Кеңістік локалдылығының негізгі сипаттамалары
ҚАЗАҚCТАН РЕCПУБЛИКАCЫНЫҢ БІЛІМ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Бекбаева Жазира Айбековна
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесі (көркем шығармалар мысалында)
Мамандық 6В01720 Шет тілі:екі шет тілі (неміс тілі)
Астана 2023
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Филология факультеті
"Шетел филологиясы" кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___ ___________ 20___ж.
Шетел филологиясы
кафедрасының меңгерушісі
_________ т.ғ.к.профессор
Бижкенова А.Е.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесі (көркем шығармалар мысалында)
Мамандық 6В01720 Шет тілі: екі шет тілі (неміс тілі)
Орындаған:
Бекбаева Ж.А
Ғылыми жетекші:
Бейсембаева Г.З.
Астана 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім. Кеңістік категориясының теоретикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...6
0.1 Лингвистикадағы локалдылық ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .7
0.2 Кеңістік локалдылығының негізгі сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 10
0.3 Кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...12
0.4 Орта ғасырлық кезеңдегі кеңістік концептісінің ерекшеліктері ... ... ... ... .14
II бөлім. Неміс тіліндегі кеңістік қатынастарының категориялары ... ... ... ... ... .1 7
2.1 Уақыт қатынастарының категориясы кеңістік қатынастарының құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Кеңістік қатынастарын білдірудің тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 19
2.3 Абсолюттік локалдылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3.1 Жалқы есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.4 Салыстырмалы локалдылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.4.1 Мекен бағыныңқы сөйлемдері салыстырмалы локалдылықтың көрінісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.5 Кеңістік қатынастарды білдіру тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Пайдаланылған әбедиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
КІРІСПЕ
Кеңістік категориясын адам санасы қалай қабылдайтыны туралы мәселе көптеген уақыттан бері ғалымдардың зерттеуіндегі басты тақырыптардың бірі болып келеді. Біздің жұмысымыздағы ерекше мән берілетін мәселе осы категорияның тілдегі көрінісін көркем әдеби туындыға талдау жасай отырып, түсіндіруге тырысу.
Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесі әлемді қабылдау мен қатар адам өмірінің барлық тіршілік әрекетінің де маңызды категориясы болып табылады. Кеңістік ұғымы екі тұрғыдан қарастырылады, біріншіден ол философиялық тұрғыдан материя болмысының негізгі нысаны ретінде болмыстың негізгі категориясына жатқызылады. Кеңістіктің абстрактілі ұғымын зерделеуге көптеген ғалымдар атсалысып, солардың ішінде неміс классикалық философиясының өкілдері И.Кант, Г.Гегель. Л.Фейербах, Ф.Шеллинг, А.Шопенгауэр осы ұғымды негіздеуге зор үлесін қосқан. Бұл жұмыстарда кеңістік мінсіз жаратылыс (absoluter Raum), болмыс (Raum des Seins), кеңістік пен уақыт пайымдау формасы ретінде (Raum und Zeit sind Formen des Anschauens) қарастырылады.
Екінші тұрғыдан алғанда, лингвистер кеңістік ұғымын әмбебап концептілер санатына жатқызады. Әмбебап концептілердің анықтамасы нақты берілмегенімен, лингвистердің пайымдауынша концепт адам санасындағы мәдениеттің жиынтығы, яғни ол қандай да бір ұлттық-мәдени қауымдастықтың мәдениетімен шартталады. Осыдан туындайтыны концептінің мәдени шартталуы оны зерделеу үшін көркем әдебиет шығармаларындағы мәдениеттің кеңінен сипатталған мәнмәтінін қарастыруды көздейді. Біздің ғылыми зерттеуіміз тек лингвистикалық шеңберде болғандықтан, біз кеңістік ұғымын осы тұрғыдан қарастырамыз және оның қырын жан-жақты талдаймыз.
ХХ-ғасырға дейін көркем шығарманың кеңістік тұрғыдан ұйымдастырылуы әдебиеттану саласының мәселесі ретінде қарастырылмай келіп, өткен ғасырдың басында орыстың көрнекті ғалымы М.М.Бахтин алғаш рет осы мәселені көтеріп, айтарлықтай ізденістердің авторы болды. Бұл мәселені зерттеуді одан әрі жалғастырған алыс және жақын шетелдік ғалымдар: О.Шпенглер, М.Хайдеггер, Ю.М.Лотман, Н.Н.Болдырев, Е.А.Воробьева кеңістікті лингвомәдени категория ретінде қарастырып, кеңістік лексикасын және кеңістіктің суперкатегориясын қалыптастыратын оның жекелеген концептерін зерделеген. Отандық ғалымдарға келер болсақ, кеңістік мәселесіне қатысты ғылыми ізденістерді Б.Момынованың, Г.Смагулованың, Қ.Жұбановтың, Ә.Қабдолқайырұлының еңбектерінен көреміз. Аталған ғалымдардың еңбектері дипломдық жұмыстың тақырыбын ашу және негіздеу үшін теориялық-әдістемелік еңбектер ретінде басшылыққа алынды.
Осы бағытта отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне жасалған шолу кеңістік мәселесіне қатысты ғылыми негізделген еңбектердің барын
көрсеткенімен, кеңістік концептісінің жіті қаралмағанын байқатады, және бұл кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесін көркем шығармалар мысалында зерделеуге бағытталған біздің дипломдық жұмысымыздың өзектілігін айқындайды.
Осы жұмыстың объектісін кеңістік ұғымы құрайды, ал оның пәні локалдылық көрінісін беру құралдары болып табылады.
Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесін көркем шығармалар мысалында зерделеу тақырыбындағы дипломдық жұмысымыздың мақсаты кеңістік ұғымын негіздеу және тілдік құралдарын көрсету болып табылады.
Аталмыш мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттердің шешімін табу көзделген:
* Лингвистикадағы локалдылық ұғымын сипаттау;
* Кеңістікті категория ретінде негіздеу;
* Локалдылық көрінісін берудің тілдік құралдарын айқындау;
* Айқындалған құралдарды жіктеу және талдау.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы кеңістік локалдылығының неміс және қазақ тілдеріне тән ерекшеліктерін айқындауға деген алғаш рет талпыныс жасалуында болып табылады.
Жұмыстың теоретикалық маңыздылығы:
oo Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесін көркем шығармалар мысалында зерделеу тақырыбындағы ғылыми ізденістерден алынған нәтижелерді, яғни осы тақырыптың теориялық-ғылыми тұрғыдан негізделуін шетел филологиясы, шетел тілі мамандығының студенттері ғылыми жұмыспен айналысу кезінде пайдалана алады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы:
oo Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесінің неміс және қазақ тілдеріне тән ерекшеліктерін айқындау мақсатында жасалған талдау үшін пайдаланылған әдістер мен тәсілдерді студенттер көркем мәтінмен жұмыс жасау кезінде практикалық жұмыстарында, сондай ақ болашақта мұғалім ретінде оқушылармен шетел тілі пәнінен оқу процесін ұйымдастыру барысында пайдалана алады.
Дипломдық жұмыста пайдаланылған әдістер мен тәсілдер:
1.Сипаттамалы
2.Тарихи-салыстырмалы
3.Жинақтау
4.Топтау
5.Талдау жасау
Зерттеу жұмысының 1-бөлімінде зерттеу тақырыбына байланысты тіл білімі теориясындағы еңбектерге, кеңістіктің локалдылық категориясын ашу үшін кеңістік, кеңістік локалдылығының көрсеткіштеріне қатысты жарық көрген еңбектерге шолу жасалынды. Көркем шығармалардағы кеңістіктің категориясының ашылуы нақты тілдік деректермен негізделді.
Зерттеу жұмысының 2-бөлімінде локалдылығының сипаттамалары неміс және қазақ тілдеріндегі өзіндік ерекшеліктері нақты мысалдарға негізделе отырып талданды және түсіндірілді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2-бөлімнен және қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-бөлім. Кеңістік категориясының теоретикалық негіздері
Тілдегі кеңістік қатынастарды білдіру шетелдік германистика саласында жеке ғылыми зерттеудің өз алдына жеке саласына айналған кеңістік лингвистикасының басты мәсеесі болып табылады. Бұл жағдай осы дипломдық жұмысымыздың өзектілігін айқандай түседі және бұл заманауи лингвистикадағы зерттеушілердің кеңістік категориясына деген қызығушылығымен, сондай ақ кеңістік ұғымдары мен қатынастары туралы жүйелі де түбегейлі зерделенген жұмыстардың болмауымен шартталады. Жеке тұлғаның өзін қоршаған кеңістік әлемімен өзара қарым-қатынасы кеңістік концептісін тілдік тұрғыдан безендіруге үлкен ықпал етеді және іргелі ұғымдардың қатарына жатады, сәйкесінше әлемнің кеңістік бейнесінің ұғымына жатады [5].
Заманауи лингвистикадағы кеңістік ұғымының өзектілігі әлемдік коммуникациялық кеңістік, мәдениетаралық кеңістік, когнитивтік кеңістік, ақпараттық кеңістік, әлеуметтік кеңістік, білім беру кеңістігі және т.б. секілді көптеген атрибутивтік тіркестердіңтуындауымен расталады. Кеңістік сөзінің этимлологиясына үңілетін болсақ, кеңістік категориямына қатысты анағұрлым толық та, анық көріністі алуға болады. Өзінің зерттеу жұмысында орыс ғалымы Ю.В. Гринкевич кеңістік ұғымына жан-жақты тоқталып, бірнеше тілдердегі кеңістік сөзінің шығу тегіне тоқталады, зерттеушінің пікрінше егер орыс тілінде пространство страна, сторона сөздерінен туындаған, латын тілінде spatium, француз тілінде espace және ағылшын тілінде space, ал неміс тілінде raum - бос, таза, ығыстыру, босату дегендерді білдіреді [9]. Айта кетерлік жәйт, барлық аталмыш тілдердегі кеңістік сөзі генетикалық тұрғыдан алғанда өзара байланысты, ал лексикографиялық анықтамалық әдебиет көздеріне жүгінер болсақ, лингвистикадағы осы категорияның негізгі атауын білдіру үшін кеңістік, локалдылық, орын , локативтілік және т.б. терминдер қолданыста бар екені мәлім.
Кеңістік категориясын білдірудің тілдік құралдарына арналған ғылыми зерттеулердің жеткілікті саны көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған, атап айтар болсақ: Ю. Д. Апресян, Т. В. Булыгина және А. Д. Шмелев, М. И. Всеволодова және Е. Ю. Владимирский, В. Г. Гак, Е. С. Кубрякова, Е. С. Яковлева, Н.Д. Арутюнова, И. М. Кобозева, Д. А. Салимова және т. б. кеңістіктік қатынастарға қатысты тың ойларға бағыт берген [5, 6,7,8,10,11].
Кеңістіктің мәтіндік категориясының теориялық негіздері М. М. Бахтин, И. Р. Галперин, Ю. М. Лотман, В. Н. Топоров, Б. А. Успенский, Л. Г. Бабенко,Д. С. Лихачевтің ғылыми зерттеулерінде баяндалған және олар кеңістік категориясының жіктемелерін әртараптан зерделеген [ 10,11, 12,5,6].
Кеңістік категориясы сондай ақ Н. А. Николина, Н. С. Болотнова және басқалардың диссертациялық жұмыстарының негізін құраған. В. Н. Топоров, л. Г. Панова, д. А. Салимова және т.б. кеңістікті мәтіннің категориясы ретінде зерделеп, осы категорияның ерекшеліктерін айқындауда өзіндік содельдерін ұсынған[5, 6,7,8,14,15].
Кеңістік категориясының категория ретінде ұсыну, лингвистикадағы өзге де категориялардың ішінен кеңістік категориясының орнын анықтау, кеңістік категриясының сипаттамасын беру мәселелері келесі ішкі бөлімдерде жіті зерделенеді.
4.1 Лингвистикадағы локалдылық ұғымы
Кеңістік ұғымы тілдің нақты қызмет етуін білдіретін құбылыс ретінде лингвист-ғалымдардың назарын аудартып, коммуникативтік әрекетте әмбебап ұйымдастырушылық бастауға ие, себебі кез-келген ойдың айтылуы шындықтың кеңістік сипатын білдіреді. Осы бағыттағы зерттеумен айналысқан ғалымдардың еңбектеріне жасаған шолу оның көп қырлы сипаттамаларының бар екендігін көрсетеді [5,9,7,10,11,13]. Аталмыш еңбектерге жасалған талдаудың нәтижесінде өз тұрғысынан алғанда күрделі болып келетін кеңістік ұғымы әлі күнге дейін түбегейлі зерттелмегенін және де толық сипаттамысының берілмегенін аңғаруға болады. Отандық лингвистика саласында қазіргі кезде осы категорияның тиісті тілдік құрылым анықталып, қалыптасты деп айту қиын. Отандық зерттеушілердің еңбектеріне жасалған шолу барысында біздің тақырыбымызбен үндес келетін бағыт көбіне Орхон хазба ескерткіштеріндегі кеңістік концептісін қарастыру біздің қызығушылығымызды танытты. Бұлеңбектерде кеңістік концептісі түркі халықтарының мәденитеін, дүниетанымын, әлем бейнесін түсіндіруге негізделген, Енисей жазба ескерткіштерінде де кездесетін мысалдар зерделеніп, түркі халқының барлығына ортақ әлем бейнесінің болғандығы тұжырымдалған [1,2,3,4].
Лингвистикадағы локалдылық ұғымы тілдік құрылымдағы элементтердің жақындығына жатады. Локалдылық шектеуі ережелердің нақты бір құрылымға қолданылуы мүмкін екендігін көрсететін аралықты шектейді. Локалдылық ұғымының мәнін анықтамалық әдебиеттен қарайтын болсақ, ол жергілікті, белгілі бір шектен шықпайтын дегенді білдіреді [16, 17].
Локалдылық индивидтердің өзара әрекет процесіндегі тұрақтылықты қолдау үшін қажетті шарт болып табылады. Әлеуметтік тәртіптің мүмкін болуының өзі адамдардың, оның кеңістіктегі құрылымдануы-уақыттың өзара әрекет локалдылығының нәтижесі. Локалдылықтың ұйымдастырылуы индивидтер арасындағы қашықтық пен олардың әлеуметтік кеңістіктегі болу нысанының жүйесі ретінде нақтылануы мүмкін. Негізінен бастапқыда философиялық ұғым ретінде қарастырылған локалдылық әлеуметтік-мәдени феномен ретінде де қарастылылған, сондай ақ лингвистика саласында локалдылық категориясы көркем кеңістікпен байланысты қарастырылады.
Мәтін кеңістіктік болып келеді, яғни оның элементтері белгілі бір кеңістік конфиурациясына ие, мәтіннің кеңістік тұрғысынан ұйымдастырылуын зерделеу оның көлемін, конфигурациясын, қайталаулар мен салғастыруды және т.б. қарастыруды көздейді. Осылайша, кеңістіктің тар және кең ұғымдары қарастырылады, кең ұғымда ол белгілі бір кеңістік ұйымдастырылуына меңзей отырып, мәтіннің кеңістік сипаттамасын қамтыса, тар ұғымда шектеулі ішкі құрылымды білдіреді. Бұл орайда олар бір-бірін өзара толықтыра отырып, бірі кеңістік архитектоникасын білдірсе, екіншісі көркем кеңістікті білдіреді [16, 5, 7].
Локалдылықтың лексикалық өрісі көп қырлы, ауқымды болып келеді және де оны реттелген сыныптар, алуан түрлі типтегі парадигмалар, тігінен және көлденеңінен құрылымдаушы семантикалық өріс құрайды. Локалдылық категориясын білдіретін құралдарға ең алдымен орынды білдіретін зат есімдер, географиялық-әкімшілік аумақтық атаулар, газет беттеріндегі айдарлар және т.б. жатқызылады.
Заманауи зерттеулердегі локалдылық ұғымының сипаттамасына тоқталар болсақ, ғалымдардың барлығы дерлік кеңістік анықтамасын бірауыздан қолдайды деп айтуға болады. Бұл сипаттамадағы басты нәрсе локаладанатын объект және локалдандыру орын алатын координаттар жүйесі болып табылады. Объектінің орналасқан жерін көлденең, тік және бүйірлік үш білдектің біріне нұсқай отырып белгілеуге болады. Бұлай нұқсау өзегі алдында, артында, жанында, астында, үстінде, оң жағында, сол жағында секілді лексемалармен көрініс табатын лексикалық-семантикалық өріспен берілген құралдар арқылы жүзеге асырылады. Мұнымен қоса, абсолюттік және салыстырмалы деп аталатын түрлі қатынастар жүйесін де атап өткен жөн. Бұған нақтырақ тоқталып өтетін болсақ, онда жалпы қалыптасқан әлемнің төрт бұрышы, мемлекеттік шекаралар, географиялық объектілер және т.б. секілді абсолюттік жүйені ажыратамыз. Ал, салыстырмалы жүйеде басты назарда баяндаушы тұрып, оның кеңістіктегі тұрғылануы маңызды орында болады. Сәйкесінше, басқа объектілердің тұрғылануы баяндаушының позициясына байланысты болып келеді, яғни кеңістік категориясын зерделеу барысындағы антропоцентрлік тәсілдің мәні де осында.
Кеңістіктегі объектінің тұрғылануын статикалық немесе динамикалық ретінде қарастыруға болады, мысалы статикалық объектіні ол тұрған кеңістік тегі нүкте туралы ақпаратты берумен локалдандыруға болады. Бұл үшін демеуліктерінің мен тиісті сематикасымен зат есімдер, сондай ақ тұру, жату, отыру, ілініп тұру және т.б. етістіктер пайдаланылады. Қозғалыстағы объектінің тұрғылануы бару пунктін және қозғалыс нысанын көрсетумен беріледі, яғни қою, отырғызу, ілу, салу және т.б. секілді етістіктерді пайдаланып беруге болады. Ал, кейбір кездері объект жүріп өтетін орындарды тізбелей отырып та қозғалыс туралы хабарлауға болады. Неіс тілінде статикалық объектілер мен динамикалық объектілер арасындағы айырмашылық септіктер арқылы да берілуі мүмкін, мысалы Dativ-статикалық қозғалыс үшін, ал Akkusativ-динамикалық қозғалысты білдіру үшін. Әдетте объектінің тұрғылануын дұрыс түсіндіру үшін басқа да сілтеуіштер, мысалы үстеулер де септігін тигізеді, әрине мәнмәтін бәрінің ішінде маңызды орынға ие.
Қорыта келгенде, локалдылық ұғымының басты мағынасы тіл біліміне тасымалданатын объективті әлемнің адам санасымен қайшылықтарға толы өзара әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Адамның тіршілік әрекетіндегі бар кеңістік факторларын тілде жүйелі түрде көрсету локалдылықты функционалдық-семантикалық категория деп санауға мүмкіндік береді. Локалдылықтың лингвомәдени және аксиологиялық негіздері бар, ол лигвомәдениеттің когнитивтік, метафорикалық, эталондық, символдық деңгейлерінде айқындалып, мәтіндерде эмотивті-вербалдық және рационалды-вербалдық бағалалу түрлерімен ұштасады. Локалдылықтың категориясы өрістік қағида бойынша ұйымдастырылған әр деңгейлі құралдар кешені болып табылады, ол тілдегі локалданудың белгілі бір нұсқаларын көрсетеді, мысалы оқиғалық-ситуативтік, оқиғалық-динамикалық, пәндік-салыстырмалы, субъектілік-бағдарлы және параметрлік нұсқаларын көрсетеді.
Локалдылық категориясы семалық ұйымдастырылуға ие, локалдылық өрісіне лексикалық бірліктердің енуі орын, кеңістік архисемаларына негізделген. Тілде локативтік мәндердің градациясы байқаады, кеңістік семасы бар өзек (орын), локалдылық семасы бар жақын периферия (кеңістік статикасы), директивтік семасы (кеңістік динамикасы), параметрлік семасы бар алыс перифериясы (пішін, көлем, ауқым, ұзақтық, қашықтық). Локалдылықтың тілдік репрезентациясында кеңістік белгілеулері мен кеңістік қатынастары өзгешеленеді және өзара әрекеттеседі.
Көптеген локалдылық атаулары туынды емес көне сөздер немесе ішкі пішіні жоқ және берілген сфераға оқиға болып жатқан орынды білдіретін функционалдық қағида бойынша енетін кірме сөздер болып келеді. Деривациялық процестер (аффиксация, сөз құру, конверсия) номинативтік сфераларды ерекшелеу және локативтік мағынаны тасымалдаушы ретінде ішкі таңбалау қызметін атқарады. Локалдылықтың функционалдық-семантикалық өрісі объективті және субъективті бағдардың, кеңістікте қозғалудың, әлемді параметрлеудің шағын өрісін қамтиды және көп өзекті құрылымды құрайды. Локалдылықты білдірудің түрлі тәсілдерінің жиынтығы өрістің парадигматикасы мен синтагматикасын анықтайды, бұл семантиканы репрезентациялауда кеңістікті немесе ондағы орналасуды лексикалық тұрғыдан білдіретін ядролық құралдар бола отырып, зат есімдер, есімдіктер мен етістіктер басты рөлді атқарады. Локалдылық мәндер мен айтылған ойлардың белсендірілуімен сипатталады, олар коммуникативтік ұстанымға байланысты ядролық, перифериялық түрлі мәндерге ие болады.
Осылайша локалдылық жетекші функционалдық-семантикалық категория бола отырып, тілдің көлемді сипаты көрініс қағидасын іске асырады. Локалдылық дегенмісіз сонымен тілдегі тұрғыланудың түрлі нұсқаларын көрсететін түрлі деңгейлердегі құралдар кешені болып табылады.
4.2 Кеңістік локалдылығының негізгі сипаттамалары
Кеңістік локалдылығын әдетте бір тіршілік иесінің немесе бір заттың орналасқан жерімен байланыстырады, яғни белгілі бір аумақ, қашықтық, аралық және т.б. Лингвистикадағы кеңістік локалдылығы көркем локалдылық ұғымымен тығыз байланыста қарастырылады. Тілдік көріністе локалдылық шынайы, перцептуалды, концептуалды,физикалық, геометриялық, географиялық, астрономиялық, абсолюттік, салыстырмалы, бос, абстрактілі, антропоцентрлік, әлеуметтік, көркем және т.б. түрлермен ерекшеленеді.
Осы тұрғыдан алғанда Ю.Ф.Лотманның: Әлемнің кеңістік бейнесі көп қабатты, ол мифологиялық универсумды, ғылыми модельдеуді және тұрмыстық ақылғы қонымды сананы қамтиды. Бұл ретте қатардағы адамның санасында бұл қабаттар гетерогенді қоспаны құрап, біртұтатас нәрсе ретінде жұмыс істейді деген тұжырымы кеңістік локалдылығының негізгі сипаттамасын анық береді деуге болады [18]. Лингвистикалық жүйеде кеңістік локалдылығы шағын және үйлесімді құбылыс ретінде кеңістік құрылымдарымен айқындалады.
Кеңістік туралы дәстүрлі тұрмыстық ұғымды басшылыққа ала отырып, И.М.Кобозева осы концептінің келесідей сипаттамаларын бөліп көрсетеді:
-Заттармен тығыз байланыс орнатылған. Кеңістіктің әдеттегі сипаттамасы бір заттың екіншісіне қатынасын көрсете отырып, ондағы қозғалып жатқан заттарды береді, бұл кеңістік заттармен ұйымдастырылады, заттармен нақтыланады.
-Кеңістік дискреттік болып табылады, құрамдас, жекелеген фрагменттерге бөлшектенеді, кеңістіктің біртұтастығы оны ғылыми тұрғыдан түсіну үшін маңызды және кәдуілгі түйсікте көрініс таппайды.
-Кеңістіктің әдеттегі ұғымы басымдықты объектілердің метрикалық қасиеттерінен гөрі топологиялық сипаттарына береді. Кеңістіктің тұрмыстық сипаттамасында мөлшердің нақты сандық сипаттамалары, объектілер арасындағы қашықтық және т.б. болмайды. Тілдегі басты кеңістік қатынастарды білдіретін тіл элементтері объектілердің кеңістік сипаттарын мінсіз етіп, олардың арасындағы қатынасты реттейді [18].
Кеңістік локалдылығы мәтіндерде жанрлық тиесілілігіне қатысты әртүрлі сипатқа ме болып келеді. Мысалы, ғылыми мәтін үшін объективті кеңістік басты маңыздылыққа ие болса, көркем мәтінге қатысты түрлі сипатқа ие көркем кеңістік маңызды болып табылады. Кеңістік локалдылығын білдіретін тіл бірліктерінің белсенді қолданылуы оның түріне байланысты болып, локалдылықтың сипатын айқындайды. Мысалы, етістік лексикасын қолдану, немесе атауларды қолдану және т.б. Кеңістік локалдылығының сипаты объектілердің бір-бірінен тыс орналасуында (жанында, астында, үстінде, артында және т.б.) және бір-бірінен белгілі бір қашықтықта орналасуында. Осы объектілердің қатар өмір сүруі және алуан түрлілігі кеңістік локалдылығының құрылымын құрайды. Кеңістік локалдылығының тіл тұрғысынан сипаттамасын талдай отырып, лингвистер адам санасы мен тілдегі кеңістік қатынастарды қабылдаудың арнайы сипаттамасы мен кодталуына тоқталып өтеді. Кеңістік локалдылығы туралы ұғым әрбір тілде көрініс табатын әлемнің ғылыми және тұрмыстық қабылдануын береді. Осы ұғымның тілдік репрезентациясы оның адам санасындағы күрделі көрінісіне негізделіп, ғылыми қағидалар, ұғымдар мен бірліктер секілді сипаттарын бейнелейді.
Сонымен қатар, тілдік тұрғыдан қабылдауда кеңістік локалдылығының шынайы, перцептуалды, концептуалды, абстарктілі және т.б. жоғарыда аталып кеткен түрлі типтері араласып жатады. Бұл орайда, кеңістік локалдылығын әлемдегі тілдік көріністі ұлттық арнайы ерекшеліктерімен байланыстырып қарастыру тіл семантикасындағы өзіндік тұстарын айқындауға мүмкіндік туғызатыны сөзсіз.
Заттардың кеңістік сипаттамасына тоқталар болсақ, олардың түрлі тәсілдермен берілетін ішкі бағыты немесе сыртқы бағыты болуы мүмкін, мысал ретінде көлік құралының шамдарын, бағдарын алуға болады. Тағы бір назар аударатын нәрсе адамның онымен жұмыс істеу барысында объектіге бағдарлануы, мысал ретінде тақта, теледидар және т.б. келтіруге болады.
Мұндағы мән беретін тұсы кеңістіктің бірмәнді еместігін сипаттайтын тұсты, атап айтқанда координаттардың ішкі және салыстырмалы айырмашылықтарына тоқталамыз. Егер салыстырмалы жүйе қабылдаушы тұрғысынан қарастырылса, ал локалданатын объект және сілтеме жасалған объект оған сәйкес келмейді. Ішкі жүйеде локалдану бақылаушының көзқарасына тәуелді емес, бұл орайда аталған айырмашылық түйінді болып келесісіне жетелеп, ішкі жүйе референция объектісімен сәйкес келуімен сипатталады, салыстырмалы жүйеге негізделген сипаттаулар референция объектісіне қатысты қарастырылады.
Кейбір лингвист зерттеушілер кеңістік ұғымына тек теориялық және практикалық тұрғыдан қарап қоймай, физикалық кеңістікпен қатар, қиялдан туындаған кеңістіктің болуын да қарастырады, сондай ақ кеңістік басты кейіпкердің ой түюін, оның барлық суреттеу барысындағы дамуын да білдіруі мүмкін деп пайымдайды [23]. Сондай ақ ол кейіпкерлердің бір-біріне деген қарым-қатынасын, сипаттап, кеңістікке меңзеу оқиғаларды немесе объектіні локалдандырып қоймай, көркем туындының кейпін қалыптастырады.
Қиялдан туындаған кеңістік бірқатар ерекшеліктерге ие, алдымен ол толығымен ойдан шығарылған болуы мүмкін, бұл жағдайда өмірде жоө географиялық объектілер және атаулар жайлы айтылуы мүмкін, екіншіден оқиға орны шынайы бар кеңістік болуы мүмкін. Бірақ, бұл кезде де ол түрлі себептерге байланысты түпнұсқамен толығымен тұспа-тұс келмеуі мүмкін. Кеңістік локалдылығы тілдік құралдарды пайдалана отырып, санадағы күнжелікті қарапайым бейненің көрінісін беру ретінде қарастырылуы мүмкін. Заттардың да кеңістік сипаттамалары болуы мүмкін, мысалы көлік құралының шамы объект алға қарай жылжитын алдыңғы жағында орналасқан, яғни ол түрлі тәсілдермен берілетін ішкі бағдарға ие. Ішкі бағдардарды білдірудің тағы бір тәсілі қозғалысқа тән бағыт болып табылады. Мұнда алдыңғы бөлігі болып объектінің қозғалыс бағыты саналады, бұған адамдардың пайдалануына қарай қозғалатын қатынас құралдарын мысал ретінде келтіруге болады. Осы қағида бойынша объектілер бағдарының үшінші категориясын атап өтуге болады, мұнда адамға қарсы орналасқан, яғни адам жұмыс барысында қарап тұратын жағы алдыңғы болып саналады. Бұл категорияға компьютер, станоктар секілді заттарды жатқызуға болады.
Жоғарыда баяндалғаннан туындайтыны, кеңістік локалдылығының біркелкі болмауында, атап айтқанда ішкі және сыртқы координаттар жүйесінің арасындағы айырмашылықтар. Мұндағы салыстырмалы және ішкі айырмашылық объектіні қай тұрғысынан қарастыруға да байланысты болып келеді. Салыстырмалы жүйеде кеңістік локалдылығы қабылдаушының тарапынан сипатталады, ал локалдылық объектісі мен референция объектісі сәйкес келмейді. Ішкі жүйеде локалдылық қадағалаушының көзқарасына тәуелді емес. Бұл ретте айырмашылық баяндаушы түйінді болып табылатын жүйе немесе объектінің тік немесе көлденең орналасуына байланысты болатын жүйе болып табылады.
Қорыта келгенде, кеңістік локалдылығының сипаттамалары физикалық немесе қиялдан туындаған кеңістік болатынына байланысты және де бұл орайда зерттеушілер әлі де бір нақты ұстанымға келген жоқ деуге болады.
1.3. Кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесі
Тілде локалдылықты беру үшін көптеген тілдік құралдар пайдаланылады. Олар түлі тілдерде әртүрлі тәсілмен беріліп, бір тілдің шегінде ғана бірнеше тәсілдермен безендіріліуі мүмкін. Кеңістік локалдылығының мәселесі туралы айтылғанда, локалдылықтың өрісі лексикалық-семантикалық болып келетіндігіне мән беріледі. Бұл орайда тіл материалының берілуіне байланысты аталған жәйт кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесін айқындауға негізді құрайды. Кеңістік локалдылығының жоғарыда аталған ғылыми еңбектердегі жіктемесіне сүйенсек, олар келесі кеңістік демеуліктерінің функцияларынан туындайды:
-бірінші функция-номинативтік, яғни объектілерге сәйкес келетін кеңістіктің белгілі бір сегменттерін бөліп көрсету;
-екінші функция-түрлі кеңістік бағдарларын белгілеу, яғни демеулік жазықтықтағы орналасу жерін анықтайды. Бұл ретте, кеңістік лексикасының семантикалық мазмұны дамның кеңістікті қабылдау ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер мынаны қамтиды:
-бір объектінің екіншісіне қатысты орналасқан жерін анықтау;
-кеңістіктің үш көкжиегі: тік, алдыңғы және бүйірлік;
-бағдардың түрлерін бөлектеу: эгоцентрлік, салыстырмалы, абсолюттік.
Бұдан туындайтыны, кеңістікті келесі категорияларға бөлуге болады:
1) Географиялық кеңістік-географиялық атауларды қамтиды.
2) Ландшафтық кеңістік.
3) Антроптық кеңістік- бұл категория адам кеңістігінің ерекшеліктерін қамтиды.
4) Жер кеңістігі-табиғаттың, ауа-райының, фаунаның және т.б. сипаттамаларын қамтиды.
Мұнымен қоса, кеңістік локалдылығы келесі сипаттарға ие:
-мөлшер (үлкен, кіші, аласа. Биік және т.б.);
-еніқалыңдығы;
-жақындығыалыстығы (ұзын, терең, таяз және т.б.);
-шектеулілігішексіздігі.
Осы аталған категориялар мен белгілер кеңістік локалдылығын жүйелеудің негізін құрап, кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесіне арқау болады.
Осы бағыттағы зерттеу жұмыстарының негізінде кеңістік локалдылығы топонимдармен, жеке атаулармен, зат есімдермен, сондай ақ басқа сөз таптарымен берілуі мүмкін, мысалы, , мысалы, er, dort, innen, osten, Westen. Неміс тілінде бағытты білдіретін етістіктер, сондай ақ демеуліктер мәнмәтіндік тұрғыдан кеңістік локалдылығын сипаттауда маңызды орынға ие.
Осылайша, кеңістік локалдылығының жіктемесін мынадай көрсетуге болады:
1) атау есімдері арқылы беру (географиялық атаулар, халықтардың аттары)
2) ландшафты сипаттау арқылы (географиялық ландшафт, қала ландшафты)
3) нақты зат есімдер арқылы.
Кеңістік локалдылығының келтірілген жіктемесі антропоцентрлік тәсілге негізделген, оның астарында адам санасымен тілдің басты бейнесі ретінде қабылданатын әлемдік бейне жатыр.
Кеңістік категория ретінде үлкен маңыздылыққа ие, себебі кеңістік адамның әлемді қабылдау түйсігінің негізін қалайды. Кеңістікте бағдарлана отырып, адам шынайы өмірдің ерекшеліктерін айқындайды, кеңістік әлемдік болмыстың өлшемдерін көрсетіп, адам тәжірибесінің басты нысаны болып табылады.
Ортағасырдағы кезеңде басқа да салалардағы өзгерістер секілді кеңістік туралы түсінік те түбегейлі өзгеріп, жаңа сипатқа ие болады. Мұндағы өзгеріс негізінен аңыз кеңістік құрылымын берудің жалғыз тәсілі болудан алшақтап, жер, география, кеңістік туралы адамдардың түсінігі өзгере бастауымен байланысты. Бұл кезеңде кеңістік ерекше сипатқа ие болып, арнайы бір түсінікпен қабылданды. Зерттеуші Е.С.Яковлева өз еңбегінде осы туралы былай деген: Кеңістік идеясы динамикасын електен өткізер болсақ, әлем мен адамзат дамуының барысында кеңістіктің сығымдалуы, мекенделуі және игерілуі орын алады. Алдымен ол барлық жерде кездессе, оның құрылымын иерархиялау заттар мен адам әлемі арқылы өтеді, кеңістік бірізділігі мен біртектілігінен айырылып, әртекті және әр бөлігі түрлі құндылықтарға ие болады [22].
Адам кеңістік ұғымын туа бітті сезіне бермейді, оның кеңістік туралы ұғымы қоршаған мәдени ортасына қарай қалыптасады және заманауи кеңістік ұғымы орта ғасырдалық кезеңдегі кеңістік ұғымынан мүлдем өзгеше. Алғашқы дәуірдегі өмір сүрген адамның кеңістік бағдары барлық адамзат пен қоршаған нәрселерді басқаратын тылсым күш ретіндегі бейтарап координаттар ретінде қабылданып, кеңістіктегі әрекеттер жақсы, жаман, қауіпті, қауіпсіз секілді санаттарға бөлінген, сәйкесінше қасиетті кеңістік, киелі мекен деген түсінік басымдыққа ие. Орта ғасырдағы адамзаттың аңыздан шынайылыққа деген өтпелі кезеңі осы ұғымдардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді. Ортағасырлық кеңістік концептісінің ерекшелігі оның рухани, жоғарғы және төменгі кеңістіктің проекциясын білдіретіндігінде болып табылады. Мұндағы жалпы ой кеңістіктің бір метафизикалық кеңістік ретінде қабылдануы, яғни ол доминантты лексемамен берілген, мысалы, himele -аспан,, himelrîche-көк тәңірі, der gotes sun-құдайдың баласы, der heilige geist-қасиетті рух.
Кеңістік семантикасына ие тілдік материалды талдаудың нәтжесінде лексикалық бірліктердің кеңістік семантикасымен өзектендірілуі көбіне арнайы мәнге ие болып, ортағасырлық әдебиет мәтіндерінің жанрлық ерекшеліктерімен байланысты екендігін көреміз.
Орта ғасырлық кезеңдегі кеңістік концептісінің ерекшеліктеріне тоқталар болсақ, осы саладағы зерттеулерде айқындалған діни-моральдық құндылықтарды атап өтуге болады. Бұл кезеңге тән қоршаған ортаны діни тұрғыдан қабылдау жер бетіндегі кеңістіктің жаратушы әлемімен астасып жатуына алып келеді.
Орта ғасырдық әдебиетіндегі географиялық кеңістік діни-мифологиялық ретінде берілген. Орта ғасырда өмір сүрген адамзатты қоршаған дүние оның өмірге деген көзқарасынынң мәнмәтінінде қабылданды, кеңістік мифологияның кейіпкерлеріне толы болды, ойдан шығарылған қиялдағы кеңістік түрлі құбылыстарға ие болып, кәдуілгі ретінде қабылдануы қатардағы нәрсе ретінде қарастырылды.
Орта ғасырдағы адамдардың санасындағы үй ұғымы жаулар мен табиғи апаттардан тығылатын мекен ретінде басты орында тұр. Сонымен қатар, алыс пен жақын ұғымы, яғни маған тиесілі немеес бөтен, жанашыр немесе жау деген секілді түсініктер сол замандағы адамдардың өмір сүру болмысын айқындап, санасының деңгейін де көрсетеді.
1.4.Орта ғасырлық кезеңдегі кеңістік концептісінің ерекшеліктері
Бұл жұмыста біз ортағасырлық кезеңдегі адазаттың кеңістік ұғымын қалай қабылдағанына нақты тоқталып өтеміз. Ортағасырлық кезеңдегі кеңістік туралы түсініктің ерекшелігі оның діни-моральдық құндылықтармен тығыз байланыста болғандығында жатыр. Осыған байланысты жер бетіндегі мен тылсым дұниенің географиясы өзара астасып кетеді. Жер кеңістігінің амағымен қатар тәңір әлемінің аумағы да болды, сәйкесінше кеңістік жақсы және жаман деп бөлінуі мүмкін. Осы кеңістіктер арасындағы шекара адамның, барлық заттардың және тұтастай алғанда бүкіл әлемнің бойында жатыр. Сонымен бірге, кеңістіктің әркелкі түрлерінің арасында сапалық иерархия анықталып, ана дүние қай жағынан болмасын артық деп қабылданады [25].
Ерте ортағасырлық әдебиетте кеңістік діни-мифологиялық ұғым ретінде берілген [24]. Ортағасырлық адамзатты қоршаған нәрселердің барлығы жоғарыда атап өткендей оның қоршаған әлем туралы түсінігімен астасып жатады. Кеңістік аңыздағы кейіпкерлермен толтырылып, табиғатқа тәңір ретінде қарау қалыпты жағдай болды. Рыцарьлар романы дәуірінде қиялдан туындаған кеңістік түрлі кереметтерге толы болып, шүбәсіз шындық ретінде қалыптасты.
М.М.Бахтин кеңістікті хронотоп ұғымына кіргізіп, оны уақытпен бірлестікте қарастырған және басыңқы рөлге уақыт ие болған. Оның пайымдауынша хоронотоп көркем туындыдағы нысан мен кейіркердің құрылуына қатысты болып, ол белгілі бір мәдениет тасымалдаушысы, яғни дүниетанымдық деңгейді көрсетуші ретінде орын алады.
Ортағасырлық әдебиеттегі кеңістікті қарастыратын болсақ, ортағасырлық адамның санасындағы басты нәрсе үйдің жаудан қорғанатын тұрақты орын ретінде қабылдануы болып табылады. Тағы бір жетекші идея, алдыңғы тармақтарда айтып кеткеніміздей өзімдікі-басқаныкі деген түсінік.мемлекет пен құқықтың дамуымен қатар өз кеңістігін маңызды саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени орталық ретінде қабылдау өзектене түседі. Бұл орайда басқаның кеңістігі алыс, жаман, түз, сыртқы, қараңғықауіпті секілді қабылданады, яғни басқаның кеңістігіне теріс баға беріледі.
Өзінікі мен басқаныкі арасындағы шекара қандай да болмасын кедергінің көмегімен белгіленеді, әдетте бұл орман, теңіз, шөлейт және т.б. болуы мүмкін. Бұл аталған локалдық қатынастарды беру құралдары ең алдымен зат есімдер мен сын есімдер болды.
Бұдан бұрын да атап өткеніміздей, тік және көлденең оппозициясы ерекшеленеді, кеңістік тіктігі (вертикалы) жер мен көктегіні қарсы қоюен айшықталып, үш сфераға бөлінген, яғни, киелі (аспандағы), профандық (адамға тән, жердегі) және жын-періге тән. Ал, көлденеңге келер болсақ, ол географиялық, модель адамдардың сол кездегі өздерін қоршаған әлем туралы нанымына, түсінігіне негізделеді. Бұған батыс пен мұсылман қауымның қарсы тұруын да жатқызуға болады, себебі христиандық, яғни батыстың орталығы сол кезде мұсылмандардың иелігіндегі Иерусалим болды.
Қорытындылай келе, тағы да ортағасырлық дәуірдегі қоршаған әлемді қабылдаудың заманауи кезеңмен салыстырған мүлдем өзгеше болғанын, кеңістік ұғымын түсінуде басты орында христиан діні тұрғанын, сондықтан да кеңістік туралы түсінік жоғары және жақсы ұғымдарымен астасып жатқанын атап өтеміз. Нәтижесінде осындай кеңістік туралы түсінік пен қабылдаудың негізінде кеңістікті белгілейтін тілдік құралдардың қалыптасуы орын алды.
1-тарау бойынша қорытынды.
Отандық және шетелдік лингвист ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, кеңістік ұғымына қатысты көптеген пікірлер мен оны зерделеуге қатысты бірқатар тәсілдердің бар екеніне көз жеткіздік. Олардың әрқайсысы локалдылықты берудің түрлі тілдік тәсілдеріне негізделген және шынайы болғанды қиялдан туындағанмен салғастыру, осы категорияларды түрлі халықтардың қабылдауы қарастырылған.
Ғалымдардың басым көпшілігінің пікірінше, кеңістік координаттарының жүйесі үш компоненттен тұрады, орнын атау қажет болатын объект, объектінің кеңістікпен қиылысатын нүктелері және осы екі компонент қарастырылатын бастапқы нүкте. Объектбастапқы нүкте әдетте тілде лексикалық, грамматикалық және синтаксистік құралдар арқылы беріледі, ал бастапқы нүкте мәнмәтінмен айшықталады.
Объектінің бағытына келер болсақ, ол сан қырлы, оның ішкі және сыртқа бағыты болуы мүмкін, ол объектінің қалай пайдалануымен және оның қай бағытта қозғалуымен шартталады. Сәйкесінше ішкі бағытты оны пайдаланатын адам жасайды және де адам кеңістіктегі заттардың тұрғылануын сипаттайтын жүйенің ішінде болады.
Кеңістікті меңзейтін тілдік құралдармен қатар, осы ақпаратты беретін экстралингвистикалық құралдар да бар. Мұндай құралдар ситуациялық мәнмәтін, әлем туралы жалпы білім және мәдениет туралы түсінік пен жалпы адамзатқа тән логика болып табылады.
Сондай ақ локалдылықты білдіретін тілдік құралдар түрлі көзқарас тұрғысынан да зерделенеді, зерделеу объектісі сөздің семантикасы, олардың белгілі бір сөз табына тиесілілігі және т.б. болуы мүмкін. Зерттеу материалының ерекшелігі де назардан тыс қалмай, оның қай кезеңге жататындығы да маңызды орынға ие. Мысалы, ортағасырлық дәуірдің кеңістігіне қиялдан туындау тән, ал оларды беру тәсілі сол дәуірдің тіліне сай болып келеді.
Біздің жұмысымызда ортағасырлық кезең әдебиетіндегі кеңістік ұғымының берілуі қарастырылып, қазіргі заманмен салыстырғандағы кеңістік ұғымына қатысты көзқарас айқындалды. Бұл кезеңде ең алдымен халықтың өмір сүруі тәуелді болған табиғи циклдер айқындалса, екіншіден адамдардың көзқарасына дін барынша көп әсер етіп, діни мерекелер мен киелі заттар мен адамдар тілде өз көрінісіп тапқан, кеңістік көрсеткіші ретінде қызмет атқарған. Сонымен қатар баяндаушы тұлға коммуникацияның түпқазығы болып, көбіне бастапқы нүкте ретіндегі орында болған.
ІІ-бөлім. Неміс тіліндегі кеңістік қатынастарының категориялары
Неміс тіліндегі кеңістік қатынастарының категориялары туралы зерттелген еңбектерге жасалған шолудың нәтижесінде ортағасырлық кезеңдегі біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбына сәйкес келетіні эпос жанры екендігін айқындадық. Сондықтан өз жұмысымызда осы дәуірдегі өмір сүрген адамдардың кеңістікті қалай қабылдағанын зерделеу мақсатында неміс тіліндегі ортағасырлық эпос Небелунгтар туралы жыр талдау материалы ретінде қарастырылды.
Көптеген уақыт бойы адамдар санасында кеңістік қатынастары маңызды рөлге ие болған жоқ. Тек орта ғасырда ғана бұл категория дами бастады және бұны әлеуметтік және саяси факторлардың әсері ретінде түсіндіруге болады. Осыған байланысты тіл кеңістікті білдіру құралдарымен толыға бастады, осы бағытта жүргізілген зерттеулерден кеңістік туралы түсініктің діни ғымдармен қатар өмір сүргенін байқауға болады.
2.1 Уақыт қатынастарының категориясы кеңістік қатынастарының құрамдас бөлігі ретінде
Кеңістік пен уақыт адам ойлауының басты категориялары болғандықтан түрлі ғылым салаларының басты зерттеу пәні болып табылады. Қай ғылым саласын алсақ та барлығына ортақ нәрсе осы екі категорияның өзара байланысты нәрселер ретінде қарастырылуы болып табылады. Бұл категориялар лингвистикалық тұрғыдан да жіті қарастырылып, кеңістік координаттар жүйесінің локалдандыру объектісімен (локатум), локатумның орналасқан жерін көрсетуге арналған объектімен (репатум) және локатум мен репатум қарастырылатын перспективаны анықтайтын координаттар жүйесінің бастапқы нүктесі болып табылатын үш логикалық болмыстан құралған. Осы үш болмыс уақыт семантикасына қатысты теориялық тәсілде де қолданылады. Ғалымдардың еңбектеріне жасалған шолу олардың көпшілігі уақытты мерзім шәкіліндегі үш нүкте қатынастарыныңайырмашылығы ретінде сипатталады, атап айтар болсақ, оқиға нүктесі, сөйлеу нүктесі және салыстырмалы нүкте [5,10,20,23]. Осылайша, уақыт және кеңістік координаттар жүйесінің негізін салыстырмалы бастапқы нүктелер құрайтынын көруге болады.
Дегенмен, локалдылық пен темпоралдылық арасындағы айырмашылықты көрсете отырып, А.Мозер уақыт өткеннен қазіргі кезге дейін қайтарымсыз жылжитынын айтады. Уақыттың үш басты сипаттамасына уақыттың сәті, ұзақтығы мен бағыты жатса, кеңістікте көптеген бағыттарда қозғалуға болады, ал уақытта тек бір бағытта қозғалу мүмкін. Уақыт сағатсыз да жылжитын болса, кеңістік объектілермен байланысты ғана бола алады.
Екі категорияның да өзіндің координаттар жүйесі бар, әрбір жүйеде жасалған нұсқаулар тексерілетін бағдар болуы тиіс. Көптеген жағдайларда мұндай бағдар әрекетті жасаушы адам болып табылады, сондықтан жүйеде берілген координаттарды дұрыс түсіну үшін бізге оның тұрғылануын, оның осындасы мен қазірін түсіну маңызды болып табылады. Соңғы екі ұғым атропоцентрлік тәсілдегі түйіндісі болып табылады және осы дипломдық жұмыстың негізінде жатыр.
Уақыт категориясын беру үшін тілде бірнеше құралдар пайдаланылады. Олар тікелей, жанама, айқын және бүркеме болуы мүмүкін. Оның үстіне түрлі тілдердегі уақыт ұғымы тілге байланысты әртүрлі берілуі мүмкін және сәйкесінше бір тілдің шегінде де уақытты білдіруге бірнеше тәсілдер қолданылуы мүмкін.
Уақыт қатынастарын әдебиет тұрғысынан, немесе тілдік тұрғыдан қарастыруға болады, бұл ретте әдебиет тұрғысынан кейіркерлерді қарсы қою пайдаланылса, тілдік тұрғыдан өзгешелеу үшін басты өлшемдер ретінде олардың грамматикалық белгілері алынады.
Темпоралдықты көрсету құралдарына жіктеуге келер болсақ, олар лексикалық, лексикалық-грамматикалық, морфологиялық және синтаксиситік деңгейлердің біріне жатқызылуы мүмкін. Мұндай жіктеу әрбір деңгейдің ішкі деңгейлерін нақтылауды қажет етеді, себебі материалды грамматикалық белгісіне қарай өзгешелеу уақыт қатынастарының күрделі құрылымын толыққанды сипаттай алмайды.
Лексикалық деңгейде темпоралдық көріністерін Л.И.Ларина қарастырып, уақытты көпшілікке танымал етістік категориясы, арнайы лексика мен мезгіл пысықтауыштары арқылы берумен қатар, фондық лексика, тарихи тұлғаларды, әйгілі оқиғаларды атау, архизмдерді, неологизмдерді пайдалану, түрлі уақты мерзімдеріндегі пейзажды суреттеу секілді басқа да құралдардың болуын атап өтеді [26].
Өз жиынтығында тиісті функционалдық-семантикалық өрісті құрайтын, кеңістік пен уақыт категорияларын білдірумен байланысты морфологиялық, лексикалық және синтаксистік құралдардың болуы уақыт пен кеңістік категорияларының тілдік сипаттау мүмкіндіктерін шектемейді. Тілдік семантикадағы заттар мен құбылыстардың кеңістік және уақыттық сипаттамаларын берудің ерекше тәсілі локативтік немесе темпоралдық лексика сыныбына жатпайтын, бірақ қоршаған орта шындығының бірін білдіретін зат есімдердің лексикалық мәніндегі нақтылайтын семалардың бірі ретінде бекітілуі болып табылады. Семалар мәннің құрылымдық компоненті ретінде өз тұрғысынан және иерархиялық мәртебесі бойынша бірдей емес болғандықтан, темпоралдық және локативтік белгілердің фуекциялары мұндай бірліктер семантикасында кең ауқымда құбыла алады. Өз мәртебесі бойынша категориялық сематикалық компонент болмастан, локативтік пен темпоралдық белгілері лексикалық мәннің өзегіне нақтылайтын семалардың бірі ретінде кіре алады және сәйкесінше қоршаған әлемнің заттар мен құбылыстарын өзгешелейтін рөл атқара алады, мысалы: мысық-марғау, төбе-шаңырақ, бие-айғыр және т.б. Сонымен қатар, импликациялық сипаттағы импликационалдың бір бөлігі бола отырып периферияда болуы мүмкін. Бұл орайда оллар категориялық сематикалық белгілері бойынша қосымша, ілеспелі семалардың қызметін атқарады. Локативтік және темпоралдық семалар талданып отырған бірліктер мағынасында категориялық болмай интенсионалдық және импликациялық рөлдерді атқаруы мүмкін [27, 28].
Уақыт кеңістікпен бірге адам әрекетімен байланысты бірегей категория болып табылады. Адам кеңістік пен уақытта өмір сүріп қана қоймай, осы координаттар жүйесінің көмегімен шындықты қабылдап, әлемнің болмысын жасайды. Анықтамалық әдебиеттерге сүйенсек те, сөйлеудегі ең көп қойылатын сұрақтар қашан және қайда деген сұрақтар екен. Кеңістік пен уақыт семантикасы тілдік жүйенің барлық деңгейлерінде түрлі құралдар арқылы көрініс табады, сондықтан кеңістік пен уақыт құрылымдық-семантиалық категориялар болып табылады және уақыт категориясы кеңістік категориясының құрамдас бөлігі болып табылады.
2.2 Кеңістік қатынастарын білдірудің тәсілдері
Адамның кеңістік туралы түсінігі әлемдік лингвомәдени көріністің ажырамас бөлігі болып табылады және осы типтегі түсінікті білдіру барлық халықтар тілдеріне тән сипаттама болып табылады. Бұл адам өмірінің кеңістікпен тікелей байланысты болуымен түсінідіріледі және де адамның денесі қоршаған орта заттарымен қатынасты ұғынудағы басты кеңістік бағдары болып келеді. Осылайша, лингвистердің көптеген жылдар бойғы кеңістік категориясына деген қызығушылығы кеңістік семантикасын білдіру құралдарына талдау саласындағы зерттеулер нәтижесінде алынған деректердің көптүрлілігімен түсіндірілуі мүмкін. Кеңістік қатынастарды білдіру мәселесін ғылыми тұрғыдан зерделеудегі айқындалған басты үш бағытты ажыратып көрсетуге болады:
1. функционалық-грамматикалық;
2. лингвомәдени;
3. когнитивтік.
Кеңістік қатынастарын білдіру үшін пайдаланылатын тілдік құралдардың жіті қарастыратын болсақ, Небелунгтар туралы жыр эпосындағы кеңістік қатынастарын білдіруді талдау арқылы практикалық тұрғыдан тілдік құралдардың іске асуын көрсете аламыз.
Жоғарыда атап өткеніміздей, локалдылық абсолюттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Бекбаева Жазира Айбековна
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесі (көркем шығармалар мысалында)
Мамандық 6В01720 Шет тілі:екі шет тілі (неміс тілі)
Астана 2023
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Филология факультеті
"Шетел филологиясы" кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___ ___________ 20___ж.
Шетел филологиясы
кафедрасының меңгерушісі
_________ т.ғ.к.профессор
Бижкенова А.Е.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесі (көркем шығармалар мысалында)
Мамандық 6В01720 Шет тілі: екі шет тілі (неміс тілі)
Орындаған:
Бекбаева Ж.А
Ғылыми жетекші:
Бейсембаева Г.З.
Астана 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім. Кеңістік категориясының теоретикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...6
0.1 Лингвистикадағы локалдылық ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .7
0.2 Кеңістік локалдылығының негізгі сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 10
0.3 Кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...12
0.4 Орта ғасырлық кезеңдегі кеңістік концептісінің ерекшеліктері ... ... ... ... .14
II бөлім. Неміс тіліндегі кеңістік қатынастарының категориялары ... ... ... ... ... .1 7
2.1 Уақыт қатынастарының категориясы кеңістік қатынастарының құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Кеңістік қатынастарын білдірудің тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 19
2.3 Абсолюттік локалдылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3.1 Жалқы есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.4 Салыстырмалы локалдылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.4.1 Мекен бағыныңқы сөйлемдері салыстырмалы локалдылықтың көрінісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.5 Кеңістік қатынастарды білдіру тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Пайдаланылған әбедиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
КІРІСПЕ
Кеңістік категориясын адам санасы қалай қабылдайтыны туралы мәселе көптеген уақыттан бері ғалымдардың зерттеуіндегі басты тақырыптардың бірі болып келеді. Біздің жұмысымыздағы ерекше мән берілетін мәселе осы категорияның тілдегі көрінісін көркем әдеби туындыға талдау жасай отырып, түсіндіруге тырысу.
Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесі әлемді қабылдау мен қатар адам өмірінің барлық тіршілік әрекетінің де маңызды категориясы болып табылады. Кеңістік ұғымы екі тұрғыдан қарастырылады, біріншіден ол философиялық тұрғыдан материя болмысының негізгі нысаны ретінде болмыстың негізгі категориясына жатқызылады. Кеңістіктің абстрактілі ұғымын зерделеуге көптеген ғалымдар атсалысып, солардың ішінде неміс классикалық философиясының өкілдері И.Кант, Г.Гегель. Л.Фейербах, Ф.Шеллинг, А.Шопенгауэр осы ұғымды негіздеуге зор үлесін қосқан. Бұл жұмыстарда кеңістік мінсіз жаратылыс (absoluter Raum), болмыс (Raum des Seins), кеңістік пен уақыт пайымдау формасы ретінде (Raum und Zeit sind Formen des Anschauens) қарастырылады.
Екінші тұрғыдан алғанда, лингвистер кеңістік ұғымын әмбебап концептілер санатына жатқызады. Әмбебап концептілердің анықтамасы нақты берілмегенімен, лингвистердің пайымдауынша концепт адам санасындағы мәдениеттің жиынтығы, яғни ол қандай да бір ұлттық-мәдени қауымдастықтың мәдениетімен шартталады. Осыдан туындайтыны концептінің мәдени шартталуы оны зерделеу үшін көркем әдебиет шығармаларындағы мәдениеттің кеңінен сипатталған мәнмәтінін қарастыруды көздейді. Біздің ғылыми зерттеуіміз тек лингвистикалық шеңберде болғандықтан, біз кеңістік ұғымын осы тұрғыдан қарастырамыз және оның қырын жан-жақты талдаймыз.
ХХ-ғасырға дейін көркем шығарманың кеңістік тұрғыдан ұйымдастырылуы әдебиеттану саласының мәселесі ретінде қарастырылмай келіп, өткен ғасырдың басында орыстың көрнекті ғалымы М.М.Бахтин алғаш рет осы мәселені көтеріп, айтарлықтай ізденістердің авторы болды. Бұл мәселені зерттеуді одан әрі жалғастырған алыс және жақын шетелдік ғалымдар: О.Шпенглер, М.Хайдеггер, Ю.М.Лотман, Н.Н.Болдырев, Е.А.Воробьева кеңістікті лингвомәдени категория ретінде қарастырып, кеңістік лексикасын және кеңістіктің суперкатегориясын қалыптастыратын оның жекелеген концептерін зерделеген. Отандық ғалымдарға келер болсақ, кеңістік мәселесіне қатысты ғылыми ізденістерді Б.Момынованың, Г.Смагулованың, Қ.Жұбановтың, Ә.Қабдолқайырұлының еңбектерінен көреміз. Аталған ғалымдардың еңбектері дипломдық жұмыстың тақырыбын ашу және негіздеу үшін теориялық-әдістемелік еңбектер ретінде басшылыққа алынды.
Осы бағытта отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне жасалған шолу кеңістік мәселесіне қатысты ғылыми негізделген еңбектердің барын
көрсеткенімен, кеңістік концептісінің жіті қаралмағанын байқатады, және бұл кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесін көркем шығармалар мысалында зерделеуге бағытталған біздің дипломдық жұмысымыздың өзектілігін айқындайды.
Осы жұмыстың объектісін кеңістік ұғымы құрайды, ал оның пәні локалдылық көрінісін беру құралдары болып табылады.
Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесін көркем шығармалар мысалында зерделеу тақырыбындағы дипломдық жұмысымыздың мақсаты кеңістік ұғымын негіздеу және тілдік құралдарын көрсету болып табылады.
Аталмыш мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттердің шешімін табу көзделген:
* Лингвистикадағы локалдылық ұғымын сипаттау;
* Кеңістікті категория ретінде негіздеу;
* Локалдылық көрінісін берудің тілдік құралдарын айқындау;
* Айқындалған құралдарды жіктеу және талдау.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы кеңістік локалдылығының неміс және қазақ тілдеріне тән ерекшеліктерін айқындауға деген алғаш рет талпыныс жасалуында болып табылады.
Жұмыстың теоретикалық маңыздылығы:
oo Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесін көркем шығармалар мысалында зерделеу тақырыбындағы ғылыми ізденістерден алынған нәтижелерді, яғни осы тақырыптың теориялық-ғылыми тұрғыдан негізделуін шетел филологиясы, шетел тілі мамандығының студенттері ғылыми жұмыспен айналысу кезінде пайдалана алады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы:
oo Кеңістіктің мәдени-семантикалық бейнесінің неміс және қазақ тілдеріне тән ерекшеліктерін айқындау мақсатында жасалған талдау үшін пайдаланылған әдістер мен тәсілдерді студенттер көркем мәтінмен жұмыс жасау кезінде практикалық жұмыстарында, сондай ақ болашақта мұғалім ретінде оқушылармен шетел тілі пәнінен оқу процесін ұйымдастыру барысында пайдалана алады.
Дипломдық жұмыста пайдаланылған әдістер мен тәсілдер:
1.Сипаттамалы
2.Тарихи-салыстырмалы
3.Жинақтау
4.Топтау
5.Талдау жасау
Зерттеу жұмысының 1-бөлімінде зерттеу тақырыбына байланысты тіл білімі теориясындағы еңбектерге, кеңістіктің локалдылық категориясын ашу үшін кеңістік, кеңістік локалдылығының көрсеткіштеріне қатысты жарық көрген еңбектерге шолу жасалынды. Көркем шығармалардағы кеңістіктің категориясының ашылуы нақты тілдік деректермен негізделді.
Зерттеу жұмысының 2-бөлімінде локалдылығының сипаттамалары неміс және қазақ тілдеріндегі өзіндік ерекшеліктері нақты мысалдарға негізделе отырып талданды және түсіндірілді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2-бөлімнен және қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-бөлім. Кеңістік категориясының теоретикалық негіздері
Тілдегі кеңістік қатынастарды білдіру шетелдік германистика саласында жеке ғылыми зерттеудің өз алдына жеке саласына айналған кеңістік лингвистикасының басты мәсеесі болып табылады. Бұл жағдай осы дипломдық жұмысымыздың өзектілігін айқандай түседі және бұл заманауи лингвистикадағы зерттеушілердің кеңістік категориясына деген қызығушылығымен, сондай ақ кеңістік ұғымдары мен қатынастары туралы жүйелі де түбегейлі зерделенген жұмыстардың болмауымен шартталады. Жеке тұлғаның өзін қоршаған кеңістік әлемімен өзара қарым-қатынасы кеңістік концептісін тілдік тұрғыдан безендіруге үлкен ықпал етеді және іргелі ұғымдардың қатарына жатады, сәйкесінше әлемнің кеңістік бейнесінің ұғымына жатады [5].
Заманауи лингвистикадағы кеңістік ұғымының өзектілігі әлемдік коммуникациялық кеңістік, мәдениетаралық кеңістік, когнитивтік кеңістік, ақпараттық кеңістік, әлеуметтік кеңістік, білім беру кеңістігі және т.б. секілді көптеген атрибутивтік тіркестердіңтуындауымен расталады. Кеңістік сөзінің этимлологиясына үңілетін болсақ, кеңістік категориямына қатысты анағұрлым толық та, анық көріністі алуға болады. Өзінің зерттеу жұмысында орыс ғалымы Ю.В. Гринкевич кеңістік ұғымына жан-жақты тоқталып, бірнеше тілдердегі кеңістік сөзінің шығу тегіне тоқталады, зерттеушінің пікрінше егер орыс тілінде пространство страна, сторона сөздерінен туындаған, латын тілінде spatium, француз тілінде espace және ағылшын тілінде space, ал неміс тілінде raum - бос, таза, ығыстыру, босату дегендерді білдіреді [9]. Айта кетерлік жәйт, барлық аталмыш тілдердегі кеңістік сөзі генетикалық тұрғыдан алғанда өзара байланысты, ал лексикографиялық анықтамалық әдебиет көздеріне жүгінер болсақ, лингвистикадағы осы категорияның негізгі атауын білдіру үшін кеңістік, локалдылық, орын , локативтілік және т.б. терминдер қолданыста бар екені мәлім.
Кеңістік категориясын білдірудің тілдік құралдарына арналған ғылыми зерттеулердің жеткілікті саны көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған, атап айтар болсақ: Ю. Д. Апресян, Т. В. Булыгина және А. Д. Шмелев, М. И. Всеволодова және Е. Ю. Владимирский, В. Г. Гак, Е. С. Кубрякова, Е. С. Яковлева, Н.Д. Арутюнова, И. М. Кобозева, Д. А. Салимова және т. б. кеңістіктік қатынастарға қатысты тың ойларға бағыт берген [5, 6,7,8,10,11].
Кеңістіктің мәтіндік категориясының теориялық негіздері М. М. Бахтин, И. Р. Галперин, Ю. М. Лотман, В. Н. Топоров, Б. А. Успенский, Л. Г. Бабенко,Д. С. Лихачевтің ғылыми зерттеулерінде баяндалған және олар кеңістік категориясының жіктемелерін әртараптан зерделеген [ 10,11, 12,5,6].
Кеңістік категориясы сондай ақ Н. А. Николина, Н. С. Болотнова және басқалардың диссертациялық жұмыстарының негізін құраған. В. Н. Топоров, л. Г. Панова, д. А. Салимова және т.б. кеңістікті мәтіннің категориясы ретінде зерделеп, осы категорияның ерекшеліктерін айқындауда өзіндік содельдерін ұсынған[5, 6,7,8,14,15].
Кеңістік категориясының категория ретінде ұсыну, лингвистикадағы өзге де категориялардың ішінен кеңістік категориясының орнын анықтау, кеңістік категриясының сипаттамасын беру мәселелері келесі ішкі бөлімдерде жіті зерделенеді.
4.1 Лингвистикадағы локалдылық ұғымы
Кеңістік ұғымы тілдің нақты қызмет етуін білдіретін құбылыс ретінде лингвист-ғалымдардың назарын аудартып, коммуникативтік әрекетте әмбебап ұйымдастырушылық бастауға ие, себебі кез-келген ойдың айтылуы шындықтың кеңістік сипатын білдіреді. Осы бағыттағы зерттеумен айналысқан ғалымдардың еңбектеріне жасаған шолу оның көп қырлы сипаттамаларының бар екендігін көрсетеді [5,9,7,10,11,13]. Аталмыш еңбектерге жасалған талдаудың нәтижесінде өз тұрғысынан алғанда күрделі болып келетін кеңістік ұғымы әлі күнге дейін түбегейлі зерттелмегенін және де толық сипаттамысының берілмегенін аңғаруға болады. Отандық лингвистика саласында қазіргі кезде осы категорияның тиісті тілдік құрылым анықталып, қалыптасты деп айту қиын. Отандық зерттеушілердің еңбектеріне жасалған шолу барысында біздің тақырыбымызбен үндес келетін бағыт көбіне Орхон хазба ескерткіштеріндегі кеңістік концептісін қарастыру біздің қызығушылығымызды танытты. Бұлеңбектерде кеңістік концептісі түркі халықтарының мәденитеін, дүниетанымын, әлем бейнесін түсіндіруге негізделген, Енисей жазба ескерткіштерінде де кездесетін мысалдар зерделеніп, түркі халқының барлығына ортақ әлем бейнесінің болғандығы тұжырымдалған [1,2,3,4].
Лингвистикадағы локалдылық ұғымы тілдік құрылымдағы элементтердің жақындығына жатады. Локалдылық шектеуі ережелердің нақты бір құрылымға қолданылуы мүмкін екендігін көрсететін аралықты шектейді. Локалдылық ұғымының мәнін анықтамалық әдебиеттен қарайтын болсақ, ол жергілікті, белгілі бір шектен шықпайтын дегенді білдіреді [16, 17].
Локалдылық индивидтердің өзара әрекет процесіндегі тұрақтылықты қолдау үшін қажетті шарт болып табылады. Әлеуметтік тәртіптің мүмкін болуының өзі адамдардың, оның кеңістіктегі құрылымдануы-уақыттың өзара әрекет локалдылығының нәтижесі. Локалдылықтың ұйымдастырылуы индивидтер арасындағы қашықтық пен олардың әлеуметтік кеңістіктегі болу нысанының жүйесі ретінде нақтылануы мүмкін. Негізінен бастапқыда философиялық ұғым ретінде қарастырылған локалдылық әлеуметтік-мәдени феномен ретінде де қарастылылған, сондай ақ лингвистика саласында локалдылық категориясы көркем кеңістікпен байланысты қарастырылады.
Мәтін кеңістіктік болып келеді, яғни оның элементтері белгілі бір кеңістік конфиурациясына ие, мәтіннің кеңістік тұрғысынан ұйымдастырылуын зерделеу оның көлемін, конфигурациясын, қайталаулар мен салғастыруды және т.б. қарастыруды көздейді. Осылайша, кеңістіктің тар және кең ұғымдары қарастырылады, кең ұғымда ол белгілі бір кеңістік ұйымдастырылуына меңзей отырып, мәтіннің кеңістік сипаттамасын қамтыса, тар ұғымда шектеулі ішкі құрылымды білдіреді. Бұл орайда олар бір-бірін өзара толықтыра отырып, бірі кеңістік архитектоникасын білдірсе, екіншісі көркем кеңістікті білдіреді [16, 5, 7].
Локалдылықтың лексикалық өрісі көп қырлы, ауқымды болып келеді және де оны реттелген сыныптар, алуан түрлі типтегі парадигмалар, тігінен және көлденеңінен құрылымдаушы семантикалық өріс құрайды. Локалдылық категориясын білдіретін құралдарға ең алдымен орынды білдіретін зат есімдер, географиялық-әкімшілік аумақтық атаулар, газет беттеріндегі айдарлар және т.б. жатқызылады.
Заманауи зерттеулердегі локалдылық ұғымының сипаттамасына тоқталар болсақ, ғалымдардың барлығы дерлік кеңістік анықтамасын бірауыздан қолдайды деп айтуға болады. Бұл сипаттамадағы басты нәрсе локаладанатын объект және локалдандыру орын алатын координаттар жүйесі болып табылады. Объектінің орналасқан жерін көлденең, тік және бүйірлік үш білдектің біріне нұсқай отырып белгілеуге болады. Бұлай нұқсау өзегі алдында, артында, жанында, астында, үстінде, оң жағында, сол жағында секілді лексемалармен көрініс табатын лексикалық-семантикалық өріспен берілген құралдар арқылы жүзеге асырылады. Мұнымен қоса, абсолюттік және салыстырмалы деп аталатын түрлі қатынастар жүйесін де атап өткен жөн. Бұған нақтырақ тоқталып өтетін болсақ, онда жалпы қалыптасқан әлемнің төрт бұрышы, мемлекеттік шекаралар, географиялық объектілер және т.б. секілді абсолюттік жүйені ажыратамыз. Ал, салыстырмалы жүйеде басты назарда баяндаушы тұрып, оның кеңістіктегі тұрғылануы маңызды орында болады. Сәйкесінше, басқа объектілердің тұрғылануы баяндаушының позициясына байланысты болып келеді, яғни кеңістік категориясын зерделеу барысындағы антропоцентрлік тәсілдің мәні де осында.
Кеңістіктегі объектінің тұрғылануын статикалық немесе динамикалық ретінде қарастыруға болады, мысалы статикалық объектіні ол тұрған кеңістік тегі нүкте туралы ақпаратты берумен локалдандыруға болады. Бұл үшін демеуліктерінің мен тиісті сематикасымен зат есімдер, сондай ақ тұру, жату, отыру, ілініп тұру және т.б. етістіктер пайдаланылады. Қозғалыстағы объектінің тұрғылануы бару пунктін және қозғалыс нысанын көрсетумен беріледі, яғни қою, отырғызу, ілу, салу және т.б. секілді етістіктерді пайдаланып беруге болады. Ал, кейбір кездері объект жүріп өтетін орындарды тізбелей отырып та қозғалыс туралы хабарлауға болады. Неіс тілінде статикалық объектілер мен динамикалық объектілер арасындағы айырмашылық септіктер арқылы да берілуі мүмкін, мысалы Dativ-статикалық қозғалыс үшін, ал Akkusativ-динамикалық қозғалысты білдіру үшін. Әдетте объектінің тұрғылануын дұрыс түсіндіру үшін басқа да сілтеуіштер, мысалы үстеулер де септігін тигізеді, әрине мәнмәтін бәрінің ішінде маңызды орынға ие.
Қорыта келгенде, локалдылық ұғымының басты мағынасы тіл біліміне тасымалданатын объективті әлемнің адам санасымен қайшылықтарға толы өзара әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Адамның тіршілік әрекетіндегі бар кеңістік факторларын тілде жүйелі түрде көрсету локалдылықты функционалдық-семантикалық категория деп санауға мүмкіндік береді. Локалдылықтың лингвомәдени және аксиологиялық негіздері бар, ол лигвомәдениеттің когнитивтік, метафорикалық, эталондық, символдық деңгейлерінде айқындалып, мәтіндерде эмотивті-вербалдық және рационалды-вербалдық бағалалу түрлерімен ұштасады. Локалдылықтың категориясы өрістік қағида бойынша ұйымдастырылған әр деңгейлі құралдар кешені болып табылады, ол тілдегі локалданудың белгілі бір нұсқаларын көрсетеді, мысалы оқиғалық-ситуативтік, оқиғалық-динамикалық, пәндік-салыстырмалы, субъектілік-бағдарлы және параметрлік нұсқаларын көрсетеді.
Локалдылық категориясы семалық ұйымдастырылуға ие, локалдылық өрісіне лексикалық бірліктердің енуі орын, кеңістік архисемаларына негізделген. Тілде локативтік мәндердің градациясы байқаады, кеңістік семасы бар өзек (орын), локалдылық семасы бар жақын периферия (кеңістік статикасы), директивтік семасы (кеңістік динамикасы), параметрлік семасы бар алыс перифериясы (пішін, көлем, ауқым, ұзақтық, қашықтық). Локалдылықтың тілдік репрезентациясында кеңістік белгілеулері мен кеңістік қатынастары өзгешеленеді және өзара әрекеттеседі.
Көптеген локалдылық атаулары туынды емес көне сөздер немесе ішкі пішіні жоқ және берілген сфераға оқиға болып жатқан орынды білдіретін функционалдық қағида бойынша енетін кірме сөздер болып келеді. Деривациялық процестер (аффиксация, сөз құру, конверсия) номинативтік сфераларды ерекшелеу және локативтік мағынаны тасымалдаушы ретінде ішкі таңбалау қызметін атқарады. Локалдылықтың функционалдық-семантикалық өрісі объективті және субъективті бағдардың, кеңістікте қозғалудың, әлемді параметрлеудің шағын өрісін қамтиды және көп өзекті құрылымды құрайды. Локалдылықты білдірудің түрлі тәсілдерінің жиынтығы өрістің парадигматикасы мен синтагматикасын анықтайды, бұл семантиканы репрезентациялауда кеңістікті немесе ондағы орналасуды лексикалық тұрғыдан білдіретін ядролық құралдар бола отырып, зат есімдер, есімдіктер мен етістіктер басты рөлді атқарады. Локалдылық мәндер мен айтылған ойлардың белсендірілуімен сипатталады, олар коммуникативтік ұстанымға байланысты ядролық, перифериялық түрлі мәндерге ие болады.
Осылайша локалдылық жетекші функционалдық-семантикалық категория бола отырып, тілдің көлемді сипаты көрініс қағидасын іске асырады. Локалдылық дегенмісіз сонымен тілдегі тұрғыланудың түрлі нұсқаларын көрсететін түрлі деңгейлердегі құралдар кешені болып табылады.
4.2 Кеңістік локалдылығының негізгі сипаттамалары
Кеңістік локалдылығын әдетте бір тіршілік иесінің немесе бір заттың орналасқан жерімен байланыстырады, яғни белгілі бір аумақ, қашықтық, аралық және т.б. Лингвистикадағы кеңістік локалдылығы көркем локалдылық ұғымымен тығыз байланыста қарастырылады. Тілдік көріністе локалдылық шынайы, перцептуалды, концептуалды,физикалық, геометриялық, географиялық, астрономиялық, абсолюттік, салыстырмалы, бос, абстрактілі, антропоцентрлік, әлеуметтік, көркем және т.б. түрлермен ерекшеленеді.
Осы тұрғыдан алғанда Ю.Ф.Лотманның: Әлемнің кеңістік бейнесі көп қабатты, ол мифологиялық универсумды, ғылыми модельдеуді және тұрмыстық ақылғы қонымды сананы қамтиды. Бұл ретте қатардағы адамның санасында бұл қабаттар гетерогенді қоспаны құрап, біртұтатас нәрсе ретінде жұмыс істейді деген тұжырымы кеңістік локалдылығының негізгі сипаттамасын анық береді деуге болады [18]. Лингвистикалық жүйеде кеңістік локалдылығы шағын және үйлесімді құбылыс ретінде кеңістік құрылымдарымен айқындалады.
Кеңістік туралы дәстүрлі тұрмыстық ұғымды басшылыққа ала отырып, И.М.Кобозева осы концептінің келесідей сипаттамаларын бөліп көрсетеді:
-Заттармен тығыз байланыс орнатылған. Кеңістіктің әдеттегі сипаттамасы бір заттың екіншісіне қатынасын көрсете отырып, ондағы қозғалып жатқан заттарды береді, бұл кеңістік заттармен ұйымдастырылады, заттармен нақтыланады.
-Кеңістік дискреттік болып табылады, құрамдас, жекелеген фрагменттерге бөлшектенеді, кеңістіктің біртұтастығы оны ғылыми тұрғыдан түсіну үшін маңызды және кәдуілгі түйсікте көрініс таппайды.
-Кеңістіктің әдеттегі ұғымы басымдықты объектілердің метрикалық қасиеттерінен гөрі топологиялық сипаттарына береді. Кеңістіктің тұрмыстық сипаттамасында мөлшердің нақты сандық сипаттамалары, объектілер арасындағы қашықтық және т.б. болмайды. Тілдегі басты кеңістік қатынастарды білдіретін тіл элементтері объектілердің кеңістік сипаттарын мінсіз етіп, олардың арасындағы қатынасты реттейді [18].
Кеңістік локалдылығы мәтіндерде жанрлық тиесілілігіне қатысты әртүрлі сипатқа ме болып келеді. Мысалы, ғылыми мәтін үшін объективті кеңістік басты маңыздылыққа ие болса, көркем мәтінге қатысты түрлі сипатқа ие көркем кеңістік маңызды болып табылады. Кеңістік локалдылығын білдіретін тіл бірліктерінің белсенді қолданылуы оның түріне байланысты болып, локалдылықтың сипатын айқындайды. Мысалы, етістік лексикасын қолдану, немесе атауларды қолдану және т.б. Кеңістік локалдылығының сипаты объектілердің бір-бірінен тыс орналасуында (жанында, астында, үстінде, артында және т.б.) және бір-бірінен белгілі бір қашықтықта орналасуында. Осы объектілердің қатар өмір сүруі және алуан түрлілігі кеңістік локалдылығының құрылымын құрайды. Кеңістік локалдылығының тіл тұрғысынан сипаттамасын талдай отырып, лингвистер адам санасы мен тілдегі кеңістік қатынастарды қабылдаудың арнайы сипаттамасы мен кодталуына тоқталып өтеді. Кеңістік локалдылығы туралы ұғым әрбір тілде көрініс табатын әлемнің ғылыми және тұрмыстық қабылдануын береді. Осы ұғымның тілдік репрезентациясы оның адам санасындағы күрделі көрінісіне негізделіп, ғылыми қағидалар, ұғымдар мен бірліктер секілді сипаттарын бейнелейді.
Сонымен қатар, тілдік тұрғыдан қабылдауда кеңістік локалдылығының шынайы, перцептуалды, концептуалды, абстарктілі және т.б. жоғарыда аталып кеткен түрлі типтері араласып жатады. Бұл орайда, кеңістік локалдылығын әлемдегі тілдік көріністі ұлттық арнайы ерекшеліктерімен байланыстырып қарастыру тіл семантикасындағы өзіндік тұстарын айқындауға мүмкіндік туғызатыны сөзсіз.
Заттардың кеңістік сипаттамасына тоқталар болсақ, олардың түрлі тәсілдермен берілетін ішкі бағыты немесе сыртқы бағыты болуы мүмкін, мысал ретінде көлік құралының шамдарын, бағдарын алуға болады. Тағы бір назар аударатын нәрсе адамның онымен жұмыс істеу барысында объектіге бағдарлануы, мысал ретінде тақта, теледидар және т.б. келтіруге болады.
Мұндағы мән беретін тұсы кеңістіктің бірмәнді еместігін сипаттайтын тұсты, атап айтқанда координаттардың ішкі және салыстырмалы айырмашылықтарына тоқталамыз. Егер салыстырмалы жүйе қабылдаушы тұрғысынан қарастырылса, ал локалданатын объект және сілтеме жасалған объект оған сәйкес келмейді. Ішкі жүйеде локалдану бақылаушының көзқарасына тәуелді емес, бұл орайда аталған айырмашылық түйінді болып келесісіне жетелеп, ішкі жүйе референция объектісімен сәйкес келуімен сипатталады, салыстырмалы жүйеге негізделген сипаттаулар референция объектісіне қатысты қарастырылады.
Кейбір лингвист зерттеушілер кеңістік ұғымына тек теориялық және практикалық тұрғыдан қарап қоймай, физикалық кеңістікпен қатар, қиялдан туындаған кеңістіктің болуын да қарастырады, сондай ақ кеңістік басты кейіпкердің ой түюін, оның барлық суреттеу барысындағы дамуын да білдіруі мүмкін деп пайымдайды [23]. Сондай ақ ол кейіпкерлердің бір-біріне деген қарым-қатынасын, сипаттап, кеңістікке меңзеу оқиғаларды немесе объектіні локалдандырып қоймай, көркем туындының кейпін қалыптастырады.
Қиялдан туындаған кеңістік бірқатар ерекшеліктерге ие, алдымен ол толығымен ойдан шығарылған болуы мүмкін, бұл жағдайда өмірде жоө географиялық объектілер және атаулар жайлы айтылуы мүмкін, екіншіден оқиға орны шынайы бар кеңістік болуы мүмкін. Бірақ, бұл кезде де ол түрлі себептерге байланысты түпнұсқамен толығымен тұспа-тұс келмеуі мүмкін. Кеңістік локалдылығы тілдік құралдарды пайдалана отырып, санадағы күнжелікті қарапайым бейненің көрінісін беру ретінде қарастырылуы мүмкін. Заттардың да кеңістік сипаттамалары болуы мүмкін, мысалы көлік құралының шамы объект алға қарай жылжитын алдыңғы жағында орналасқан, яғни ол түрлі тәсілдермен берілетін ішкі бағдарға ие. Ішкі бағдардарды білдірудің тағы бір тәсілі қозғалысқа тән бағыт болып табылады. Мұнда алдыңғы бөлігі болып объектінің қозғалыс бағыты саналады, бұған адамдардың пайдалануына қарай қозғалатын қатынас құралдарын мысал ретінде келтіруге болады. Осы қағида бойынша объектілер бағдарының үшінші категориясын атап өтуге болады, мұнда адамға қарсы орналасқан, яғни адам жұмыс барысында қарап тұратын жағы алдыңғы болып саналады. Бұл категорияға компьютер, станоктар секілді заттарды жатқызуға болады.
Жоғарыда баяндалғаннан туындайтыны, кеңістік локалдылығының біркелкі болмауында, атап айтқанда ішкі және сыртқы координаттар жүйесінің арасындағы айырмашылықтар. Мұндағы салыстырмалы және ішкі айырмашылық объектіні қай тұрғысынан қарастыруға да байланысты болып келеді. Салыстырмалы жүйеде кеңістік локалдылығы қабылдаушының тарапынан сипатталады, ал локалдылық объектісі мен референция объектісі сәйкес келмейді. Ішкі жүйеде локалдылық қадағалаушының көзқарасына тәуелді емес. Бұл ретте айырмашылық баяндаушы түйінді болып табылатын жүйе немесе объектінің тік немесе көлденең орналасуына байланысты болатын жүйе болып табылады.
Қорыта келгенде, кеңістік локалдылығының сипаттамалары физикалық немесе қиялдан туындаған кеңістік болатынына байланысты және де бұл орайда зерттеушілер әлі де бір нақты ұстанымға келген жоқ деуге болады.
1.3. Кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесі
Тілде локалдылықты беру үшін көптеген тілдік құралдар пайдаланылады. Олар түлі тілдерде әртүрлі тәсілмен беріліп, бір тілдің шегінде ғана бірнеше тәсілдермен безендіріліуі мүмкін. Кеңістік локалдылығының мәселесі туралы айтылғанда, локалдылықтың өрісі лексикалық-семантикалық болып келетіндігіне мән беріледі. Бұл орайда тіл материалының берілуіне байланысты аталған жәйт кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесін айқындауға негізді құрайды. Кеңістік локалдылығының жоғарыда аталған ғылыми еңбектердегі жіктемесіне сүйенсек, олар келесі кеңістік демеуліктерінің функцияларынан туындайды:
-бірінші функция-номинативтік, яғни объектілерге сәйкес келетін кеңістіктің белгілі бір сегменттерін бөліп көрсету;
-екінші функция-түрлі кеңістік бағдарларын белгілеу, яғни демеулік жазықтықтағы орналасу жерін анықтайды. Бұл ретте, кеңістік лексикасының семантикалық мазмұны дамның кеңістікті қабылдау ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер мынаны қамтиды:
-бір объектінің екіншісіне қатысты орналасқан жерін анықтау;
-кеңістіктің үш көкжиегі: тік, алдыңғы және бүйірлік;
-бағдардың түрлерін бөлектеу: эгоцентрлік, салыстырмалы, абсолюттік.
Бұдан туындайтыны, кеңістікті келесі категорияларға бөлуге болады:
1) Географиялық кеңістік-географиялық атауларды қамтиды.
2) Ландшафтық кеңістік.
3) Антроптық кеңістік- бұл категория адам кеңістігінің ерекшеліктерін қамтиды.
4) Жер кеңістігі-табиғаттың, ауа-райының, фаунаның және т.б. сипаттамаларын қамтиды.
Мұнымен қоса, кеңістік локалдылығы келесі сипаттарға ие:
-мөлшер (үлкен, кіші, аласа. Биік және т.б.);
-еніқалыңдығы;
-жақындығыалыстығы (ұзын, терең, таяз және т.б.);
-шектеулілігішексіздігі.
Осы аталған категориялар мен белгілер кеңістік локалдылығын жүйелеудің негізін құрап, кеңістік локалдылығы көрсеткіштерінің жіктемесіне арқау болады.
Осы бағыттағы зерттеу жұмыстарының негізінде кеңістік локалдылығы топонимдармен, жеке атаулармен, зат есімдермен, сондай ақ басқа сөз таптарымен берілуі мүмкін, мысалы, , мысалы, er, dort, innen, osten, Westen. Неміс тілінде бағытты білдіретін етістіктер, сондай ақ демеуліктер мәнмәтіндік тұрғыдан кеңістік локалдылығын сипаттауда маңызды орынға ие.
Осылайша, кеңістік локалдылығының жіктемесін мынадай көрсетуге болады:
1) атау есімдері арқылы беру (географиялық атаулар, халықтардың аттары)
2) ландшафты сипаттау арқылы (географиялық ландшафт, қала ландшафты)
3) нақты зат есімдер арқылы.
Кеңістік локалдылығының келтірілген жіктемесі антропоцентрлік тәсілге негізделген, оның астарында адам санасымен тілдің басты бейнесі ретінде қабылданатын әлемдік бейне жатыр.
Кеңістік категория ретінде үлкен маңыздылыққа ие, себебі кеңістік адамның әлемді қабылдау түйсігінің негізін қалайды. Кеңістікте бағдарлана отырып, адам шынайы өмірдің ерекшеліктерін айқындайды, кеңістік әлемдік болмыстың өлшемдерін көрсетіп, адам тәжірибесінің басты нысаны болып табылады.
Ортағасырдағы кезеңде басқа да салалардағы өзгерістер секілді кеңістік туралы түсінік те түбегейлі өзгеріп, жаңа сипатқа ие болады. Мұндағы өзгеріс негізінен аңыз кеңістік құрылымын берудің жалғыз тәсілі болудан алшақтап, жер, география, кеңістік туралы адамдардың түсінігі өзгере бастауымен байланысты. Бұл кезеңде кеңістік ерекше сипатқа ие болып, арнайы бір түсінікпен қабылданды. Зерттеуші Е.С.Яковлева өз еңбегінде осы туралы былай деген: Кеңістік идеясы динамикасын електен өткізер болсақ, әлем мен адамзат дамуының барысында кеңістіктің сығымдалуы, мекенделуі және игерілуі орын алады. Алдымен ол барлық жерде кездессе, оның құрылымын иерархиялау заттар мен адам әлемі арқылы өтеді, кеңістік бірізділігі мен біртектілігінен айырылып, әртекті және әр бөлігі түрлі құндылықтарға ие болады [22].
Адам кеңістік ұғымын туа бітті сезіне бермейді, оның кеңістік туралы ұғымы қоршаған мәдени ортасына қарай қалыптасады және заманауи кеңістік ұғымы орта ғасырдалық кезеңдегі кеңістік ұғымынан мүлдем өзгеше. Алғашқы дәуірдегі өмір сүрген адамның кеңістік бағдары барлық адамзат пен қоршаған нәрселерді басқаратын тылсым күш ретіндегі бейтарап координаттар ретінде қабылданып, кеңістіктегі әрекеттер жақсы, жаман, қауіпті, қауіпсіз секілді санаттарға бөлінген, сәйкесінше қасиетті кеңістік, киелі мекен деген түсінік басымдыққа ие. Орта ғасырдағы адамзаттың аңыздан шынайылыққа деген өтпелі кезеңі осы ұғымдардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді. Ортағасырлық кеңістік концептісінің ерекшелігі оның рухани, жоғарғы және төменгі кеңістіктің проекциясын білдіретіндігінде болып табылады. Мұндағы жалпы ой кеңістіктің бір метафизикалық кеңістік ретінде қабылдануы, яғни ол доминантты лексемамен берілген, мысалы, himele -аспан,, himelrîche-көк тәңірі, der gotes sun-құдайдың баласы, der heilige geist-қасиетті рух.
Кеңістік семантикасына ие тілдік материалды талдаудың нәтжесінде лексикалық бірліктердің кеңістік семантикасымен өзектендірілуі көбіне арнайы мәнге ие болып, ортағасырлық әдебиет мәтіндерінің жанрлық ерекшеліктерімен байланысты екендігін көреміз.
Орта ғасырлық кезеңдегі кеңістік концептісінің ерекшеліктеріне тоқталар болсақ, осы саладағы зерттеулерде айқындалған діни-моральдық құндылықтарды атап өтуге болады. Бұл кезеңге тән қоршаған ортаны діни тұрғыдан қабылдау жер бетіндегі кеңістіктің жаратушы әлемімен астасып жатуына алып келеді.
Орта ғасырдық әдебиетіндегі географиялық кеңістік діни-мифологиялық ретінде берілген. Орта ғасырда өмір сүрген адамзатты қоршаған дүние оның өмірге деген көзқарасынынң мәнмәтінінде қабылданды, кеңістік мифологияның кейіпкерлеріне толы болды, ойдан шығарылған қиялдағы кеңістік түрлі құбылыстарға ие болып, кәдуілгі ретінде қабылдануы қатардағы нәрсе ретінде қарастырылды.
Орта ғасырдағы адамдардың санасындағы үй ұғымы жаулар мен табиғи апаттардан тығылатын мекен ретінде басты орында тұр. Сонымен қатар, алыс пен жақын ұғымы, яғни маған тиесілі немеес бөтен, жанашыр немесе жау деген секілді түсініктер сол замандағы адамдардың өмір сүру болмысын айқындап, санасының деңгейін де көрсетеді.
1.4.Орта ғасырлық кезеңдегі кеңістік концептісінің ерекшеліктері
Бұл жұмыста біз ортағасырлық кезеңдегі адазаттың кеңістік ұғымын қалай қабылдағанына нақты тоқталып өтеміз. Ортағасырлық кезеңдегі кеңістік туралы түсініктің ерекшелігі оның діни-моральдық құндылықтармен тығыз байланыста болғандығында жатыр. Осыған байланысты жер бетіндегі мен тылсым дұниенің географиясы өзара астасып кетеді. Жер кеңістігінің амағымен қатар тәңір әлемінің аумағы да болды, сәйкесінше кеңістік жақсы және жаман деп бөлінуі мүмкін. Осы кеңістіктер арасындағы шекара адамның, барлық заттардың және тұтастай алғанда бүкіл әлемнің бойында жатыр. Сонымен бірге, кеңістіктің әркелкі түрлерінің арасында сапалық иерархия анықталып, ана дүние қай жағынан болмасын артық деп қабылданады [25].
Ерте ортағасырлық әдебиетте кеңістік діни-мифологиялық ұғым ретінде берілген [24]. Ортағасырлық адамзатты қоршаған нәрселердің барлығы жоғарыда атап өткендей оның қоршаған әлем туралы түсінігімен астасып жатады. Кеңістік аңыздағы кейіпкерлермен толтырылып, табиғатқа тәңір ретінде қарау қалыпты жағдай болды. Рыцарьлар романы дәуірінде қиялдан туындаған кеңістік түрлі кереметтерге толы болып, шүбәсіз шындық ретінде қалыптасты.
М.М.Бахтин кеңістікті хронотоп ұғымына кіргізіп, оны уақытпен бірлестікте қарастырған және басыңқы рөлге уақыт ие болған. Оның пайымдауынша хоронотоп көркем туындыдағы нысан мен кейіркердің құрылуына қатысты болып, ол белгілі бір мәдениет тасымалдаушысы, яғни дүниетанымдық деңгейді көрсетуші ретінде орын алады.
Ортағасырлық әдебиеттегі кеңістікті қарастыратын болсақ, ортағасырлық адамның санасындағы басты нәрсе үйдің жаудан қорғанатын тұрақты орын ретінде қабылдануы болып табылады. Тағы бір жетекші идея, алдыңғы тармақтарда айтып кеткеніміздей өзімдікі-басқаныкі деген түсінік.мемлекет пен құқықтың дамуымен қатар өз кеңістігін маңызды саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени орталық ретінде қабылдау өзектене түседі. Бұл орайда басқаның кеңістігі алыс, жаман, түз, сыртқы, қараңғықауіпті секілді қабылданады, яғни басқаның кеңістігіне теріс баға беріледі.
Өзінікі мен басқаныкі арасындағы шекара қандай да болмасын кедергінің көмегімен белгіленеді, әдетте бұл орман, теңіз, шөлейт және т.б. болуы мүмкін. Бұл аталған локалдық қатынастарды беру құралдары ең алдымен зат есімдер мен сын есімдер болды.
Бұдан бұрын да атап өткеніміздей, тік және көлденең оппозициясы ерекшеленеді, кеңістік тіктігі (вертикалы) жер мен көктегіні қарсы қоюен айшықталып, үш сфераға бөлінген, яғни, киелі (аспандағы), профандық (адамға тән, жердегі) және жын-періге тән. Ал, көлденеңге келер болсақ, ол географиялық, модель адамдардың сол кездегі өздерін қоршаған әлем туралы нанымына, түсінігіне негізделеді. Бұған батыс пен мұсылман қауымның қарсы тұруын да жатқызуға болады, себебі христиандық, яғни батыстың орталығы сол кезде мұсылмандардың иелігіндегі Иерусалим болды.
Қорытындылай келе, тағы да ортағасырлық дәуірдегі қоршаған әлемді қабылдаудың заманауи кезеңмен салыстырған мүлдем өзгеше болғанын, кеңістік ұғымын түсінуде басты орында христиан діні тұрғанын, сондықтан да кеңістік туралы түсінік жоғары және жақсы ұғымдарымен астасып жатқанын атап өтеміз. Нәтижесінде осындай кеңістік туралы түсінік пен қабылдаудың негізінде кеңістікті белгілейтін тілдік құралдардың қалыптасуы орын алды.
1-тарау бойынша қорытынды.
Отандық және шетелдік лингвист ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, кеңістік ұғымына қатысты көптеген пікірлер мен оны зерделеуге қатысты бірқатар тәсілдердің бар екеніне көз жеткіздік. Олардың әрқайсысы локалдылықты берудің түрлі тілдік тәсілдеріне негізделген және шынайы болғанды қиялдан туындағанмен салғастыру, осы категорияларды түрлі халықтардың қабылдауы қарастырылған.
Ғалымдардың басым көпшілігінің пікірінше, кеңістік координаттарының жүйесі үш компоненттен тұрады, орнын атау қажет болатын объект, объектінің кеңістікпен қиылысатын нүктелері және осы екі компонент қарастырылатын бастапқы нүкте. Объектбастапқы нүкте әдетте тілде лексикалық, грамматикалық және синтаксистік құралдар арқылы беріледі, ал бастапқы нүкте мәнмәтінмен айшықталады.
Объектінің бағытына келер болсақ, ол сан қырлы, оның ішкі және сыртқа бағыты болуы мүмкін, ол объектінің қалай пайдалануымен және оның қай бағытта қозғалуымен шартталады. Сәйкесінше ішкі бағытты оны пайдаланатын адам жасайды және де адам кеңістіктегі заттардың тұрғылануын сипаттайтын жүйенің ішінде болады.
Кеңістікті меңзейтін тілдік құралдармен қатар, осы ақпаратты беретін экстралингвистикалық құралдар да бар. Мұндай құралдар ситуациялық мәнмәтін, әлем туралы жалпы білім және мәдениет туралы түсінік пен жалпы адамзатқа тән логика болып табылады.
Сондай ақ локалдылықты білдіретін тілдік құралдар түрлі көзқарас тұрғысынан да зерделенеді, зерделеу объектісі сөздің семантикасы, олардың белгілі бір сөз табына тиесілілігі және т.б. болуы мүмкін. Зерттеу материалының ерекшелігі де назардан тыс қалмай, оның қай кезеңге жататындығы да маңызды орынға ие. Мысалы, ортағасырлық дәуірдің кеңістігіне қиялдан туындау тән, ал оларды беру тәсілі сол дәуірдің тіліне сай болып келеді.
Біздің жұмысымызда ортағасырлық кезең әдебиетіндегі кеңістік ұғымының берілуі қарастырылып, қазіргі заманмен салыстырғандағы кеңістік ұғымына қатысты көзқарас айқындалды. Бұл кезеңде ең алдымен халықтың өмір сүруі тәуелді болған табиғи циклдер айқындалса, екіншіден адамдардың көзқарасына дін барынша көп әсер етіп, діни мерекелер мен киелі заттар мен адамдар тілде өз көрінісіп тапқан, кеңістік көрсеткіші ретінде қызмет атқарған. Сонымен қатар баяндаушы тұлға коммуникацияның түпқазығы болып, көбіне бастапқы нүкте ретіндегі орында болған.
ІІ-бөлім. Неміс тіліндегі кеңістік қатынастарының категориялары
Неміс тіліндегі кеңістік қатынастарының категориялары туралы зерттелген еңбектерге жасалған шолудың нәтижесінде ортағасырлық кезеңдегі біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбына сәйкес келетіні эпос жанры екендігін айқындадық. Сондықтан өз жұмысымызда осы дәуірдегі өмір сүрген адамдардың кеңістікті қалай қабылдағанын зерделеу мақсатында неміс тіліндегі ортағасырлық эпос Небелунгтар туралы жыр талдау материалы ретінде қарастырылды.
Көптеген уақыт бойы адамдар санасында кеңістік қатынастары маңызды рөлге ие болған жоқ. Тек орта ғасырда ғана бұл категория дами бастады және бұны әлеуметтік және саяси факторлардың әсері ретінде түсіндіруге болады. Осыған байланысты тіл кеңістікті білдіру құралдарымен толыға бастады, осы бағытта жүргізілген зерттеулерден кеңістік туралы түсініктің діни ғымдармен қатар өмір сүргенін байқауға болады.
2.1 Уақыт қатынастарының категориясы кеңістік қатынастарының құрамдас бөлігі ретінде
Кеңістік пен уақыт адам ойлауының басты категориялары болғандықтан түрлі ғылым салаларының басты зерттеу пәні болып табылады. Қай ғылым саласын алсақ та барлығына ортақ нәрсе осы екі категорияның өзара байланысты нәрселер ретінде қарастырылуы болып табылады. Бұл категориялар лингвистикалық тұрғыдан да жіті қарастырылып, кеңістік координаттар жүйесінің локалдандыру объектісімен (локатум), локатумның орналасқан жерін көрсетуге арналған объектімен (репатум) және локатум мен репатум қарастырылатын перспективаны анықтайтын координаттар жүйесінің бастапқы нүктесі болып табылатын үш логикалық болмыстан құралған. Осы үш болмыс уақыт семантикасына қатысты теориялық тәсілде де қолданылады. Ғалымдардың еңбектеріне жасалған шолу олардың көпшілігі уақытты мерзім шәкіліндегі үш нүкте қатынастарыныңайырмашылығы ретінде сипатталады, атап айтар болсақ, оқиға нүктесі, сөйлеу нүктесі және салыстырмалы нүкте [5,10,20,23]. Осылайша, уақыт және кеңістік координаттар жүйесінің негізін салыстырмалы бастапқы нүктелер құрайтынын көруге болады.
Дегенмен, локалдылық пен темпоралдылық арасындағы айырмашылықты көрсете отырып, А.Мозер уақыт өткеннен қазіргі кезге дейін қайтарымсыз жылжитынын айтады. Уақыттың үш басты сипаттамасына уақыттың сәті, ұзақтығы мен бағыты жатса, кеңістікте көптеген бағыттарда қозғалуға болады, ал уақытта тек бір бағытта қозғалу мүмкін. Уақыт сағатсыз да жылжитын болса, кеңістік объектілермен байланысты ғана бола алады.
Екі категорияның да өзіндің координаттар жүйесі бар, әрбір жүйеде жасалған нұсқаулар тексерілетін бағдар болуы тиіс. Көптеген жағдайларда мұндай бағдар әрекетті жасаушы адам болып табылады, сондықтан жүйеде берілген координаттарды дұрыс түсіну үшін бізге оның тұрғылануын, оның осындасы мен қазірін түсіну маңызды болып табылады. Соңғы екі ұғым атропоцентрлік тәсілдегі түйіндісі болып табылады және осы дипломдық жұмыстың негізінде жатыр.
Уақыт категориясын беру үшін тілде бірнеше құралдар пайдаланылады. Олар тікелей, жанама, айқын және бүркеме болуы мүмүкін. Оның үстіне түрлі тілдердегі уақыт ұғымы тілге байланысты әртүрлі берілуі мүмкін және сәйкесінше бір тілдің шегінде де уақытты білдіруге бірнеше тәсілдер қолданылуы мүмкін.
Уақыт қатынастарын әдебиет тұрғысынан, немесе тілдік тұрғыдан қарастыруға болады, бұл ретте әдебиет тұрғысынан кейіркерлерді қарсы қою пайдаланылса, тілдік тұрғыдан өзгешелеу үшін басты өлшемдер ретінде олардың грамматикалық белгілері алынады.
Темпоралдықты көрсету құралдарына жіктеуге келер болсақ, олар лексикалық, лексикалық-грамматикалық, морфологиялық және синтаксиситік деңгейлердің біріне жатқызылуы мүмкін. Мұндай жіктеу әрбір деңгейдің ішкі деңгейлерін нақтылауды қажет етеді, себебі материалды грамматикалық белгісіне қарай өзгешелеу уақыт қатынастарының күрделі құрылымын толыққанды сипаттай алмайды.
Лексикалық деңгейде темпоралдық көріністерін Л.И.Ларина қарастырып, уақытты көпшілікке танымал етістік категориясы, арнайы лексика мен мезгіл пысықтауыштары арқылы берумен қатар, фондық лексика, тарихи тұлғаларды, әйгілі оқиғаларды атау, архизмдерді, неологизмдерді пайдалану, түрлі уақты мерзімдеріндегі пейзажды суреттеу секілді басқа да құралдардың болуын атап өтеді [26].
Өз жиынтығында тиісті функционалдық-семантикалық өрісті құрайтын, кеңістік пен уақыт категорияларын білдірумен байланысты морфологиялық, лексикалық және синтаксистік құралдардың болуы уақыт пен кеңістік категорияларының тілдік сипаттау мүмкіндіктерін шектемейді. Тілдік семантикадағы заттар мен құбылыстардың кеңістік және уақыттық сипаттамаларын берудің ерекше тәсілі локативтік немесе темпоралдық лексика сыныбына жатпайтын, бірақ қоршаған орта шындығының бірін білдіретін зат есімдердің лексикалық мәніндегі нақтылайтын семалардың бірі ретінде бекітілуі болып табылады. Семалар мәннің құрылымдық компоненті ретінде өз тұрғысынан және иерархиялық мәртебесі бойынша бірдей емес болғандықтан, темпоралдық және локативтік белгілердің фуекциялары мұндай бірліктер семантикасында кең ауқымда құбыла алады. Өз мәртебесі бойынша категориялық сематикалық компонент болмастан, локативтік пен темпоралдық белгілері лексикалық мәннің өзегіне нақтылайтын семалардың бірі ретінде кіре алады және сәйкесінше қоршаған әлемнің заттар мен құбылыстарын өзгешелейтін рөл атқара алады, мысалы: мысық-марғау, төбе-шаңырақ, бие-айғыр және т.б. Сонымен қатар, импликациялық сипаттағы импликационалдың бір бөлігі бола отырып периферияда болуы мүмкін. Бұл орайда оллар категориялық сематикалық белгілері бойынша қосымша, ілеспелі семалардың қызметін атқарады. Локативтік және темпоралдық семалар талданып отырған бірліктер мағынасында категориялық болмай интенсионалдық және импликациялық рөлдерді атқаруы мүмкін [27, 28].
Уақыт кеңістікпен бірге адам әрекетімен байланысты бірегей категория болып табылады. Адам кеңістік пен уақытта өмір сүріп қана қоймай, осы координаттар жүйесінің көмегімен шындықты қабылдап, әлемнің болмысын жасайды. Анықтамалық әдебиеттерге сүйенсек те, сөйлеудегі ең көп қойылатын сұрақтар қашан және қайда деген сұрақтар екен. Кеңістік пен уақыт семантикасы тілдік жүйенің барлық деңгейлерінде түрлі құралдар арқылы көрініс табады, сондықтан кеңістік пен уақыт құрылымдық-семантиалық категориялар болып табылады және уақыт категориясы кеңістік категориясының құрамдас бөлігі болып табылады.
2.2 Кеңістік қатынастарын білдірудің тәсілдері
Адамның кеңістік туралы түсінігі әлемдік лингвомәдени көріністің ажырамас бөлігі болып табылады және осы типтегі түсінікті білдіру барлық халықтар тілдеріне тән сипаттама болып табылады. Бұл адам өмірінің кеңістікпен тікелей байланысты болуымен түсінідіріледі және де адамның денесі қоршаған орта заттарымен қатынасты ұғынудағы басты кеңістік бағдары болып келеді. Осылайша, лингвистердің көптеген жылдар бойғы кеңістік категориясына деген қызығушылығы кеңістік семантикасын білдіру құралдарына талдау саласындағы зерттеулер нәтижесінде алынған деректердің көптүрлілігімен түсіндірілуі мүмкін. Кеңістік қатынастарды білдіру мәселесін ғылыми тұрғыдан зерделеудегі айқындалған басты үш бағытты ажыратып көрсетуге болады:
1. функционалық-грамматикалық;
2. лингвомәдени;
3. когнитивтік.
Кеңістік қатынастарын білдіру үшін пайдаланылатын тілдік құралдардың жіті қарастыратын болсақ, Небелунгтар туралы жыр эпосындағы кеңістік қатынастарын білдіруді талдау арқылы практикалық тұрғыдан тілдік құралдардың іске асуын көрсете аламыз.
Жоғарыда атап өткеніміздей, локалдылық абсолюттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz