Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу
Мамандық: 7М01802 - Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану
Орындаған: __________________________________С әкенова А.С
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., доцент ________________ Молдасан Қ.Ш
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № ___, __________________2023 ж.
Кафедра меңгерушісі ____________________________ Алгожаева Н.С
Нормобақылау ________________________________
Алматы, 2023 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің ғылыми әдебиеттерде зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Патриоттық тәрбие ұғымының мазмұны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ...18
1.3 Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
2.1 Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Тәжірибелік-эксперименттің жұмыстың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... .72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы;
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР
Ƃұл диссертациялық жұмыста келесі ᴛерминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Патриотизм - [грек, patris - отан, атамекен] - өзінің жеке және топтық мүдделерін жалпы елдің мүдделеріне бағындыратын, оған адал қызмет етіп, өз Отанын қорғауды мақсат тұтатын , Атамекеніне деген терең сүйіспеншілік сезімі.
Патриоттық тәрбие - қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп келе жатқан тарихи құбылыс.
Жырау -- өз жанынан шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі, жырау атауы жыр сөзінен туындайды деген түсінік жырауға Қазақ әдебиетінің энциклопедиясында берілген.
Жыршы - жыр айтушы, таратушы. Қазақ ауыз әдебиетінде өлең, жыр шығаратын, қисса, толғау, дастан айтатын адамдар "жырау", "жыршы", "ақын", "өлеңші" "термеші" деп аталған. Олардың орындаушылық ерекшеліктерінде ұқсастықтармен қатар айырмашылықтар да бар.
Жыраулық поэзия - ғасырллар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен сөз өнеріміздің асыл мұрасы, дамыған ұлт әдебиетінің ғажап көркемдік белгісі.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Тәуелсіз мемлекетіміздің құрылуы - қазақ халқының талай ғасырларға созылған ұлт-азаттық күресінің заңды нәтижесі. Қазіргі кезде халқымыздың даму тарихында мүлдем жаңа мазмұндағы саяси кезең басталды.
Ата-бабамыздың тәрбиеге өте үлкен жауапкершілікпен қарағаны баршамызға аян. Өткен тарихымызға көз жүгіртіп қарасақ, қазақ халқындығы небір шешен, ақын, жыршы, зергер, сәулетші, қара қылды қақ жарған билер мен қазылардың атадан балаға мирас болған тәлімін көреміз. Кез келген халықтың тәрбие беру ісінде өзіне тән өзіне тән ерекшеліктері болатыны секілді, қазақ халқында да, сан ғасырлар бойы жас ұрпақты имандылық пен ізгілікке, адалдақ пен әділеттілікке, қарапайымдылық пен мейірбандылыққа, ерлік пен батырлыққа тәрбиелеген шешені мен жыршылары, ғұлама ғалымдары, шешендері мен билері, батырлары мен ақын-жыраулары болғаны баршаға мәлім.
Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңында (11-бап, 3- тармақ) білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды қағидаттарының бірі ретінде былай делінген: ...азаматтыққа және патриотизмге, өз Отанына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, халық дәстүрлерін құрметтеу, адамның еркін тұлға ретінде дамуы үшін өскелең ұрпақтың санасында құндылық бағдарын қалыптастыруды басымдықтар ретінде қамтитыны, жастардың жаһанданған әлемге, ашық ақпараттық қоғамдастыққа кіруін жан-жақты қолдауды талап ететіні кездейсоқ емес. Оқушыларға өз Отанына, өз халқына, ана тіліне, ұлттық мәдениетке, ұлттық салт-дәстүрлер мен әдетғұрыптарға сүйіспеншілікпен және құрметпен қарауды тәрбиелеу маңызды. Бұл өте өзекті мәселе болып табылады, оны соңғы жылдардағы ғылыми жұмыстар дәлелдеп отыр [2].
Бірыңғай бағыт шеңберінде Қазақстан Республикасының азаматтарын патриоттық тәрбиелеудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы азаматтардың бойында жоғары патриоттық сана-сезімді, өз елі үшін мақтаныш сезімін қалыптастыру, патриоттық тәрбиелеу жүйесін мақсатты дамыту арқылы Отан мүдделерін қорғау жөніндегі азаматтық борыш пен конституциялық міндеттерді орындауға әзірлікке тәрбиелеу қажеттігі атап көрсетіледі. Балаларды, жастарды, халықты патриотизм, халықтар достығы, діни төзімділік рухында тәрбиелеу бойынша мемлекеттің әлеуметтік тапсырысын орындауға негізгі кедергі соңғы жылдары болған өзгерістерді ескере отырып әзірленген ғылыми теорияның болмауы болып табылады, Мемлекеттік жастар саясаты туралы Қазақстан Республикасының Заңы және басқалары қабылданды, өйткені қазіргі жағдайда Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мәселесі Қазақстанның егемен мемлекет ретінде дамудың үш он жылдығын артқа тастаса да, бұрынғысынша барынша өзекті мәселе болып қала береді.
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерінің бірі өкілдері бәсекеге қабілетті білімі, креативті ойлау қабілеті ғана емес, сондай-ақ жоғары азаматтық және адамгершілік қағидаттары, патриоттық сезімі мен әлеуметтік жауапкершілігі бар зияткерлік ұлтты қалыптастыру болып табылады [3].
Осыған байланысты, Қазақстанда бүгінде еліміздегі қоғамдық келісімді сақтау және нығайту мақсатында біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі болып табылатын жаңа қазақстандық патриотизмге бағытталатын патриоттық тәрбие жүйесін құру туралы мәселе тұр.
Біздің зерттеуіміздің мақсатына сүйене отырып, оқушыларға патриотизмді жыраулар поэзиясы арқылы танытып, патриоттық тәрбие ұғымдарының мәнін егжей-тегжейлі талдауға көңіл аударамыз, олардың негізгі ерекшеліктерін бөліп көрсетеміз.
Кемеңгер ойшыл бабаларымыз Қорқыт ата, Әл-Фараби, Шалкиіз жырау, Қадырғали Жалайри, Доспамбет жырау, Дулати, Бұхар жырау т.б ғұлама-ғалымдар өздерінің шығармаларында ел мен жер, Отанды сүю, ар-ождан, намысты қорғау, ғылым, білімді халақ игілігіне жұмсау секілді ұлттық рухтың өзекті мәселелеріне ерекше мән беріп келсе, XV-XVIII ғ.ғ. өмір сүрген Асан қайғы, Жиенбет, Шалкиіз, Бұқар, Дулат сияқты жыраулар өздерінің өлең-жыр, толғауларымен елдік пен ерлікті, әділдік пен адалдықты, сақтық пен серілікті жалықпай насихаттаған. Ал Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет сынды әрі батыр, ақын-жыраулар ел намысы - ер намысы деп қарап, дұшпанға өткір тілді өлеңін де, алмас қылышын да жұмсай білді. Патриотизм туралы кең толғамды идеаяларды қазақ даласының ойшылдары Асан Қайғы, Доспамбет жырау Аймауытұлы, Шалкиіз жырау Тіленшіұлы, Бұхар жырау Қалқаманұлы, Махамбет Өтемісұлы да өз шығармаларына арқауетті.
Патриоттық тәрбие беру мәселелерін қазақстандық ғалымдар да зерделеуде. Қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметова, С.Т.Иманбаева, Ш.Т.Таубаева, К.С.Менлибаев, Г.К.Белгібаева, С.С.Тауланов, С.К.Нурмукашева және т. б. еңбектерінде ұлттық мәдениеттің және халық педагогикасы тәжірибесінде ұсынылған білімнің өскелең ұрпақты азаматтықпатриоттық тәрбиелеудегі маңызы нақтыланса, ғалымдар Г.Қ.Нұрғалиева, Б.К.Құдышева, М.И.Кикина, К.Найманбаева тұлғаның әлеуметтік даму құндылықтарын айқындау және патриоттық тәрбиесін қалыптастыру мәселелерін қарастырған. С.С.Тілеуова, Д.А.Нұрғалиева, К.А.Исмаилова еңбектерінде патриоттық тәрбие қалыптастырудың педагогикалық негіздері мен тиімді жолдары анықталған.
Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары - Ш.Уәлиханов, ЬІ.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан да байқауға болады.
С.Т.Иманбаева патриотизм - жеке тұлғаның табиғат-адам-қоғам жүйесінде әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті, сондықтан да патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін детерминант болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің мазмұны мәдениет - тарих - білім деп аталатын қоғам дамуының макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды деп, елдің мемлекеттік идеологиясына негізделген қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға ерекше көңіл бөлді [7].
Абай шығармалары Қазақстан тағдырына деген, оның бостандық сүйгіш халқының болашағына деген қамқорлық пен туған ел табиғатына, мәдениетіне, тіліне озық дәстүрлері мен ұлттық мінездерінің жақсы жақтарына деген сүйіспеншілігінен керініс тапты. Ұлттық сезім, Отанға, елге деген сүйісіпеншілік негізінде Алаш орда қайраткерлері нақтылы іс атқарып, тарихтың жарқын 'беттерін жаза білді.
Мемлекетіміздің саяси тарихында қазақ халқының патриотизмі маңызды орынға ие. Өз елінің мүддесіне қызмет етуден көрінетін Отанға деген сүйіспеншілік сезімі қоғам дамуы мен ұрпақтар сабақтастығының маңызды құрамдас бөлігі болған және солай болып қала бермек. Қазақ халқы өз ұрпағын ізгілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеп келеді. Осы тәрбиені одан әрі жалғастыру үшін әрбір отансүйгіш азаматтардың өткен күнгі тарихты, батырларымыздың ерлік рухын білуі керек. Қазақ жастарының бойына ұлттық рухты сіңіру жақсы тәрбие беру деген сөз. Бұл жағдайда әлемнің екінші ұстазы, ұлы ойшыл Әл-Фарабидің Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі -деген. Яғни барлық уақытта тәрбие бірінші орында тұратыны жайлы айтқан екен. Сондықтан да осы Әл-Фараби бабамыздың жолын ұстана отырып, біздер, яғни жас ұрпақ тәрбиелеушілер тәрбиені қалай қолға алсақ, патриоттық сезімді де дәл осындай дәрежеде, биік ұстауымыз қажет.
Патриотизм - Отанға деген сүйіспеншілікті, оны қорғауға деген ұмтылысты білдіреді. Әр балаға өз еліне деген патриоттық рух қалыптастыру үшін, оның бай тарихына, байлығына деген жауапкершілігін сезіндіретін әрекет жүйесін жасауымыз қажет. Патриотизмді оқушылардың жүрегіне ұялатып, санасына сіңірудің бір жолы Жыраулық поэзия арқылы.
Сонымен бірге, мектеп оқушылары өз еліне деген мақтаныш сезімін, тарихтың әртүрлі кезеңдерінде өз елін барлық жағынан қорғаған жыраулардың еңбегі үшін құрмет сезімін сіңіреді. Мектептегі білім әрдайым барлық реформаларға ұшырайды, оның ішінде оның патриоттық компоненті де бар. Ол Қазақстандық білім беру саясатының басты бағытына айналуда.
Жыраулар қазақ халқының ертеңгі болашағы, балалардын да татулыкпен, бірлікпен калыптасып өсуін жырлайды. Жастайынан ауызбіршілікпен, достыкпен қалыптасып ескен жас ұрпақтың халқын баянды бақытқа жеткізгені тарихта дәлелденген ақиқат.
Өзім өлсем де, Отаным аман болса екен -- деп өз жанын да аямаған бабаларымыздың ерліктерін ұмытпай, адам бойына патриоттық сезімді қалыптастыру үшін тәрбиені отбасы мен балабақшадан бастау керектігі айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу, ана тілін үйрету, ұлттық мінез құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту - ата-ананының парызы. Ендеше, бабаларымыздың ерліктерін ары қарай жас ұрпақ есте сақтап, ананың жасы, батырдың қаны төгілген бұл даланы көзінің қарашығындай қорғап жүру жас ұрпақтың патриоттық құралы болып табылады.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттерді, оқу-әдістемелік құралдарды жан-жақты талдау жыраулар поэзиясы негізінде оқушыларға жыраулар поэзиясы арқылы патриоттық тәрбие беру мәселесі жете зерттелмегендігін көрсетті.
Демек, жыраулар поэзиясы негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің қажеттілігі мен оның теориялық тұрғыдан жүйелі зерттелмеуі арасында; жыраулар шығармаларының патриоттық тәрбиедегі мүмкіндіктері мен оларды мектепте жеткіліксіз пайдалану арасында; оларды мектеп практикасында кең көлемде пайдалану қажеттігі мен арнайы жасалған ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қарама-қайшылық байқалды. Осы міндеттердің тиімді жолдарын іздестіру біздің зерттеу жұмысымызды айқындауға және тақырыпты Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуді теориялық және практикалық негіздеу және тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу жұмысының пәні: Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің теориялық негіздері айқындалса, жыраулар поэзиясының патриоттық идеялары және олардың білім беру ұйымы оқушыларына патриоттық тәрбие берудің моделі және оны жүзеге асырудың әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие үдерісіне жүйелі, бірізділікпен ендірілсе, онда оқушыларға патриоттық тәрбие беруге мүмкіндіктер туындайды, өйткені, бұның бәрі, біріншіден, оқушылардың патриоттық мазмұндағы шығармаларға аялы көзқарасы мен қызығушылығын арттырады, екіншіден ұлттық сана-сезімін, адами қасиеттерін қалыптастырады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің мәнін ашу;
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу жұмысының моделін ұсыну;
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуді тәжірибелік-эксперименттік тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Жыраулар поэзиясы - ұлттық патриотизмді, ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың жетекші құралы.
Зерттеудің ǝдістері: зерттеу жобасы бойынша ғылыми әдебиеттерге (тарихи, философиялық, әлеуметтану, психологиялық, педагогикалық), оқу - - - - тәрбие үдерісі құжаттарына талдау жасау, бақылау, әңгімелеу, сауалнамалар жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, эксперимент жүргізу, алынған нәтижелерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы
Ғылыми жаңалық мыналардан тұрады:
- оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негізі айқындалды.
- жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің педагогикалық мүмкіндіктері мен қазіргі жағдайы анықталды.
- жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің моделі, өлшемдері мен деңгейлері және мазмұндық шарттары айқындалды.
- оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдіру мақсатында оқу-тәрбие процесінде жыраулар поэзиясын пайдаланудың әдістері құрылды, оның тиімділігі тәжірибеде дәлелденіп, нұсқау берілді.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы зерттеу нәтижелерін оқушыларды патриоттық тәрбиелеу саласындағы білім беру мекемелері мұғалімдерінің тікелей тәжірибесінде қолдануға болатындығында көрінеді. Зерттеудің практикалық маңыздылығы мектеп мұғалімдері қолдана алатын оқушыларға патриоттық тәрбие берудің авторлық бағдарламасын жасау болып табылады.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы, №19 жалпы білім беретін мектептің оқушылары.
Жұмыстың құрылымы Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне байланысты. Кіріспе таңдалған тақырыптың өзектілігін ашады, таңдалған тақырыптың мақсаты мен міндеттерін, объектісі мен тақырыбын анықтайды. Бірінші тарау патриоттық тәрбиенің сабақтан тыс жұмыстарының теориялық аспектілеріне арналған. Екінші тарауда Патриотизмді тәрбиелеудің формалары мен әдістері сипатталады. Үшінші тарауда патриотизмге тәрбиелеу нәтижелері келтірілген. Қорытындыда тарихты жазу барысында қол жеткізілген негізгі тұжырымдар келтірілген.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми әдебиеттерде зерттелуі
Қазақ әдебиетінің тарихындағы аса бір айтулы мұра, тот баспас асыл, ағынды да арналы сала - жыраулар поэзиясы. Жырау поэзиясы әдебиеттану ғылымымызда, әдебиет тарихында көркемдік негіздері жөнінен де, әлеуметтік тарихи мәні жөнінен де жан-жақты қарастырылып, жүйеге түскен сөз өнері.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: орта білім беру міндеттерінің бірі азаматтықа, адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу [1] деп көрсетіледі. Ел президентінің 2004 жылғы 19 наурыз айындағы Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге кабілетті экономика үшін, бәскеге қабілетті халық үшін Жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап көрсетеді [2].
Жыраулар поэзиясының негізгі сарындағы туған жер, ұлт-азаттық күрес, сонымен қатар насихат, өнеге ғибрат, нақыл сөз үлгілерін көптеп кездестіреміз. Және осыған орай жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы да - туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі болды. Халқына жайлы қоныс, ырысты жер іздеген Асан Қайғының Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшір деген ақылгөй сөзі сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты Қазтуған жырау да Қайран менің Еділім! деп еңіреп өткен, Еділдің бойы ел жайлап, шалғынына бие біз байлап деп Доспамбет жырау армандаған, Ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым он кісіге жараса, бір кісіге асқан тамағым деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған. ( Ұлттық тәрбие журналы, 2013, №4, 31-35 бет.) Қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясының төлбасыларының бірі Қазтуған жырау Сүйінішұлы шамамен ХV ғасырдың 20-30 жылдарында Еділ бойында дүниеге келген. Қазтуған толғауларының да негізгі тақырыбы - туған елі, кіндік кескен, кір жуған жері. Салп-салпыншақ анау үш өзен толғауында жырау туған жеріндегі Еділ, Жайық, Ойыл өзендерін тебірене жырлайды. Алаң да алаң, алаң жұрт толғауында жырау:
Атамыз біздің бұл Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт, - деп туған жері мен ата-анасын байланыстыра сөйлейді.[5]
Аталмыш кезеңдегі жыраулар шығармаларының тақырыптары да әр алуан. Олардың қамтыған аумағы - саяси мәселелерден бастап (елшілік жіберу, әскери жорықтарға шығу, бейбіт келісімдер жасау, көршілермен дипломатиялық қатынас жасау, т.с.с.) күнделікті тұрмыста тәлім-тәрбиелік мәні бар мәселелерге дейін өз шығармаларына арқау етті. Сол сияқты жыраулар шығармаларының жанры өзіндік ерекшеліктерімен де көзге түседі - бұл негізінен толғау түрінде болды. Толғаудың басқа фольклорлық жанрлардан ерекшелігі - онда әртүрлі мәселелерге ой жүгіртіп, талдаумен қатар, үлгі көрсету, өсиет айту орын алды.
Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, т.б. бейнелеу тәсіліне насихаттық, өсиеттік сарын, мәселені жан-жақты терең толғап айтатын ойшылдық әсіресе тән болған. Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік, халықтың елжандылық сезіміндегі тақырыптар, азаматтық әуендер кеңінен орын алады. Әрбір даму кезеңінде толғау мазмұны жағынан да, бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп, жаңаша сипат алды.
Халықтың жадында көптеген толғаулар сақталып қалған. XVІІІ ғасырда шығармашылығы кеңінен танылған жыраулар қатарынан Бұқар, Тәтіқара, Үмбетей жырауларды көреміз. Бұл үш жырау да Абылай ханның қасында болып, кеңесшілік қызмет атқарған. Олардың толғауларының басым бөлігінің мазмұны Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан кейінгі елді біріктіру саясатымен тығыз байланысты. Жорыққа шығар алдында олар өз толғаулары арқылы халықтың патриоттық сезімін оятып, өз ұрпағы, елі, жері үшін жауапкершіліктерін естеріне салу арқылы шабыттандырып, рухын көтеріп отырды.
Өзінің толғауларында патриоттық сезімнің жоғары деңгейін көрсете отырып Бұқар жырау патриоттық тәрбие туралы құнды ойлар айтады. Бұқар жыраудың шығармаларын талдау арқылы олардағы патриоттық ойлардың негізгі өзегі - халықты рухтандыру, олардың тәуелсіз ел екенін есте ұстай отырып, патриоттық сезімін кеңейту болып табылатыны көрінеді.
Ақтамберді жырау шығармалары - патриоттық тәрбиенің қайнар көзі деп айтуға толық негіз бар. Өйткені, оның поэзиясы, ұлттық рухты көтеруге, халқын азаттық өмір жолында өздерін жігерлендіруге арналған. Өз шығармалары арқылы өзі өмір сүріп отырған заманының өз шындығын көрсетіп, елінің патриоттық сезімін көрсетуі және оған ұмтылуы Ақтамберді поэзиясының құндылығын толықтырады.
XVIII ғасырда өмір сүріп, өзінің артына үлкен поэтикалық мұра қалдырған ақын Тәтіқараның шығармаларының қазақ педагогикалық ойлар тарихындағы алатын орны ерекше. Өзінің өлеңдерінде ақын салыстырулар арқылы түрлі теңеулер көрсетіп, олардың мәніне үңілген. Жалпы алғанда Тәтіқара ақынның шығармаларында патриоттық-отансүйгіштік, адамгершілік тәрбиеге қатысты ойлар бір-бірімен астасып, тұтас тәлім-тәрбиелік идеялар жүйесіне айналған.
Сөз болып отырған кезеңдегі жырдан дауыл тудырған саңлақ жыраудың тағы бірі - Үмбетей жырау. Үмбетейдің жыр-толғауларында патриоттық ойлар өзі өмір сүріп отырған заманның тұрмыстық келбетінен туындап, сол кездің құндылықтарын сипаттау арқылы көрінеді.
Қазақ жыраулық поэзиясының атасы - Шалкиіз Тіленшіұлы 1465-1560 жылдар шамасында өмір сүрген. [6] Сонымен қатар, Қорқыт(IХ ғасыр), Сыпыра жырау (XIVғасыр) есімдері арқылы біз жыраулық поэзияның тамыры әріде жатқандығын білеміз. Өз заманының ойшылдары халықтың мәдени-рухани, әлеуметтік саяси көзқарастарын қалыптасуға мол үлесін қосты. Олар ел өміріндегі елеулі оқиғалар, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасы бейнелі тілмен көрініс тапқан. Сол арқылы өз заманындағы нағыз халық жанашырлары бола алды. Олар ерлік эпосы, ел қожаларын дәріптейтін мадақ жырлар, қайғылы қазаға байланысты азалы сөз немесе қара қылды қақ жарған әділ қазы, не болмаса табан асты тапжылмастан сөз бастап, терең оймен жұртты ұйтқан ақыл иелерін қошамет тұтар арнаулар арнап, жыр шығарып, толғаулар айтып, тек өнер иесі ғана болып қойған жоқ, ел басына күн туған уақытта жауға аттанған батыр, қолбасы болды. Сол қызметтерді атқара жүріп, ел қорғау, халықты азат ету мақсатын паш ететін сарбаздарын жігерлендіретін, патриотизмді насихаттап немесе хан, уәзірлерге пікір қосып, кемшіліктерін бетіне басып, қаймықпай ашық жеткізетін міне осы жыраулар болды.
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы -- туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Халқына жайлы қоныс, ырысты жер іздеген Асан қайғының: "Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшер" - деген ақылгөй сөзі - сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты Қазтуған жырау да "қайран менің Еділім" - деп еңірепөткен. "Еділдің бойын ел жайлап, шалғынына бие біз байлап" - деп Доспамбет жырау армандаған, "ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым... он кісіге жараса, бір кісіге асқан тамағым", - деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған. Жыраулар поэзиясы еліне деген ыстық сезімге толы. Олар сол еліне жалынды жырларын арнаған, халқын сол елі үшін қызмет етуге үндеген, керек болса, жанын пида етуге шақырған. Халқы үшін қан майданда шайқасқа түсіп, елін, жерін сыртқы жаудан қорғаган әйгілі халық батырларының ерліктерін жырлаған. Мысалы, Тәтіқара жырау:
Бөкейді айт, Сағыр менен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Мандайды айт Қыпшақтағы.
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгембайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген
Еменәлі Керейде, ер Жабайды айт, - деп дәріптеген.
Сондай-ақ қазақ ғалымдарынан Б.Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, З. Қабдолов, М.Мағауин, Қ.Өмірәлиев, Қ.Сыдықов, С. Негимов, Б.Әбілқасымов, А. Бұлдыбаев, Р. Тұрысбеков зерттеулері жыраулық өлең үлгісіне кең талдау жасады, ғылыми тұрғыдан жан-жақты қарастырды.
Келешек ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеудің бірден бір жолы - осы жыраулар поэзиясы арқылы тәрбиелеу. Қазақ халық педагогикасын патриоттық тәрбие беру мақсатында пайдалануға байланысты орындалған жұмыстардан С. Иманбаеваның (ұлттық жауынгерлік дәстүрлер арқылы оқушыларды ерлікке тәрбиелеу), А. Бейсембаеваның (қазақ ерлік эпосы арқылы бастауыш сынып оқушыларын патриоттылыққа тәрбиелеу) зерттеулерін, Қ.Б. Жарықбаевтың (Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанда педагогикалық ойлардың дамуы), С. Қалиевтың (Қазақ халық педагогикасында тәрбие мен білім берудің ғылыми педагогикалық негіздері), Ә. Табылдиевтың (қазақ ерлік эпосын оқыту әдістемесі) зерттеулерін атауға болады. Патриоттық тәрбиенің кейбір салалары С. Ұзақбаеваның, Р. Төлеубекованың, К. Қожахметованың, Р. Дүйсембінованың еңбектерінде де ішінара қарастырылады. Отаншылдық сезім - адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, саяси-әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.
Асан қайғы(XYғ) заманынан Махамбет (XIXғ) дәуіріне дейінгі бес ғасыр қазақ халқының адамзат өркениетінен алар орны мен мемлекет болып қалыптасу, дәуірлеу сипаттарын айқындаған тарихи кезең болып саналады. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы, елдің бірлік-ынтымағы, ұлт болып ұйысуы сияқты идеологиялық тұрғыдан ізгі талпыныстардың дені осы бес ғасыр еншісіне тиесілі еді.
Сонымен, қазақтың жыраулар тобы, яғни, халықтың жырын, мұңын, мұратын айтушылар өз дәуірінің дидарын шығармаларында барынша суреттеп, бедерлеп кеткен рухани тұлғалар болып табылады.
Жыраулар поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі - Қазтуған жырау Сүйінішұлы. Жыраудың бүгінге жеткен мұраларының ішіндегі кесек туынды Алаң да алаң, алаң жұрт, - деп басталатын әйгілі толғауы. Алты ғасырды артқа тастаса да, Қазтуған жыраудың бұл толғауы өзінің рухани қуатын, идеологиялық мұратын әлі жоғалтқан жоқ. Көшпелі елдің іргесінің кеңдігін жағырапиялық тұрғыдан дәлелдеп тұрған бұл туынды өзінің елге деген, туған жерге деген патриоттық рухымен, ғасырлар бойы халықты жігерлендіріп келді. Ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу тұрғысынан Қазтуған жырау өз мәнділігін жоғалтпақ емес.
Жыраулық поэзия қазақ халқының жаугершілік заманды бастан кешірген, аттың жалыны, түйенің қомындағы аласапыран кезеңнің сипатына тән белең алған өнер.
Елді бірлік пен ынтымаққа, бір тудың астына жиналуға, отанды, жерді, қорғауға шақырған патриоттық тұрғыдағы жалынды жырлар сол уақыттың еншісіне тән және аса қажеттіліктен туындаған шығармалар еді. Мәселен Ақтамберді жыраудың Күлдір, күлдір кісінетіп деп басталатын әйгілі толғауы немесе Тәтіқара жыраудың Қамыстың басы майда, түбі сайда жырлары уақыт ырғағы (ситуация) туғызатын туындылар болып табылады. Жыраулар поэзиясынан мұндай мағынадағы толғауларды көптеп келтіруге болады. Әрірек барсақ Доспамбет, Шалкиіз, Қазтуған жырлары да осы пікірімізді айғақтай түседі.
Бұл жайында академик, ғалым, С.Қирабаев өзінің Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет атты кітабында жан-жақты сөз етеді. Онда ел билеген хан да, оның маңындағы жұртқа сөзі өтетін билер мен ақсақалдар да шешендік мектебінен өтуіге тиіс болғандығын, халақ тілі өткір, тапқыр,бейнелі, логикалық жүйесі мықты сөзге ғана тоқтайтындығын атап өтеді. Сондай-ақ ел билеушілер өздері де өтімді сөздің иесі болып қана қоймай, ақылшыны да, сөз тапқыш шешен мен ақыннан таңдағанын тілге тиек етеді. Әрі қарай Әз-Жәнібектің қасында болған Асан Қайғының Мамай ханның ақылшысы Доспамбет жыраудың, Темір бидің тұсындағы Шалкиіз жыраудың, Есім ханның қасындағы Марғасқа жырау мен Әз-Тәукенің қасындағы Ақтамберді мен Абылай тұсындағы Бұқар жыраудың атқарған қызметтерінің маңыздылығын еске сала отырып, есімдері аталған ақын-жыраулардың мемлекет пен қоғам алдындағы жауапкершілігі мен қайраткерлік тұлғасы жөнінде төмендегіше пікірлер білдіреді: Жыраулар заман халін толғап барып, оны елдің тілегін, арман-мұңын айтқан жырлармен жалғастырған. Бұл жырлар, негізінен елдің бірлігі, жердің тұтастығы, ұлттық тәуелсіздік идеясымен байланысты толғаулардан тұрады.
Патриоттық тәрбие жүйесінде мына бағыттарды анықтауға болады:
-- рухани адамгершілік
-- тарихи -- өлкелік -Шежіре
-- азаматтық-патриоттық тәрбие. Бұл бағыт құқықтық мәдениет, заңгерлік, саяси және құқықтық өзгерістер, мемлекетпен қоғамдағы өзгерістер, заң орындау,қызмет ету арқылы ықпал етеді.
-- әлеуметтік - патриоттық. Рухани адамгершілік және мәдени тарихи байланысқа бағытталып, үлкен кісілер сыйластық сезімдері.
-- әскери - патриоттық. Балалар бойындағы үлкен патриоттық сезімді, Отан сүйіспеншілікті , оны қорғауға, әскери дәстүрді, әскери тарихты қалыптастыру.
-- спорттық-патриотизмді дене спорты және дене шынықтыру сабақтары арқылы шыдамдылыққа, ерлікке, тәртіптілікке бағытталған.
Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-тіршілігіне байланысты патриот халық екенін айқын аңғаруға болады. Бұны қазақтың тұңғыш ғалымдарының бірі Ш.Уәлиханов жақсы зерттеген және өзінің патриоттық сезімін: "Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін", - деген екен [ 8]. Бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып әулет, тумаластарға деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат және сол кездегі алдыңғы қатарлы елдердің бірі Ресейді атап көрсетуі де патриотизмнің халықаралық мәдени қатынастардың да негізі екенін көрсетеді.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпенді елдің баласына ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.
Әл-Фараби өзінің "Азаматтық саясат", "Поэзия өнері туралы", "Бақытқа жол сілтеу", "Риторика", "Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері" атты трактаттарында этикалық, эстетикалық мәселелермен бірге көркемдік, сұлулық, мейірбандық, білім категорияларының бетін ашып, олардың негізгісін дәлелдеп берген. Ақын-жыраулар халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп, оларды іргелі ел, берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорықтарға бірге аттанды, ру тайпаларға басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті. [9]
Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халықтың береке бірлігін, Отанға адалдығын сақтау, намысты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау - ат жалын тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екендігін Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең жырларынан көре аламыз.
Бұқар жырау:
Ер жігітке жарасар Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар Халқына тиген пайдасы - деген екен.
Ал Ақтамберді жырау болса:
Жауға шықтым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлыққа,
Жалынды жүрек қан қайнап
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап - деген жыр жолдарымен халықты батырлыққа, батылдыққа шақырған. [10]
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет Өтемісұлы қазақ шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді армандап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлігін, олардың адамгершілік қасиеттерін жыр етті. [11]
Егеменді елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер өсіп келе жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, елжандылыққа тәрбиелеуге жаңаша тұрғыда қарауға қажет етеді. Оқушыларының жыраулар поэзиясын жетік білуі оларға патриоттық тәрбие беретіні сөзсіз. Ақын-жыраулардың асыл қазынасын зерттегендердің ішінде Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Н. Төреқұлов, С.Дәуітов сынды ғалымдардың тынымсыз ізденістерінің аркасында көптеген тың дүниелер халық жүрегінде жатталды. Профессор Е.Ысмайылов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп берді. Ол жыраулар да ақын, көркем сөз шығарушы өнерпаз, қазақ әдебиетінің кене өкілдері деп танытты. Жыраудың ақыннан өзгешілігі-шығармаларының сарыны мен такырыбы бірыңғай болып келуінде. Адам баласы басындағы қайғыны, зарды, ел ішіндегі ауыртпалықты толғай, әлеуметтік, елдік мәселелерді көтеру, тағы басқа ер түрлі өткен-кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап, акыл айтып, батагөйлік ету шешендік дәстүрлер жасап, терең ой қозғау-жыраулардың дәстүрлі ерекшеліктері.
Профессор Е.Ысмайылов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп берді. Ол жыраулар да ақын, көркем сөз шығарушы өнерпаз, қазақ әдебиетінің кене өкілдері деп танытты. Жыраудың ақыннан өзгешілігі-шығармаларының сарыны мен такырыбы бірыңғай болып келуінде. Адам баласы басындағы қайғыны, зарды, ел ішіндегі ауыртпалықты толғай, әлеуметтік, елдік мәселелерді көтеру, тағы басқа ер түрлі өткен-кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап, акыл айтып, батагөйлік ету шешендік дәстүрлер жасап, терең ой қозғау-жыраулардың дәстүрлі ерекшеліктері.[12]
Ендеше білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақты ерлік рухында ұлтжандылыққа тәрбиелеу екені айқын. Қазақ патриотизімін, отаншылдығын қалыптастыруда жыраулар поэзиясының алатын орны ерекше. Бұл жөнінде тұңғыш Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде былай ой түйеді: Халық рухының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен айтқыш абыздардың жүрегінде тұтанып, жалындай бастады. Асан қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау сияқты бұл дәуірдегі ұлттың шығармашылығында шынайы қазақ руханияты қалыптасып дамыды [13].
Тәрбиедегі ең басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Онын осындай тұжырымғы тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көптеп көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық әлемге аяк басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондыктан әрбір ұрпақөз кезі мен өткеннің талаптары, объективті факторлары негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай тәжірибе арқылы тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын игере түсуі керек.
Патриотизм - туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілік. Оның негізгі элементтері: туған жер, ана тілі, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі және оларды құрмет тұту. Ерте заманда қазақтың тілінде "патриотизм" деген сөз болмаған. Бұл ұғым Қазан төңкерісінен кейін сөздік қорымызға енді. Патриоттық сезімнің объектісі мен кайнар көзі - Отан. Патриоттық тәрбиенің негізгі мазмұны: туған жердің табиғаты, онын байлыктары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар болып табылады.
Патриоттық тәрбие - қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп келе жатқан тарихи құбылыс. Ол қазақ халқымен бірге жасалып жатқан сезім болып табылады. Отаншылдық сезім -адамда жүре пайда болатын жеке тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс. Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың патриоттық тәрбиесі ең алдымен отбасы мен бастауыш сыныптардағы білім мен тәрбиеге байланысты болса екіншіден артына айтарлықтай із қалдырған жыраулар поэзиясын оқу арқылы қалыптасады. Яғни, патриоттық тәрбиені бастауыш сыныптан бастап жүзеге асырудың маңызы зор. Оның себебі, бастауыш сатыдағы кезең - бала дамуының ұйтқысы, іргетасы болып, оқу әрекеті қалыптасуының өте қолайлы кезеңі. Сондай-ақ, бастауыш және жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбиені жыраулар поэзиясы арқылы жүзеге асыруға болады.
Жыраулық поэзия - ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен сөз өнеріміздің асыл мұрасы, дамыған ұлт әдебиетінің ғажап көркемдік белгісі. Ә. Тәжібаев: Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық-ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы [14], - деп жыраулық дәстүрді әдебиетте орны бөлек жеке сала ретінде алып қарастырады. Жыраулық өнер -- Қазақ хандығының құрылуына байланысты өркендеген. ХҮІІІ ғ. қазақ халқының мәдениет тарихында ерекше орын алады. Көшпелі өмір салты жағдайында халықтың ауыз әдебиеті, жыраулық дәстүр, музыка өнері ерекше дамыған. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі, патша үкіметіне қарсы ұлт-азаттық қозғалысы сол кездегі ақын-жыраулардың өзекті тақырыбына айналды. Қазақ әдебиеті тарихында Ақтамберді Сарыұлы, Бұхар жырау Қалқаманұлы, Тәтіқара, Үмбетей Төлеуұлы сияқты көрнекті ақындары мен жыраулары ерекше орын алды.
Жыраулық поэзия - ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен сөз өнеріміздің асыл мұрасы, дамыған ұлт әдебиетінің ғажап көркемдік белгісі. Ә. Тәжібаев: Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық - ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы -- деп жыраулық дәстүрді әдебиетте орны бөлек жеке сала ретінде алып қарастырады.
Бүгінгі танда жыраулар поэзиясының көркемдік ерекшелігі мен құндылығы-Тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елінің өскелең ұрпақтарын еліне, жеріне, тәуелсіз Казакстанына деген сүйіспеншілігі мен отансүйгіштік сезімін оятып қалыптастырады. Қазақ елінің мемлекеттілігін, ежелгі ата жұртын мәңгілік мақтанышпен, асқақ сезіммен жырлау - жыраулар поэзиясында қалыптасқан ұлттық болмысымыздың нақты көрінісі.
Жыраулар поэзиясы арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне мақсатты түрде әсер ету үшін ең алдымен оқушылардың жыраулар поэзиясына деген қызығушылықтарын оятып, оны әсерлі оқи, тындай білуге баулу кажет. Ұрпақ тәрбиесінде жыраулар поэзиясы баланы елжандылыққа тәрбиелеу құралы екені сөзсіз. Жыраулар поэзиясын оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану және жыраулар поэзиясы негізінде оқушыларды тәрбиелеу мәселесі бірнеше ғылыми-педагогикалық ебектерде көрсетілгені зерттеу барысында анықталды. Патриоттық тәрбие мәселесін көптеген философ, психолог, педагог ғалымдар әрқырынан зерттеп, негіздегені айқындалды.
ХV-ХVIII ғасырлардағы жыраулар поэзиясы-өмірді танытушылық, философиялық-дидактикалық мағынасы мол мұра. Ақын-жыраулар өлең-жырларымен, өнегелi iсiмен халыққа белсене қызмет етiп, ел ұйытқысы, тәлiм-тәрбие мектебiнiң ұстазы бола бiлдi.
Жыраулар ел болашағын жырлауы тұрғысынан дараланып келген, сол дәуірдің ой-сана, әдет-ғұрыптық, тілдік шаруашылық, тарихи көріністерін суреттеген. Бұл жөнінде Х. Досмұхамедов былай дейді: Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері - туғаннан бастап өмірден озғанға дейін, сондай-ақ тұтас халықтың немесе жеке рудың қоғамдық өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады [15]-деп ой түйсе, Е.Ысмайлов: Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, көбінесе, заман-дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған [16]. Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы - туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Асан қайғы:
Ай, хан, мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің.
Шабылып жатқан халқың бар,
Аймағын көздеп көрмейсің
Қымыз ішіп, қызарып,
Мастанып, қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай,
Елеуреп неге сөйлейсің, - деп ханның мінін бетіне айтып, орда маңында болып жатқан келеңсіздіктерді, елінің қараусыз қалғанын батырып айтады. Одан әрі халқына жайлы қоныс, ырысты жер іздеген абыз жырау:
...Тіл алсаң іздеп қоныс көр,
Желмая мініп жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір,
Мұны неге білмейсің!", - деген ақылгөй сөзі - сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты Қазтуған жырау да:
"Қайран менің Еділім,
Мен салмадым, сен салдың,
Қайырлы болсын сіздерге
Менен қалған мынау Еділ жұрт!... - деп еңіреп өткен. Қазтуған жыраудың бұл толғауы өзінің рухани қуатын, идеологиялық мағынасын әлі жоғалтқан жоқ. Бұл туынды өзінің елге деген, туған жерге деген патриоттық рухымен, ғасырлар бойы халықты жігерлендіріп келді.
"Еділдің бойын ел жайлап,
Шалғынына бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан
Бозбаламен күліп, ойнап,
Қымыз ішер күн қайда! " - деп Доспамбет жырау армандаған,
"Ауылдан топыр үзілмей,
Ошақтың оты өшпесе,
Май жемесе қонағым...
Он кісіге жараса,
Бір кісіге асқан тамағым", - деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған.
Жыраулардың патриоттық еңбегі жайында
Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық-ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы
Ә. Тәжібаев
Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері - туғаннан бастап өмірден озғанға дейін, сондай-ақ тұтас халықтың немесе жеке рудың қоғамдық өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады.
Х. Досмұхамедов
Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, көбінесе, заман-дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған
Е.Ысмайлов
Жырау демек, ақын деу емес. Жыраудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Жыраудың мақсаты, міндеті - не болса сол, көңіл ашар, әлде не дерлік сөзді айту емес. Ол заман сынын, мезгіл, дәуір болжамын, тарихи оқиғаның мазмұнын, бағасын сөз қылады. Көбінесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу
Мамандық: 7М01802 - Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану
Орындаған: __________________________________С әкенова А.С
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., доцент ________________ Молдасан Қ.Ш
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № ___, __________________2023 ж.
Кафедра меңгерушісі ____________________________ Алгожаева Н.С
Нормобақылау ________________________________
Алматы, 2023 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің ғылыми әдебиеттерде зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Патриоттық тәрбие ұғымының мазмұны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ...18
1.3 Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
2.1 Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Тәжірибелік-эксперименттің жұмыстың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... .72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы;
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР
Ƃұл диссертациялық жұмыста келесі ᴛерминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Патриотизм - [грек, patris - отан, атамекен] - өзінің жеке және топтық мүдделерін жалпы елдің мүдделеріне бағындыратын, оған адал қызмет етіп, өз Отанын қорғауды мақсат тұтатын , Атамекеніне деген терең сүйіспеншілік сезімі.
Патриоттық тәрбие - қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп келе жатқан тарихи құбылыс.
Жырау -- өз жанынан шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі, жырау атауы жыр сөзінен туындайды деген түсінік жырауға Қазақ әдебиетінің энциклопедиясында берілген.
Жыршы - жыр айтушы, таратушы. Қазақ ауыз әдебиетінде өлең, жыр шығаратын, қисса, толғау, дастан айтатын адамдар "жырау", "жыршы", "ақын", "өлеңші" "термеші" деп аталған. Олардың орындаушылық ерекшеліктерінде ұқсастықтармен қатар айырмашылықтар да бар.
Жыраулық поэзия - ғасырллар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен сөз өнеріміздің асыл мұрасы, дамыған ұлт әдебиетінің ғажап көркемдік белгісі.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Тәуелсіз мемлекетіміздің құрылуы - қазақ халқының талай ғасырларға созылған ұлт-азаттық күресінің заңды нәтижесі. Қазіргі кезде халқымыздың даму тарихында мүлдем жаңа мазмұндағы саяси кезең басталды.
Ата-бабамыздың тәрбиеге өте үлкен жауапкершілікпен қарағаны баршамызға аян. Өткен тарихымызға көз жүгіртіп қарасақ, қазақ халқындығы небір шешен, ақын, жыршы, зергер, сәулетші, қара қылды қақ жарған билер мен қазылардың атадан балаға мирас болған тәлімін көреміз. Кез келген халықтың тәрбие беру ісінде өзіне тән өзіне тән ерекшеліктері болатыны секілді, қазақ халқында да, сан ғасырлар бойы жас ұрпақты имандылық пен ізгілікке, адалдақ пен әділеттілікке, қарапайымдылық пен мейірбандылыққа, ерлік пен батырлыққа тәрбиелеген шешені мен жыршылары, ғұлама ғалымдары, шешендері мен билері, батырлары мен ақын-жыраулары болғаны баршаға мәлім.
Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңында (11-бап, 3- тармақ) білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды қағидаттарының бірі ретінде былай делінген: ...азаматтыққа және патриотизмге, өз Отанына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, халық дәстүрлерін құрметтеу, адамның еркін тұлға ретінде дамуы үшін өскелең ұрпақтың санасында құндылық бағдарын қалыптастыруды басымдықтар ретінде қамтитыны, жастардың жаһанданған әлемге, ашық ақпараттық қоғамдастыққа кіруін жан-жақты қолдауды талап ететіні кездейсоқ емес. Оқушыларға өз Отанына, өз халқына, ана тіліне, ұлттық мәдениетке, ұлттық салт-дәстүрлер мен әдетғұрыптарға сүйіспеншілікпен және құрметпен қарауды тәрбиелеу маңызды. Бұл өте өзекті мәселе болып табылады, оны соңғы жылдардағы ғылыми жұмыстар дәлелдеп отыр [2].
Бірыңғай бағыт шеңберінде Қазақстан Республикасының азаматтарын патриоттық тәрбиелеудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы азаматтардың бойында жоғары патриоттық сана-сезімді, өз елі үшін мақтаныш сезімін қалыптастыру, патриоттық тәрбиелеу жүйесін мақсатты дамыту арқылы Отан мүдделерін қорғау жөніндегі азаматтық борыш пен конституциялық міндеттерді орындауға әзірлікке тәрбиелеу қажеттігі атап көрсетіледі. Балаларды, жастарды, халықты патриотизм, халықтар достығы, діни төзімділік рухында тәрбиелеу бойынша мемлекеттің әлеуметтік тапсырысын орындауға негізгі кедергі соңғы жылдары болған өзгерістерді ескере отырып әзірленген ғылыми теорияның болмауы болып табылады, Мемлекеттік жастар саясаты туралы Қазақстан Республикасының Заңы және басқалары қабылданды, өйткені қазіргі жағдайда Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мәселесі Қазақстанның егемен мемлекет ретінде дамудың үш он жылдығын артқа тастаса да, бұрынғысынша барынша өзекті мәселе болып қала береді.
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерінің бірі өкілдері бәсекеге қабілетті білімі, креативті ойлау қабілеті ғана емес, сондай-ақ жоғары азаматтық және адамгершілік қағидаттары, патриоттық сезімі мен әлеуметтік жауапкершілігі бар зияткерлік ұлтты қалыптастыру болып табылады [3].
Осыған байланысты, Қазақстанда бүгінде еліміздегі қоғамдық келісімді сақтау және нығайту мақсатында біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі болып табылатын жаңа қазақстандық патриотизмге бағытталатын патриоттық тәрбие жүйесін құру туралы мәселе тұр.
Біздің зерттеуіміздің мақсатына сүйене отырып, оқушыларға патриотизмді жыраулар поэзиясы арқылы танытып, патриоттық тәрбие ұғымдарының мәнін егжей-тегжейлі талдауға көңіл аударамыз, олардың негізгі ерекшеліктерін бөліп көрсетеміз.
Кемеңгер ойшыл бабаларымыз Қорқыт ата, Әл-Фараби, Шалкиіз жырау, Қадырғали Жалайри, Доспамбет жырау, Дулати, Бұхар жырау т.б ғұлама-ғалымдар өздерінің шығармаларында ел мен жер, Отанды сүю, ар-ождан, намысты қорғау, ғылым, білімді халақ игілігіне жұмсау секілді ұлттық рухтың өзекті мәселелеріне ерекше мән беріп келсе, XV-XVIII ғ.ғ. өмір сүрген Асан қайғы, Жиенбет, Шалкиіз, Бұқар, Дулат сияқты жыраулар өздерінің өлең-жыр, толғауларымен елдік пен ерлікті, әділдік пен адалдықты, сақтық пен серілікті жалықпай насихаттаған. Ал Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет сынды әрі батыр, ақын-жыраулар ел намысы - ер намысы деп қарап, дұшпанға өткір тілді өлеңін де, алмас қылышын да жұмсай білді. Патриотизм туралы кең толғамды идеаяларды қазақ даласының ойшылдары Асан Қайғы, Доспамбет жырау Аймауытұлы, Шалкиіз жырау Тіленшіұлы, Бұхар жырау Қалқаманұлы, Махамбет Өтемісұлы да өз шығармаларына арқауетті.
Патриоттық тәрбие беру мәселелерін қазақстандық ғалымдар да зерделеуде. Қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметова, С.Т.Иманбаева, Ш.Т.Таубаева, К.С.Менлибаев, Г.К.Белгібаева, С.С.Тауланов, С.К.Нурмукашева және т. б. еңбектерінде ұлттық мәдениеттің және халық педагогикасы тәжірибесінде ұсынылған білімнің өскелең ұрпақты азаматтықпатриоттық тәрбиелеудегі маңызы нақтыланса, ғалымдар Г.Қ.Нұрғалиева, Б.К.Құдышева, М.И.Кикина, К.Найманбаева тұлғаның әлеуметтік даму құндылықтарын айқындау және патриоттық тәрбиесін қалыптастыру мәселелерін қарастырған. С.С.Тілеуова, Д.А.Нұрғалиева, К.А.Исмаилова еңбектерінде патриоттық тәрбие қалыптастырудың педагогикалық негіздері мен тиімді жолдары анықталған.
Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары - Ш.Уәлиханов, ЬІ.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан да байқауға болады.
С.Т.Иманбаева патриотизм - жеке тұлғаның табиғат-адам-қоғам жүйесінде әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті, сондықтан да патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін детерминант болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің мазмұны мәдениет - тарих - білім деп аталатын қоғам дамуының макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды деп, елдің мемлекеттік идеологиясына негізделген қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға ерекше көңіл бөлді [7].
Абай шығармалары Қазақстан тағдырына деген, оның бостандық сүйгіш халқының болашағына деген қамқорлық пен туған ел табиғатына, мәдениетіне, тіліне озық дәстүрлері мен ұлттық мінездерінің жақсы жақтарына деген сүйіспеншілігінен керініс тапты. Ұлттық сезім, Отанға, елге деген сүйісіпеншілік негізінде Алаш орда қайраткерлері нақтылы іс атқарып, тарихтың жарқын 'беттерін жаза білді.
Мемлекетіміздің саяси тарихында қазақ халқының патриотизмі маңызды орынға ие. Өз елінің мүддесіне қызмет етуден көрінетін Отанға деген сүйіспеншілік сезімі қоғам дамуы мен ұрпақтар сабақтастығының маңызды құрамдас бөлігі болған және солай болып қала бермек. Қазақ халқы өз ұрпағын ізгілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеп келеді. Осы тәрбиені одан әрі жалғастыру үшін әрбір отансүйгіш азаматтардың өткен күнгі тарихты, батырларымыздың ерлік рухын білуі керек. Қазақ жастарының бойына ұлттық рухты сіңіру жақсы тәрбие беру деген сөз. Бұл жағдайда әлемнің екінші ұстазы, ұлы ойшыл Әл-Фарабидің Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі -деген. Яғни барлық уақытта тәрбие бірінші орында тұратыны жайлы айтқан екен. Сондықтан да осы Әл-Фараби бабамыздың жолын ұстана отырып, біздер, яғни жас ұрпақ тәрбиелеушілер тәрбиені қалай қолға алсақ, патриоттық сезімді де дәл осындай дәрежеде, биік ұстауымыз қажет.
Патриотизм - Отанға деген сүйіспеншілікті, оны қорғауға деген ұмтылысты білдіреді. Әр балаға өз еліне деген патриоттық рух қалыптастыру үшін, оның бай тарихына, байлығына деген жауапкершілігін сезіндіретін әрекет жүйесін жасауымыз қажет. Патриотизмді оқушылардың жүрегіне ұялатып, санасына сіңірудің бір жолы Жыраулық поэзия арқылы.
Сонымен бірге, мектеп оқушылары өз еліне деген мақтаныш сезімін, тарихтың әртүрлі кезеңдерінде өз елін барлық жағынан қорғаған жыраулардың еңбегі үшін құрмет сезімін сіңіреді. Мектептегі білім әрдайым барлық реформаларға ұшырайды, оның ішінде оның патриоттық компоненті де бар. Ол Қазақстандық білім беру саясатының басты бағытына айналуда.
Жыраулар қазақ халқының ертеңгі болашағы, балалардын да татулыкпен, бірлікпен калыптасып өсуін жырлайды. Жастайынан ауызбіршілікпен, достыкпен қалыптасып ескен жас ұрпақтың халқын баянды бақытқа жеткізгені тарихта дәлелденген ақиқат.
Өзім өлсем де, Отаным аман болса екен -- деп өз жанын да аямаған бабаларымыздың ерліктерін ұмытпай, адам бойына патриоттық сезімді қалыптастыру үшін тәрбиені отбасы мен балабақшадан бастау керектігі айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу, ана тілін үйрету, ұлттық мінез құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту - ата-ананының парызы. Ендеше, бабаларымыздың ерліктерін ары қарай жас ұрпақ есте сақтап, ананың жасы, батырдың қаны төгілген бұл даланы көзінің қарашығындай қорғап жүру жас ұрпақтың патриоттық құралы болып табылады.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттерді, оқу-әдістемелік құралдарды жан-жақты талдау жыраулар поэзиясы негізінде оқушыларға жыраулар поэзиясы арқылы патриоттық тәрбие беру мәселесі жете зерттелмегендігін көрсетті.
Демек, жыраулар поэзиясы негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің қажеттілігі мен оның теориялық тұрғыдан жүйелі зерттелмеуі арасында; жыраулар шығармаларының патриоттық тәрбиедегі мүмкіндіктері мен оларды мектепте жеткіліксіз пайдалану арасында; оларды мектеп практикасында кең көлемде пайдалану қажеттігі мен арнайы жасалған ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қарама-қайшылық байқалды. Осы міндеттердің тиімді жолдарын іздестіру біздің зерттеу жұмысымызды айқындауға және тақырыпты Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуді теориялық және практикалық негіздеу және тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу жұмысының пәні: Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің теориялық негіздері айқындалса, жыраулар поэзиясының патриоттық идеялары және олардың білім беру ұйымы оқушыларына патриоттық тәрбие берудің моделі және оны жүзеге асырудың әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие үдерісіне жүйелі, бірізділікпен ендірілсе, онда оқушыларға патриоттық тәрбие беруге мүмкіндіктер туындайды, өйткені, бұның бәрі, біріншіден, оқушылардың патриоттық мазмұндағы шығармаларға аялы көзқарасы мен қызығушылығын арттырады, екіншіден ұлттық сана-сезімін, адами қасиеттерін қалыптастырады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің мәнін ашу;
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу жұмысының моделін ұсыну;
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуді тәжірибелік-эксперименттік тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Жыраулар поэзиясы - ұлттық патриотизмді, ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың жетекші құралы.
Зерттеудің ǝдістері: зерттеу жобасы бойынша ғылыми әдебиеттерге (тарихи, философиялық, әлеуметтану, психологиялық, педагогикалық), оқу - - - - тәрбие үдерісі құжаттарына талдау жасау, бақылау, әңгімелеу, сауалнамалар жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, эксперимент жүргізу, алынған нәтижелерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы
Ғылыми жаңалық мыналардан тұрады:
- оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негізі айқындалды.
- жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің педагогикалық мүмкіндіктері мен қазіргі жағдайы анықталды.
- жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің моделі, өлшемдері мен деңгейлері және мазмұндық шарттары айқындалды.
- оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдіру мақсатында оқу-тәрбие процесінде жыраулар поэзиясын пайдаланудың әдістері құрылды, оның тиімділігі тәжірибеде дәлелденіп, нұсқау берілді.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы зерттеу нәтижелерін оқушыларды патриоттық тәрбиелеу саласындағы білім беру мекемелері мұғалімдерінің тікелей тәжірибесінде қолдануға болатындығында көрінеді. Зерттеудің практикалық маңыздылығы мектеп мұғалімдері қолдана алатын оқушыларға патриоттық тәрбие берудің авторлық бағдарламасын жасау болып табылады.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы, №19 жалпы білім беретін мектептің оқушылары.
Жұмыстың құрылымы Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне байланысты. Кіріспе таңдалған тақырыптың өзектілігін ашады, таңдалған тақырыптың мақсаты мен міндеттерін, объектісі мен тақырыбын анықтайды. Бірінші тарау патриоттық тәрбиенің сабақтан тыс жұмыстарының теориялық аспектілеріне арналған. Екінші тарауда Патриотизмді тәрбиелеудің формалары мен әдістері сипатталады. Үшінші тарауда патриотизмге тәрбиелеу нәтижелері келтірілген. Қорытындыда тарихты жазу барысында қол жеткізілген негізгі тұжырымдар келтірілген.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жыраулар поэзиясы арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми әдебиеттерде зерттелуі
Қазақ әдебиетінің тарихындағы аса бір айтулы мұра, тот баспас асыл, ағынды да арналы сала - жыраулар поэзиясы. Жырау поэзиясы әдебиеттану ғылымымызда, әдебиет тарихында көркемдік негіздері жөнінен де, әлеуметтік тарихи мәні жөнінен де жан-жақты қарастырылып, жүйеге түскен сөз өнері.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: орта білім беру міндеттерінің бірі азаматтықа, адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу [1] деп көрсетіледі. Ел президентінің 2004 жылғы 19 наурыз айындағы Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге кабілетті экономика үшін, бәскеге қабілетті халық үшін Жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап көрсетеді [2].
Жыраулар поэзиясының негізгі сарындағы туған жер, ұлт-азаттық күрес, сонымен қатар насихат, өнеге ғибрат, нақыл сөз үлгілерін көптеп кездестіреміз. Және осыған орай жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы да - туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі болды. Халқына жайлы қоныс, ырысты жер іздеген Асан Қайғының Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшір деген ақылгөй сөзі сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты Қазтуған жырау да Қайран менің Еділім! деп еңіреп өткен, Еділдің бойы ел жайлап, шалғынына бие біз байлап деп Доспамбет жырау армандаған, Ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым он кісіге жараса, бір кісіге асқан тамағым деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған. ( Ұлттық тәрбие журналы, 2013, №4, 31-35 бет.) Қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясының төлбасыларының бірі Қазтуған жырау Сүйінішұлы шамамен ХV ғасырдың 20-30 жылдарында Еділ бойында дүниеге келген. Қазтуған толғауларының да негізгі тақырыбы - туған елі, кіндік кескен, кір жуған жері. Салп-салпыншақ анау үш өзен толғауында жырау туған жеріндегі Еділ, Жайық, Ойыл өзендерін тебірене жырлайды. Алаң да алаң, алаң жұрт толғауында жырау:
Атамыз біздің бұл Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт, - деп туған жері мен ата-анасын байланыстыра сөйлейді.[5]
Аталмыш кезеңдегі жыраулар шығармаларының тақырыптары да әр алуан. Олардың қамтыған аумағы - саяси мәселелерден бастап (елшілік жіберу, әскери жорықтарға шығу, бейбіт келісімдер жасау, көршілермен дипломатиялық қатынас жасау, т.с.с.) күнделікті тұрмыста тәлім-тәрбиелік мәні бар мәселелерге дейін өз шығармаларына арқау етті. Сол сияқты жыраулар шығармаларының жанры өзіндік ерекшеліктерімен де көзге түседі - бұл негізінен толғау түрінде болды. Толғаудың басқа фольклорлық жанрлардан ерекшелігі - онда әртүрлі мәселелерге ой жүгіртіп, талдаумен қатар, үлгі көрсету, өсиет айту орын алды.
Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, т.б. бейнелеу тәсіліне насихаттық, өсиеттік сарын, мәселені жан-жақты терең толғап айтатын ойшылдық әсіресе тән болған. Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік, халықтың елжандылық сезіміндегі тақырыптар, азаматтық әуендер кеңінен орын алады. Әрбір даму кезеңінде толғау мазмұны жағынан да, бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп, жаңаша сипат алды.
Халықтың жадында көптеген толғаулар сақталып қалған. XVІІІ ғасырда шығармашылығы кеңінен танылған жыраулар қатарынан Бұқар, Тәтіқара, Үмбетей жырауларды көреміз. Бұл үш жырау да Абылай ханның қасында болып, кеңесшілік қызмет атқарған. Олардың толғауларының басым бөлігінің мазмұны Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан кейінгі елді біріктіру саясатымен тығыз байланысты. Жорыққа шығар алдында олар өз толғаулары арқылы халықтың патриоттық сезімін оятып, өз ұрпағы, елі, жері үшін жауапкершіліктерін естеріне салу арқылы шабыттандырып, рухын көтеріп отырды.
Өзінің толғауларында патриоттық сезімнің жоғары деңгейін көрсете отырып Бұқар жырау патриоттық тәрбие туралы құнды ойлар айтады. Бұқар жыраудың шығармаларын талдау арқылы олардағы патриоттық ойлардың негізгі өзегі - халықты рухтандыру, олардың тәуелсіз ел екенін есте ұстай отырып, патриоттық сезімін кеңейту болып табылатыны көрінеді.
Ақтамберді жырау шығармалары - патриоттық тәрбиенің қайнар көзі деп айтуға толық негіз бар. Өйткені, оның поэзиясы, ұлттық рухты көтеруге, халқын азаттық өмір жолында өздерін жігерлендіруге арналған. Өз шығармалары арқылы өзі өмір сүріп отырған заманының өз шындығын көрсетіп, елінің патриоттық сезімін көрсетуі және оған ұмтылуы Ақтамберді поэзиясының құндылығын толықтырады.
XVIII ғасырда өмір сүріп, өзінің артына үлкен поэтикалық мұра қалдырған ақын Тәтіқараның шығармаларының қазақ педагогикалық ойлар тарихындағы алатын орны ерекше. Өзінің өлеңдерінде ақын салыстырулар арқылы түрлі теңеулер көрсетіп, олардың мәніне үңілген. Жалпы алғанда Тәтіқара ақынның шығармаларында патриоттық-отансүйгіштік, адамгершілік тәрбиеге қатысты ойлар бір-бірімен астасып, тұтас тәлім-тәрбиелік идеялар жүйесіне айналған.
Сөз болып отырған кезеңдегі жырдан дауыл тудырған саңлақ жыраудың тағы бірі - Үмбетей жырау. Үмбетейдің жыр-толғауларында патриоттық ойлар өзі өмір сүріп отырған заманның тұрмыстық келбетінен туындап, сол кездің құндылықтарын сипаттау арқылы көрінеді.
Қазақ жыраулық поэзиясының атасы - Шалкиіз Тіленшіұлы 1465-1560 жылдар шамасында өмір сүрген. [6] Сонымен қатар, Қорқыт(IХ ғасыр), Сыпыра жырау (XIVғасыр) есімдері арқылы біз жыраулық поэзияның тамыры әріде жатқандығын білеміз. Өз заманының ойшылдары халықтың мәдени-рухани, әлеуметтік саяси көзқарастарын қалыптасуға мол үлесін қосты. Олар ел өміріндегі елеулі оқиғалар, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасы бейнелі тілмен көрініс тапқан. Сол арқылы өз заманындағы нағыз халық жанашырлары бола алды. Олар ерлік эпосы, ел қожаларын дәріптейтін мадақ жырлар, қайғылы қазаға байланысты азалы сөз немесе қара қылды қақ жарған әділ қазы, не болмаса табан асты тапжылмастан сөз бастап, терең оймен жұртты ұйтқан ақыл иелерін қошамет тұтар арнаулар арнап, жыр шығарып, толғаулар айтып, тек өнер иесі ғана болып қойған жоқ, ел басына күн туған уақытта жауға аттанған батыр, қолбасы болды. Сол қызметтерді атқара жүріп, ел қорғау, халықты азат ету мақсатын паш ететін сарбаздарын жігерлендіретін, патриотизмді насихаттап немесе хан, уәзірлерге пікір қосып, кемшіліктерін бетіне басып, қаймықпай ашық жеткізетін міне осы жыраулар болды.
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы -- туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Халқына жайлы қоныс, ырысты жер іздеген Асан қайғының: "Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшер" - деген ақылгөй сөзі - сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты Қазтуған жырау да "қайран менің Еділім" - деп еңірепөткен. "Еділдің бойын ел жайлап, шалғынына бие біз байлап" - деп Доспамбет жырау армандаған, "ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым... он кісіге жараса, бір кісіге асқан тамағым", - деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған. Жыраулар поэзиясы еліне деген ыстық сезімге толы. Олар сол еліне жалынды жырларын арнаған, халқын сол елі үшін қызмет етуге үндеген, керек болса, жанын пида етуге шақырған. Халқы үшін қан майданда шайқасқа түсіп, елін, жерін сыртқы жаудан қорғаган әйгілі халық батырларының ерліктерін жырлаған. Мысалы, Тәтіқара жырау:
Бөкейді айт, Сағыр менен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Мандайды айт Қыпшақтағы.
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгембайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген
Еменәлі Керейде, ер Жабайды айт, - деп дәріптеген.
Сондай-ақ қазақ ғалымдарынан Б.Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, З. Қабдолов, М.Мағауин, Қ.Өмірәлиев, Қ.Сыдықов, С. Негимов, Б.Әбілқасымов, А. Бұлдыбаев, Р. Тұрысбеков зерттеулері жыраулық өлең үлгісіне кең талдау жасады, ғылыми тұрғыдан жан-жақты қарастырды.
Келешек ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеудің бірден бір жолы - осы жыраулар поэзиясы арқылы тәрбиелеу. Қазақ халық педагогикасын патриоттық тәрбие беру мақсатында пайдалануға байланысты орындалған жұмыстардан С. Иманбаеваның (ұлттық жауынгерлік дәстүрлер арқылы оқушыларды ерлікке тәрбиелеу), А. Бейсембаеваның (қазақ ерлік эпосы арқылы бастауыш сынып оқушыларын патриоттылыққа тәрбиелеу) зерттеулерін, Қ.Б. Жарықбаевтың (Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанда педагогикалық ойлардың дамуы), С. Қалиевтың (Қазақ халық педагогикасында тәрбие мен білім берудің ғылыми педагогикалық негіздері), Ә. Табылдиевтың (қазақ ерлік эпосын оқыту әдістемесі) зерттеулерін атауға болады. Патриоттық тәрбиенің кейбір салалары С. Ұзақбаеваның, Р. Төлеубекованың, К. Қожахметованың, Р. Дүйсембінованың еңбектерінде де ішінара қарастырылады. Отаншылдық сезім - адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, саяси-әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.
Асан қайғы(XYғ) заманынан Махамбет (XIXғ) дәуіріне дейінгі бес ғасыр қазақ халқының адамзат өркениетінен алар орны мен мемлекет болып қалыптасу, дәуірлеу сипаттарын айқындаған тарихи кезең болып саналады. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы, елдің бірлік-ынтымағы, ұлт болып ұйысуы сияқты идеологиялық тұрғыдан ізгі талпыныстардың дені осы бес ғасыр еншісіне тиесілі еді.
Сонымен, қазақтың жыраулар тобы, яғни, халықтың жырын, мұңын, мұратын айтушылар өз дәуірінің дидарын шығармаларында барынша суреттеп, бедерлеп кеткен рухани тұлғалар болып табылады.
Жыраулар поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі - Қазтуған жырау Сүйінішұлы. Жыраудың бүгінге жеткен мұраларының ішіндегі кесек туынды Алаң да алаң, алаң жұрт, - деп басталатын әйгілі толғауы. Алты ғасырды артқа тастаса да, Қазтуған жыраудың бұл толғауы өзінің рухани қуатын, идеологиялық мұратын әлі жоғалтқан жоқ. Көшпелі елдің іргесінің кеңдігін жағырапиялық тұрғыдан дәлелдеп тұрған бұл туынды өзінің елге деген, туған жерге деген патриоттық рухымен, ғасырлар бойы халықты жігерлендіріп келді. Ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу тұрғысынан Қазтуған жырау өз мәнділігін жоғалтпақ емес.
Жыраулық поэзия қазақ халқының жаугершілік заманды бастан кешірген, аттың жалыны, түйенің қомындағы аласапыран кезеңнің сипатына тән белең алған өнер.
Елді бірлік пен ынтымаққа, бір тудың астына жиналуға, отанды, жерді, қорғауға шақырған патриоттық тұрғыдағы жалынды жырлар сол уақыттың еншісіне тән және аса қажеттіліктен туындаған шығармалар еді. Мәселен Ақтамберді жыраудың Күлдір, күлдір кісінетіп деп басталатын әйгілі толғауы немесе Тәтіқара жыраудың Қамыстың басы майда, түбі сайда жырлары уақыт ырғағы (ситуация) туғызатын туындылар болып табылады. Жыраулар поэзиясынан мұндай мағынадағы толғауларды көптеп келтіруге болады. Әрірек барсақ Доспамбет, Шалкиіз, Қазтуған жырлары да осы пікірімізді айғақтай түседі.
Бұл жайында академик, ғалым, С.Қирабаев өзінің Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет атты кітабында жан-жақты сөз етеді. Онда ел билеген хан да, оның маңындағы жұртқа сөзі өтетін билер мен ақсақалдар да шешендік мектебінен өтуіге тиіс болғандығын, халақ тілі өткір, тапқыр,бейнелі, логикалық жүйесі мықты сөзге ғана тоқтайтындығын атап өтеді. Сондай-ақ ел билеушілер өздері де өтімді сөздің иесі болып қана қоймай, ақылшыны да, сөз тапқыш шешен мен ақыннан таңдағанын тілге тиек етеді. Әрі қарай Әз-Жәнібектің қасында болған Асан Қайғының Мамай ханның ақылшысы Доспамбет жыраудың, Темір бидің тұсындағы Шалкиіз жыраудың, Есім ханның қасындағы Марғасқа жырау мен Әз-Тәукенің қасындағы Ақтамберді мен Абылай тұсындағы Бұқар жыраудың атқарған қызметтерінің маңыздылығын еске сала отырып, есімдері аталған ақын-жыраулардың мемлекет пен қоғам алдындағы жауапкершілігі мен қайраткерлік тұлғасы жөнінде төмендегіше пікірлер білдіреді: Жыраулар заман халін толғап барып, оны елдің тілегін, арман-мұңын айтқан жырлармен жалғастырған. Бұл жырлар, негізінен елдің бірлігі, жердің тұтастығы, ұлттық тәуелсіздік идеясымен байланысты толғаулардан тұрады.
Патриоттық тәрбие жүйесінде мына бағыттарды анықтауға болады:
-- рухани адамгершілік
-- тарихи -- өлкелік -Шежіре
-- азаматтық-патриоттық тәрбие. Бұл бағыт құқықтық мәдениет, заңгерлік, саяси және құқықтық өзгерістер, мемлекетпен қоғамдағы өзгерістер, заң орындау,қызмет ету арқылы ықпал етеді.
-- әлеуметтік - патриоттық. Рухани адамгершілік және мәдени тарихи байланысқа бағытталып, үлкен кісілер сыйластық сезімдері.
-- әскери - патриоттық. Балалар бойындағы үлкен патриоттық сезімді, Отан сүйіспеншілікті , оны қорғауға, әскери дәстүрді, әскери тарихты қалыптастыру.
-- спорттық-патриотизмді дене спорты және дене шынықтыру сабақтары арқылы шыдамдылыққа, ерлікке, тәртіптілікке бағытталған.
Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-тіршілігіне байланысты патриот халық екенін айқын аңғаруға болады. Бұны қазақтың тұңғыш ғалымдарының бірі Ш.Уәлиханов жақсы зерттеген және өзінің патриоттық сезімін: "Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін", - деген екен [ 8]. Бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып әулет, тумаластарға деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат және сол кездегі алдыңғы қатарлы елдердің бірі Ресейді атап көрсетуі де патриотизмнің халықаралық мәдени қатынастардың да негізі екенін көрсетеді.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпенді елдің баласына ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.
Әл-Фараби өзінің "Азаматтық саясат", "Поэзия өнері туралы", "Бақытқа жол сілтеу", "Риторика", "Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері" атты трактаттарында этикалық, эстетикалық мәселелермен бірге көркемдік, сұлулық, мейірбандық, білім категорияларының бетін ашып, олардың негізгісін дәлелдеп берген. Ақын-жыраулар халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп, оларды іргелі ел, берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорықтарға бірге аттанды, ру тайпаларға басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті. [9]
Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халықтың береке бірлігін, Отанға адалдығын сақтау, намысты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау - ат жалын тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екендігін Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең жырларынан көре аламыз.
Бұқар жырау:
Ер жігітке жарасар Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар Халқына тиген пайдасы - деген екен.
Ал Ақтамберді жырау болса:
Жауға шықтым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлыққа,
Жалынды жүрек қан қайнап
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап - деген жыр жолдарымен халықты батырлыққа, батылдыққа шақырған. [10]
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет Өтемісұлы қазақ шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді армандап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлігін, олардың адамгершілік қасиеттерін жыр етті. [11]
Егеменді елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер өсіп келе жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, елжандылыққа тәрбиелеуге жаңаша тұрғыда қарауға қажет етеді. Оқушыларының жыраулар поэзиясын жетік білуі оларға патриоттық тәрбие беретіні сөзсіз. Ақын-жыраулардың асыл қазынасын зерттегендердің ішінде Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Н. Төреқұлов, С.Дәуітов сынды ғалымдардың тынымсыз ізденістерінің аркасында көптеген тың дүниелер халық жүрегінде жатталды. Профессор Е.Ысмайылов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп берді. Ол жыраулар да ақын, көркем сөз шығарушы өнерпаз, қазақ әдебиетінің кене өкілдері деп танытты. Жыраудың ақыннан өзгешілігі-шығармаларының сарыны мен такырыбы бірыңғай болып келуінде. Адам баласы басындағы қайғыны, зарды, ел ішіндегі ауыртпалықты толғай, әлеуметтік, елдік мәселелерді көтеру, тағы басқа ер түрлі өткен-кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап, акыл айтып, батагөйлік ету шешендік дәстүрлер жасап, терең ой қозғау-жыраулардың дәстүрлі ерекшеліктері.
Профессор Е.Ысмайылов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп берді. Ол жыраулар да ақын, көркем сөз шығарушы өнерпаз, қазақ әдебиетінің кене өкілдері деп танытты. Жыраудың ақыннан өзгешілігі-шығармаларының сарыны мен такырыбы бірыңғай болып келуінде. Адам баласы басындағы қайғыны, зарды, ел ішіндегі ауыртпалықты толғай, әлеуметтік, елдік мәселелерді көтеру, тағы басқа ер түрлі өткен-кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап, акыл айтып, батагөйлік ету шешендік дәстүрлер жасап, терең ой қозғау-жыраулардың дәстүрлі ерекшеліктері.[12]
Ендеше білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақты ерлік рухында ұлтжандылыққа тәрбиелеу екені айқын. Қазақ патриотизімін, отаншылдығын қалыптастыруда жыраулар поэзиясының алатын орны ерекше. Бұл жөнінде тұңғыш Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде былай ой түйеді: Халық рухының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен айтқыш абыздардың жүрегінде тұтанып, жалындай бастады. Асан қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау сияқты бұл дәуірдегі ұлттың шығармашылығында шынайы қазақ руханияты қалыптасып дамыды [13].
Тәрбиедегі ең басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Онын осындай тұжырымғы тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көптеп көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық әлемге аяк басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондыктан әрбір ұрпақөз кезі мен өткеннің талаптары, объективті факторлары негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай тәжірибе арқылы тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын игере түсуі керек.
Патриотизм - туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілік. Оның негізгі элементтері: туған жер, ана тілі, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі және оларды құрмет тұту. Ерте заманда қазақтың тілінде "патриотизм" деген сөз болмаған. Бұл ұғым Қазан төңкерісінен кейін сөздік қорымызға енді. Патриоттық сезімнің объектісі мен кайнар көзі - Отан. Патриоттық тәрбиенің негізгі мазмұны: туған жердің табиғаты, онын байлыктары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар болып табылады.
Патриоттық тәрбие - қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп келе жатқан тарихи құбылыс. Ол қазақ халқымен бірге жасалып жатқан сезім болып табылады. Отаншылдық сезім -адамда жүре пайда болатын жеке тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс. Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың патриоттық тәрбиесі ең алдымен отбасы мен бастауыш сыныптардағы білім мен тәрбиеге байланысты болса екіншіден артына айтарлықтай із қалдырған жыраулар поэзиясын оқу арқылы қалыптасады. Яғни, патриоттық тәрбиені бастауыш сыныптан бастап жүзеге асырудың маңызы зор. Оның себебі, бастауыш сатыдағы кезең - бала дамуының ұйтқысы, іргетасы болып, оқу әрекеті қалыптасуының өте қолайлы кезеңі. Сондай-ақ, бастауыш және жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбиені жыраулар поэзиясы арқылы жүзеге асыруға болады.
Жыраулық поэзия - ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен сөз өнеріміздің асыл мұрасы, дамыған ұлт әдебиетінің ғажап көркемдік белгісі. Ә. Тәжібаев: Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық-ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы [14], - деп жыраулық дәстүрді әдебиетте орны бөлек жеке сала ретінде алып қарастырады. Жыраулық өнер -- Қазақ хандығының құрылуына байланысты өркендеген. ХҮІІІ ғ. қазақ халқының мәдениет тарихында ерекше орын алады. Көшпелі өмір салты жағдайында халықтың ауыз әдебиеті, жыраулық дәстүр, музыка өнері ерекше дамыған. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі, патша үкіметіне қарсы ұлт-азаттық қозғалысы сол кездегі ақын-жыраулардың өзекті тақырыбына айналды. Қазақ әдебиеті тарихында Ақтамберді Сарыұлы, Бұхар жырау Қалқаманұлы, Тәтіқара, Үмбетей Төлеуұлы сияқты көрнекті ақындары мен жыраулары ерекше орын алды.
Жыраулық поэзия - ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен сөз өнеріміздің асыл мұрасы, дамыған ұлт әдебиетінің ғажап көркемдік белгісі. Ә. Тәжібаев: Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық - ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы -- деп жыраулық дәстүрді әдебиетте орны бөлек жеке сала ретінде алып қарастырады.
Бүгінгі танда жыраулар поэзиясының көркемдік ерекшелігі мен құндылығы-Тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елінің өскелең ұрпақтарын еліне, жеріне, тәуелсіз Казакстанына деген сүйіспеншілігі мен отансүйгіштік сезімін оятып қалыптастырады. Қазақ елінің мемлекеттілігін, ежелгі ата жұртын мәңгілік мақтанышпен, асқақ сезіммен жырлау - жыраулар поэзиясында қалыптасқан ұлттық болмысымыздың нақты көрінісі.
Жыраулар поэзиясы арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне мақсатты түрде әсер ету үшін ең алдымен оқушылардың жыраулар поэзиясына деген қызығушылықтарын оятып, оны әсерлі оқи, тындай білуге баулу кажет. Ұрпақ тәрбиесінде жыраулар поэзиясы баланы елжандылыққа тәрбиелеу құралы екені сөзсіз. Жыраулар поэзиясын оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану және жыраулар поэзиясы негізінде оқушыларды тәрбиелеу мәселесі бірнеше ғылыми-педагогикалық ебектерде көрсетілгені зерттеу барысында анықталды. Патриоттық тәрбие мәселесін көптеген философ, психолог, педагог ғалымдар әрқырынан зерттеп, негіздегені айқындалды.
ХV-ХVIII ғасырлардағы жыраулар поэзиясы-өмірді танытушылық, философиялық-дидактикалық мағынасы мол мұра. Ақын-жыраулар өлең-жырларымен, өнегелi iсiмен халыққа белсене қызмет етiп, ел ұйытқысы, тәлiм-тәрбие мектебiнiң ұстазы бола бiлдi.
Жыраулар ел болашағын жырлауы тұрғысынан дараланып келген, сол дәуірдің ой-сана, әдет-ғұрыптық, тілдік шаруашылық, тарихи көріністерін суреттеген. Бұл жөнінде Х. Досмұхамедов былай дейді: Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері - туғаннан бастап өмірден озғанға дейін, сондай-ақ тұтас халықтың немесе жеке рудың қоғамдық өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады [15]-деп ой түйсе, Е.Ысмайлов: Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, көбінесе, заман-дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған [16]. Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы - туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Асан қайғы:
Ай, хан, мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің.
Шабылып жатқан халқың бар,
Аймағын көздеп көрмейсің
Қымыз ішіп, қызарып,
Мастанып, қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай,
Елеуреп неге сөйлейсің, - деп ханның мінін бетіне айтып, орда маңында болып жатқан келеңсіздіктерді, елінің қараусыз қалғанын батырып айтады. Одан әрі халқына жайлы қоныс, ырысты жер іздеген абыз жырау:
...Тіл алсаң іздеп қоныс көр,
Желмая мініп жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір,
Мұны неге білмейсің!", - деген ақылгөй сөзі - сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты Қазтуған жырау да:
"Қайран менің Еділім,
Мен салмадым, сен салдың,
Қайырлы болсын сіздерге
Менен қалған мынау Еділ жұрт!... - деп еңіреп өткен. Қазтуған жыраудың бұл толғауы өзінің рухани қуатын, идеологиялық мағынасын әлі жоғалтқан жоқ. Бұл туынды өзінің елге деген, туған жерге деген патриоттық рухымен, ғасырлар бойы халықты жігерлендіріп келді.
"Еділдің бойын ел жайлап,
Шалғынына бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан
Бозбаламен күліп, ойнап,
Қымыз ішер күн қайда! " - деп Доспамбет жырау армандаған,
"Ауылдан топыр үзілмей,
Ошақтың оты өшпесе,
Май жемесе қонағым...
Он кісіге жараса,
Бір кісіге асқан тамағым", - деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған.
Жыраулардың патриоттық еңбегі жайында
Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық-ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы
Ә. Тәжібаев
Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері - туғаннан бастап өмірден озғанға дейін, сондай-ақ тұтас халықтың немесе жеке рудың қоғамдық өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады.
Х. Досмұхамедов
Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, көбінесе, заман-дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған
Е.Ысмайлов
Жырау демек, ақын деу емес. Жыраудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Жыраудың мақсаты, міндеті - не болса сол, көңіл ашар, әлде не дерлік сөзді айту емес. Ол заман сынын, мезгіл, дәуір болжамын, тарихи оқиғаның мазмұнын, бағасын сөз қылады. Көбінесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz