Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың себептері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ƂІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Мергенова Р. М.
Диссертациялық жұмыс тақырыбы: Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыс
Мамандығы: Әлеуметтік педагогика және өзін өзі тану
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., аға оқытушы
Молдасан Қ.Ш
Алматы, 2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәмелетке толмаған құқық бұзушы ұғымының ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...7
1.2 Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың шығу себептері мен факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...18
1.3 Құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін жұмыстың құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
2.1 Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін жұмыстың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 Педагогикалық-тәжірибе жұмысының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3 Тәжірибелік- педагогикалық жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... .72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасындағы Баланың құқықтары туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы № 345 Заңы.
Бала құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысы.
Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319 Заңы.
Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасын мақұлдау туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2001 жылғы 27 маусым № 886
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі № 591 Заңы.
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР
Ƃұл диссертациялық жұмыста келесі ᴛерминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Құқық бұзушылық дегеніміз - он алты жастан бастап ересектер мен жасөспірімдерге жаза қарастырылған заң бұзушылық.
Теріс қылық - бұл мінез-құлық ережелерін бұзу немесе дұрыс емес мінез-құлық.
Жауапкершілік - азаматтың өз іс-әрекеті, іс-әрекеті үшін жауап беру, оларға жауапты болу қажеттілігі, міндеті.
Заңсыз әрекет - бұл қоғамға зиян келтіретін, заңмен тыйым салынған және жазалауға әкелетін қоғамға қарсы әрекет. Қылмыс үшін 14 пен 16 жас аралығындағы жасөспірімдер қылмыстық жауапкершілікке тартылып, сотталуы мүмкін.
Тәртіптік жауапкершілік - бұл еңбек міндеттерін бұзу, яғни еңбек заңнамасын бұзу.
Кәмелетке жасқа толмағандар - қылмыс жасалған кезде он төрт жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған адамдар кәмелетке толмағандар деп танылады.
Әлеуметтік-педагогикалық қолдау - бұл маманның және сүйемелдеудің бірлескен қозғалысы, субъектінің даму жағдайындағы мінез-құлық перспективалары мен объектінің өзін-өзі танытуын болжауға негізделген, жағдай жасауға және ең қолайлы көмекті қамтамасыз етуге, оны қолдауға, қарым-қатынаста проблеманың пайда болу процесінде болмысты түсінуге ынталандыруға, бір нәрседе сәтті ілгерілетуге, оны жеңу әдісіне, сондай-ақ тәуелсіздік пен белсенділікке ынталандыруға бағытталған.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi жастардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Бұлай болу себебі қазіргі таңда отбасы жағдайына, заман талабына сай, әр түрлі зиянды заттардың арқасында ешқандай кінәсіз толық қарым - қатынасқа түспейтін, кәмелетке толмағандардың қылмысы көбеюде.
Елдегі күрделі экономикалық және саяси жағдай, рухани және адамгершілік құндылықтардың ыдырауы, бұрынғы дүниетанымның құлдырауы және жаңасының болмауы, болашаққа деген сенімсіздік әлемдегі әртүрлі әлеуметтік топтардың адамдарының бағытын өзгертуге және адамның ішкі қақтығыстарына әкелді.
Бұл ересектер арасында ғана емес, жас ұрпаққа да әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың балалық шағы мен қылмысын қорғау проблемасының өсіп келе жатқан әлеуметтік маңыздылығы кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, білім беру және денсаулық сақтау шараларының әлеуметтік бағдарламасын әзірлеу және осы бағдарламаға басым мәртебе беру қажеттілігін көрсетеді.
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу қылмыспен күрестің барлық жетекші бағыттарының бірі болып табылады. Олардың тиімді алдын-алу өскелең ұрпақтың адамгершілік денсаулығын қорғаудың маңызды шарты болып табылады.
Кәмелетке толмағандардың мінез-құлқындағы құқық бұзушылықтар мен теріс әлеуметтік ауытқуларды қылмыс ретінде қарау керек. Қылмыс пен теріс әлеуметтік ауытқулар (маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қаңғыбастық, кәмелетке толмағандардың қадағалаусыз және панасыз қалуы және т.б.) өзара байланысты және ортақ детерминанттары бар. Сондықтан көптеген ғалымдар қылмыспен күресті теріс ауытқулар мен кішігірім құқық бұзушылықтардың алдын алудан бастау керек деп санайды.
Қылмысқа қарсы күрестің ғасырлық тарихы осы әлеуметтік зұлымдықтың алдын алу жолдары мен құралдарын іздеумен байланысты. Әр дәуір қылмысқа қарсы күрес шаралары мен қылмыстың алдын алуға болатын әлеуметтік құралдар туралы жаңа көзқарастар тудырды.
Жасөспірім кезіндегі қылмыстар мен басқа да құқық бұзушылықтардың алдын-алу қажеттілігі туралы идея ежелгі уақытта пайда болған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Бүгінгі таңда кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтары елдегі тәрбие, күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы кемшіліктердің дәлелі ретінде қарастырылады, ал белгілі бір аумақтағы жасөспірімдердің қоғамға қарсы мінез-құлқы мен құқық бұзушылық фактілерінің жиынтығы осы жерде жүргізілетін алдын алу және тәрбие жұмыстарының кемшіліктерінің маңызды көрсеткіші ретінде қарастырылады.
Сондықтан кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мен жоюда барлық тәрбие жұмысын түбегейлі жақсарту, ата-аналар мен мектептердің жасөспірімдерді тәрбиелеудегі жауапкершілігін арттыру, қоғамдық және балалар ұйымдарының рөлін күшейту жөніндегі іс-шаралар, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың арнайы, алдын алу шаралары шешуші мәнге ие. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын-алу мәселелері Қазақстанның педагогикалық және психологиялық ғылымында лайықты орындардың бірін алады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының басым бағыттарының бірі кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу, оның ішінде теріс қылық жасау жағдайларын анықтау және жою бойынша тәрбиелік, ұйымдастырушылық, құқықтық, экономикалық шараларды жүргізу болып табылады. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі № 591 Заңы. бойынша нақты мақсаттарға жетуге жол ашады.
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың негізгі себебі - олардың өз әрекеттерінің салдарын түсінбеуі немесе дұрыс бағаламауы, заңсыз әрекеттерді қауіпті, бірақ қызықты деп санауы. Құқықбұзушылыққа дұрыс тәрбие бермеу, бос уақыт өткізу, қолайсыз орта, қоғамдағы келеңсіз процестер жатады.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстарды теріс қылықтар мен қылмыстар деп жіктеуге болады. Екеуінің айырмашылығы - жасалған әрекеттің салдарының ауырлығы.
Әдетте, кәмелетке толмағандар қылмыстары ересектерге қарағанда қауіпті емес. Қылмыстық әрекеттердің шамамен 80%-ы ұрлық, бұзақылық. Ауыр қылмыстар: кісі өлтіру, денсаулыққа ауыр зиян келтіру, зорлау, шамамен 8% құрайды. Соңғы онжылдықта автокөлік ұрлығымен, есірткі және есірткіге теңестірілген заттардың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар санының өсуі байқалады. Кәмелетке толмағандар арасында ұсақ бұзақылық, ұрлық, алкогольдік ішімдік ішу, әдепсіз мінез-құлық т.б әкімшілік құқық бұзушылықтардың өсуі үлкен алаңдаушылық тудырады.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi жастардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазіргі кезде кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін-өзі бағалауы, қарым - қатынас, мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе кәмелетке толмағандардың терiс жолға түспеуiн, адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалауы маңызды болып табылады.
Жалпы, кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық қазіргі қоғамның маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Жасөспірімдер өз мүддесі үшін, ойын-сауық, материалдық қиыншылықтар кесірінен қылмыс жасауы жиілеп барады. Заманауи әдістер мен құралдар әрқашан тиімді бола бермейді, сондықтан кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын қайта қарастыру қажет. Аталмыш мәселелер зерттеу тақырыбын Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыс деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Кәмелетке толмаған балалардың құқық бұзушылықтарының әлеуметтік-педагогикалық алдын алу процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогтың жұмысын ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмысты тeoриялық жәнe прaктикaлық нeгiздeу және тиімділігін тәжірибелік-педагогикалқ жұмыс барысында анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмысқа қатысты ғылыми теорияларды жүйелеу; отандық және шетелдік зерттеулерді талдай отырып,құқық бұзушы, қиын бала ұғымдарының мәнін ашу;
2. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың құрылымдық-мазмұндық моделін құру;
Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың тәжірибелік-педагогикалық жұмысының тиімділігін анықтау.
Зерттеу жұмысының болжамы: eгep, кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың моделі жасалып, әдіс-тәсілдері тәжірибеге ендірілсе, онда құқық бұзушылықтың алдын алу деңгейі жоғарылайды, өйткені ұсынылған модель мен әдістер әлеуметтік педагогиканың ұстанымдарына, тұғырларына негізделген.
Зерттеудің ǝдістері:
Теориялық әдістер: зeрттeу мәceлeciнe бaйлaныcты ғылыми әдeбиeттeргe тaлдaу жүргiзу; жaлпылaу, cинтeз, aнaлиздеу, caлыcтыру, үлгiлeу
Эмпирикалық әдістер:
бaқылaу, сауалнама жүргiзу, тренингтік жаттығулар, диaгнocтикa, тecтiлeу, әңгімелесу, нәтижелерді статистикалық өңдеу әдістері.
Зерттеудің жетекші идеясы: кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың педагогикалық шарттары айқындалып, әдістемелік нұсқау жасалса, кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық саны азайып, қоғаммен белсене араласу, сабақ үлгерімі, тәртібі, оқу-тәрбие үдерісінің жақсаруына негіз болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы
- түрлі ұжымдарда кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алу ерекшеліктері ашылды
- оқу орындарындағы оқушылардың девиантты мінез-құлқының өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды
- балалардың проблемалары бойынша әлеуметтік қорғау мекемелерінде тиімді профилактика жағдайлары анықталды;
- кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша мемлекеттік биліктің жаңа заңнамалық актілері зерделенді және жұмыста ұсынылды;
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы-әлеуметтік қорғау орталықтарының тәрбиешілеріне, мектеп психологтары мен тәрбиешілеріне, ІІМ қызметкерлеріне өз жұмысында пайдалану үшін ұсыныстар жасалды. Бұл ұсыныстарды әлеуметтік қорғау орталықтарының басшылары, мұғалімдер, проблемалық балалармен айналысатын тәрбиешілер, жалпы білім беру мекемелерінің басшылары, балалар қылмысы проблемаларымен айналысатын ІІМ органдарының басшылары, сондай-ақ жоғары оқу орындарындағы заң және педагогикалық пәндердің оқытушылары қолдана алады.
Зерттеу көздері: ҚР Үкіметінің ресми ᴍатериалдары; Ƃілім және Ғылым Министрлігінің ЖОО білім беру ᴍәселелеріне қатысты ᴋөрсеткіш (ʜорматив) құжаттары ᴍен ᴏқу-ǝдістемелік ᴋешендері (ᴄтандарттар, ᴛиптік ᴏқу бағдарламалары, ᴏқулықтар, ᴏқу құралдары.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы Білім басқармасының №63 жалпы білім беретін мектебі
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Зерттеу төмендегідей кезеңдерден тұрды:
Бірінші кезең (2021 жыл) - мәселені түсіну кезеңі. Бұл кезеңде зерттелетін мәселенің қарастырылу деңгейін зерттеу, мақсат қою және нақтылау, зерттеудің нысаны мен пәнін анықтау, болжам жасау және зерттеу логикасын құру, категориялық аппаратты талдау жасалды.
Екінші кезең (2021-2022 жылдар) - кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың түрлері нақтыланды, отандық және шетелдік озық тәжірибелер салыстырмалы түрде талданды. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың қалыптастырушы бөлімі жүргізілді, онда кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың әдістемесін тәжірибеде сынақтан өткізу мен түзету, зерттеу мақсаты мен болжамды нақтылау мен тексеру, кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың әдістемесі жасалып, зерттеу барысында алынған қорытындыларды тексеру мен нақтылау, тәжірибелік- эксперименттік зерттеу нәтижелері талданды.
Үшінші кезең (2022-2023 жылдар) - теориялық нәтижелерді қорытындылау және эмпирикалық мәліметтерді жүйелеу мен талдау кезеңі. Эксперимент мәліметтерін қорытынды өңдеу, қорытынды жасау, зерттеудің нәтижелерінің қолданылуы мен оны рәсімдеу жұмыстары жасалды.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәмелетке толмаған құқық бұзушы ұғымының түсінігі мен ерекшеліктері
Кәмелетке толмағандардың арасында әртүрлі қылмыстың терең тамырлануы кімді болса да, алаңдатпай қоймайды. Құқықтық мемлекетке қадам басқан шақта қоғамға саналы адам қалыптастыру мемлекетіміздің басты міндеттерінің бірі болатын болса, ол міндетті іске асыруға басты мақсат жасөспірімді жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеуден айқын көрінеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарымен күресудің теориясы мен тәжірибесін жетілдіру мәселесімен айналысқан отандық ғалымдар: А.Н.Ағыбаев, Н.М.Абдиров, Е.О.Алауханов, Т.К.Айтмұқамбетов, К.А.Бегалиев, С.Б.Бимурзин, Б.К.Сыздық, Н.О.Дулатбеков, Р.Е.Джансараева, У.С.Жекебаев, С.К.Жүрсімбаев, А.А.Ескендіров, М.К.Ынтықбаев, Е.І.Қайыржанов, Н.И.Каирова, И.В.Корзун, К.Ш.Уканов, А.Н.Ли, Ғ.С.Мәуленов, А.Х.Миндагулов, М.С.Нәрікбаев, Т.Е.Сарсенбаев, М.Д.Сейтжанов, А.С.Чокморова, З.А.Ажиметова, Д.Бұғыбайқызы, Л.Ерінбетова, Л.Мурсалова, Ж.Қарамырза.
Сондай- ақ К.А. Бегалиевтiң Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних, М.С.Нәрікбаевтың Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК, Г.С.Мауленовтың Основные характеристики преступности в Республике Казахстан, Е.I.Қайыржанов, Д.Бұғыбайқызының Кәмелетке толмағандар қылмысы еңбектерінің маңыздылығы өте зор.
Психологияда кәмелетке толмағандардың мінез-құлқы ерекше мәнге ие. Мінез-құлықтың бұзылуы - бұл әдетке айналған дұрыс емес қылықтармен сипатталынатын мінез-құлықтық қасиеттердің бүтіндей класын белгілеу үшін қолданылатын диагностикалық ұғым. Әдетке айналған дұрыс емес қылықтарға: ұрлық, өрт қою, үйден кету, мектептен қашулар, төбелестер, жануарлар мен адамдарға мейрімсіз қатынас жасау және әдетке айналған өтірік айту сияқты қасиеттер жатады [1, 33-35 б.б.].
Кәмелетке толмағандардың делинквентті мінез-құлық ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген. Солардың бірі психолог А.Я. Колодная делинквентті мінез-құлық ерекшелігі бар жасөспірімдерді мынадай үш топқа жіктеген болатын, олар:
oo ата - аналары тарапынан бақылау жасалынбағандықтың нәтижесінде жағымсыз микроортаның әсеріне кез болған, психикалық және физикалық дендері сау жасөспірімдер;
oo жүйке жүйесінде ауытқулары бар, оңай қозатын, жағымсыз әсерлерге оңай берілетін және жанұясы мен мектептен тиісті тәрбие алмаған жасөспірімдер;
oo психикалық жүйке ауруларына шалдықпаған, алайда толығымен дендері сау деп есептеле алмайтын, шекаралық күйдегі жасөспірімдер.
Бұл жердегі кәмелетке толмағандардың А.Я. Колодная бойынша ұсынылған жіктелуі өте жалпы болып табылады. Оның классификациясы жасөспірімдерге медициналық, медико-педагогикалық және тәрбиелеудің күшпен жасалынатын шараларын қолдану мүмкіндігіне бағдарланған (егер жауап беруге қабілеттілік шегіндегі психикалық ауытқулары бар адамдар туралы айтылса). Бұл жерде құқықтық аспект айқын анықталмаған, және кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктері ашылмаған.
Кәмелетке толмағандардың тағы бір классификациясын жасаған П.П. Бельский болатын. Ол өз кезегінде қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың - антиқоғамдық мінез-құлық мотивациясын негізге ала отырып жіктеуді ұсынған. Ол жасөспірімдерді мынадай топтарға бөлген:
1) қарапайым және төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға белсенді талпынушы жасөспірімдер;
2) ерік-жігердің және сенгіштіктің әлсіздігінен арбауларға оңай берілетін жасөспірімдер;
3) арманшыл жасөспірімдер;
4) истерияның немесе психопатияның әсерінен әрекет етуші жасөспірімдер;
5) моральдық және ақыл-ойлық дефектілері бар жасөспірімдер.
Осы П.П. Бельскийдің тұжырымдамасын ұстана отырып, Г.Г. Бочкарева қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың үш типін бөліп көрсеткен, олар: өкінетіндер, конфликтілі еместер, циниктер. Автордың бұл жіктеуі айыпты адамның жасаған қылмысын бағалауына негізделген және белгілі-бір шамада оның құндылық бағдарын бейнелейді [2, 64 б.].
Бағыттылықты талдаудың негізінде Г.М. Миньковский қылмыс жасаған жасөспірімдерді төрт топқа бөлген болатын, олар үшін жасағандары: а) кездейсоқ (коллизионды), тұлғаның жалпы бағыттылығына қарама-қайшы болып табылатындар; б) бағыттылықтың тұрақсыздығын ескергенде мүмкін, бірақ қылмыс жасау жағдайы тұрғысынан жағдайлық болып табылатындар; в) тұлғаның жалпы жағымсыз бағдарының нәтижесі болып табылатындар; г) тұлғаның қылмыстық бағдарының нәтижесі (асоциалды бағалаулар мен қатынастар жүйесі) болып табылатындар [3, 112 б.]
Кәмелетке толмағандардың қылмысқа алып баратын жолы әдетте бірнеше өзара байланысты кезеңдерден тұрады, ол тәртіпті қылық - кішігірім қылмыстық әрекет - қылмыс деп бөлінеді. Қылмыс, айтылып өткеніндей, - объективті және субъективті факторлардың күрделі байланысының нәтижесі. Біздің пікіріміз бойынша, олардың мәнін ашу үшін төмендегіше мәселелер біршама маңызды болып табылады:
oo антиқоғамдық мінез-құлықтың мотивтерін туғызатын кәмелетке толмағандардың әлеуметтенуі және оның тұлғалық қасиеттерінің өзгеруі процесстеріндегі ауытқуларды талдау;
oo қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың тұлғасын қалыптастыратын тұлғааралық байланыстар мен қатынастардың құрылымын зерттеу;
oo жиі жағдайларда жасөспірімге шешуші әсер ететін және тұлғаның әлеуметтік қасиеттерінің қирауын, қылмыскер тұлғасының қалыптасу процессін аяқтайтын топтық қылмыстық мінез-құлықтың мазмұнын ашу.
Кәмелетке толмаған жасөсіпірімнің қылмыстық жолға түсуі ең алдымен тұлғаның әлеуметтік қасиеттерінің дамымағандығымен немесе деформациясымен байланысты. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың дамудағы ауытқулары ең алдымен өнегелі сананың деформациясында көрінеді. Жасөспірімдер мен заңды ұстанушылардың құқықтық, өнегелік және моральдық тыйым салулары туралы білімдері жуықтап алғанда бірдей болғанымен, жасөспірімдерде оларды түсіну тереңдігі көп төмен болып табылатындығын зерттеулер көрсеткен. Олар, сонымен қатар, өздерінің және қоршаған адамдардың өнегелік, моральдық қасиеттерін мәнді шамада примитивті бағалайды. Құқық бұзушылар әдетте қарастырылып отырған құбылыстардың мазмұнын ашпастан және жиі жағдайларда олардың түпнегіздік мәндерін түсінбестен ненің жаман, ненің жақсы екендіктерін атаумен ғана шектеледі. Тұлғаның жағымсыз қасиеттерін бағалауда да, оларға танымал адамдарды констатациялауда да жаөспірімдерге - әдетте белгілі-бір үлкендікті көрсете отырып, біршама реалисттік позицияны ұстану тән. Бұл жерде тікелей әсерінен олардың тұрмыстық саналары қалыптасқан антиқоғамдық мінез-құлықтың белгілі-бір тәжірибесі мен микроортаның жағымсыз әсері білінеді деп болжам жасауға болады. Жасөспірімдер өздерінің жеке мінез-құлықтарын - барлығы осылай жасайды, бұл үшін жазаламайды, ойланбастан әрекет етіппін, барлығы жаман және т.б. деп біржақты және примитивті бағалап отырады.
Сана бағыттылығының бұрмалануы олардың ұсынылған талаптарды түсінуін қиындататындығы сөзсіз. Өмірдің негативті жақтары, оның ішінде криминалды жоспар кәмелетке толмағандардың кейбіреулері үшін жалпы қабылданған моральдық және өнегелі талаптарға қарағанда, біршама таныс және жақын болып келеді. Бұл жерде қоршаған адамдардың мінз-құлықтарын жағымсыз бағалау, негізінен, өзінің қажеттіліктері мен қызығушылықтарының кедейлігімен, жұтаңдығымен сәйкестенеді, бұл балалық шақтан бастап алкогольдік ішімдіктерді қолдануда, ерте жыныстық өмірде, есірткі қабылдауда және т.б. көрінеді [3, 85-86 б.].
Кәмелетке толмағандардың интеллектуалды сұраныстары, әдетте, аса кедей болып келеді. Олар көбінесе бастысы көңіл көтеру сипатындағы қызығушылықтармен алмасады. Бұл жерде осындай қызығушылықтар бірінші орынға шығады. Бұндай кәмелетке толмағандардың қызығушылықтары интеллектуалды және өнегелі примитивизммен ерекшеленеді.
Қылмысты топпен жасау кәмелет жасқа толмаған жасөсіпірімдерге ниеттердің жүзеге асуына сенімділік береді және өздігінен олардың көпшіліктері үшін олар формальды байланыстар мен қатынастар сферасында ала алмаған қауымдастық сезімінің арқасында тартымды болып табылады. Сонымен бірге кәмелет жасқа толмаған құқық бұзушылардың қылмыстық топқа қатысуы оның қалыпты ұжымнан шеттетілуін күшейтеді. Бұндай позиция ұсталып қалудан және жасалынған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылу мүмкіндігінен қорқудан және шартты түрде күштеп істелінген сипатқа да ие болуы мүмкін. Қалыптасқан қылмыстық топтағы шеңберлік сипаттың болуы кәмелетке толмағандардың арнайы ортадағы жеткілікті күрделі жағдайын одан ары тереңдетеді және оның әлеуметтік нашар халін күшейте түседі. Бұл жерде қылмыстық топтан кетудің әдетте басқа қатысушылардың тарапынан мүмкін болатын жазалаудан қорыққандықтан қиын болады, бұл жиі жағдайларда орын алады. Егер жасөспірімде өмірлік жобалар болмаса және ол қайтадан нашар жағдайларда көрінсе, арнайы шаралармен бұзылған кәмелетке толмағандардың қылмыстық байланыстары тез арада қайтадан қалпына келуі мүмкін [4, 85-86 б.].
Антиқоғамдық бағытты топпен байланыс және осындай топқа кіру ешқашанда кездейсоқ болмайды. Бұл топ сол топтың әрбір мүшесінің тұлғасының алдын-ала болатын нашар өнегелі қалыптасуларымен дайындалынады.
Қазіргі кезде әсіресе кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетке тарту психологиясы туралы сұраққа баса назар аударған жөн. Соттық практикалық зерттеулер, қылмыс жасаған жасөспірімдер топтық қылмыстардың 25 %-тен астамын үлкендердің қатысуымен, олардың тікелей әсер етуімен жасайтындығын көрсетеді. Кәмелет жасқа толмаған жас өспірімдерді қылмыстық іс-әрекетке тарту бірнеше факторлармен жүзеге асады. Біріншіден, жасөспірімдер өздерінің өзбетінше өмір сүре алатындықтарын дәлелдей отырып, үлкендерге деген табиғи талпынысқа ие болады. Осы үлкендерге тартылу олардың бойындағы құрдастарымен қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін еш күрделендірмейді, керісінше оны толықтырып отырады. Жасөспірім өзінің құпия ойларын бөлісетін және әр түрлі өмірлік қиындықтар туындағанда кеңес алатын ұстазды қажет етеді де осының әсерінен қылмыстық іс-әрекетке тартылады. Екіншіден, жас өспірімдер әдетте үлкендерге еліктеуге бейім болып келеді. И.П. Павловтың пікірінше, еліктеу рефлексінің (үлкендердің мінез-құлықтары мен әрекеттерін механикалық дерлік көшіру) көмегімен біздің барлығымызда да балалық шағымызда күрделі жеке индивидуалды және әлеуметтік мінез-құлқымызды қалыптастырамыз дейді [5, 124 б.].
Жасөспірімдер еліктеу объектісінің тек сыртқы ғана емес, сондай-ақ ішкі де психологиялық қасиеттеріне еліктейді: мінез, ерік, дүниетаным және т.б. Бұл әсіресе кіші жастағы жасөспірімдерде пайда болады. Ал біршама үлкен жастағы жасөспірімде бірінші орынға бірте-бірте таңдалып алынған идеалға сәйкес өзіндік сана-сезімі мен жетілу элементі пайда болады. Алайда идеал ретінде оған тән деп есептелінген қасиеттерге мүлде ие емес адам алынуы мүмкін, яғни идеал жалған болып шығуы мүмкін. Өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігі, айқын қалыптасқан тәртіптік пайымдаулардың жоқтығы жасөспірімдерде түпнегіздік идеалды таңдап алуды сөзсіз қиындатады. Кәмелетке толмағандардың тікелей қарым-қатынас сферасындағы жағымды идеал мүлдем жоқ немесе жалған болғандықтан, ол антиқоғамдықпен алмасуы мүмкін.
Кәмелет жасқа толмағандардың, ол үшін референтті болған қылмыстық топқа жатуы әлеуметтік пайдалы байланыстар мен қатынастардың толығымен ажырауына алып келуі мүмкін. Сөйтіп, қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауларының негізгі себептері мыналар: олардың дамуының нашар жағдайлары, жанұя мен қоғамның бақылауынан тыс қалуы, жағымсыз микроортаның, соның ішінде антиқоғамдық мінез-құлық тәжірибесі бар адамдардың белсенді әсері екендігі көрінеді.
Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың қоғамдық пайдалы еңбекке деген талпынысы антиқоғамдық мазмұнды примитивті, утилитарлы қажеттіліктермен және қызығушылықтармен алмасып кетеді.
Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептерін қарастыруда әлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасы мәселесі ерекше қатаң мәнге ие . Әлеуметтік құбылыстар сферасындағы себептіліктің үнемі тек объективті ғана емес, сонымен қатар субъективті де сипатқа ие болатындығы мәлім. Бұл қылмыс жасауға да - материалдық өмір, қоғамдық және жеке индивидуалды сана сфераларын қозғайтын себептік тәуелділіктің өзіндік заңдылықтары бар әлеуметтік құбылысқа да қатысты. Объективті түрде бар болып табылатын идеологиялық, моральдық, өнегелік және құқықтық ұстанымдар мен талаптар жеке индивидтің санасында орын алады, меңгеріледі, бағаланады, қабылданады, күшейтіледі немесе жоққа шығарылады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекетке баруына әсер ететін шарттар ретінде, жасөспірім тұлғасының нашар өнегелік қалыптасуын, жанұядағы және мектептегі мәденитәрбие жұмыстарының кемшіліктерін,
қожайын болудың, иелігін қорғаудың басқарулық кемшіліктерін және т.б. айтуға болады.Бұл себептер кәмелетке толмағандардың әлеуметтік жағынан шартталғанын көрсетеді. Өсіп келе жатқан тұлғаның мінез-құлқында нормамен қатар ауытқуларды да туындататын биологиялық фактордың да әсері зор болатындығын ұмытпаған жөн.
И.И. Карпецтің ойынша, зерттелініп отырған мәселелерді дұрыс шешу үшін қылмыс жасаудың себептерін жалпы және нақтыларға, бірінші және екінші ретті себептерге, олардың арасындағы шек қозғалмалы болғандығына қарамастан қылмыс жасауға жағдай жасайтын шарттарды бөлудің мәні бар дейді. Сонымен қатар ол қылмыс жасауға экономикалық және басқа да факторлардың әсерлерін анықтаудың аса терең зерттеуді қажет ететіндігін атап көрсеткен. И.И. Карпец бірінші ретті басты себептер ретінде мыналарды атайды: әлеуметтік құбылыстардың тарихи шарттанғандығын; сананың болмыстан артта қалуының объективті заңының әрекет етуі (бұл адамдардың санасы мен мінез-құлқындағы әр түрлі бастан өткерулердің болуында өзінің нақты көрінісін табады) [6, 43-44б.].
А.Б. Сахаровтың пікірі бойынша, қылмыс - жеке индивидуалды-тұлғалық қажеттіліктерді заңмен қорғалынатын қоғамның қызығушылықтарына қарама-қарсы қоятын жеке топтардың немесе нақты адамдардың жеке индивидуалисттік психологиясының көрінуі болып табылады [7, 83-84 б.].
Өткен өмір туралы санадағы жалпы формуланы қылмыс жасаудың себептері ретінде нақтылауға тырыса отырып криминологтардың біреулері (И.И. Карпец, И.Р. Ратинов) жеке индивидуалды құқықтық сананың бұрмалануы (құқықтық сананың үзілістілігі және құқықтық инфантилизм) жайлы айтады. Басқалары (Н.И. Стручков) қылмыс жасаудың себептеріне тек бастан өткерулерді ғана емес, сонымен бірге дұрыс емес көзқарастар мен түсініктерді де жатқызады; енді біреулері (Д.В. Филимонов), қылмыс жасаудың себептерін жеке адамуализмнен, карьеризмнен, қоғамдық мүліктерге деген ұқыпсыз қатынастардан және басқа да құбылыстардан қарастыра отырып, оларды адамның қоғамдық өмірдің әр түрлі қырларына деген қатынастары позициясынан ашуға тырысқан; төртінші біреулері (С.С. Остроумов) осындай себеп ретінде антиқоғамдық құндылық бағдарды жариялайды; бесіншілері (Г.Г. Зуйков) өткен шақтағы бастан өткерулерді тұлғаның анти қоғамдық бағдарымен теңестіреді [8, 37-40 б.б.]. Басқаша айтқанда, нақты қылмыстарды жасаудың себептерін ең алдымен жеке адамтің санасына жататын қандай да бір ортақ фактормен түсіндіруге талпыныстар жасалды, алайда бұл жерде күрделі әлеуметтік және биологиялық тіршілік иесі болып табылатын адамның оны тұлға ретінде қалыптастыратын көптеген әлеуметтік факторлардың әсерінде жүретіндігі ескерілмеген. Шеттетіліп алынған тұлғаның кез-келген қасиеттері мінез-құлықтың мазмұнын толығымен анықтай алмайтындығы айқын.
Қылмыс жасаудың әлеуметтік табиғатын талдау, адамның қылмыс жасау жолына түсуінің себебі ең алдымен ортаға және тұлғаның өзіне тән жүріс-тұрыстың әлеуметтік детерминанттарында жатқандығы туралы ойға алып келеді.
Негізінен қылмыстық заңда,жасөспірімді әр түрлі терминдармен анықтайды: қылмыс істеген жасөспірім, қылмысты тұлға, айыпкер т.б. Нақты бір қылмыс жасаған жасөспірім қандай жауапкершілік арту керек? Оның қайта түзеу жүйесі қандай болу керек? Қылмыскер жасөспірім қалыптаспас үшін қандай ескертулер болу керек? Деген сұрақтарға жауап алу үшін Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерін талдау керек.
Заң шығарушы қылмыс барысында Кәмелетке толмағандардың байқалынған ерекшеліктерін айқындап алуы міндетті. Нақты қылмыс құрамын құрастыруда, жаза мен қылмыстық жауапкершілігін жекелеуінде де қылмыс жасаған жасөспірім тұлғасының жеке индивидуалдылды ерекшеліктері еске алынады.
Қылмыскер жасөспірімді сипаттау - жеке адамның маңызды қасиеттерін типологиялық - криминогендік анықтау, зерттеу дегенді білдіреді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық тұлғасы - ол сол тұлғамен істелінген қылмысқа себеп болатын, жеке адамның типологиялық қасиеттерінің жиынтығы болып табылады. Қылмыс негізінен жеке адам қылмысқа тигіштігінен, дұрыс өмір сүру керек екендігін түсіне алмай немесе түсіне алғысы келмегендіктен емес, әлеуметтік шындықтың нақты бір жағына қатысты шартталынған адамның ой құрылымы жүйесінің бұрмалануынан іске асады. Кәмелетке толмағандардың тұлғасын бағалай отырып, оның мінез-құлқының жалпы үлгісін, өмірлік стратегиясын құрайтын басыңқы ниетін, өмір сүру әдістерін анықтап алуымыз керек. Негізінен адамның мінез-құлқы тұлғаның құндылық позициясымен ұйымдастырылады. Адамның мақсатқа жету үшін құралын таңдау субъектінің өзіндік сана сезімімен байланысты. Тұлғаның жетекші жүйелендіруші фактор ретіндегі механизмі оның мағыналық құрылымы. Жалпы адамның әр саналы әрекетін тұлғалық құндылық бағалайды. кәмелетке толмағандардың құндылықты мінез-құлқында бір жетіспеушілік бар,олар өздерінің қылмыстық ісіне адекватты емес баға береді. Өзінің антиәлеуметтілігін өз бетінше бағалай отырып, өзінің қылмыстық мақсатына жететін әлеуметтік құндылықтарды жоққа шығарып, өзінің мотивтерін қорғауға жүйе құрады. Жасөспірімдер қылмыстық мінез-құлық себебін өздерінің жағымсыз жақтарынан емес, басқалардың мінез-құлқынан, сыртқы қоршаған ортадан көреді. Әдетте олардың өзіндік бағалауы жоғары болады, ал бұл олардың адекватты емес бағалауын, тұлғасында құндылық аясының бұзылуын көрсетеді. Қылмыстың мотивациясы кәмелетке толмағандардың жағымсыз, яғни пайдақорлық, кекшілдік, қызғаныштық, мансапқорлық, қате түсініктер сияқты тұлғалық қасиеттерден құралады. Кәмелетке толмағандардың мативационді-қажеттілік сферасында терең қозғалыстар байқалады, олардың әрекеттері төменгі импульсивті нұсқаулық деңгейде жүреді. Мұндай әрекеттің мотивациясы жасырын болып, мотивсізқылмыс деген жалған көрініс береді. Ал олардың қажеттіліктері бір жақтылығы мен шектеушілікпен, әлеуметтік жағымды қажеттілік түрлерінің дамымай қалғандығымен, төменгі деңгейдегі қажеттіліктердің тым шектен шығушылығымен ерекшеленеді [9, 142 б.].
Жалпы интеллектуалды дамудың жеткіліксіздігі, алдын-ала бейнелеудің қалыптаспағандығы, өзіндік рефлексияның төмен болуы - қылмыскер кәмелетке толмағандардың негізгі айрықша ерекшелігі.Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың мінез-құлық механизмдерін түсіну үшін тұлғаның типі деген ұғымды да қарастыру керек. Тұлғалық тип дегеніміз - бағыттылық, мінез-құлықтың жалпы әдістерімен сипатталынатын құндылық бағдар.
Кәмелетке толмағандардың типтік критериі, яғни асоциалды, антиәлеуметтік деформация мөлшері,өзіндік психологиялық реттеу кемшілігі оның қоғамдық қауіпсіздік дәрежесі болып табылады.
Жалпы әрекет қылмыс жасаған адамның субъективті жақтарын толық ашпайды. Заңды белгі бойынша ұсақ әрекеттер әр түрлі психологиялық факторлармен негізделеді. Кәмелетке толмағандардың криминалды - психологиялық классификациясының негізінде ең негізгі позициялар: итермелеуші күші, мотивтары, қалыпты мақсаттары, қылмыс жасаудың амалдары, тұлғаның десоциолизация өлшемі, антиәлеуметтік бағдардың сипаты жатыр.
Кәмелетке толмағандар қылмысының сипаты келесі белгілер жиынтығымен анықталынады:
1.қылмыстың түрімен - объект, қылмыстық салдардың ауырлық сипаттылығымен;
2. айыптау формасы, қылмыстың мақсаты мен мотиві;
3. қылмыс жасаудың амалы немесе әдісі;
4. қылмыс жасаудың жағдайымен;
5. жұмсарту жағдайының бар болуы;
6. қылмысқа қатынасы, жасалынған қылмыстан кейінгі мінез-құлқы. [10, 47 б.].
Әлеуметтік дезадаптация дәрежесі бойынша қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың 2-типі бөлініп шығарылынады: бірінші, антиқоғамдық тип, яғни бірнеше рет қылмыс жасағандар, екінші, асоциалды тип-алғаш рет қылмысқа барғандар. Өзіндік реттеу кемшілігі бар қылмыскер жасөспірімді төртке бөледі:
а) әрекетсіз, қылмыстық селқостық жіберетіндер;
ә) өзіне тым сенімшілдік нәтижесінде қылмысқа барғандар;
б) қатты жан толқуларын сезініп, басқалардың заңсыз әрекеттеріне қарсы қылмысқа барғандар;
в) тым жоғарғы дезадаптация жағдайының әсерінен қылмысқа барғандар.
Құндылыққа бағдарланған бағыт бойынша қылмыс жасаған жасөспірімдерді келесідей түрлерге бөледі:
1.антиәлеуметтік - пайдақорлыққа бағытталған, олар әсіресе қоғамның құндылығына қол сұғумен айналысады.
2. антиқоғамдық пайдақор-зорлау бағытындағы .
3. антигуманды-агрессивті бағыттағы .
Айтылып кеткен қылмыстық типтер қажеттілік, мотивациялық, интеллектуалды, еріктік, эмоционалды-құралдық, мінез-құлықтық қасиеттер бағыты өзіндік тұлға үлгісіне ие [11, 354-355б.].
Сонымен, қорыта келгенде, біз кәмелетке толмағандардың делинквентті мінез-құлық ерекшелігін қарастыра отырып, мынадай қорытындыға келеміз. Кәмелетке толмағандардың делинквенттілігі - бұл заңның немесе қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын әрекеттердің кең ауқымы үшін нақты емес түсінік болып табылады.Жалпы жасөспірімдерді А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, В.Н. Кудрявцев, В.Л. Василев және т.б. осы секілді көптеген авторлар қарастырып, өз үлестерін қосқан болатын.
1.2 Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың шығу себептері мен факторлары
Жалпы алғанда, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс жас ұрпақты тәрбиелеудегі кемшіліктермен олқылықтар сияқты факторлардың шоғырланған көрінісі болып табылады: отбасында, мектепке дейінгі және мектеп мекемелерінде, колледждер мен университеттерде, еңбек ұжымдарында, тұрғылықты жерінде; мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың - азаматтардың ерікті құрылымдарының жасөспірімдермен жұмысты ұйымдастырудағы қателіктер, немқұрайлық, құқық бұзушылық пен кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша нақты іс-шараларды жүзеге асыруда олардың күш-жігерін жеткіліксіз үйлестіру болып табылады. Сондықтан жапондық криминолог Уэда Канн қазіргі қоғам - құқық бұзушы жастарды өсіруге арналған жылыжай деп дұрыс айтады. Көптеген шетелдік ғалымдар жеткіншектердің құқықбұзушылықтары қоғамның айнасы екенін өз зерттеулерінде атап көрсетеді [12,47].
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың нақты себептерін оларды қоршаған микроортадан іздеу керек, оның ең маңызды буыны - отбасы.
Психолог ғалымдар мен әлеуметтанушылардың пікірінше, бала дүниеге келген сәттен алғашқы 3-5 жылында болашақ азамат, тұлға болып қалыптасуына, ең алдымен, моральдық-психологиялық қасиеттерін дамытуға қажет нәрсенің 80% -ын негізінен ана мен әкенің берген тәрбиесінен, олардың мінез-құлқы мен іс-әрекетінен алады[13].
Отбасылық келеңсіздік түсінігіне мыналар жатады:
oo отбасы құрылымының бұзылуы (толық емес, формальды түрде толық, ата-ананың біреуі балаларына қамқорлық жасағанда);
oo сонымен бірге, отбасында өгей әке мен өгей шешенің пайда болуы әрқашан отбасының толықтығы мәселесін шеше бермейтінін есте ұстаған жөн;
oo ата-аналардың педагогикалық білімінің кемшіліктері мен бұрмалануы, бала тәрбиесіндегі дағдының болмауы;
oo отбасының эмоционалды-психологиялық қоғамдастығының бұзылуы және т.б.
Құқық бұзушылардың отбасында көбінесе ата-аналардың балаларын тәрбиелеудегі әрекеттерінде сәйкессіздік пен дөрекілік мәнез-құлық байқалады. Көптеген зерттеулер отбасылық жанжалдар мен баланың өмірінің алғашқы жылдарынан бастап жанын қирататын көріністердің ерекше зияндылығын растайды.
Бүгінгі таңда мемлекетіміздің маңызды мәселелерінің бірі жастар арасындағы қылмыс мәселесіне айналды, бұл көбінесе қоғамның саяси және экономикалық өмірінің реформасына, қатынастардың нарықтық сипатына байланысты. Осының бәрі бізді өмірдің барлық салаларында: педагогикада, әлеуметтануда, құқықта және т.б. мемлекеттің даму перспективалары туралы ойлануға мәжбүр етеді.
Қылмыстың алдын алу шаралары да аймақтарға байланысты. Әр аймақтың өзіндік экономикалық және әлеуметтік дамуы бар. Өңірдегі тұрмыс жағдайы қылмыстың динамикасын тікелей көрсетеді. Сондықтан кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алуды зерттеу үшін аймақтық ерекшеліктерді талдаудың маңызы зор.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс ұғымы екіұшты. Зерттеушілер бұл концепция бойынша ортақ пікірге келген жоқ, сондықтан криминологияда әртүрлі көзқарастар бар. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың заңнамада бөлек тұруына байланысты көптеген мағыналар туындайды. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс белгілі бір жасты (14-18 жас), белгілі бір аумақты және уақыт аралығын қамтиды. Дәл осы өлшемдер кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысты ересектер қылмысынан ажыратады.
Көптеген заңгер ғалымдар өз еңбектерін кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауының себептері мен шарттарын зерттеуге арнайды. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың себептері мен жағдайлары туралы зерттеушілер арасында ортақ пікір жоқ. Сонымен, Я.И. Гилинский: Кәмелетке толмағандар мен жасөспірімдер қылмысының генезисі жалпы заңдылықтарға бағынады. Жасөспірімдер мен жастар арасындағы қылмыстың ерекше, нақты себептері жоқ. Бірақ әлеуметтік-экономикалық теңсіздік, әртүрлі топтарға (страттарға) жататын адамдарға қолжетімді мүмкіндіктердің теңсіздігі жасөспірімдер мен жастарға қатысты ерекше түрде көрінеді [ 14, 84 б.].
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық мәселесі (жалпы, девианттылық) өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларында жатыр, оны қылмыстық-құқықтық шаралармен ғана емес, ата-ана немесе мектептегі тәрбиенің тыйым салу және репрессиялық әдістерімен де шешу мүмкін емес.
В.В. Кухаруктың пікірі басқаша: Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың, жалпы қылмыстың себептері мен жағдайлары әлеуметтік тұрғыдан анықталады. Олар ең алдымен қоғам өмірінің нақты тарихи жағдайларына, оның институттарының мазмұны мен бағытына, негізгі қайшылықтарды шешудің мәні мен әдістеріне байланысты [15, 89 б].
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың және оның қарқынды өсуінің негізгі себептері экономикалық жағдайдың күрт нашарлауы және қоғамдағы шиеленістің күшеюі деген пікір де орынды айтылған. Х.М. Шахбанова осы орайда: Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өзіндік себептері бар. Себептер - теріс әлеуметтік-психологиялық детерминанттар, соның ішінде қоғамдық сананың әртүрлі деңгейіндегі экономикалық, саяси, құқықтық, тұрмыстық психология элементтері, соның салдарынан қылмыстың туындауына себепші болады дейді[16,117].
Зерттеу жұмысымызда аталмыш ғалымдардың (Ю.Н.Антонян, А.А.Бакин, Ж.Ю.Вологин, Д.В.Замышляев, С.А. Корягина және т.б.) еңбектерін талдай келе, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың себептерін сипаттайтын боламыз.
1-кесте - Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың себептері
Себептері
Сипаттамасы
1
2
Әлеуметтік-экономикалық
1. Жасөспірімдердің қалыпты өмір сүру жағдайларының болмауы (қаңғыбастық, панасыз балалар және т.б.). Күнкөріс құралдарын өз бетінше іздеу және алу қажеттілігі.
2. Өзімшілдік. Жеке қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін бөтеннің мүлкін иемденуге ұмтылу.
Отбасы
1. Жұмыс істемейтін отбасы (маскүнемдер, нашақорлар, толық емес отбасылар және т.б.). Мұндай жанұяларда кәмелетке толмағандар тәрбиесі өздеріне қалдырылады, оларға бақылау жүргізілмейді, көбінесе ата-аналар кәмелетке толмағандарды ұрып-соғады, ұрлық жасауға және т.б. олқы нәрселермен айналысуға және т.б. мәжбүрлейді.
2. Шамадан тыс қорғанысы бар отбасылар. Кәмелетке толмағандар үнемі негізсіз қорғаншылықта болады, өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік жоқ және т.б. Соның салдарынан кәмелетке толмағандар өз-өзін дәлелдеу қылмыс жасайды.
3. Кәмелетке толмаған бала өз бетімен өмір сүретін, бірақ сонымен бірге сыртқы жағынан отбасы қауіпсіз болып көрінетін рұқсат етілген отбасылар. Қылмыстардың рұқсат етілмейтіні ата-ана тарапынан түсіндірілмеген, олар бұл үшін жазаланатындығы айтылмаған кәмелетке толмаған адам қылмыс жасайды.
4. Ата-анасының өзі, туыстары қылмыс жасауға итермелейтін және оны жасайтын отбасылар.
Психологиялық
1. Клептомания (ұрлық, ұрлық жасау үшін обсессивті, азапты тарту психикалық бұзылыс ретінде қарастырылады). Кәмелетке толмағандар мұндай жағдайда өзін ұстай алмайды, бұл ауру екенін түсінбейді.
2. Сырттан келгендердің қысымында күшті ерік қасиеттерінің болмауы. Көбінесе кәмелетке толмағандар ересектердің немесе эмоциялық жағынан күштілердің ықпалымен қылмыс жасайды.
3. Кәмелетке толмағандарды қоғамнан шеттету оларда қоршаған ортаға теріс немесе тіпті дұшпандық қатынаста көрінетін тұрақты қоғамға қарсы көзқарастың қалыптасуына әкеп соғуы мүмкін, бұл болжау механизмі бойынша мұндай адамдарда агрессивті мінез-құлық тудыруы мүмкін. .
4. Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға психологиялық бейімділігі.
5. Психологиялық қорлау. Кәмелетке толмаған баланы құрбылары мазақ етеді, материалдық жағынан басқалар сияқты мүмкіндіктері болмаса жасөспірімнің өзін кем санауы.
Ұйымдастырылған бос уақыттың болмауы
1. Мақсатсыз уақыт өткізу. Кәмелетке толмағандардың хоббиі жоқ, секцияларға қатыспайтын, бірақ көп уақытын көшеде достарымен өткізетін жасөспірімдер қылмысқа жиі барады.
2. Бақыланбайтын бос уақытты өткізу. Ата-аналар мен қамқоршылар тарапынан бақылаудың болмауы кәмелетке толмағандарды қылмысқа итермелейді.
Жоғарыдағы мәліметтерді түйіндей келе, Қазақстан Республикасы ІІО кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелер келесідей нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа алады: 1989 жылғы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясымен қабылданған Бала құқықтары туралы конвенциясы (1994 жылдың 8 маусымында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесімен күшіне енгізілген), 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы және т.б. Бұдан басқа бұл бөлімшелердің қызметі тікелей Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі полиция учаскелік инспекторларының жұмысын ұйымдастыру туралы Ережені жариялау туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2010 жылғы 30 маусымдағы №290 бұйрығымен реттеледі. Аталған нормативтік құқықтық актіде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелердің келесідей негізгі міндеттері көрсетілген:
кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтардың, бақылаусыздық пен қараусыздықтың және қоғамға қарсы әрекеттердің алдын алу және олардың болуына әсер ететін себептерді анықтау және жою;
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету;
ауыр жағдайда қалған кәмелетке толмағандарды әлеуметтік оңалту;
кәмелетке толмағандардың заңға бағынышты мінез-құлқын қалыптас-тыру;
құқық бұзушылықтарды және қоғамға қарсы әрекеттерді жасауға кәмелетке толмағандарды тарту фактілерін анықтау және жолын кесу;
құқық бұзушылықтың, бақылаусыздық пен қараусыздықтың алдын алу бойынша мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктермен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мергенова Р. М.
Диссертациялық жұмыс тақырыбы: Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыс
Мамандығы: Әлеуметтік педагогика және өзін өзі тану
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., аға оқытушы
Молдасан Қ.Ш
Алматы, 2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәмелетке толмаған құқық бұзушы ұғымының ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...7
1.2 Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың шығу себептері мен факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...18
1.3 Құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін жұмыстың құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
2.1 Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін жұмыстың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 Педагогикалық-тәжірибе жұмысының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3 Тәжірибелік- педагогикалық жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... .72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасындағы Баланың құқықтары туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы № 345 Заңы.
Бала құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысы.
Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319 Заңы.
Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасын мақұлдау туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2001 жылғы 27 маусым № 886
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі № 591 Заңы.
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР
Ƃұл диссертациялық жұмыста келесі ᴛерминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Құқық бұзушылық дегеніміз - он алты жастан бастап ересектер мен жасөспірімдерге жаза қарастырылған заң бұзушылық.
Теріс қылық - бұл мінез-құлық ережелерін бұзу немесе дұрыс емес мінез-құлық.
Жауапкершілік - азаматтың өз іс-әрекеті, іс-әрекеті үшін жауап беру, оларға жауапты болу қажеттілігі, міндеті.
Заңсыз әрекет - бұл қоғамға зиян келтіретін, заңмен тыйым салынған және жазалауға әкелетін қоғамға қарсы әрекет. Қылмыс үшін 14 пен 16 жас аралығындағы жасөспірімдер қылмыстық жауапкершілікке тартылып, сотталуы мүмкін.
Тәртіптік жауапкершілік - бұл еңбек міндеттерін бұзу, яғни еңбек заңнамасын бұзу.
Кәмелетке жасқа толмағандар - қылмыс жасалған кезде он төрт жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған адамдар кәмелетке толмағандар деп танылады.
Әлеуметтік-педагогикалық қолдау - бұл маманның және сүйемелдеудің бірлескен қозғалысы, субъектінің даму жағдайындағы мінез-құлық перспективалары мен объектінің өзін-өзі танытуын болжауға негізделген, жағдай жасауға және ең қолайлы көмекті қамтамасыз етуге, оны қолдауға, қарым-қатынаста проблеманың пайда болу процесінде болмысты түсінуге ынталандыруға, бір нәрседе сәтті ілгерілетуге, оны жеңу әдісіне, сондай-ақ тәуелсіздік пен белсенділікке ынталандыруға бағытталған.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi жастардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Бұлай болу себебі қазіргі таңда отбасы жағдайына, заман талабына сай, әр түрлі зиянды заттардың арқасында ешқандай кінәсіз толық қарым - қатынасқа түспейтін, кәмелетке толмағандардың қылмысы көбеюде.
Елдегі күрделі экономикалық және саяси жағдай, рухани және адамгершілік құндылықтардың ыдырауы, бұрынғы дүниетанымның құлдырауы және жаңасының болмауы, болашаққа деген сенімсіздік әлемдегі әртүрлі әлеуметтік топтардың адамдарының бағытын өзгертуге және адамның ішкі қақтығыстарына әкелді.
Бұл ересектер арасында ғана емес, жас ұрпаққа да әсер етті.
Кәмелетке толмағандардың балалық шағы мен қылмысын қорғау проблемасының өсіп келе жатқан әлеуметтік маңыздылығы кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, білім беру және денсаулық сақтау шараларының әлеуметтік бағдарламасын әзірлеу және осы бағдарламаға басым мәртебе беру қажеттілігін көрсетеді.
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу қылмыспен күрестің барлық жетекші бағыттарының бірі болып табылады. Олардың тиімді алдын-алу өскелең ұрпақтың адамгершілік денсаулығын қорғаудың маңызды шарты болып табылады.
Кәмелетке толмағандардың мінез-құлқындағы құқық бұзушылықтар мен теріс әлеуметтік ауытқуларды қылмыс ретінде қарау керек. Қылмыс пен теріс әлеуметтік ауытқулар (маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қаңғыбастық, кәмелетке толмағандардың қадағалаусыз және панасыз қалуы және т.б.) өзара байланысты және ортақ детерминанттары бар. Сондықтан көптеген ғалымдар қылмыспен күресті теріс ауытқулар мен кішігірім құқық бұзушылықтардың алдын алудан бастау керек деп санайды.
Қылмысқа қарсы күрестің ғасырлық тарихы осы әлеуметтік зұлымдықтың алдын алу жолдары мен құралдарын іздеумен байланысты. Әр дәуір қылмысқа қарсы күрес шаралары мен қылмыстың алдын алуға болатын әлеуметтік құралдар туралы жаңа көзқарастар тудырды.
Жасөспірім кезіндегі қылмыстар мен басқа да құқық бұзушылықтардың алдын-алу қажеттілігі туралы идея ежелгі уақытта пайда болған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Бүгінгі таңда кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтары елдегі тәрбие, күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы кемшіліктердің дәлелі ретінде қарастырылады, ал белгілі бір аумақтағы жасөспірімдердің қоғамға қарсы мінез-құлқы мен құқық бұзушылық фактілерінің жиынтығы осы жерде жүргізілетін алдын алу және тәрбие жұмыстарының кемшіліктерінің маңызды көрсеткіші ретінде қарастырылады.
Сондықтан кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мен жоюда барлық тәрбие жұмысын түбегейлі жақсарту, ата-аналар мен мектептердің жасөспірімдерді тәрбиелеудегі жауапкершілігін арттыру, қоғамдық және балалар ұйымдарының рөлін күшейту жөніндегі іс-шаралар, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың арнайы, алдын алу шаралары шешуші мәнге ие. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын-алу мәселелері Қазақстанның педагогикалық және психологиялық ғылымында лайықты орындардың бірін алады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының басым бағыттарының бірі кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу, оның ішінде теріс қылық жасау жағдайларын анықтау және жою бойынша тәрбиелік, ұйымдастырушылық, құқықтық, экономикалық шараларды жүргізу болып табылады. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі № 591 Заңы. бойынша нақты мақсаттарға жетуге жол ашады.
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың негізгі себебі - олардың өз әрекеттерінің салдарын түсінбеуі немесе дұрыс бағаламауы, заңсыз әрекеттерді қауіпті, бірақ қызықты деп санауы. Құқықбұзушылыққа дұрыс тәрбие бермеу, бос уақыт өткізу, қолайсыз орта, қоғамдағы келеңсіз процестер жатады.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстарды теріс қылықтар мен қылмыстар деп жіктеуге болады. Екеуінің айырмашылығы - жасалған әрекеттің салдарының ауырлығы.
Әдетте, кәмелетке толмағандар қылмыстары ересектерге қарағанда қауіпті емес. Қылмыстық әрекеттердің шамамен 80%-ы ұрлық, бұзақылық. Ауыр қылмыстар: кісі өлтіру, денсаулыққа ауыр зиян келтіру, зорлау, шамамен 8% құрайды. Соңғы онжылдықта автокөлік ұрлығымен, есірткі және есірткіге теңестірілген заттардың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар санының өсуі байқалады. Кәмелетке толмағандар арасында ұсақ бұзақылық, ұрлық, алкогольдік ішімдік ішу, әдепсіз мінез-құлық т.б әкімшілік құқық бұзушылықтардың өсуі үлкен алаңдаушылық тудырады.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi жастардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазіргі кезде кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін-өзі бағалауы, қарым - қатынас, мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе кәмелетке толмағандардың терiс жолға түспеуiн, адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалауы маңызды болып табылады.
Жалпы, кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық қазіргі қоғамның маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Жасөспірімдер өз мүддесі үшін, ойын-сауық, материалдық қиыншылықтар кесірінен қылмыс жасауы жиілеп барады. Заманауи әдістер мен құралдар әрқашан тиімді бола бермейді, сондықтан кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын қайта қарастыру қажет. Аталмыш мәселелер зерттеу тақырыбын Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыс деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Кәмелетке толмаған балалардың құқық бұзушылықтарының әлеуметтік-педагогикалық алдын алу процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогтың жұмысын ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмысты тeoриялық жәнe прaктикaлық нeгiздeу және тиімділігін тәжірибелік-педагогикалқ жұмыс барысында анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмысқа қатысты ғылыми теорияларды жүйелеу; отандық және шетелдік зерттеулерді талдай отырып,құқық бұзушы, қиын бала ұғымдарының мәнін ашу;
2. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың құрылымдық-мазмұндық моделін құру;
Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың тәжірибелік-педагогикалық жұмысының тиімділігін анықтау.
Зерттеу жұмысының болжамы: eгep, кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың моделі жасалып, әдіс-тәсілдері тәжірибеге ендірілсе, онда құқық бұзушылықтың алдын алу деңгейі жоғарылайды, өйткені ұсынылған модель мен әдістер әлеуметтік педагогиканың ұстанымдарына, тұғырларына негізделген.
Зерттеудің ǝдістері:
Теориялық әдістер: зeрттeу мәceлeciнe бaйлaныcты ғылыми әдeбиeттeргe тaлдaу жүргiзу; жaлпылaу, cинтeз, aнaлиздеу, caлыcтыру, үлгiлeу
Эмпирикалық әдістер:
бaқылaу, сауалнама жүргiзу, тренингтік жаттығулар, диaгнocтикa, тecтiлeу, әңгімелесу, нәтижелерді статистикалық өңдеу әдістері.
Зерттеудің жетекші идеясы: кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың педагогикалық шарттары айқындалып, әдістемелік нұсқау жасалса, кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық саны азайып, қоғаммен белсене араласу, сабақ үлгерімі, тәртібі, оқу-тәрбие үдерісінің жақсаруына негіз болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы
- түрлі ұжымдарда кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алу ерекшеліктері ашылды
- оқу орындарындағы оқушылардың девиантты мінез-құлқының өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды
- балалардың проблемалары бойынша әлеуметтік қорғау мекемелерінде тиімді профилактика жағдайлары анықталды;
- кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша мемлекеттік биліктің жаңа заңнамалық актілері зерделенді және жұмыста ұсынылды;
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы-әлеуметтік қорғау орталықтарының тәрбиешілеріне, мектеп психологтары мен тәрбиешілеріне, ІІМ қызметкерлеріне өз жұмысында пайдалану үшін ұсыныстар жасалды. Бұл ұсыныстарды әлеуметтік қорғау орталықтарының басшылары, мұғалімдер, проблемалық балалармен айналысатын тәрбиешілер, жалпы білім беру мекемелерінің басшылары, балалар қылмысы проблемаларымен айналысатын ІІМ органдарының басшылары, сондай-ақ жоғары оқу орындарындағы заң және педагогикалық пәндердің оқытушылары қолдана алады.
Зерттеу көздері: ҚР Үкіметінің ресми ᴍатериалдары; Ƃілім және Ғылым Министрлігінің ЖОО білім беру ᴍәселелеріне қатысты ᴋөрсеткіш (ʜорматив) құжаттары ᴍен ᴏқу-ǝдістемелік ᴋешендері (ᴄтандарттар, ᴛиптік ᴏқу бағдарламалары, ᴏқулықтар, ᴏқу құралдары.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы Білім басқармасының №63 жалпы білім беретін мектебі
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Зерттеу төмендегідей кезеңдерден тұрды:
Бірінші кезең (2021 жыл) - мәселені түсіну кезеңі. Бұл кезеңде зерттелетін мәселенің қарастырылу деңгейін зерттеу, мақсат қою және нақтылау, зерттеудің нысаны мен пәнін анықтау, болжам жасау және зерттеу логикасын құру, категориялық аппаратты талдау жасалды.
Екінші кезең (2021-2022 жылдар) - кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың түрлері нақтыланды, отандық және шетелдік озық тәжірибелер салыстырмалы түрде талданды. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың қалыптастырушы бөлімі жүргізілді, онда кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың әдістемесін тәжірибеде сынақтан өткізу мен түзету, зерттеу мақсаты мен болжамды нақтылау мен тексеру, кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдермен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың әдістемесі жасалып, зерттеу барысында алынған қорытындыларды тексеру мен нақтылау, тәжірибелік- эксперименттік зерттеу нәтижелері талданды.
Үшінші кезең (2022-2023 жылдар) - теориялық нәтижелерді қорытындылау және эмпирикалық мәліметтерді жүйелеу мен талдау кезеңі. Эксперимент мәліметтерін қорытынды өңдеу, қорытынды жасау, зерттеудің нәтижелерінің қолданылуы мен оны рәсімдеу жұмыстары жасалды.
Зерттеудің құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәмелетке толмаған құқық бұзушы ұғымының түсінігі мен ерекшеліктері
Кәмелетке толмағандардың арасында әртүрлі қылмыстың терең тамырлануы кімді болса да, алаңдатпай қоймайды. Құқықтық мемлекетке қадам басқан шақта қоғамға саналы адам қалыптастыру мемлекетіміздің басты міндеттерінің бірі болатын болса, ол міндетті іске асыруға басты мақсат жасөспірімді жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеуден айқын көрінеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарымен күресудің теориясы мен тәжірибесін жетілдіру мәселесімен айналысқан отандық ғалымдар: А.Н.Ағыбаев, Н.М.Абдиров, Е.О.Алауханов, Т.К.Айтмұқамбетов, К.А.Бегалиев, С.Б.Бимурзин, Б.К.Сыздық, Н.О.Дулатбеков, Р.Е.Джансараева, У.С.Жекебаев, С.К.Жүрсімбаев, А.А.Ескендіров, М.К.Ынтықбаев, Е.І.Қайыржанов, Н.И.Каирова, И.В.Корзун, К.Ш.Уканов, А.Н.Ли, Ғ.С.Мәуленов, А.Х.Миндагулов, М.С.Нәрікбаев, Т.Е.Сарсенбаев, М.Д.Сейтжанов, А.С.Чокморова, З.А.Ажиметова, Д.Бұғыбайқызы, Л.Ерінбетова, Л.Мурсалова, Ж.Қарамырза.
Сондай- ақ К.А. Бегалиевтiң Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних, М.С.Нәрікбаевтың Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК, Г.С.Мауленовтың Основные характеристики преступности в Республике Казахстан, Е.I.Қайыржанов, Д.Бұғыбайқызының Кәмелетке толмағандар қылмысы еңбектерінің маңыздылығы өте зор.
Психологияда кәмелетке толмағандардың мінез-құлқы ерекше мәнге ие. Мінез-құлықтың бұзылуы - бұл әдетке айналған дұрыс емес қылықтармен сипатталынатын мінез-құлықтық қасиеттердің бүтіндей класын белгілеу үшін қолданылатын диагностикалық ұғым. Әдетке айналған дұрыс емес қылықтарға: ұрлық, өрт қою, үйден кету, мектептен қашулар, төбелестер, жануарлар мен адамдарға мейрімсіз қатынас жасау және әдетке айналған өтірік айту сияқты қасиеттер жатады [1, 33-35 б.б.].
Кәмелетке толмағандардың делинквентті мінез-құлық ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген. Солардың бірі психолог А.Я. Колодная делинквентті мінез-құлық ерекшелігі бар жасөспірімдерді мынадай үш топқа жіктеген болатын, олар:
oo ата - аналары тарапынан бақылау жасалынбағандықтың нәтижесінде жағымсыз микроортаның әсеріне кез болған, психикалық және физикалық дендері сау жасөспірімдер;
oo жүйке жүйесінде ауытқулары бар, оңай қозатын, жағымсыз әсерлерге оңай берілетін және жанұясы мен мектептен тиісті тәрбие алмаған жасөспірімдер;
oo психикалық жүйке ауруларына шалдықпаған, алайда толығымен дендері сау деп есептеле алмайтын, шекаралық күйдегі жасөспірімдер.
Бұл жердегі кәмелетке толмағандардың А.Я. Колодная бойынша ұсынылған жіктелуі өте жалпы болып табылады. Оның классификациясы жасөспірімдерге медициналық, медико-педагогикалық және тәрбиелеудің күшпен жасалынатын шараларын қолдану мүмкіндігіне бағдарланған (егер жауап беруге қабілеттілік шегіндегі психикалық ауытқулары бар адамдар туралы айтылса). Бұл жерде құқықтық аспект айқын анықталмаған, және кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктері ашылмаған.
Кәмелетке толмағандардың тағы бір классификациясын жасаған П.П. Бельский болатын. Ол өз кезегінде қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың - антиқоғамдық мінез-құлық мотивациясын негізге ала отырып жіктеуді ұсынған. Ол жасөспірімдерді мынадай топтарға бөлген:
1) қарапайым және төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға белсенді талпынушы жасөспірімдер;
2) ерік-жігердің және сенгіштіктің әлсіздігінен арбауларға оңай берілетін жасөспірімдер;
3) арманшыл жасөспірімдер;
4) истерияның немесе психопатияның әсерінен әрекет етуші жасөспірімдер;
5) моральдық және ақыл-ойлық дефектілері бар жасөспірімдер.
Осы П.П. Бельскийдің тұжырымдамасын ұстана отырып, Г.Г. Бочкарева қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың үш типін бөліп көрсеткен, олар: өкінетіндер, конфликтілі еместер, циниктер. Автордың бұл жіктеуі айыпты адамның жасаған қылмысын бағалауына негізделген және белгілі-бір шамада оның құндылық бағдарын бейнелейді [2, 64 б.].
Бағыттылықты талдаудың негізінде Г.М. Миньковский қылмыс жасаған жасөспірімдерді төрт топқа бөлген болатын, олар үшін жасағандары: а) кездейсоқ (коллизионды), тұлғаның жалпы бағыттылығына қарама-қайшы болып табылатындар; б) бағыттылықтың тұрақсыздығын ескергенде мүмкін, бірақ қылмыс жасау жағдайы тұрғысынан жағдайлық болып табылатындар; в) тұлғаның жалпы жағымсыз бағдарының нәтижесі болып табылатындар; г) тұлғаның қылмыстық бағдарының нәтижесі (асоциалды бағалаулар мен қатынастар жүйесі) болып табылатындар [3, 112 б.]
Кәмелетке толмағандардың қылмысқа алып баратын жолы әдетте бірнеше өзара байланысты кезеңдерден тұрады, ол тәртіпті қылық - кішігірім қылмыстық әрекет - қылмыс деп бөлінеді. Қылмыс, айтылып өткеніндей, - объективті және субъективті факторлардың күрделі байланысының нәтижесі. Біздің пікіріміз бойынша, олардың мәнін ашу үшін төмендегіше мәселелер біршама маңызды болып табылады:
oo антиқоғамдық мінез-құлықтың мотивтерін туғызатын кәмелетке толмағандардың әлеуметтенуі және оның тұлғалық қасиеттерінің өзгеруі процесстеріндегі ауытқуларды талдау;
oo қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың тұлғасын қалыптастыратын тұлғааралық байланыстар мен қатынастардың құрылымын зерттеу;
oo жиі жағдайларда жасөспірімге шешуші әсер ететін және тұлғаның әлеуметтік қасиеттерінің қирауын, қылмыскер тұлғасының қалыптасу процессін аяқтайтын топтық қылмыстық мінез-құлықтың мазмұнын ашу.
Кәмелетке толмаған жасөсіпірімнің қылмыстық жолға түсуі ең алдымен тұлғаның әлеуметтік қасиеттерінің дамымағандығымен немесе деформациясымен байланысты. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың дамудағы ауытқулары ең алдымен өнегелі сананың деформациясында көрінеді. Жасөспірімдер мен заңды ұстанушылардың құқықтық, өнегелік және моральдық тыйым салулары туралы білімдері жуықтап алғанда бірдей болғанымен, жасөспірімдерде оларды түсіну тереңдігі көп төмен болып табылатындығын зерттеулер көрсеткен. Олар, сонымен қатар, өздерінің және қоршаған адамдардың өнегелік, моральдық қасиеттерін мәнді шамада примитивті бағалайды. Құқық бұзушылар әдетте қарастырылып отырған құбылыстардың мазмұнын ашпастан және жиі жағдайларда олардың түпнегіздік мәндерін түсінбестен ненің жаман, ненің жақсы екендіктерін атаумен ғана шектеледі. Тұлғаның жағымсыз қасиеттерін бағалауда да, оларға танымал адамдарды констатациялауда да жаөспірімдерге - әдетте белгілі-бір үлкендікті көрсете отырып, біршама реалисттік позицияны ұстану тән. Бұл жерде тікелей әсерінен олардың тұрмыстық саналары қалыптасқан антиқоғамдық мінез-құлықтың белгілі-бір тәжірибесі мен микроортаның жағымсыз әсері білінеді деп болжам жасауға болады. Жасөспірімдер өздерінің жеке мінез-құлықтарын - барлығы осылай жасайды, бұл үшін жазаламайды, ойланбастан әрекет етіппін, барлығы жаман және т.б. деп біржақты және примитивті бағалап отырады.
Сана бағыттылығының бұрмалануы олардың ұсынылған талаптарды түсінуін қиындататындығы сөзсіз. Өмірдің негативті жақтары, оның ішінде криминалды жоспар кәмелетке толмағандардың кейбіреулері үшін жалпы қабылданған моральдық және өнегелі талаптарға қарағанда, біршама таныс және жақын болып келеді. Бұл жерде қоршаған адамдардың мінз-құлықтарын жағымсыз бағалау, негізінен, өзінің қажеттіліктері мен қызығушылықтарының кедейлігімен, жұтаңдығымен сәйкестенеді, бұл балалық шақтан бастап алкогольдік ішімдіктерді қолдануда, ерте жыныстық өмірде, есірткі қабылдауда және т.б. көрінеді [3, 85-86 б.].
Кәмелетке толмағандардың интеллектуалды сұраныстары, әдетте, аса кедей болып келеді. Олар көбінесе бастысы көңіл көтеру сипатындағы қызығушылықтармен алмасады. Бұл жерде осындай қызығушылықтар бірінші орынға шығады. Бұндай кәмелетке толмағандардың қызығушылықтары интеллектуалды және өнегелі примитивизммен ерекшеленеді.
Қылмысты топпен жасау кәмелет жасқа толмаған жасөсіпірімдерге ниеттердің жүзеге асуына сенімділік береді және өздігінен олардың көпшіліктері үшін олар формальды байланыстар мен қатынастар сферасында ала алмаған қауымдастық сезімінің арқасында тартымды болып табылады. Сонымен бірге кәмелет жасқа толмаған құқық бұзушылардың қылмыстық топқа қатысуы оның қалыпты ұжымнан шеттетілуін күшейтеді. Бұндай позиция ұсталып қалудан және жасалынған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылу мүмкіндігінен қорқудан және шартты түрде күштеп істелінген сипатқа да ие болуы мүмкін. Қалыптасқан қылмыстық топтағы шеңберлік сипаттың болуы кәмелетке толмағандардың арнайы ортадағы жеткілікті күрделі жағдайын одан ары тереңдетеді және оның әлеуметтік нашар халін күшейте түседі. Бұл жерде қылмыстық топтан кетудің әдетте басқа қатысушылардың тарапынан мүмкін болатын жазалаудан қорыққандықтан қиын болады, бұл жиі жағдайларда орын алады. Егер жасөспірімде өмірлік жобалар болмаса және ол қайтадан нашар жағдайларда көрінсе, арнайы шаралармен бұзылған кәмелетке толмағандардың қылмыстық байланыстары тез арада қайтадан қалпына келуі мүмкін [4, 85-86 б.].
Антиқоғамдық бағытты топпен байланыс және осындай топқа кіру ешқашанда кездейсоқ болмайды. Бұл топ сол топтың әрбір мүшесінің тұлғасының алдын-ала болатын нашар өнегелі қалыптасуларымен дайындалынады.
Қазіргі кезде әсіресе кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетке тарту психологиясы туралы сұраққа баса назар аударған жөн. Соттық практикалық зерттеулер, қылмыс жасаған жасөспірімдер топтық қылмыстардың 25 %-тен астамын үлкендердің қатысуымен, олардың тікелей әсер етуімен жасайтындығын көрсетеді. Кәмелет жасқа толмаған жас өспірімдерді қылмыстық іс-әрекетке тарту бірнеше факторлармен жүзеге асады. Біріншіден, жасөспірімдер өздерінің өзбетінше өмір сүре алатындықтарын дәлелдей отырып, үлкендерге деген табиғи талпынысқа ие болады. Осы үлкендерге тартылу олардың бойындағы құрдастарымен қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін еш күрделендірмейді, керісінше оны толықтырып отырады. Жасөспірім өзінің құпия ойларын бөлісетін және әр түрлі өмірлік қиындықтар туындағанда кеңес алатын ұстазды қажет етеді де осының әсерінен қылмыстық іс-әрекетке тартылады. Екіншіден, жас өспірімдер әдетте үлкендерге еліктеуге бейім болып келеді. И.П. Павловтың пікірінше, еліктеу рефлексінің (үлкендердің мінез-құлықтары мен әрекеттерін механикалық дерлік көшіру) көмегімен біздің барлығымызда да балалық шағымызда күрделі жеке индивидуалды және әлеуметтік мінез-құлқымызды қалыптастырамыз дейді [5, 124 б.].
Жасөспірімдер еліктеу объектісінің тек сыртқы ғана емес, сондай-ақ ішкі де психологиялық қасиеттеріне еліктейді: мінез, ерік, дүниетаным және т.б. Бұл әсіресе кіші жастағы жасөспірімдерде пайда болады. Ал біршама үлкен жастағы жасөспірімде бірінші орынға бірте-бірте таңдалып алынған идеалға сәйкес өзіндік сана-сезімі мен жетілу элементі пайда болады. Алайда идеал ретінде оған тән деп есептелінген қасиеттерге мүлде ие емес адам алынуы мүмкін, яғни идеал жалған болып шығуы мүмкін. Өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігі, айқын қалыптасқан тәртіптік пайымдаулардың жоқтығы жасөспірімдерде түпнегіздік идеалды таңдап алуды сөзсіз қиындатады. Кәмелетке толмағандардың тікелей қарым-қатынас сферасындағы жағымды идеал мүлдем жоқ немесе жалған болғандықтан, ол антиқоғамдықпен алмасуы мүмкін.
Кәмелет жасқа толмағандардың, ол үшін референтті болған қылмыстық топқа жатуы әлеуметтік пайдалы байланыстар мен қатынастардың толығымен ажырауына алып келуі мүмкін. Сөйтіп, қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауларының негізгі себептері мыналар: олардың дамуының нашар жағдайлары, жанұя мен қоғамның бақылауынан тыс қалуы, жағымсыз микроортаның, соның ішінде антиқоғамдық мінез-құлық тәжірибесі бар адамдардың белсенді әсері екендігі көрінеді.
Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың қоғамдық пайдалы еңбекке деген талпынысы антиқоғамдық мазмұнды примитивті, утилитарлы қажеттіліктермен және қызығушылықтармен алмасып кетеді.
Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептерін қарастыруда әлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасы мәселесі ерекше қатаң мәнге ие . Әлеуметтік құбылыстар сферасындағы себептіліктің үнемі тек объективті ғана емес, сонымен қатар субъективті де сипатқа ие болатындығы мәлім. Бұл қылмыс жасауға да - материалдық өмір, қоғамдық және жеке индивидуалды сана сфераларын қозғайтын себептік тәуелділіктің өзіндік заңдылықтары бар әлеуметтік құбылысқа да қатысты. Объективті түрде бар болып табылатын идеологиялық, моральдық, өнегелік және құқықтық ұстанымдар мен талаптар жеке индивидтің санасында орын алады, меңгеріледі, бағаланады, қабылданады, күшейтіледі немесе жоққа шығарылады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекетке баруына әсер ететін шарттар ретінде, жасөспірім тұлғасының нашар өнегелік қалыптасуын, жанұядағы және мектептегі мәденитәрбие жұмыстарының кемшіліктерін,
қожайын болудың, иелігін қорғаудың басқарулық кемшіліктерін және т.б. айтуға болады.Бұл себептер кәмелетке толмағандардың әлеуметтік жағынан шартталғанын көрсетеді. Өсіп келе жатқан тұлғаның мінез-құлқында нормамен қатар ауытқуларды да туындататын биологиялық фактордың да әсері зор болатындығын ұмытпаған жөн.
И.И. Карпецтің ойынша, зерттелініп отырған мәселелерді дұрыс шешу үшін қылмыс жасаудың себептерін жалпы және нақтыларға, бірінші және екінші ретті себептерге, олардың арасындағы шек қозғалмалы болғандығына қарамастан қылмыс жасауға жағдай жасайтын шарттарды бөлудің мәні бар дейді. Сонымен қатар ол қылмыс жасауға экономикалық және басқа да факторлардың әсерлерін анықтаудың аса терең зерттеуді қажет ететіндігін атап көрсеткен. И.И. Карпец бірінші ретті басты себептер ретінде мыналарды атайды: әлеуметтік құбылыстардың тарихи шарттанғандығын; сананың болмыстан артта қалуының объективті заңының әрекет етуі (бұл адамдардың санасы мен мінез-құлқындағы әр түрлі бастан өткерулердің болуында өзінің нақты көрінісін табады) [6, 43-44б.].
А.Б. Сахаровтың пікірі бойынша, қылмыс - жеке индивидуалды-тұлғалық қажеттіліктерді заңмен қорғалынатын қоғамның қызығушылықтарына қарама-қарсы қоятын жеке топтардың немесе нақты адамдардың жеке индивидуалисттік психологиясының көрінуі болып табылады [7, 83-84 б.].
Өткен өмір туралы санадағы жалпы формуланы қылмыс жасаудың себептері ретінде нақтылауға тырыса отырып криминологтардың біреулері (И.И. Карпец, И.Р. Ратинов) жеке индивидуалды құқықтық сананың бұрмалануы (құқықтық сананың үзілістілігі және құқықтық инфантилизм) жайлы айтады. Басқалары (Н.И. Стручков) қылмыс жасаудың себептеріне тек бастан өткерулерді ғана емес, сонымен бірге дұрыс емес көзқарастар мен түсініктерді де жатқызады; енді біреулері (Д.В. Филимонов), қылмыс жасаудың себептерін жеке адамуализмнен, карьеризмнен, қоғамдық мүліктерге деген ұқыпсыз қатынастардан және басқа да құбылыстардан қарастыра отырып, оларды адамның қоғамдық өмірдің әр түрлі қырларына деген қатынастары позициясынан ашуға тырысқан; төртінші біреулері (С.С. Остроумов) осындай себеп ретінде антиқоғамдық құндылық бағдарды жариялайды; бесіншілері (Г.Г. Зуйков) өткен шақтағы бастан өткерулерді тұлғаның анти қоғамдық бағдарымен теңестіреді [8, 37-40 б.б.]. Басқаша айтқанда, нақты қылмыстарды жасаудың себептерін ең алдымен жеке адамтің санасына жататын қандай да бір ортақ фактормен түсіндіруге талпыныстар жасалды, алайда бұл жерде күрделі әлеуметтік және биологиялық тіршілік иесі болып табылатын адамның оны тұлға ретінде қалыптастыратын көптеген әлеуметтік факторлардың әсерінде жүретіндігі ескерілмеген. Шеттетіліп алынған тұлғаның кез-келген қасиеттері мінез-құлықтың мазмұнын толығымен анықтай алмайтындығы айқын.
Қылмыс жасаудың әлеуметтік табиғатын талдау, адамның қылмыс жасау жолына түсуінің себебі ең алдымен ортаға және тұлғаның өзіне тән жүріс-тұрыстың әлеуметтік детерминанттарында жатқандығы туралы ойға алып келеді.
Негізінен қылмыстық заңда,жасөспірімді әр түрлі терминдармен анықтайды: қылмыс істеген жасөспірім, қылмысты тұлға, айыпкер т.б. Нақты бір қылмыс жасаған жасөспірім қандай жауапкершілік арту керек? Оның қайта түзеу жүйесі қандай болу керек? Қылмыскер жасөспірім қалыптаспас үшін қандай ескертулер болу керек? Деген сұрақтарға жауап алу үшін Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерін талдау керек.
Заң шығарушы қылмыс барысында Кәмелетке толмағандардың байқалынған ерекшеліктерін айқындап алуы міндетті. Нақты қылмыс құрамын құрастыруда, жаза мен қылмыстық жауапкершілігін жекелеуінде де қылмыс жасаған жасөспірім тұлғасының жеке индивидуалдылды ерекшеліктері еске алынады.
Қылмыскер жасөспірімді сипаттау - жеке адамның маңызды қасиеттерін типологиялық - криминогендік анықтау, зерттеу дегенді білдіреді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық тұлғасы - ол сол тұлғамен істелінген қылмысқа себеп болатын, жеке адамның типологиялық қасиеттерінің жиынтығы болып табылады. Қылмыс негізінен жеке адам қылмысқа тигіштігінен, дұрыс өмір сүру керек екендігін түсіне алмай немесе түсіне алғысы келмегендіктен емес, әлеуметтік шындықтың нақты бір жағына қатысты шартталынған адамның ой құрылымы жүйесінің бұрмалануынан іске асады. Кәмелетке толмағандардың тұлғасын бағалай отырып, оның мінез-құлқының жалпы үлгісін, өмірлік стратегиясын құрайтын басыңқы ниетін, өмір сүру әдістерін анықтап алуымыз керек. Негізінен адамның мінез-құлқы тұлғаның құндылық позициясымен ұйымдастырылады. Адамның мақсатқа жету үшін құралын таңдау субъектінің өзіндік сана сезімімен байланысты. Тұлғаның жетекші жүйелендіруші фактор ретіндегі механизмі оның мағыналық құрылымы. Жалпы адамның әр саналы әрекетін тұлғалық құндылық бағалайды. кәмелетке толмағандардың құндылықты мінез-құлқында бір жетіспеушілік бар,олар өздерінің қылмыстық ісіне адекватты емес баға береді. Өзінің антиәлеуметтілігін өз бетінше бағалай отырып, өзінің қылмыстық мақсатына жететін әлеуметтік құндылықтарды жоққа шығарып, өзінің мотивтерін қорғауға жүйе құрады. Жасөспірімдер қылмыстық мінез-құлық себебін өздерінің жағымсыз жақтарынан емес, басқалардың мінез-құлқынан, сыртқы қоршаған ортадан көреді. Әдетте олардың өзіндік бағалауы жоғары болады, ал бұл олардың адекватты емес бағалауын, тұлғасында құндылық аясының бұзылуын көрсетеді. Қылмыстың мотивациясы кәмелетке толмағандардың жағымсыз, яғни пайдақорлық, кекшілдік, қызғаныштық, мансапқорлық, қате түсініктер сияқты тұлғалық қасиеттерден құралады. Кәмелетке толмағандардың мативационді-қажеттілік сферасында терең қозғалыстар байқалады, олардың әрекеттері төменгі импульсивті нұсқаулық деңгейде жүреді. Мұндай әрекеттің мотивациясы жасырын болып, мотивсізқылмыс деген жалған көрініс береді. Ал олардың қажеттіліктері бір жақтылығы мен шектеушілікпен, әлеуметтік жағымды қажеттілік түрлерінің дамымай қалғандығымен, төменгі деңгейдегі қажеттіліктердің тым шектен шығушылығымен ерекшеленеді [9, 142 б.].
Жалпы интеллектуалды дамудың жеткіліксіздігі, алдын-ала бейнелеудің қалыптаспағандығы, өзіндік рефлексияның төмен болуы - қылмыскер кәмелетке толмағандардың негізгі айрықша ерекшелігі.Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың мінез-құлық механизмдерін түсіну үшін тұлғаның типі деген ұғымды да қарастыру керек. Тұлғалық тип дегеніміз - бағыттылық, мінез-құлықтың жалпы әдістерімен сипатталынатын құндылық бағдар.
Кәмелетке толмағандардың типтік критериі, яғни асоциалды, антиәлеуметтік деформация мөлшері,өзіндік психологиялық реттеу кемшілігі оның қоғамдық қауіпсіздік дәрежесі болып табылады.
Жалпы әрекет қылмыс жасаған адамның субъективті жақтарын толық ашпайды. Заңды белгі бойынша ұсақ әрекеттер әр түрлі психологиялық факторлармен негізделеді. Кәмелетке толмағандардың криминалды - психологиялық классификациясының негізінде ең негізгі позициялар: итермелеуші күші, мотивтары, қалыпты мақсаттары, қылмыс жасаудың амалдары, тұлғаның десоциолизация өлшемі, антиәлеуметтік бағдардың сипаты жатыр.
Кәмелетке толмағандар қылмысының сипаты келесі белгілер жиынтығымен анықталынады:
1.қылмыстың түрімен - объект, қылмыстық салдардың ауырлық сипаттылығымен;
2. айыптау формасы, қылмыстың мақсаты мен мотиві;
3. қылмыс жасаудың амалы немесе әдісі;
4. қылмыс жасаудың жағдайымен;
5. жұмсарту жағдайының бар болуы;
6. қылмысқа қатынасы, жасалынған қылмыстан кейінгі мінез-құлқы. [10, 47 б.].
Әлеуметтік дезадаптация дәрежесі бойынша қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың 2-типі бөлініп шығарылынады: бірінші, антиқоғамдық тип, яғни бірнеше рет қылмыс жасағандар, екінші, асоциалды тип-алғаш рет қылмысқа барғандар. Өзіндік реттеу кемшілігі бар қылмыскер жасөспірімді төртке бөледі:
а) әрекетсіз, қылмыстық селқостық жіберетіндер;
ә) өзіне тым сенімшілдік нәтижесінде қылмысқа барғандар;
б) қатты жан толқуларын сезініп, басқалардың заңсыз әрекеттеріне қарсы қылмысқа барғандар;
в) тым жоғарғы дезадаптация жағдайының әсерінен қылмысқа барғандар.
Құндылыққа бағдарланған бағыт бойынша қылмыс жасаған жасөспірімдерді келесідей түрлерге бөледі:
1.антиәлеуметтік - пайдақорлыққа бағытталған, олар әсіресе қоғамның құндылығына қол сұғумен айналысады.
2. антиқоғамдық пайдақор-зорлау бағытындағы .
3. антигуманды-агрессивті бағыттағы .
Айтылып кеткен қылмыстық типтер қажеттілік, мотивациялық, интеллектуалды, еріктік, эмоционалды-құралдық, мінез-құлықтық қасиеттер бағыты өзіндік тұлға үлгісіне ие [11, 354-355б.].
Сонымен, қорыта келгенде, біз кәмелетке толмағандардың делинквентті мінез-құлық ерекшелігін қарастыра отырып, мынадай қорытындыға келеміз. Кәмелетке толмағандардың делинквенттілігі - бұл заңның немесе қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын әрекеттердің кең ауқымы үшін нақты емес түсінік болып табылады.Жалпы жасөспірімдерді А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, В.Н. Кудрявцев, В.Л. Василев және т.б. осы секілді көптеген авторлар қарастырып, өз үлестерін қосқан болатын.
1.2 Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың шығу себептері мен факторлары
Жалпы алғанда, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс жас ұрпақты тәрбиелеудегі кемшіліктермен олқылықтар сияқты факторлардың шоғырланған көрінісі болып табылады: отбасында, мектепке дейінгі және мектеп мекемелерінде, колледждер мен университеттерде, еңбек ұжымдарында, тұрғылықты жерінде; мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың - азаматтардың ерікті құрылымдарының жасөспірімдермен жұмысты ұйымдастырудағы қателіктер, немқұрайлық, құқық бұзушылық пен кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша нақты іс-шараларды жүзеге асыруда олардың күш-жігерін жеткіліксіз үйлестіру болып табылады. Сондықтан жапондық криминолог Уэда Канн қазіргі қоғам - құқық бұзушы жастарды өсіруге арналған жылыжай деп дұрыс айтады. Көптеген шетелдік ғалымдар жеткіншектердің құқықбұзушылықтары қоғамның айнасы екенін өз зерттеулерінде атап көрсетеді [12,47].
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың нақты себептерін оларды қоршаған микроортадан іздеу керек, оның ең маңызды буыны - отбасы.
Психолог ғалымдар мен әлеуметтанушылардың пікірінше, бала дүниеге келген сәттен алғашқы 3-5 жылында болашақ азамат, тұлға болып қалыптасуына, ең алдымен, моральдық-психологиялық қасиеттерін дамытуға қажет нәрсенің 80% -ын негізінен ана мен әкенің берген тәрбиесінен, олардың мінез-құлқы мен іс-әрекетінен алады[13].
Отбасылық келеңсіздік түсінігіне мыналар жатады:
oo отбасы құрылымының бұзылуы (толық емес, формальды түрде толық, ата-ананың біреуі балаларына қамқорлық жасағанда);
oo сонымен бірге, отбасында өгей әке мен өгей шешенің пайда болуы әрқашан отбасының толықтығы мәселесін шеше бермейтінін есте ұстаған жөн;
oo ата-аналардың педагогикалық білімінің кемшіліктері мен бұрмалануы, бала тәрбиесіндегі дағдының болмауы;
oo отбасының эмоционалды-психологиялық қоғамдастығының бұзылуы және т.б.
Құқық бұзушылардың отбасында көбінесе ата-аналардың балаларын тәрбиелеудегі әрекеттерінде сәйкессіздік пен дөрекілік мәнез-құлық байқалады. Көптеген зерттеулер отбасылық жанжалдар мен баланың өмірінің алғашқы жылдарынан бастап жанын қирататын көріністердің ерекше зияндылығын растайды.
Бүгінгі таңда мемлекетіміздің маңызды мәселелерінің бірі жастар арасындағы қылмыс мәселесіне айналды, бұл көбінесе қоғамның саяси және экономикалық өмірінің реформасына, қатынастардың нарықтық сипатына байланысты. Осының бәрі бізді өмірдің барлық салаларында: педагогикада, әлеуметтануда, құқықта және т.б. мемлекеттің даму перспективалары туралы ойлануға мәжбүр етеді.
Қылмыстың алдын алу шаралары да аймақтарға байланысты. Әр аймақтың өзіндік экономикалық және әлеуметтік дамуы бар. Өңірдегі тұрмыс жағдайы қылмыстың динамикасын тікелей көрсетеді. Сондықтан кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алуды зерттеу үшін аймақтық ерекшеліктерді талдаудың маңызы зор.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс ұғымы екіұшты. Зерттеушілер бұл концепция бойынша ортақ пікірге келген жоқ, сондықтан криминологияда әртүрлі көзқарастар бар. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың заңнамада бөлек тұруына байланысты көптеген мағыналар туындайды. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс белгілі бір жасты (14-18 жас), белгілі бір аумақты және уақыт аралығын қамтиды. Дәл осы өлшемдер кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысты ересектер қылмысынан ажыратады.
Көптеген заңгер ғалымдар өз еңбектерін кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауының себептері мен шарттарын зерттеуге арнайды. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың себептері мен жағдайлары туралы зерттеушілер арасында ортақ пікір жоқ. Сонымен, Я.И. Гилинский: Кәмелетке толмағандар мен жасөспірімдер қылмысының генезисі жалпы заңдылықтарға бағынады. Жасөспірімдер мен жастар арасындағы қылмыстың ерекше, нақты себептері жоқ. Бірақ әлеуметтік-экономикалық теңсіздік, әртүрлі топтарға (страттарға) жататын адамдарға қолжетімді мүмкіндіктердің теңсіздігі жасөспірімдер мен жастарға қатысты ерекше түрде көрінеді [ 14, 84 б.].
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық мәселесі (жалпы, девианттылық) өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларында жатыр, оны қылмыстық-құқықтық шаралармен ғана емес, ата-ана немесе мектептегі тәрбиенің тыйым салу және репрессиялық әдістерімен де шешу мүмкін емес.
В.В. Кухаруктың пікірі басқаша: Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың, жалпы қылмыстың себептері мен жағдайлары әлеуметтік тұрғыдан анықталады. Олар ең алдымен қоғам өмірінің нақты тарихи жағдайларына, оның институттарының мазмұны мен бағытына, негізгі қайшылықтарды шешудің мәні мен әдістеріне байланысты [15, 89 б].
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың және оның қарқынды өсуінің негізгі себептері экономикалық жағдайдың күрт нашарлауы және қоғамдағы шиеленістің күшеюі деген пікір де орынды айтылған. Х.М. Шахбанова осы орайда: Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өзіндік себептері бар. Себептер - теріс әлеуметтік-психологиялық детерминанттар, соның ішінде қоғамдық сананың әртүрлі деңгейіндегі экономикалық, саяси, құқықтық, тұрмыстық психология элементтері, соның салдарынан қылмыстың туындауына себепші болады дейді[16,117].
Зерттеу жұмысымызда аталмыш ғалымдардың (Ю.Н.Антонян, А.А.Бакин, Ж.Ю.Вологин, Д.В.Замышляев, С.А. Корягина және т.б.) еңбектерін талдай келе, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың себептерін сипаттайтын боламыз.
1-кесте - Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың себептері
Себептері
Сипаттамасы
1
2
Әлеуметтік-экономикалық
1. Жасөспірімдердің қалыпты өмір сүру жағдайларының болмауы (қаңғыбастық, панасыз балалар және т.б.). Күнкөріс құралдарын өз бетінше іздеу және алу қажеттілігі.
2. Өзімшілдік. Жеке қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін бөтеннің мүлкін иемденуге ұмтылу.
Отбасы
1. Жұмыс істемейтін отбасы (маскүнемдер, нашақорлар, толық емес отбасылар және т.б.). Мұндай жанұяларда кәмелетке толмағандар тәрбиесі өздеріне қалдырылады, оларға бақылау жүргізілмейді, көбінесе ата-аналар кәмелетке толмағандарды ұрып-соғады, ұрлық жасауға және т.б. олқы нәрселермен айналысуға және т.б. мәжбүрлейді.
2. Шамадан тыс қорғанысы бар отбасылар. Кәмелетке толмағандар үнемі негізсіз қорғаншылықта болады, өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік жоқ және т.б. Соның салдарынан кәмелетке толмағандар өз-өзін дәлелдеу қылмыс жасайды.
3. Кәмелетке толмаған бала өз бетімен өмір сүретін, бірақ сонымен бірге сыртқы жағынан отбасы қауіпсіз болып көрінетін рұқсат етілген отбасылар. Қылмыстардың рұқсат етілмейтіні ата-ана тарапынан түсіндірілмеген, олар бұл үшін жазаланатындығы айтылмаған кәмелетке толмаған адам қылмыс жасайды.
4. Ата-анасының өзі, туыстары қылмыс жасауға итермелейтін және оны жасайтын отбасылар.
Психологиялық
1. Клептомания (ұрлық, ұрлық жасау үшін обсессивті, азапты тарту психикалық бұзылыс ретінде қарастырылады). Кәмелетке толмағандар мұндай жағдайда өзін ұстай алмайды, бұл ауру екенін түсінбейді.
2. Сырттан келгендердің қысымында күшті ерік қасиеттерінің болмауы. Көбінесе кәмелетке толмағандар ересектердің немесе эмоциялық жағынан күштілердің ықпалымен қылмыс жасайды.
3. Кәмелетке толмағандарды қоғамнан шеттету оларда қоршаған ортаға теріс немесе тіпті дұшпандық қатынаста көрінетін тұрақты қоғамға қарсы көзқарастың қалыптасуына әкеп соғуы мүмкін, бұл болжау механизмі бойынша мұндай адамдарда агрессивті мінез-құлық тудыруы мүмкін. .
4. Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға психологиялық бейімділігі.
5. Психологиялық қорлау. Кәмелетке толмаған баланы құрбылары мазақ етеді, материалдық жағынан басқалар сияқты мүмкіндіктері болмаса жасөспірімнің өзін кем санауы.
Ұйымдастырылған бос уақыттың болмауы
1. Мақсатсыз уақыт өткізу. Кәмелетке толмағандардың хоббиі жоқ, секцияларға қатыспайтын, бірақ көп уақытын көшеде достарымен өткізетін жасөспірімдер қылмысқа жиі барады.
2. Бақыланбайтын бос уақытты өткізу. Ата-аналар мен қамқоршылар тарапынан бақылаудың болмауы кәмелетке толмағандарды қылмысқа итермелейді.
Жоғарыдағы мәліметтерді түйіндей келе, Қазақстан Республикасы ІІО кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелер келесідей нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа алады: 1989 жылғы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясымен қабылданған Бала құқықтары туралы конвенциясы (1994 жылдың 8 маусымында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесімен күшіне енгізілген), 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы және т.б. Бұдан басқа бұл бөлімшелердің қызметі тікелей Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі полиция учаскелік инспекторларының жұмысын ұйымдастыру туралы Ережені жариялау туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2010 жылғы 30 маусымдағы №290 бұйрығымен реттеледі. Аталған нормативтік құқықтық актіде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелердің келесідей негізгі міндеттері көрсетілген:
кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтардың, бақылаусыздық пен қараусыздықтың және қоғамға қарсы әрекеттердің алдын алу және олардың болуына әсер ететін себептерді анықтау және жою;
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету;
ауыр жағдайда қалған кәмелетке толмағандарды әлеуметтік оңалту;
кәмелетке толмағандардың заңға бағынышты мінез-құлқын қалыптас-тыру;
құқық бұзушылықтарды және қоғамға қарсы әрекеттерді жасауға кәмелетке толмағандарды тарту фактілерін анықтау және жолын кесу;
құқық бұзушылықтың, бақылаусыздық пен қараусыздықтың алдын алу бойынша мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктермен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz