Тіл дамыту әдістемесі ғылыми зерттеу әдістері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
3
І
ТІЛ ҰСТАРТУ, ТІЛ ДАМЫТУ ҰҒЫМДАРЫНА ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІК БЕРУ

1.1.
Тіл дамыту мен тіл ұстарту түсініктемесі, олардың сипаттамасы мен мәні.
5
1.2.
Әдебиет сабағындағы тіл ұстарту, тіл дамыту жұмыстарының маңызы.
9
1.3.
Халық ауыз әдебиетінің баланың тілін дамытудағы рөлі.
15
ІІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТІЛ ҰСТАРТУ МЕН ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫ.
20
2.1
Тіл ұстарту және тіл дамыту жұмыстары арқылы оқыту жолдары. Практикалық жұмыстар.
20
2.2
Сабақтан тыс Тіл дамыту курстық бағдарламасы
29
2.3
Зертханалық жұмыc
30

Қорытынды
32

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
33

КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі таңда тіл мәселесі - өте өзекті тақырыптардың бірі. Қаншалықты ауыр естілгенімен, туған тіліміздің халі жылдан жылға нығаюдың орнына, кері құбылыс көрсетуде. Тарихи факторлар, ұзақ жылдарға кері шегінген тарих - бұның барлығы әлі күнге дейін өз үлкен аспектісін көрсетуде. Сол себептен біз қазақ әдебиеті пәнінде оқушылардың бойындағы патриоттық сензімінің ұлғаюына жағдай жасап, көркем шығарма оқу арқылы еліне деген сүйспеншілігін арттырып, өз жерінің тарихына үңілдіруіміз қажет. Балаларды қазақ тілінде сауатты әрі сапалы сөйлеуіне жағдай жасау - пәніміздің басты міндеті болуы тиіс деген ойдамыз. Сол себептен, әдебиет сабақтарында тіл ұстарту, тіл дамыту жұмыстарына үлкен назар салыну тиіс. Арнайы жұмыстар оқушыларды тіл заңдылықтарын қолдана білуге, ауызекі және жазбаша сөйлеу біліктіліктерін тиімді меңгеруге үйретеді. Сөздің құдіретін, сөйлеудегі керемет сезім тіршілігін сезініп, ана тілінің жұмбақ сырларын біліп, сөйлеу өнерін игеруге талпындырады, оқушының ойлау қабілеті мен дүниетанымын кеңейтіп,басқалармен қарым-қатынас кезінде өздерін еркін ұстауға үйретеді. Оқушыны жан-жақты жетілген, өз бетімен әрекет ете алатын, шығармашыл, ізденімпаз тұлға болып қалыптасуына жағдай жасайды.
Тіл дамыту жұмыстарының негізінде оқушылар ұғымдарды, мақал-мәтелдер мен даналық сөздерді өмірде өзі үшін пайдалануды үйренеді. Тіл ұстарту жұмыстарын жүргізу арқылы баланың өзін қоршаған ортасы, басынан өтіп жатқан оқиғалар, өз бетімен бақылау арқылы жинаған білімін оқу материалымен ұштастыруға, тіл мәдениетінің дұрыс қалыптасуына,ойлау үрдісін дамуына да септігін тигізеді.
Зерттеу объектісі: тіл ұстарту, тіл дамыту
Зерттеу пәні: қазақ әдебиеті пәнін оқыту әдістемесі
Зерттеудің мақсаты: қазақ әдебиеті сабағы арқылы баланың тілін дамыту жолдарын анықтап, нақты практикалық жұмыстар ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
Оқушының оқу дағдысын қалыптастыратын және жетілдіретін жұмыстар ұсыну.
Көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылықтарын ояту.
Ауызекі және жазбаша тілді байланыстыра отырып, сөйлеуін (ойын еркін жеткізу, сауатты да мағыналы, түсінікті жаза білу) дамыту.
Шығармашылық белсенділік пен суреткерлік қиялын жетілдіру.
Ұлттық ерекшелігін, дәстүрін зерделей білетін оқушыларды тәрбиелеу.
Оқушының бойына өз халқының игілігін дарыту.
Зерттеу әдістері: баяндау, талдау, эксперимант, салыстыру, жинақтау әдістері.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Бұл еңбекті жоғары және
арнаулы кәсіби білім беру педагогикалық оқу орындарының студенттері мен оқытушыларына, мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастырушылары мен сынып жетекшілеріне қолдануға болады. Оның негізгі практикалық маңыздылығы әдебиет сабағы арқылы баланың тілін дамытып, көркем шығарма, ертегі, мақал-мәтел, жаңылпаш, аңыз-әңгімелердің біздің өмірімізде қаншалықты маңызды екенін ұғындыруда жатыр.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды.

І. Тіл ұстарту, тіл дамыту ұғымдарына ғылыми-теориялық түсінік беру
Тіл дамыту мен тіл ұстарту түсініктемесі, олардың
сипаттамасы мен мәні.
Тіл дамыту сөзі термин ретінде қазақ тіліне 1930 жылдары жазылған әдістемелік еңбектерден бастап ене бастайды. Алайда ертеректе шыққан оқулдықтар мен әдістемелік құралдарда тіл дамыту, тіл ширату, тіл жетілдіру, сөз байлығын арттыру деп, әркім өзінше қолданды. [1]
Тіл ұстарту - баланың ойлау процесімен байланысты. Тіл ұстарту оқушы тілін дамытудың, сауатты жазудың негізі болып саналады. Байланыстырып сөйлеуді дамыту - оқушы тілін дамытуды, мәнерлеп сөйлеуге дағдыландыруды, сауатты жазуға баулуды, қысылмай еркін сөйлей білуге, мәтінді дұрыс оқып, мазмұнын жүйелі түсіне білуді үйретуді қамтиды. Мұндай жұмыстардың түрлері оқушының ой-өрісін, тілін дамытудағы басты мәселелер болып табылады. Мәтінмен жұмыс істеудің тіл ұстартуда алатын орны үлкен. Мәтінмен жұмыс оқушылардың санасын, сезімдерін байытуға, әдеби сөйлеуге, дұрыс оқуға, ортасын тануға үйретеді.
Тілді дамыту бөлімі мынадай бағыттардан тұрады:
- тілдің дыбыстық мәдениеті;
- тілдің грамматикалық құрылысы;
- тілдің лексикалық жағы;
- байланысты сөз.
Тіл дамыту әдістемесі - педагогикалық қызмет заңдылықтарын зерттейтін, мектеп жасына дейінгі ұйымда балалардың тілін қалыптастыруда бағытталған педагогикалық ғылым.
Тіл дамыту әдістемесі педагогикалық ғылымдардың бір бөлігі , оның өзінің белгілі мақсаты, міндеті,мазмұны бар.
Әдістеменің басты міндеті - балабақшада тәрбиеші баланың қажетті сөздік дағдылар мен қабілеттерін дамыту үшін ғылыми педагогикалық негізде тіл дамытудың тиімді әдіс - тәсілдерін жинақтау, жасау. Курстың басты мазмұны баланың ауызекі тілін қалыптастыру, қоршаған ортамен сөздік қарым-қатынас жасау дағдыларын қалыптастыру.
Тұжырымда бекітілгендей мектеп алды даярлықта білім алу тіл дамыту ана тіліндегі ауызша сөздің дағдыларын, сөздік этикетін бойына сіңіру. Бағдарлама бойынша 2 тілді оқу міндетті.
Тіл дамыту әдістемесі барлық әдістемелер сияқты мына негізгі сұрақтарға жауап береді:
- Немен оқытамыз?
- Қалай оқытамыз?
- Неліктен тура осылай оқыту керек?
Е.И.Тихеева көрсеткендей, бұл ана тілі оның кедергісіз, жан - жақты дамуы тәрбиенің негізі болып табылады.
Тіл дамыту әдістемесі барлық педагогикалық ғылым сияқты жалпы ғылымға енеді.
Оның методологиялық негізі тіл және ойлауға үйрену болып табылады.
Тіл - басты қарым - қатынас құралы болып табылады. Ойлау - тіл сияқты қалыптасып дамиды. Адамдардың еңбек әрекеті барысында дамиды, қоршаған адамдар мен тұрмысының көрінісі болып табылады. [2]
Тіл дамыту әдістемесі басқа ғылымдармен байланысты, әсіресе тіл туралы ғылымдармен: тіл білімі (тіл білімдері бөлімі - фонетика, орфоэпия, лексикология, грамматика, морфология, синтаксис): психолингвистика. Тіл функциялары туралы білім, тіл білімі және психологияда жасалған.
Әдістеменің басты тараулары:
- байланыстырып сөйлеуді қалыптастыру
- сөздің дыбыстық мәдениетіне тәрбиелеу
-балалардың ауызекі сөзінде сөз қорының және грамматикалық дағдыларының дамуы
- балаларды сауатты оқуға дайындау
- балаларды көркем әдебиетпен таныстыру.
Тіл дамыту әдістемесі барлық мазмұны іс - жүзінде мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуға және тәрбиелеуге арналған.
Тіл дамыту әдістемесі ғылыми зерттеу әдістері. Ғылыми зерттеу - осы аймақта жаңа теория және іс - тәжірибе енгізу. [3]
Зерттеу:
1) Тарихи жайлар. Өткеннің қорытындыларын осы кезеңде тексеру және бағалау.
2) Тәжірибелік - балабақшада педагогикалық тәжірибе жүргізу.
3) Тәрбиешінің озық тәжірибесін талдап қорыту.
4) Тәрбиешілермен балалармен әңгіме.
5) Құжаттармен танысу.
1. Ана тілінде оқыту, белсенді тіл қызметін талап ету.
2. Бала мен үлкен арасындағы байланыс. Тіл дамыту қызметіне басшылық жасау.
3. Көркем әдеби шығармалармен танысу. Тіл дамыту қызметіне балалар әдебиетін қолдану.
4. Балалардың тілін дамытуда ұстаздың сөйлеу мәнері тиімді құрал болып табылады.
Сөйлеу мәнерін қарастыруда - оқыту басты әдіс болып табылады. Мектеп жасына дейінгі ұйымда - сабақ ең негізгі форма болып қолданылады.
Дидактикалық мақсаты бар мынадай сабақ түрлерін атап көрсетуге болады.
1. Жаңа материалдарды оқыту сабағы.
2. Білім, дағды, іскерліктерін бекіту.
3. Қорытындылау, тұжырымдау.
4. Білімдердің қорытындысын бақылау.
5. Аралас сабақ.
3. Педагогикалық ғылым ретінде әдістеменің психологиялық-педагогикалық зарттеу әдістері бар. Зерттеу әдістерін теориялық және эмпирикалық (практикалық) деп бөлуге болады. [4]
Теориялық әдістерге: зерттеу мәселесі бойынша теориялық әдебиеттерді талдау және оқу, эксперимент, әңгімелесу, бақылау барысында алынған материалды қорытындылау, талдау, модельдеу жатады.
Эмпирикалық әдістерге: бақылау, әңгімелесу, рейтинг, тәрбиешілердің жұмыс тәжірибесін игеру, тәжірибелі-педагогикалық жұмыс, педагогикалық эксперимент жатады.
Әрбір әдіске қысқаша тоқталар болсақ:
Сөйлеуді қалыптастыру мәселесі бойынша кез-келген зерттеуге психологиялық, психолингвистикалық, лингвистикалық, дидактикалық, әдістемелік жақын келу тән. Осыған байланысты тіл дамытудың әдістемелік, психологиялық, лингвистикалық негізі ашылатын әдебиеттер оқылады. Зерттеушіні қызықтыратын теориядағы сұрақтардың жағдайы, оқығандығының дәрежесі анықталатын педагогикалық әдебиеттерді талдау және оқудың маңызы зор (отандық, шетел, қазіргі және бұрыннан, ежелден қалған әдебиеттер).
Модельдеу әдісі - бұл әдістің негізінде аналогия принципі жатыр. Оны жұмыстық болжамды өңдегенде, оқу-тәрбие процесін және оның фрагменттерін жобалауда қолданылады. Модельдер көмегімен оқу-тәрбие процестерінің элементтерінің арасында байланыс ашылады.
Қорытындылау және талдау әдісі - зерттеудің әр түрлі кезеңдерінде және әр қайсысының нәтижесі және тұтас жұмыс бойынша қорытынды шығаруда қолданылады.
Бақылау - балалардың сөйлеуіне, тіліне, тәрбиешінің әрекетіне жүргізіледі. Ол қарым-қатынастың әр түрлі ситуацияларында балалардың тілінің ерекшеліктерін, сөйлеу іскерлігі мен дағдысын игеру дәрежесін анықтауға көмектеседі.
Мектепке дейінгі мекемелерде педагогикалық құжаттарды талдау және оқу - ата-аналармен тәрбиешілерді анкеталау арқылы қызықтыратын мәселесі бойынша жұмыс жағдайын анықтауға көмектеседі. [5]
Әңгімелесу - (балалармен, ата-аналармен, педагогтармен) зерттеу барысында мәселені талдау, анықтау үшін қолданылады. Әңгімелесуге анкеталау және интервью әдістері де қатыстырылады.
Тәжірибелі-педагогикалық жұмыс - оқу және тәрбие процесіне өзгертулер енгізу әдісі. Бұл әдіс эксперименттің бір бөлігі болып табылады.
Осымен қатар, әдістеме дидактикада өңделген әдістерді қолданады. Әдістердің үш тобын бөліп көрсетеді: көрнекілік, сөздік және практикалық. Бұл әдістер бір-бірімен тығыз байланысты. Көрнекілік әдістер сөздік арқылы түсіндіріледі, ал сөздікте көрнекілік тәсілдер қолданылады.
Көрнекілік әдістер - балабақшада жиі қолданылады. Тікелей және жанама әдістер ретінде қолданыс табады. Тікелей көрнекілік әдісі және оның түрлеріне: саяхат, натуралды заттарды қарау, мекемені бқылау жатады.
Жанама әдістер бейнелік құралдарды қолдануға негізделген. Бұл ойыншықтарды, картиналарды, фотосуреттерді қарау, ойыншық және картинаны суреттеу, әңгімелеу жатады. Ол білімді, сөздік қорды бекіту үшін, байланыстырып сөйлеуге оқытуға, сөздің жалпы функциясын дамытуға көмектеседі. Бұл әдіс сонымен қатар тікелей танысуға келмейтін құбылыстар мен объектілермен танысу үшін де қолданылады.
Сөздік әдістер - бұл көркем шығармаларды әңгімелеу, оқу, жаттау, мазмұндау, көрнекілік материалға сүйенбей әңгімелеу. Барлық сөздік әдісте көрнекілік тәсілдер қолданылады: заттарды, ойыншықтарды, картиналарды көрсету, балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты иллюстрацияларды қарау.
Практикалық әдістер - сөйлеу дағдылары мен іскерліктерін қолдануға бағытталған. Бұған әр түрлі дидактикалық ойындар, драматизациялық ойындар, көріністер, дидактикалық жаттығулар, хороводтық ойындар жатады. Олар барлық сөйлеу міндеттерін шешу үшін қолданылады. [6]
Балалардың сөйлеу қызметінің сипатына байланысты репродуктивтік және продуктивтік әдістерді бөлуге болады.
Репродуктивтік әдістер - дайын үлгілерді, сөйлеу материалын қайталауға, қайта өңдеуге негізделген. Балабақшада олар сөздік жұмыста, сөйлеудің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу бойынша жұмыстарда қолданылады. Репродуктивтік әдіске көрнекілік әдісін және оның түрлерін, суреттерді қарауды, көркем шығармаларды оқу, мазмұндау, жаттау, әдеби шығармалар мазмұны бойынша драматизациялық, дидактикалық ойындарды яғни балалар сөзді, оларды байланыстыру заңдарын, кейбір грамматикалық құбылыстарды игеретін барлық әдістерді жатқызуға болады.
Продуктивтік әдістер - балалардың өздерінің байланыстырып сөйлеуіне негізделген. Осыдан сөйлеу қызметінің шығармашылық сипатын аңғаруға болады, яғни бұл әдіс байланыстырып сөйлеуде қолданылады. Оған әңгімелесуді, мазмұндауды, байланыстырып сөйлеуді дамытуға арналған дидактикалық ойындарды, шығармашылық тапсырмаларды, модельдеу әдісін жатқызуға болады.
Тіл дамытудың әдістемелік тәсілдері дәстүрлі түрде үш негізгі топқа бөлінеді: сөздік, көрнекілік, ойындық.
Сөздік тәсілге - сөйлеу үлгісі, қайталап айту, түсіндіру, нұсқау беру, балалар сөйлеуін бағалау және сұрақ жатады.
Сөйлеу үлгісі - балалар еліктеу үшін, алдын-ала дұрыс ойластырылған педагогтың сөйлеу әрекеті. Үлгі мазмұны және формасы бойынша түсінікті болу керек. Оны нық, қатты және асықпай айту керек. Үлгі еліктеу үшін берілетін болғандықтан ол балалардың сөйлеу әрекетіне дейін ұсынылады. Бірақ кейде ересек топтарда үлгіні балалардың сөйлеуінен кейін қолдануға болады, бірақ бұл кезде ол еліктеу үшін емес, салыстыру және түзету үшін қызмет етеді.
Қайталап айту - есте сақтау мақсатымен бір сөз элементін бірнеше рет қайталау. Практикада қайталаудың көптеген нұсқалары қолданылады: педагогтың артынан, басқа балалардан кейін, тәрбиеші мен балалардың бірігіп қайталауы, хормен.
Түсіндіру - кейбір құбылыстар мен әрекет амалдарының мәнін ашу. Дидактикалық ойындардағы әрекеттерді және ережелерді түсініру үшін, сөздің мәнін ашу үшін сонымен қатар затты зерттеу және бақылау процесінде кең түрде қолданады.
Нұсқау беру - арнайы нәтижеге жету үшін балаларға әрекет амалдарын түсіндіру. Оқытуға, ұйымдастыруға және тәртіпке арналған нұсқау беру түрлері бар.
Балалар сөйлеуін бағалау - сөйлеу әрекетінің сапалы орындалуын сипаттайтын баланың сөйлеуін талқылау. Баға қалыптастыру сипатында ғана емес, оқыту сипатында болу керек. Бағалауда сөйлеудің барлық жағымды жақтары ескеріледі, ал кейбір қателіктер үлгі және басқа да әдістемелік амалдардың көмегімен түзетіледі.
Әдебиет сабағындағы тіл ұстарту, тіл дамыту жұмыстарының маңызы.
Қазақ әдебиетіндегі тіл дамыту жұмыстарын нәтижелі үйрету үшін оның оқыту әдістемесін жетілдіру - бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Заманымыздың тілек-талабы білім мазмұнын жаңартумен бірге, оны өмір мұқтажына орай дамытып, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданудың мүмкіндіктерін арттыруды күн тәртібіне қойып отыр. Осындай мәні мен маңызы зор өзекті мәселелердің бірі - оқушы тілін дамыту процесі. Себебі оқушылардың берілген білімді (оқу тапсырмалары, үйретілген ережелер) саналы түрде ұғынып, ойының дәлдігі, өмірге көзқарасының қалыптасуы, өз бетінше білім алуға дайындығы, басқа ғылым негіздерін меңгеру нәтижелері ана тілінде сөйлеу деңгейіне байланысты. Сондықтан да оқыту процесі нәтижелі болу үшін оқушыларға ана тіліміздің қыр-сырын ауызша сөйлеу тілінде де, жазу мәдениетінде де ерекше ұғындыруымыз қажет. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде тіл ұстарту мәселесі нақтылы да жүйелі жүргізілмей, тіл ұстарту мәселесінің өзі де әлі де нақтыланбай, оны жүзеге асырудың бағыттары, жолдары анық белгіленбей, белгілі бір жүйеде қолданылмай жүргендіктен, оқушылардың шығармашылық жазу жұмыстарының т.б. сапасы төмен дәрежеде екендігі соңғы уақытта баспасөз беттерінде жарияланып жүрген мақалаларда айтылып та жүр. Бұл фактілер, біріншіден, оқушылардың тілін дамытуға байланысты олқылықтардың орын алуымен айқындалса, екіншіден, тіл дамыту әдістемесіндегі нақтылықты қажет етумен айғақ болады. Тіл ұстарту сабақтарының табысты болуы көбінесе оқыту әдістемесімен айқындалады. Сонымен бірге тіл ұстарту сабақтары білім алушылардың шығармашылық дамуына мүмкіндік туғызып, төмендегідей дағдыларды қалыптастырады:
- өз пікірін, көзқарасын анық жеткізе білу;
- байқампаздығын дамыту;
- кез-келген құбылыс, жағдайды шынайы бағалай білу;
- дүниетанымын, ой-өрісін кеңейту;
- ізденгіштікке ұмтылуы;
- толық фантазиялық еркіндігі;
- орфографиялық сауаттылықты нығайту.
Шығарманың анықтамасын беріп, оның көркем шығармадан айырмашылығын ашып көрсеткен белгілі әдіскер - С.Жиенбаев. Шығарма деп - өз жанынан шығарып жазғанды айтамыз. Мектепте сабақ ретінде жазылатын шығарма мен кәдімгі көркем шығарма жазудың айырмашылығы бар, оқушыға шығарма жаздырғанда, белгілі бір тақырып беріледі. Сол тақырыпты ол өзі (өз бетімен) мазмұндап береді, онда айтылған мәселелерді қалай түсінетінін көрсетеді. Оқушыларға жазуға берілетін тақырыптар негізінде сабақта тексеріліп, әңгімеленген мәселелердің көлемінен алыс кетпеуге тиіс. Олар сабақта айтылған түсініктерді, талдауларды дұрыс қайталап айтып бере алса, сол жарайды. Олай болса, мектепте сабақ ретінде жүргізілетін шығармалар толық мағынасында ойдан шығарылып жазатын еңбек емес. Ал оның шығарма деп аталатын себебі: мұнда бала, бір жағынан, мектепте оқыған сабақтарына сүйене тұрса да, сонымен қатар материалдарды өзінше жоспарлап, өз білгенінше мазмұндайды, - дейді ол [7].
Шығарма жазу әдістемесін алғаш рет көрсеткен әдіскер - Ғ.Бегалиев. Ғ.Бегалиевтың еңбектерінде шығармалардың нақты көлемі мен жүйесі көрсетілмегенімен, оны жаздыру қажеттігі жөнінде мәселе көтереді. Ғ.Бегалиев шығарма мен мазмұндама жұмыстарына өзінен бұрынғы әдістемелік әдебиеттерде берілген анықтамаларды басшылыққа алып отырмағандықтан, бұл екі жұмыстың межесін ажыратпай, шығарманы мазмұндама және мазмұндаманы шығарма деп араластыра көрсеткенімен (мысалы, оқып шыққан мәнін үлгісімен оқушылардың ойларынан шығарып жазатын жұмыстарын мазмұндамаға жатқызады), шығарманы түрлендіре жүргізудің кішкене балалардың тілін ұстартудағы маңызын айтқан бірден-бір әдіскер болды.
Шығарма жаздыру әдістемесін зерттеуші Е.Дайрабаев шығарма мен мазмұндаманың айырмашылығын айқын ашып көрсетті: Шығарма дегеніміз - белгілі бір тақырып бойынша өз ойын жоспарлы түрде баяндау. Шығарма жазушы өзі туралы, өнер жөнінде, оқыған немесе талдаған әдеби туынды жайындағы ойларын баяндайды, тиісті тақырып бойынша мәтінді өзінше құрап, өзінше жазады [8].
Шығармашылық жазба жұмыстардың мақсаты - логикалық ойлауды дамыту, шығармашылық қиялды, нақты нәрсені еркін, қызықты түрде беруге ұластыру, әдебиетті іштей түсіне отырып, оның мәні мен құдіретті орнын өз дүниесінде көркемдеп бере алу. Көркем әдебиеттің мақсаты - қоғам мен адам, халық пен жеке адам арасындағы жанды әлеуметтік, психологиялық байланыстарды табиғи суреттеу, ал шәкірт шығармадағы кейіпкердің жан дүниесін түсінбесе, олар туралы жақсы сипаттама, шығарма, ойтолғау олардан шықпас еді. Сондықтан тәжірибелі ұстаз туынды кейіпкерінің ішкі әлемін сипаттайтын мәтінге, штрих, детальге терең назар аударуды оқушыға міндеттейді. Осы арада Ж.Аймауытовтың Ақбілегіндегі Ақбілек монологы, Б. Майлиннің Айранбайындағы Көкек әнін салуы, Шұғаның белгісіндегі Ой, өзі де Шұға десе, Шұға еді-ау деген бір ғана сөйлем, Абай жолындағы Құнанбай портреті шығарма тақырыбы мен идеясын терең түсінуге бағыттайтын, кейіпкердің ішкі әлемін ұғуға жетелейтін жады детальдер. Жүрек сырын шерте білетін шығарма жаздыру үшін үлкен туындыдағы негізгі нәрсені - көп ойдың кішкене түйінін аңғартатын осындай портреттік сипаттаманы, монолог-диалог, штрихтарды - психологиялық жәйттерді көріп білуге, одан ой түйінін жасатуға, үйретуге жол салмақ. Осы арада Л.Толстойдың Көркем шығармадағы басты нәрсе - автордың жан дүниесі деген сөзі де еске түседі.
Жазба жұмысына бейімдеудің бір тәсілі ретінде ойдан сюжет құрау әдісін жатқызуға болады. Кейде әдебиет сабағын сырласу кезеңіне айналдыруға болады. Бұл жердегі мақсат: шәкірт іштегі ойын сыртқа шығарса, сезімін, ой-қиялын ұстазбен бөліссе, өзіндік жақсы пікірлер қалыпса еді. Ойтолғау тақырыптары Хат жаздым қалам алып..., Оңаша сыр айтамын, өзіңізге, Тек сізге арналады, т.б. мазмұнда болып келеді. Қазақ тілі сабақтарында шығармашылық жұмысқа баулудың маңызы зор. Жазба жұмыстары олардың танымдық белсенділіктерін, ойлау жүйесін арттыруға көмектеседі. Жазба жұмыстарынан әркімнің өзіндік көзқарасы, эстетикалық және адамгершілік танымы, эмоциясы, пікірі, талдау, қорытындылау, салыстыра білу тәрізді жекелік қасиеттері жан-жақты дамуға септігін тигізеді.
Тіл ұстарту сабақтарында диалогты қатынас қалыптастырудың маңызы зор. Диалог грек тілінде сөйлесу, әңгіме - пікір мен репликалардың ұдайы қарым- қатынасынан тұратын ауызша сөйлеудің қалпы болып табылады. Мұнда тілдік құрамға сөйлеушілердің сөйлеуді қабылдау жағдайы да әсер етеді. Диалогтың негізгі бірлігі - алдыңғысы кейінгісімен байланыста - өзара пікір алмасуды білдіретін бірнеше репликаның біртұтас мағыналық (тақырыптық) топтасуы болып табылады [9]. Қолданылу мақсаттары, қатынас жағдаяттары, сөйлеуші адамдардың рөліне қарай диалогтарды: тұрмыстық диалог, іскери әңгіме, сұқбат деген топтарға бөлуге болады [2].
Диалогты сөйлеу екі адам немесе бірнеше адамның қатысуы арқылы жүзеге асады. Сабақта қолданылатын диалогты сөйлеудің өзіне тән бірнеше қасиеттері бар: айтылатын ойдың қысқалығы тілдік емес амалдардың басым болуы, ым- ишарат, жест), дауыс екпіні мен құрамы толымсыз сөйлемдердің көптүрлі болып қолданылуы. Диалогты сөйлеудің құрамында синтаксистік құрылымы қатаң сақталған кітаби сөйлемдерден гөрі қарапайым сөйлемдер белсенді әрі жиі қолданылады. Практикалық сабақтарда бірнеше репликаның бүтіндік сақтауы (шағын диалогтар) диалогты сөйлеуге үйретуде негізгі бірлік болып табылады. Олар бір-бірімен сыртқы құрылымымен байланыста болуы мүмкін, әрі жеке шағын диалогтар біртұтас мағыналық байланыс құрауы тиіс. Диалогты сөйлеуге үйрету белгілі нақты жағдаяттарға құрылған диалогтық мәтіндерге сүйене отырып жүзеге асырылады. Нақты бір тақырыпқа қатысты диалогтардың негізінде студенттер өздеріне тән жеке диалогтарды жасайды, сол арқылы жаңа ақпараттармен алмасып қарым- қатынас жасай алады. Қазақ тілін шет тіл ретінде оқыту сабақтарында қолданылатын диалогты сөйлеудің негізгі кезеңдері ретінде төмендегі кезеңдерді атауға болады:
1) Белгілі бір жағдаятты сөзбен немесе техникалық құралдардың көмегіне сүйеніп түсіндіру;
2) Диалогтың тілдік материалын меңгеру;
3) Диалогқа қатыстырылған әр түрлі репликалардың байланысу формаларын меңгеру;
4) Диалогтың тууы;
5) Үлгі диалогты жағдаяттық компоненттердің көмегі арқылы кеңейту мүмкіндігі.
Диалогты сөйлеуге үйретуде бір диалогтардың түрлі варианттарын құрастыртуды әртүрлі жұмыс формасы арқылы жүзеге асыруға болады. Олар: диалог-әңгіме, диалог-инсценировка, студенттердің өзара немесе оқытушылардың қатысуы арқылы диалог құруы, жұппен немесе топпен. Диалогты сөйлеуге үйретудің негізгі құралы оқу құралында берілген жаттығу жұмыстары болып табылады. Оларды орындау үдерісінде тіл үйренушілердің өздеріне керекті ақпаратты сұрап алу мүмкіндігі туады, өзі сөйлесіп отырған, сондай-ақ диалогты сөйлеуге қатысты қалыптарды қолдана алу қабілеті пайда болады, диалог құрастыруда әртүрлі репликаларды үйлестіруді үйренеді. Кез-келген тілді оқытудағы көзделетін түпкі мақсат тіл үйренушіні коммуникативті қатынасқа түсіру болып табылады, қарапайым тілмен айтқанда тіл үйренушіні өзі үйреніп жатқан тілде сөйлеуге жеткізу көзделеді. Демек бұл тұстағы тіл үйретуші үшін коммуникативтік құзіреттілікті қалыптастыру басты мақсат екені түсінікті. Коммуникативті құзіреттілікті қалыптасуы арқылы тіл үйренушінің сөйлеуі жүзеге асырылады, өзі сөйлесіп отырған адамның сөзін түсіну мүмкіндігіне ие болады, өзі оқып жүрген тілде жазылған мәтіндерді дауыстап оқығанда түсіне алуға жетеді. Қазіргі кезде ол мақсат барлық тіл оқытушылардың арасында кеңінен таралып келеді. Көптеген тәжірибелер тіл үйренушілердің басым көпшілігі ауызша сөйлеуді түсінуде қиыншылықтарға көп тап болатынын дәлелдейді. Дегенмен, ауызша қарым-қатынас жасау, яғни тілдесу қазіргі кезде маңыздырақ себебі, сөйлеу әрекетінде сөйлесуші қызметіне түсе отырып, сөйлесіп отырған адамның сөзіне жауап қату үшін оны түсініп тыңдау да маңызды болып табылады.
Тіл үйретуде сөйлеудің негізгі ұғымдары туралы білген жөн. Сөйлеу, сөйлеу әрекетінің өнімді түрі болып табылады. Сөйлеу - мазмұны айтылатын ойдың ауызша формада көрініс табуы. Сөйлеудің негізінде айтылым, лексикалық, грамматикалық біліктілік жатады. Тіл үйрету сабақтарында диалогты сөйлеуге шығаруда сұрақ пен өзекті мәселесіз диалог маңыздылылғынан айрылады. Диалоқа қатысушы адамдардың бір-бірімен бірыңғай келіспеуінен диалог өрбімей тоқтап қалады. Сондықтан тіл оқыту сабақтарында оқытушы диалогтың тоқтап қалмай өрбуі үшін түрлі жағдаяттық тақырыптарды дұрыс таңдап, жетек сұрақтарды беріп отырады. Мұнда студент тақырыпқа қатысты ойын қосымша мәлімет ретінде айтуға талпынады. Оқыту үдерісінде қолданылатын диалог ұғымы үш түрлі мәнде қолданылады. Сабақта қолданылатын әрбір ұғым әртүрлі логикалар, мәдениеттерді түсінудің бірден-бір құралы ретінде диалог танылып жүр. Әртүрлі ғылыми ұғымдарды түрлі логикалардың аражігінде қарастыру тіл оқушыларды оқу үдерісіндегі диалогтан адамзаттық тұрмыстағы мәңгілік проблемаларға шығуға итермелейді. Бұл диалогты логикалар диалогы деп атауға болады.
Оқу диалогында тіл оқушылар мен оқытушылар арасында ерекше қатынас пайда болады. Олар бұл кезде ежелгі, ортағасырлық және қазіргі ойлау қырларын анықтап қана қоймайды, оған қоса өздерінің өмірге деген көзқарастарын білдіреді. Оқу диалогы мен кәдімгі диалогтың сәйкес болуы, ойлау мен мәдени блоктар байланысы ойлаушының ішкі диалогымен байланыс тапқанда ғана пайда болады. Бұл кезде микродиалог сыртқы сөйлеуге сәйкес емес, ішкі сөйлеудің ерекше формасы ретінде көрінеді..
Тіл мәдениетін ұстарту жұмыстарының мақсаты мен оған қойылатын талаптар:
Адамдардың бір - бірімен пікір алысатын қатынас құралы ретіндегі тіл талай жыл бойы психологтардың назарын аударып келеді. Тіл тек қоғам бар жерде өмір сүреді, өйткені ол ұжымда қоғамда туады. Ұжымнан қоғамнан тыс тіл жоқ.
Сонымен бірге, тіл-пікірлесу құралы болып әр адамның ойын білдіреді. Ол-ойлаудың ойды айтып жеткізудің құралы. К.Маркстің сөзімен айтқанда, Тіл дегеніміз ойдың тікелей шындығы.
Тілдің жасаушы халық. Қазіргі біз қолданып жүрген халық тілі көптеген ғасырлар бойы қалыптасып, ұзақ уақыт қырналып ұстартылған. Оның мазмұнын көтеруге қаншама ұрпақтың ақыл-ойы, тарихи, философиялық ой-түсінігі жұмсалған. Сондықтан да ол бүгін жатқан, әдемі, ойлы естіледі. Тілдің поэтикалық құрылысы стильдік белгі жеке сөздердің орналасуынан, басқа сөздермен қарым-қатынасынан туады. Сондай жағдайда ғана ол мазмұнға, оқырман сезіміне әсер ете аларлық күш-қуатқа ие болады.
Ал тіл мәдениетін ұстарту - баланың ойлау процесімен байланысты, әрі психологиялық факторы әрі тіл білімінің зерттеу обьектілерінің бірінен саналады. Баланың тілін дамыту, жеке сөздердің басын біріктіріп, сауатты сөйлеуге баулу - психология мен тіл ғылымының заңдылықтарымен тығыз байланысты құбылыс. Психология арқылы жүзеге асады.
Психология ғылыми пікірлесудің қандай түрі болса да сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып отыратынын, пікір алысудың нақты мақсаты мен жағдайларына қарай сөйлеу әрекеті әр түрлі болып, сөйлеу алдымен сырттай және іштей сөйлеу деп аталатын үлкен екі түрге, сонан кейін, сөйлеудің өзі ауызша дыбысты тілдің көп және кем тараған түрі және жазбаша сөйлеу болып бөлінетінін анықтады. Сөйлеудің бұл түрлері бір-бірімен өзара тығыз диалектикалық байланыста болады. Себебі сырттай сөйлеу (ауызша, жазбаша) мен іштей сөйлеудің физиологиялық негізі бір, ол негізінен ми жарты шарларының қабығындағы екінші сигнал системасының механизмдері. Олардың негізінде сөйлеу органдарының қозғалысынан шығатын кинастетикалық сезімдер жатыр.
Кинестетикалық түйсікке негізделген шығарма мен мазмұндама жазу балалардың қабылдауын дамытып, зейін өрісін кеңейтеді, ойын, тілін дамытады. Оларды қиял шынына шарықтатып, тәтті сезімге бөлейді.
Психологтардың анықтауынша, бастауыш сынып оқушыларының қиял дүниесіне бой ұруы, әр түрлі оқиғаларға кездесуге құптарлығы, өзін ертегі кейіпкерлерінің орнына қойып, ойға алғанын іске асыруға әрекет жасауы басым болады. Қазір бастауыш сынып оқушыларына білім беруде ойын элементтерін көбірек пайдаланып жұр. Мысалы: эксперимент сабақтарында оқушыларды рольдерге бөліп оқытқанда, жануарлардың образын беру, олардың қызығушылығын анағұрлым артатынын байқадық. Оқушылар тұс-тұстан: Мен тшқан болып оқимын! , Мен арыстан болып оқимын! - деп өтініш білдіреді. Сонымен бірге, балалар оқуға деген ынтасы артып, тапсырманың өз беттерімен орындағысы келіп тұрады. Себебі мектепке дейін бала хат танымағандықтан түрлі әңгімелерді үлкендердің жәрдемі арқылы есітіп білсе, енді өздері оқи алатын болғандықтан, біреудің оқып беруін ұнатпай, өз бетімен оқығысы келіп тұрады. Сөйтіп тиісті мазмұнды өздері оқып, өздері меңгерген сайын, оқуға деген ынтасы, ықыласы онан әрі арта түседі.
Қиялдың шарықтап дамуының ең жоғарғы сатысы творчестволық әрекетпен тығыз байланысты болады. Қиял пассив және актив қиял болып екіге бөлінеді. Пассив қиялға түс көру жатады, ал актив қиялдың өзі қайта жасау, творчестволық және арман болып үшке бөлінеді. Мектептегі шығарма, мазмұндама жұмыстары актив қиялдың екі түрін дамытады, өйткені кітап оқу, түрлі суреттер, диафильмдер көру арқылы уақиғаларды көз алдына елестету - қайта жасау қиялының көініс болса, бала қиялының бетін шындыққа бұрып іс-әрекетіне өз ойынан шығарғанын, өздігінен қиялдың қосып дамытуға толықтыруға үйрету творчестволық қиялдың дамуына әсер етеді. Осыған байланысты мазмұндама қоздыру баланың активтік қиялын дамытуда маңызы зор.
Балалардың психикалық процестерінің қызметін (түйсік, қабылдау, зейін ес, ойлау, сөйлеу, сезім, ерік) күшейтеді, әсіресе ой қызметінің белсенділігін арттырып, мидың үлкен жарты шарлар қыбығында етіп жататын анализдеу, синтездеу әрекетін күшейтеді.
Мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп жататын әрекетті үздіксіз күшейтіп, уақытша байланыстыратын (анализатордың мидағы ұштарының арасында туып жататын уақытша нерв байланыстары) жасайды және жетілдіре түседі.
Тіл дамыту барысында, әсіресе бірінші сынып оқушыларының психикасында І сигнал системасының қызметі мен эмоция басым болғандықтан балалардың өмірде көрген - білгендеріне, заттың тікелей өзін көрсетіп сол жөнінде қабылдауларына, уақиғаны бақылау қабілеттеріне сүйену қажет.
Психология оқулықтарында бастауыш мектеп жасындағы балалардың қабылдауы эмоциямен, сезіммен сабақтас жүретіні айтылады. Сондықтан тіл дамытуға алынатын мәтіндер балаларда болатын көңілділік сенгіштік, сезімталдық, қызығұшылық, еліктегіштік сияқты қасиеттерге сай келетіндей болып іріктелу тиіс.
Алайда қандай әсерлі тақырып ұсынылғанмен, ол нақышына келтіріліп, дұрыс дауыс ырғағымен оқылмаса, балаларда болатын жоғарыда айтылған қасиеттерді дамытуға пайдасы тиіп жар жарымас еді. Өйткені тіл дамытуға ұсынылған мәтіндерді балаларға оқып беруде болсын, мұғалімнің дауыс сазының бір қалыпты, әсерлі болып, сөздер мен сөйлемдерді нақышымен анық айтуының маңызы зор.
Сөйтіп оқушылардың ауызша, жазбаша, тіл мәдениетін дамытудың психологиялық негізі жөнінде аздап болса да мағұлмат алу оның түйесін жасап, әдістік тәсілдердің қолайлысын таңдап алуда жол-жоба көрсетеді.
Оқушылардың тіл мәдениетін ұстартуда біз дидактикалық негізгі талаптарына сүйенеміз.
Бастауыш мектептерде оқушыларды тіл мәдениетін дамытуда басқа пәндердегі сияқты, оның ғылымилығы, теорияның практикамен байланысты, көрнекілік, саналық, оқушылардың белсенділігін арттыру және белгіліден белгісізге, жеңілдеп ауырға принципі ескеріледі.
Оқытудың саналылығы мен оқушылардың белсенділігін арттырып принципін сақтау мақсатында балаларды өз ойының барысын байқауға біреудің айтқанын таңдай білуге, айналадағы өздерін қоршаған табиғаттағы өзгерістерді бақылай білуге, нәрселер мен құбылыстарды салыстырып олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды таба білуге үйрету жұмыстар тіл дамытудың өн бойынан орын алады

1.3. Халық ауыз әдебиетінің баланың тілін дамытудағы рөлі
Балалардың ой - өрісін дамытуға, қиялын шарықтатып, тіл байлығын дамытуда ауыз әдебиет үлгілері - ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштардың тигізетін пайдасы ұшан - теңіз. [10]
Қазақ халқының бай салт-дәстүрі мен әдебиетінің келер ұрпаққа берер тәрбиесі көп. Соның ішінде халық ауыз әдебиетінің маңызы ерекше. Жазу-сызу болмаған кезде халықтың ой-арманынан шыққан әңгімелер, жұмбақтап айтқан сырлары, тілдерін ұштаған жаңылтпаштар, өткір тіл, ұшқыр ойдан шыққан мақал-мәтелдер, қиял ғажайып ертегілер, т.б. баланың тілін, ой-өрісін дамытуда ерекше роль атқарады. Балалар ертегі тыңдап,бір-біріне жұмбақ жасырғандығы жаңылып жаңылтпаш айтқанды, тұрмыс-салт жырларын тындағанды ұнатады.
Халық ауыз әдебиетінің салалары көп. Олар: ертегілер, жырлар, мақал-мәтелдер,жұмбақтар, жаңылтпаштар, т.б. Осы салаларды балалардың жас ерекшеліктеріне қарай және оларды жалықтырып алмайтындай етіп, сана-сезіміне әсер ету арқылы қызықтыра отырып, бойларына сіңіру әрі олардың тілдерін дамыту үлкен жауапкершілікті талап етері хақ. Өйткені сәби жастан бастап балаларға ертегі тыңдатып, халық ауыз әдебиетімен сусындату келешек ұрпақтың ойының ұшқырлығына, тілінің байлығына, сана-сезімінің өсіп дамуына көп әсерін тигізеді.
Мақал-мәтелдер, ойға түрткі салатын сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған жаңылтпаштар-бәрі де балабақшада бала тілінің дамуына әсері мол.
Халық ауыз әдебиетінің ең бір саласы - ертегі. Балалардың тілін дамытуда ертегілерді әңгімелеу, оны кейіптендіру, баланы сөйлемді байланыстырып сөйлеуге үйретеді. Ертегісіз балалар арасындағы интеллектуалдың өзара қарым-қатынастарды түсіну мүмкін емес, ертегіге әуестенбейінше ұжымдық күйініш-сүйініш болмақ емес, ертегі туындамайынша оймен шабыттанған қуаныш балаға ұғынықсыз.
Ертегі - бұл ойлау ләззаты, ал ертегі шығара отырып, баланың ойлауға өз қабілетін орнықтырады, сол арқылы өзінің ар-намыс сезімін орнықтырады.
Қазақ халық ертегілері мейірімділікке, адалдыққа, әділеттікке, еңбексүйгіштікке, тазалыққа, достыққа, әдептілікке үйретеді. Жамандықтан, қулықтан, өтіріктен, зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелеу жолын алға қояды. Әрдайым татулық, бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді. [11].
Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың ерлік істерін дәріптей отырып, ел бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап қорғау азаматтық парыз екенін нықтап, жас ұрпақты елжандылыққа, Отансүйгіштікке тәрбиелейді.
Мектепке дейінгі балаларды жан-жақты жетілдіре тәрбиелеуде ауыз әдебиеті үлгілерінің барлық жанр түрлерін қолданудың білімділкте, тәрбиелікте мәнінің зор екені сөзсіз.
Халық ауыз әдебиетінің ең ескі түрінің бірі - жұмбақтар. Жұмбақтар - ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан бір түрі.Ол баланы жастайынан қиялдай білуге, қоршаған ортаны бақылап, тапқырлыққа баулуды көздейді. Мысалы:
Тұмсығы қашау,
Кәсібі ұя жасау.
Ағаштан қорғап,
Зиянкестерді асау (тоқылдақ)
Халық ауыз әдебиетінің бір саласы - жаңылтпаш.
Қазақ халқы баланың тілін ұстарту үшін оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Мысалы: с мен ш дыбысын дұрыс ажыратып айту үшін:
Шеше, неше
Кесе сынды кеше,
Сондай-ақ, осы дыбысты шатыстырмай айтуға үйретуге байланысты
Торта қойдым, орта ойдым
Орта қойдым, жорта қойдым.
Деген сияқты көптеген жаңылтпашрады айтуға болады.
Жаңылтпашты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.