. Қисса сөзі көне жанрдың мағыналық айырмашылықтары мен өзіндік сипаттарын айқындайды деген ойда. Сондықтан да зерттеу жұмысында қисса-дастан терминін тұрақты пайдаланады.

2-тарау. Махаббатнама дастанының идеялық-көркемдік ерекшелігі.
Дастанның идеялық мазмұны
Алтын Орда дәуірі әдебиетінің мұрасына жататын Хорезмидің Махаббатнама дастанын зерттеуде А. Қыраубаева ізденісінің маңызы ерекше деп білеміз. Рабғузи қиссаларын аударма-нәзира әдебиет үлгісі ретінде қарастырған ол Хорезмидің Махаббатнамасын тың тума әдебиет үлгісінде зерттеп, оның бүгінгі қазақ әдебиетімен байланысын ашуда, түркі халықтарының ортақ мұрасы екенін белгілеуде өзіндік қорытынды жасады, әдеби туындыға жүйелі зерттеу тұрғысынан келді. Алтын Орда дәуірінің тарихына, ондағы әдебиеттің даму жайына қысқаша сипаттама берген
Б. Кенжебаев Алтын Орда дәуірінің әдебиеті ескерткіштерінің молдығына, мазмұндылығына қарамай, қазақ әдебиетінің тарихында ескерілмей, зерттелмей келе жатқанына, сол себепті жалпы жағдай осылай болғандықтан, сол дәуірдің ең елеулі шығармасы Мұхаббат нама да шын мәнінде әлі зерттелмегенін атап өтеді. Б. Кенжебаев А. Қыраубаева зерттеуінде қамтылмаған кейбір ғылыми тұжырымдарға ашық қарсылығын білдіреді. А.М. Щербак Грамматика староузбекского языка дейтін кітабында Мұхаббат нама поэмасының тілін тағы да сөз еткен; оны ескі өзбек тілінің ескерткіші деп біліп, сонымен өзбектер ХІ ғасырдан бастап халық болып құралды деген концепцияны дәлелдеуге тырысады. Онысы, әрине, әбестік дей келіп, Мұхаббат нама жөніндегі
Э.Н. Нәжіптің пікірін қолдайды. Әдеби туындының әр алуан нұсқаларына тоқтала келіп, А.М. Щербак нұсқасын қарастырып, оның мазмұнын былай жүйелеп көрсетеді: Кіріспе; Мұхаммед Ходжабектің сипаты; Сұлу қызға ғашық болған жігіт махаббатының жайы. Бұдан кейін Б. Кенжебаев Мұхаббат нама - сюжеті қисынды, қызықты, тілі көркем, көріктеу құралдары әсем, өлең құрылысы шебер, тамаша поэма, аса құнды мұра дей келіп, троп, айшықтау түрлерінің көрінісіне мысалдар келтіреді, араб-парсы өлең өлшемдерінен ауысқан түрлердің қазақ поэзиясындағы орнығу үлгілеріне, оғыз, қыпшақ тілі грамматикасының белгілеріне талдау жасайды. Мұхаббат нама поэмасы қай жағынан болса да маңызды. Бүкіл бір дәуірдің - Алтын Орда дәуірінің таңдаулы шығармасы. Осы поэманы білу арқылы біз түркі халықтары әдебиетін, соның ішінде қазақ әдебиетінде поэма жанрының дамуын зерттеп біле аламыз деген қорытындыға келеді профессор Б. Кенжебаев [2, 48 б.].
Рабғузидың қиссалары, Махаббатнама негізінде ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізіп, кандидаттық диссертация қорғаған А. Қыраубаева - жоғары оқу орындарында ежелгі дәуір әдебиетінің оқытылуына, оның ғылыми негізделуі мен қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. Оның 1985 жылы Хорезмидің Махаббатнама дастанын аударып, алғы сөзін жазып, транскрипциясын қарастырып, жеке кітап етіп Жалын баспасынан шығаруы [105] ежелгі дәуір әдебиетінің нұсқаларын қазақ оқырмандары мен студенттерінің оқуына, танысуына мүмкіндік жасаған батыл да құтты қадам болды. А.Қыраубаева Хорезмидің Махаббатнама дастанын ұлттық әдебиеттану ғылымында алғашқылардың қатарында жан-жақты зерттеп, ғылыми бағасын берушілердің бірі. Ол зерттеу жұмысын тыңғылықты да салмақты жүргізді деп санаймыз. Арғы-бергі зерттеушілердің пікірімен танысып қорытты, өзі де көне мұраға үңіліп, тарихи сипаты, мазмұндық-құрылымдық ерекшелігі, өлең құрылысы мен поэтикасы тұрғысынан сан-салалы талдаулар жүргізіп, маңызды ғылыми тұжырымдар жасады.
Зерттеу жұмысының алғашқы бөлігінде ғалым Махаббатнама дастанының бізге жету және зерттелу тарихына, нұсқаларына тоқталады. Дастанның қазіргі уақытқа ұйғыр әрпімен (1442 ж.), араб әрпімен (1503-
1509 жж.) жазылған екі көшірмесі де ғылымда зерттелінген, транскрипцияланған. А. Қыраубаева ұйғыр нұсқасына қарағанда, арабша көшірмесі біршама толық та құрылысы түсінікті, дұрыс сақталғандықтан, осы нұсқаны қазақ тіліне аударып, өз зерттеуіне негіз етеді. Аудармада дастанның түрікше бөлімдері түпнұсқадан алынғанын, ал парсыша бөлімдері орысша аудармасынан өзбекшесімен салыстырылып берілгенін ескертеді. Зерттеуші туынды туралы белгілі ғалым В.В. Бартольдтің [106], А.Н. Самойловичтің құнды пікірлеріне тоқталып, ХІІІ-ХІV ғасырдағы қыпшақ-оғыз ескеткіштерінің тілін түбегейлі зерттеген ғалым Э.Н. Наджиптің: Осы дәуірде Алтын Орда территориясында, онымен одақтас Египетте туған әдеби ескерткіштер қазіргі татар, қырым татарлары, башқұрт, өзбек, қазақ, түрікмен, әзірбайжандардың ата-бабаларының ортақ мұрасы [107, 39 б.], - деген пікірін қуаттайды.
Б. Кенжебаевтың ғылыми мақаласында айтылғандай, Б.В. Валиходжаевтың,
С. Қасымовтың зерттеулерін бағалағанмен, С. Қасымов зерттеуінің қорытындысын қуаттамайды. Дастанды таза өзбек халқының мұрасы деуі шығарманың тілдік қасиетін, аралас жазылу ерекшелігін, XIII-XIV ғасырлардағы тарихи жағдайды ескермегендік деп есептейді. Махаббатнаманың қазақ ғылымында зерттелуінде С. Аманжолов [108],
Р. Бердібаев [109], Б. Кенжебаев [3], Х. Сүйіншәлиев [110] еңбектерінің маңызын атап өтіп, өзінің де туындыны аударып, зерттеу жұмысын жүргізіп жатқанын, кейін зерттеушілер Ә. Дербісәлиннің, М. Жармұхамедовтың,
Ө. Күмісбаевтың аудармасымен Оғыз наме. Мұхаббат наме кітабының [111] жарияланғанын білдіреді.
Махаббатнаме туындысына қатысты түркология ғылымында бірсыпыра жұмыстар атқарыла бастағанмен, А. Қыраубаева әлі де зерттелуге тиісті жайлардың барлығын анықтайды. Ғалымның көрсетуінше, олар: Өзге ел әдебиеттерімен ішкі байланысын салыстыра тексеру; Дастандағы сол кезеңдегі қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірлердің көрінісін айқындау; Туындының түркі әдебиетіндегі поэзия жанрының қалыптасып, дамуына тигізген әсерін саралау, тағы басқа жайлар. Бұл міндетті атқару типологиялық зерттеулерді қажет етеді. Шығарманы зерттеудегі өз мақсат-міндетін айқындайды: Хорезмидің Махаббатнамасы түпкі бастаулары V-VІІІ ғасырларда жатқан ежелгі түркі әдебиетінің ХІІІ-ХІV ғасырлардағы елеулі көркем туындысы; Туынды өзіне дейінгі және өз кезеңіндегі жер жүзі мәдениетінің озық ағымдарымен байланысты болды; Берідегі қазақ поэзиясының тіл, стиль дәстүріне де қатысы бар деп есептеледі. Зерттеуші поэманың жазылу жайы мен қайда жазылғаны, авторы туралы мәліметті және ақынның өлеңді парсы, түркі тілінде бірдей жазғаны туралы деректі де туынды негізінде дәлелді көрсетеді.
437. Махаббат нама жырын біттім мұнда,
Бәрін де жаздым Сырдың жағасында.
440. Бұл кітабым болып тұр Мысыр қанты,
Жеті жүз елу төртінші жылы аяқталды.
33. Күлім қағып: Ей, пәленше - айтты жайын,-
Келтір бері сыйыңды бізге лайық.
34. Көңілдің теңізінде гауһарың мол,
Парсыша кітаптарың ғаламға жол.
Автор туралы мәлімет пен өзге де жайларды анықтауда туындыға сүйену Б. Кенжебаев зерттеуінде кездессе, басқа әдебиеттанушылардың еңбектерінде де ұшырасады. Зерттеуші Хорезмидің өз заманында парсы тілін жақсы білуін заман, уақыт талабымен байланыстырып, белгілі ғалым Е.Э. Бертельстің ІХ ғасырда негізгі әдеби тіл болған араб тілінің орнын Х ғасырда парсы тілі басты, араб тілі тек ғылым мен дін саласында қалып, ХІ ғасырда парсы тілі ғылымға да енді, ал көркем әдебиетте үшінші тіл - түркі тілдері қосылды, бірақ бұлар - үш түрлі әдебиет емес, үш түрлі тіл байлығын пайдаланған бір ғана әдебиет деп келетін пікірімен түйіндейді.
А. Қыраубаева көрсетуінде Махаббатнама: 946 жол, 473 бәйіттен тұрады; Арнау өлең - он бір; Хикая - 58 жол; Дастанның 4, 8, 11-тараулары парсы тілінде жазылған. А. Қыраубаеваның былайша жіктеуі өзге ғалымдардың жіктеуімен қайшы келмейді. Ғалым Н. Келімбетов Мұхаббат-наме дастанының араб әрпімен жазылған нұсқасы 473 бәйіттен тұрады. Дастанда
11 наме (хат) бар. Жігіттің қызға жазған он бір хаты негіз болған. Солардың ішінде төртінші, сегізінші және он бірінші хаттар парсы тілінде жазылған. Қалғандары Алтын Орда түріктерінің бәріне бірдей түсінікті қыпшақ-оғыз тіліндегі жырлар болып келеді. Сонымен, дастандағы 317 бәйіт қыпшақ-оғыз тілінде, 156 бәйіт парсы-тәжік тілінде жазылған. Әйтсе де Мұхаббат-наменің негізгі тілі - Алтын Орда қыпшақтарының тілі екенін ұмытуға болмайды деп нақтылай түседі [112, 263 б.]. ХІV ғасырда ортаазиялық түркі тілі мен Алтын Орда бойында қалыптасқан түркі тілінің жақындасуы, бір-біріне ықпал етуі басталады. Осы екі топтағы тілде сөйлеген халықтар бір-бірімен қоян-қолтық араласа бастағаннан кейін олардың тілдері де өзара араласа береді. Ауызша, жазбаша еңбектер арқылы бұл тілдерге араб, парсы сөздері де сыналап енеді. Мұхаббат-наме, міне, осы бір тілдің түйісу, тоғысу кезеңінде туған ескерткіштердің бірінен саналады [113, 3 б.] деп тарихи жағдаймен байланыстыра ой қорытатын белгілі шығыстанушы ғалым Ө. Күмісбаев өз зерттеуінде Э.И. Фазыловтың Мұхаббат-наме туындысындағы лексикалық бірлік туралы есебін келтіреді. Бұл есеп бойынша туындыда 544 түркі, 243 араб, 193 парсы - барлығы 980 лексикалық бірлік бар екен. Осы 544 түркі сөзі, негізінен, қазіргі түркі тілдерінің көпшілігіне ортақ сөздері екені анықталған [114, 13 б.].
Дастанның стилінде сол кезеңге тән тәңірдің ұлылығына бас иіп, сыйына сөйлеу әдеби дәстүрі сақталған. Мұндай үлгі оған дейінгі ХІ ғасырдың шығармасы саналатын Құтты білікте де кездеседі. Жүсіп Баласағұнның дастанның беташарын Аллағы, пайғамбарға құлшылық мінәжат сөздермен бастауы сол заманғы еңбектерге тән үрдіс десек, сонымен қатар автордың мұсылман дінінің құндылықтарына жетік, әрі имандылық сенімі берік адам екені көрінеді, яғни мұның екінші танымдық қызметі ақынның өзін-өзі сипаттауы, таныстыруы деп қабылдасақ та болады. Ақын Хорезми де тәңірдің ұлылығына сыйына отырып, осы туындының жазылуына себепші болған Мұхаммед Хожабек туралы айта отырып, бір жағынан өзін де мінездеп, таныстырып өтеді. А. Қыраубаева Махаббатнама дастанында кездесетін адам есімі Мұхаммед Хожабекке түсініктеме береді. Мәтінге негізделген түсіктеме көптеген ғалымдарда негізінен ұқсас, бір-біріне жақын болып келеді. Оның себебі сүйенетін дерек көзі тек мәтін болса, түрлі көзқарастар мен болжамдардың болуы заңды сипат.
20. Түн. Ақшамда көрінді мейрам айы,
Мұхаммед Хожабек - дәулет құмайы.
21. Бұйырды - өрге шатырлар тігілді,
Ыдыстар келтірілді, кең мәжіліс құрылды.
Мұхаммед Хожабектің кім екендігі туралы өзіне дейінгі ғалымдардың пікірлерін келтіріп, салыстыра тексерген А. Қыраубаева Мұхаммед Хожабекті Жәнібектің қол астына қараған Алтын Орда әмірлерінің бірі деуге болады деген қорытындыға келеді. Бұл пікірді Б. Кенжебаев та қуаттайды. Поэманың басында Мұхаммед Хожабек есімі көбірек айтылғанмен, ол негізгі бөлімге қатыстырылмады, дастандағы ол жөнінде берілген бір ұзақ мадақтауда образдық сипаттамасы біршама толық ашылады. Зерттеуші оның сипатарын туындыдан үзінділер келтіре отырып аныықтайды.
Келбетті, сұлу:
71. Дидарың елге жақсылық төгер,
Сәулетіңе Мүштары да бас иер.
78. Сипатыңды жазар болса көк дәбірі
Түгесілмес мың жылда мыңнан бірі.
Ақылды:
72. Ұлысты биледің ақылыңның күшімен,
Ұрыста қан тамар қамшыңның ұшынан.
Батыр, жауынгер:
76. Соғысқа кірер бейне тойға кіргендей,
Ашыққан бөрі қойға кіргендей.
77. Егер сені Рүстем десем, сол атаққа жарайсың,
Қылышыңмен жаудың сапын қақ айырып жарарсың.
Жомарт:
70. Мың жыл кейін тірілсе егер Хатымтай
Жер өбер ед естіп сенің атыңды-ай.
Туындының негізгі оқиға арнасы мен басты ой қазығы негізгі бөлімде, он бір намада (арнауда) берілген. Бұл бөлімде сұлу қызға ғашық болған жігіттің шексіз сүйіспеншілігі жырланады. А. Қыраубаева поэмада қыз жауабы айтылмағанмен, бірақ оның қатысы, орны жігіт сөзінен аңғарылып отырылуын өз заманының озық суреттеу тәсілі деп көрсетеді. Сондай-ақ Махаббатнама, зерттеушінің айтуынша, ХІІІ-ХІV ғасырлардағы түркі әдебиетінің көркемдік ізденістерін бойына сіңірген, әлемдік Қайта өрлеу мәдениетінің жетістіктерімен тығыз үндесіп жатқан туынды. Мәселен, автордың өмір сүрген кезеңінде шығыс әдебиетінің негізгі тілі парсы тілі саналғанмен, ақынның сол тілді жетік білуіне қарамастан, шығармасын түркі тілінде жазуы Қайта өрлеу мәдениетінің ықпалы деп көрсетеді ғалым. Хорезми кейіпкері өз басындағы халді көне грек философы Аплатонмен, Фирдоуси, Низами кейіпкерлері - Хатым, Рүстем, Шырын мен Фархад, Мәжнүн мен Ләйлілермен салыстыра, теңестіріп сөйлеуі де туындыгердің әлемдік мәдениеттің жауһар туындыларын жақсы білетіндігін, олармен рухани байланысы барлығын аңғартады. Зерттеушінің анықтауында, поэмадағы жетістіктерінің бірі адамның жан дүниесін, психологиясын кеңінен суреттеуге ұмтылыс, ғашық жігіттің қыздан жауап ала алмай күйінуін, әр түрлі жайды басынан кешіруін автор өте көркем, әрі нәзік бейнелеп бере білген.
120. Кісінің сірә сенсіз не жаны бар,
Өмірдің ондай мәнсіз не сәні бар?!
116. Күлгеніңде оймақ ернің үлбірер,
Сонда сені пері көрсе, ол да мендей телмірер.
Ақын адамгершілікті, асыл махаббатты ардақтап сүю бақытын өзге қияли қызықтарға айырбастамайды, өлім - адамды шын рахатқа апаратын жол деп келетін соқыр нанымға сенбестік білдіреді. Сол кездің рухымен діннің қасаң қағидаларына қарсылық білдіреді дейді зерттеуші. А. Қыраубаева талдауындағы сұлу қызға ғашық болған жігіт о дүниенің қызығына алданбайды, бүгінгі тірліктегі бақытын, шын сүйіспеншілігін жоғары санайды деп келетін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.