Нәтижелерді бағалау жүйесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
METU Университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Экономика кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
Профессор
______________
М.В. Ахмедьярова
____ _____________ 2023ж.
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
тақырыбы:
Мемлекетті қаржылық қамтамасыз етудегі Қ.Р. Салық жүйесі.
МАМАНДЫҒЫ: 6В04102 - Есеп және аудит
Орындаған студент ________________ Серікова Д.Б.
Ғылми жетекшісі _______ профессор Ахмедьярова М.В.
Алматы 2023 ж.
Мазмұны
Кіріспе
3
1
2030 жылға дейін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қаржы басқармасы
1.1
Бюджет саласындағы қолданыстағы мемлекеттік реттеуді бағалау
6
1.2
Мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігінің түйінді проблемалары мен негіздемесі
18
2
Ұйымның бухгалтерлік балансын талдау
2.1
Кәсіпорын активтерінің орналасуы мен оның мүліктік жағдайын талдау
26
2.2
Кәсіпорын активтерінің құралу көздерінің динамикасын, құрамы мен құрылымын талдау
32
Кіріспе
Қаржыны басқару стратегиялық және оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқаруды дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары - Парламент, Президент аппараты, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономикалық даму және сауда министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы индустрия және жаңа технология министрлігінің Инвестиция жөніндегі комитеті басым инвестициялық жобалар бойынша инвесторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін анықтау, салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерлері, іске асыру ұсыныстары, контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі ұйымдармен жұмысты үйлестіреді. Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық ілеспемен, оларды іске асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында қаржыны басқару негізінен бюджет жүйесін және салық жүйесін ұйымдастыру бағыттарында жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар - Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте өзінің құзырына жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттерін және функцияларын жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік бақылау комитеті, Қаржылық бақылау комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті, Қаржы мониторингі комитеті. Қаржы министрлігінің орталық аппаратында департаменттер маңызды орын алады.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады. Бөлімдер басқармалар орындайтын функцияларды нақтылайды. Министрліктің құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы және Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар бойынша оған бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы министрлігінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау қадағалау функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік мекемелерге есепқисаптық-кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
Қазынашылық жұмыскерлерінің мемлекеттің қаражаттарын пайдаланатын мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқару органдарының, мемлекеттік банктердің қаржылық-бухгалтерлік службалары тексеруге құқы бар. Олардың лауазымды адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге құқы бар. Қазынашылық службаларына қазынашылық төлем операцияларының орындалуын тоқтата тұруға, бюджет ақшасын мақсатсыз пайдалану фактілері анықталған жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тыйым салуға, ақшаны бюджетке өндіріп алуға (қайтарып алуға) құқық берілген, сонымен бірге қазынашылық бюджеттік қаражаттарды үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыра отырып, сыртқы экономикалық қызметте, кедендік саясаты жүргізгенде кеден службасының органдары арқылы мемлекеттің қаржылық ресурстарының айтарлықтай үлесін құрайтын кеден баждары мен төлемдерін төлетуді ұйымдастырады.
Кеден органдарының құрылымы облыстық кеден басқармаларын, кедендерді, кеден бекеттерін кіріктіреді. Қаржылық бақылау комитеті бақылау саласындағы ұйымдық-әдіснамалық және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары ұлттық шаруашылықтың барлық салалары мен қызметтер сферасының мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халықты қорғаудың бюджеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс кәсіпорындары мен ұйымдарына және құқық тәртібін қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар кредиттік және валюталық ресурстарды пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру бойынша аса маңызды функцияларды Салық службасы орындайды. Салық службасының органдары уәкілетті мемлекеттік органнан - Салық комитетінен және органдарынан - облыстардың, қалалардың, аудандардың комитетінен тұрады.
Салық комитетінде салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік аударымдардың толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі негізгі міндеттер жүктеледі.
Салық комитетінің аппараты мынадай басқармаларды кіріктіреді: салық салу әдіснамасы, салық аппеляциялары, ұйымдық қамтамасыз ету, ірі салық төлеушілердің әкімшілігі мен мониторингі, кірістерді талдау және ағымдағы болжау, салық төлеушілер монитрингі, халықаралық салық салу, ақпараттық технологиялар, ұйымдық-қаржылық қамтамасыз ету, заң және т.б. басқармалары.
Облыс, қала салық комитеттері: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; салықтық тіркеу; ақпараттық технологиялар; салықтық әкімшілік ету; есеп және талдау; салық аудиті; қосылған құн салығы; акциздер; өндірістік емес төлемдер; салықтық берешекпен жұмыс жөніндегі; ішкі жұмыс; қаржылық-шаруашылық қызмет басқармаларын; заң; салық шағымдары белімдерін кіріктіреді.
Басқармалар бөлімдерден, соңғылар секторлардан (басқару функцияларының нақтылануына қарай) тұрады. Шоғырланумен немесе әртараптанумен байланысты комитеттер бөлімшелерінің атауларының түрленуі мүмкін: мысалы, қаржылық шаруашылықты қамтамасыз ету басқармасы, бухгалтерлік есеп және есептеме басқармасы, ұйымдық басқарма және басқалары болуы мүмкін.
Аудан бойынша салық комитеті: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; заңи және жеке тұлғалар аудиті; есеп, жиынтық талдау және мониторинг; ақпараттық қамтамасыз ету; өндірістік емес төлемдер; өндіріп алу; жанама салықтар; заңи тұлғалардың, жеке тұлғалардың, дара кәсіпкерлердің салықтық есептемесін қабылдау және өңдеу; салықтық тіркеу; ұйымдық-кадрлық жұмыс және құжат айналымы бөлімдерін кіріктіреді.
Басқарудың бұл буынында бөлімдер мен секторлар атауларының да түрленуі мүмкін: салықтық әкімшілік ету, ұйымдық-құқықтық жұмыс және өндіріп алу және т.б. бөлімі. Бөлімдер бас мамандар, жетекші мамандар мен мамандар жұмыс істейтін секторларды кіріктіруі мүмкін.
Елімізде республикалық бюджеттін атқарылуын сыртқы бақылаумен байланысты мәселелермен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган болып табылады.
Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қағида да айқындалған.
1 2030 жылға дейін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қаржы басқармасы
1.1 Бюджет саласындағы қолданыстағы мемлекеттік реттеуді бағалау
Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстан бюджеттік реттеу жүйесін қалыптастыру мен жетілдірудің үлкен жолынан өтті.
Бюджет саласында бірқатар маңызды, өзара байланысты және жақсы ойластырылған реформалар жүргізілді.
Бюджет жүйесі мен Ұлттық қордың қалыптасуы
Мұнай кірістерін үнемдеу, сондай - ақ республикалық бюджеттің әлемдік шикізат нарықтарындағы жағдайға тәуелділігін төмендету арқылы болашақ ұрпақ үшін қаржы ресурстарын жинақтау мақсатында 2000 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын (бұдан әрі-ҚРҰБ) құру Қазақстанның бюджеттік жүйесінің маңызды реформасы болды. ҚРҰҚ елдегі макроэкономикалық тұрақтылықты сақтаудың маңызды құралына айналды.
ҚРҰҚ-ның құрылуы шикізат нарықтарындағы бағалардың "ең жоғары" деңгейлері кезеңінде дағдарысқа қарсы ауқымды бағдарламаларды іске асыруға қаражат бөлу арқылы 2000-шы жылдардағы дағдарыстардың сыртқы күйзелістерін нивелирлеуге мүмкіндік берді.
Мұнай кірістерінің құбылмалылығының бюджетке әсерін шектеу және бюджеттік тәртіпті арттыру ҚРҰБ-ға мұнайдан түсетін кірістердің негізгі көлемін бюджетке белгіленген трансфертпен ұштастыра отырып бағыттаудың мақсаттары болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлеріндегі бюджеттік процесс 2008 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен (бұдан әрі - Бюджет кодексі) реттеледі.
ҚРҰБ қаражатын қалыптастыру мен пайдалануды қоса алғанда, бюджет саясатының бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 26 маусымдағы № 590 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасында (бұдан әрі - бюджет саясатының тұжырымдамасы) және Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 8 желтоқсандағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасында айқындалған № 385 жыл (бұдан әрі-ҚРҰБ тұжырымдамасы).
Бюджеттік саясат тұжырымдамасы 2020 жылға дейінгі фискалдық саясатты қалыптастырудың көзқарасын, негізгі тәсілдерін және мемлекеттік қаржы саласындағы кешенді реформаларды қамтамасыз етуге бағытталған шараларды айқындайды. Бюджеттік саясат тұжырымдамасында мемлекеттік бюджет тапшылығы мен борышқа қатысты ережелер де белгіленген.
Бұл фискалдық негіз қрұқ тұжырымдамасында жетілдірілді, онда бюджеттің мұнай емес тапшылығына, үкіметтік борышқа және ҚРҰҚ активтерінің ең төменгі көлеміне қатысты қосымша ережелер белгіленді, сондай-ақ ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке трансферттер жүйесі өзгертілді.
2017 жылдан бастап Бюджет кодексіне енгізілген толықтырулар ескеріле отырып, мұнай тапшылығы деңгейі республикалық бюджеттің үш жылдығы туралы заңда бекітіледі.
Бүгінгі таңда Қазақстанның бюджеттік жүйесі бюджеттік ережелерге негізделген.
Бюджеттің тапшылығы мен мұнай емес тапшылығын шектейтін, сондай-ақ мемлекеттік қарыздың параметрлерін және ҚРҰБ қаржы активтерінің төменгі шегін белгілейтін бюджеттік ережелер мемлекеттік қаржының тұрақтылығын сақтау үшін қажет.
2018-2020 жылдары ҚРҰҚ тұжырымдамасына ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке кепілдендірілген трансферт, мұнай емес тапшылық және борышты тұрақтандыру жөніндегі қағидаларға қатысты өзгерістер енгізілді.
Ұлттық қор активтерін үкіметтік борышпен алмастырудың алдын алу мақсатында белгілі бір шектеулер енгізілді.
Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепке сәйкес Ұлттық қордан республикалық бюджетке кепілдендірілген трансферттің мөлшері 2019 - 2021 жылдары 10,1 трлн теңгені құрады. 2021 жылдың қорытындысы бойынша үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге және оны өтеуге арналған шығыстар республикалық бюджет кірістерінің 17% -. құрады.
Үкіметтік борыштың және мемлекет кепілдік берген борыштың лимиттерін айқындау мақсатында олардың көлемін Үкіметпен келісу арқылы квазимемлекеттік сектордың сыртқы қарыз алуы бойынша шектеу белгіленетін болады. Бұл шектеу Бюджет кодексінде бекітілген.
2020 жылы Бюджет кодексінде ҚРҰБ-дан кепілдендірілген трансферттің мөлшерін регламенттейтін бюджеттік ереже бекітілді. Ережеге сәйкес кепілді трансферттің мөлшері мұнайға белгіленген "кесу" бағасы кезінде мұнай секторынан ҚРҰБ-ға болжамды түсімдерден аспауға тиіс.
Мемлекеттік қаржының тұрақтылығын бағалау
Қазақстанда ел экономикасына әсер етуі мүмкін тәуекелдердің түрлерін Үкімет республикалық бюджетті жоспарлаудың негізі болып табылатын орта мерзімді кезеңге арналған әлеуметтік экономикалық даму болжамын (бұдан әрі - ЭЫДҰ) әзірлеу кезінде қарайды.
2018 жылдан бастап ПСЭР құрамында мемлекеттік қаржының тұрақтылығын бағалау ұсынылады.
Халықаралық валюта қоры сарапшыларының пікірінше, ЭҚЖЖ-да тәуекелдер жиынтығының ашылуына қарамастан, модельдеудің қолданыстағы әдістері макроэкономикалық тәуекелдердің әсер ету тетіктерінің тар ауқымын талдаумен шектеледі, экономикадағы ұсыныс аспектісі бойынша құрылған. Нәтижесінде экономикалық күйзелістердің бюджеттік позицияларға әсер ету дәрежесі жете бағаланбайды, бұл бюджеттік тәуекелдерді іске асыруға әкеледі.
Сонымен қатар, әлеуметтік - экономикалық даму көрсеткіштері бес жылға болжанады және бюджет параметрлері үш жылға жасалады. Қолданыстағы жүйеде 10 жылдан астам кезеңді қамтитын ұзақ мерзімді болжамдарды әзірлеу жөніндегі талап бекітілмеген. Халықтың қартаюы, бала туудың ұлғаюы немесе климаттың өзгеруі сияқты демографиялық көрсеткіштермен байланысты басқа елдерде байқалатын үрдіс Қазақстан үшін де өзекті, өйткені ол экономикалық өсуге, зейнетақымен қамсыздандыру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету бағдарламаларына, салық салуға және басқаларға да әсер етеді, бұл мемлекеттік бюджет параметрлеріне де әсер етеді.
Елді болжау мен жоспарлаудың қолданыстағы жүйесін бюджеттік практиканың алдыңғы қатарына жақындату мақсатында халықаралық сарапшылар Үкіметтің бюджеттік тәуекелдерді талдау және басқару және мемлекеттік қаржының тұрақтылығын бағалау жөніндегі жұмысын одан әрі жетілдіру жолындағы маңызды кезең болатын жеке құжатты жариялауды ұсынды.
2022 жылғы 1 қаңтардан бастап қабылданған бюджет заңнамасының нормасы (Бюджет кодексінің 74-бабы 1-тармағының 1-1) тармақшасы) Қазақстан Республикасының Үкіметі жоспарлы кезеңге арналған республикалық бюджет туралы заң жобасымен бір мезгілде Қазақстан Республикасының Парламентіне ұсынатын бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есепті әзірлеу үшін негіз болады.
Қазақстан үшін бюджеттік тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығын бағалау бюджет процесінде қазіргі уақытта қолданылатын стратегиялық жоспарлауға маңызды қосымша болып табылады. Бюджеттік тәуекелдерді ашу және ұзақ мерзімді тұрақтылықты бағалау саяси шешімдер қабылдау кезінде шығындар мен пайда балансын анықтауға ықпал етеді, ұзақ мерзімді қысым нүктелерін түсінуді қамтамасыз етеді.
Бюджеттің кіріс базасын нығайту цифрлық технологияларды пайдалануды ескере отырып, салықтық және кедендік әкімшілендіру сапасын арттыру бөлігінде қабылданатын шаралар есебінен жүзеге асырылады, соның нәтижесінде жыл сайын республикалық бюджеттің кірісіне қосымша түсімдердің шамамен 700-800 млрд теңгесі қамтамасыз етіледі. Соңғы 3 жылда (2019-2021 жылдар) бюджет 2,3 трлн теңгеден астам қосымша түсімдер алды (2019 жылы 916 млрд теңге, 2020 жылы 710 млрд теңге, 2021 жылы 683 млрд теңге).
2022 жылға арналған түсімдер болжамында салықтық және кедендік әкімшілендіру және оларды цифрландыру шаралары есебінен 726 млрд теңге мөлшерінде қосымша түсімдер ескерілді, бұл көлеңкелі экономика деңгейін 2018 жылғы 27% - дан 2020 жылы ЖІӨ-ге 20,2% - ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді (2019 жылы 23,7%).
Бұл бағыттағы жұмыс 2022 жылы Ақпараттық жүйелер кешені болып табылатын тауарларды қадағалаудың ұлттық жүйесінің толыққанды жұмыс істеуін ескере отырып жалғастырылатын болады.
Бұдан басқа, бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган халықаралық тәжірибені ескере отырып, салық органдарының тараптардың өзара келісімі бойынша ірі бизнестің бухгалтериясымен қашықтықтан ақпараттық өзара іс-қимылына негізделген ірі бизнестің көлденең мониторингі жөніндегі жобаны бастады, бұл болашақта салықтық қосымша есептеулер мен айыппұлдарды алып тастайды.
Трансферттік баға белгілеу туралы қолданыстағы заңнамаға сәйкес бақылау Қазақстан Республикасының (бұдан әрі - ҚР) Тауар биржалары туралы заңнамасына сәйкес биржалық тауарлармен тауар биржасында жасалған мәмілелер бойынша жүзеге асырылмайды.
2015-2020 жылдар кезеңінде стратегиялық маңызды тауарларды (мұнай, газ, мұнай өнімдері, металдар, кендер мен концентраттар, көмір, астық) экспорттаушыларда трансферттік баға белгілеу бойынша барлығы 147 тексеру жүргізілді, олардың нәтижелері бойынша бюджетке 50 млрд теңге сомаға салық өндірілді. Бұдан басқа, қазақстанның тауар биржалары арқылы өткізілген сұйытылған газ және астық бойынша 2019 жылғы мәмілелердің мониторингі кезінде импорт еліндегі (Өзбекстан, Тәжікстан, Ауғанстан) нарықтық бағалардың 10-25% - на төмендету белгіленді.
Сондай-ақ, тәжірибеде жасанды делдалдық құрылымдар құрылады, олар экспортталатын өнімді кейіннен өткізу кезінде ең төменгі тәуекелді қабылдайды және өзара байланысты Тараптар деп танылмайды.
Мұндай мәмілелер трансферттік баға белгілеу туралы заңнамамен бақыланбайды және капитал ҚР-дан шығарылады.
Салық міндеттемелерін орындауды түбегейлі жеңілдету үшін ыңғайлы және қарапайым функциялары бар мобильді қосымшалар іске қосылды. Бұл" е-Salyq - Azamat "-жеке тұлғалар үшін және 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап" Е-Salyq - business " - жеке кәсіпкерлер үшін.
Сонымен қатар, отандық салық заңнамасында жеңілдіктер болып табылатын преференциялар, кейінге қалдыру, шегерімдер, салықтарды төлеу тәсілдерінің өзгерістері және басқа да міндетті төлемдер бар.
Салықтық жеңілдіктер мен преференцияларды талдау тұрақты негізде жүргізіледі.
Қолданыстағы Салық кодексінде 277 салық жеңілдіктері бар.
Осы жеңілдіктердің сомасы 2018 жылы-4 511,4 млрд теңгені құрады.
Салықтар бөлінісінде қосылған құн салығының жеңілдіктері (бұдан әрі - ҚҚС) бойынша сома - 2 700,4 млрд теңге, корпоративтік табыс салығы (бұдан әрі - КТС) бойынша - 1 786,5 млрд теңге, қалған жеңілдіктер бойынша - 24,5 млрд теңге, яғни құрылымдағы Арыстан үлесін ҚҚС және КТС (99,5 %)бойынша жеңілдіктер алады.
2019 жылы жеңілдіктер сомасы - 4 017,7 млрд теңгені,
2020 жылы - 4 401,9 млрд теңгені құрады. Жеңілдіктердің құрылымы сақталды. Бұл жеңілдіктердің негізгі бөлігі стандартты, яғни халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді.
2020 жылы ҚҚС бойынша жеңілдіктер сомасы 3 153,4 млрд теңгені (71,6%) құрады.
2020 жылы КТС бойынша жеңілдіктер сомасы 1 224,6 млрд теңгені (27,8%) құрады.
Салықтық жеңілдіктердің көп мөлшері мемлекетке жоғалған кірістің едәуір мөлшерін құрайды.
Бюджеттік жүйенің тиімділігін арттыру мәселелері
2014-2020 жылдары бюджет жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі жұмыс бюджет саясатының тұжырымдамасына және Ұлт Жоспарына сәйкес - 100 нақты қадамға сәйкес жүргізілді.
Реформалар кешенді түрде жүргізілді. Осы кезеңдегі реформалардың негізгі бағыты - "бюджет қаражатын басқарудан" "нәтижелерді басқаруға"көшу жөніндегі жұмысты жалғастыру.
Осыған байланысты 2013 жылы нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру тұжырымдамасы (бұдан әрі - тұжырымдама) қабылданды.
Тұжырымдама осы уақытқа дейін мемлекеттік жоспарлау жүйесін одан әрі дамыту жөніндегі негізгі қағидаттар мен тәсілдерді қамтиды, сондай-ақ мемлекеттік жоспарлау мәселелері бойынша мемлекеттік саясатты іске асырудың мақсаттары мен міндеттерін айқындайды.
Негізгі қағидаттар жоғары деңгейдегі құжаттарға байланысты төменгі деңгейдегі құжаттарды әзірлеудің қажеттілігі мен заңдылығы болып табылады.
Бұл нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткіштері мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының иерархиясы негізінде декомпозиялануы және айқындалуы тиіс дегенді білдіреді.
Өз кезегінде бюджет шығыстары мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарында белгіленген нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізуге, яғни "нәтижелерді басқаруға"бағытталуы тиіс.
"Нәтижелерді басқарудың" негізгі тәсілдері мыналарды қамтиды:
бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен нәтижелеріне қарай қалыптастырылады;
шығыстарды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалар шеңберінде түпкілікті нәтижелерді негіздеуге басты назар аударылады;
бюджет қаражатын бюджет қаражатының әкімшілері және (немесе) олар іске асыратын бюджеттік бағдарламалар арасында бөлу елдің бағдарламалық құжаттарында белгіленген басымдықтарға сәйкес түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге тікелей байланысты жүзеге асырылады;
бюджет қаражаты әкімшілері қызметінің нәтижелерін бағалау қол жеткізілген нәтижелер бойынша жүзеге асырылады.
Нәтижеге бағытталған бюджеттеуді қолдану мыналарға мүмкіндік береді:
бюджет шығыстарын экономиканы дамытудың басым бағыттарына шоғырландыру;
бюджеттік бағдарламалардың күтілетін нәтижелері мен қажетті ресурстар көлемі арасында өзара байланыс орнату;
бюджет шығыстарының негізділігін арттыру;
бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін олардың жауапкершілігін арттыра отырып, мемлекеттік органдардың дербестігін кеңейту.
2021-2023 қаржы жылдарына арналған бюджетті қалыптастырудан бастап бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі енгізілді.
Бюджеттік жоспарлауда жаңа тәсілдерді енгізе отырып, бюджеттік процесс шығыстар бойынша лимиттерден емес, стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге басымдық беруден басталады.
Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджеттік өтінім шеңберінде бюджеттік инвестициялар мен бюджеттік субсидияларға арналған мәлімделген шығыстардың тиімділігін бағалауды жүзеге асырады.
Әрбір министрліктің жанынан ведомстволық бюджеттік комиссиялар құрылды, олар әкімшілердің тұрақты шығыстар бойынша өтінімін бекітеді. Тәуелсіздіктен басқа, бұл мемлекеттік органдардың деңгейінде жоспарлау сапасын арттырады.
Осылайша, бюджет заңнамасында жауапкершілікті бір мезгілде күшейте отырып, мемлекеттік органдардың дербестігінің шекаралары едәуір кеңейтілді.
Өзгерістер бюджет жобасын ұсыну, оның орындалуы туралы есеп беру және оларды Парламентте қарау форматына әсер етті. Бұл процедуралар "ақшаны басқарудан" "нәтижелерді басқаруға"көшу принципіне сәйкес нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған.
Жылдық есепті талқылау кезінде Парламентте уәкілетті тұлғалардың, бюджеттік бағдарламалар әкімшілері басшыларының тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу туралы және әкімдердің республикалық бюджеттен алынған нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттер бойынша баяндамалары тыңдалады.
2021 жылы елімізде мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі қабылданды: ҚР Президентінің Жарлықтарымен Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі жалпыұлттық басымдықтары және Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары бекітілді.
Бюджеттік процеске заңнамалық негізде интеграцияланатын Ұлттық жобалар бекітілді. Бюджет кодексінің талаптарына сәйкес ұлттық жобалардың іс-шараларын қаржыландыру бюджет жүйесінің қағидаттарын сақтай отырып, басым тәртіппен жүзеге асырылады.
Нәтижелерді бағалау жүйесі
Елімізде құрылған, нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жүйесі бағалаудың жаңа құралдарын енгізе отырып, нәтижелерді бағалау жүйесін одан әрі дамытуды талап етті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 954 Жарлығымен Облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесі олардың қызметінің тиімділігін арттыру құралы ретінде енгізілді.
Орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділігін бағалау мәні мемлекеттік органның жүктелген міндеттері мен функцияларын іске асыру дәрежесін айқындады.
Қазақстан үшін бюджет шығыстарын бағалау мәселесі нәтижеге бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін енгізу процесінде өзектілікке ие болды.
Қазіргі уақытта Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесінде бағалаудың мынадай түрлері қолданылады:
мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының іске асырылуын бағалау;
мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалау;
бюджеттік инвестициялардың іске асырылуын бағалау;
мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін бағалау.
Нәтижелерді бағалаудың барлық көрсетілген түрлері уәкілетті және жоғары тұрған органдарға тиісті қорытындылар мен ұсынымдармен бағалау нәтижелерін ұсына отырып, жыл сайынғы негізде жүргізіледі.
Сонымен қатар, бағалау нәтижелері бойынша ұсынымдарды пайдалануды талдау, сондай-ақ бюджеттік жоспарлау процесін жетілдіру бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстар бағалау нәтижелеріне сұраныста және ресурстарды бөлу бойынша шешімдер қабылдау кезінде оларды пайдалануда белгілі бір проблемалар бар екенін көрсетеді.
Бюджеттік инвестициялар
Бюджеттік саясат тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау жүйесі қайта қаралды, бұл ретте инвестициялық ұсыныстарды қалыптастыру сатысында техникалық-экономикалық негіздемелер мен жобалау-сметалық құжаттаманы (бұдан әрі - ЖСҚ) әзірлегенге дейін тиісті критерийлер бойынша жобаларды қатаң іріктеу жүргізілетін және оларды қаржыландыру схемасы айқындалатын болады.
Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау және іске асыру кезінде артық рәсімдерді қысқарту мақсатында 2013 жылы Бюджет кодексіне "бюджеттік компаратор" қағидаты бойынша мемлекеттік инвестициялық жобаларды іріктеу әдісі енгізілді, ол бюджеттік не жеке инвестициялар есебінен инвестициялық ұсыныс сатысында мемлекеттік инвестициялық жобаларды қаржыландырудың ықтимал түрі мен тәсілдерін айқындауды көздейді, яғни. жобаны Бюджеттік инвестициялық жоба, бюджеттік кредит ретінде іске асыру, заңды тұлғалардың жарғылық капиталын, мемлекеттік-жеке жобаны не жеке инвестициялар есебінен қалыптастыру немесе ұлғайту.
Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау және іске асыру үшін бюджеттік рәсімдерді жетілдіру бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан, бүгінгі таңда маңызды проблемалардың бірі-жобалар бойынша тарихи деректерді жинақтай отырып және сақтай отырып, барлық жоспарланған және іске асырылатын бюджеттік инвестициялардың толық есебі мен мониторингін бірыңғай платформада жүргізуге мүмкіндік беретін бюджеттік инвестициялар бойынша бірыңғай дерекқордың болмауы, олардың кезеңінен бастап нақты пайдалануға берілгенге дейін жоспарлау (тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу).
Осы мәселені шешу үшін қазіргі уақытта бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органмен бірлесіп мемлекеттік жоспарлаудың ақпараттық жүйесін дамыту шеңберінде "мемлекеттік инвестициялық жобалар" жекелеген модулін енгізу және дамыту мәселелерін пысықтауда.
Жоғарыда аталған ақпараттық жүйені пайдалануға енгізе отырып, барлық мүдделі мемлекеттік органдарды бірыңғай ақпараттық жүйеге қосу жолымен бизнес-процестерді оңтайландыру күтілуде, бұл Электрондық құжат айналымына толық көшуді аяқтауға мүмкіндік береді.Сондай-ақ, жоғарыда аталған модульді пайдалануға енгізу кейбір өзекті мәселелерді шешуге, оның ішінде мемлекеттік инвестициялық жобалар бойынша дерекқорды енгізу және техникалық-экономикалық негіздемелер мен ЖСҚ қарау үшін "бірыңғай терезе" тәсілін енгізуге уақтылы жәрдем көрсетеді деп күтілуде.
Толыққанды мемлекеттік-жекешелік әріптестік институты (бұдан әрі-МЖӘ) 2015 жылғы 31 Қазанда "мемлекеттік - жекешелік әріптестік туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі-МЖӘ туралы Заң) қабылдануымен енгізілді.
МЖӘ туралы заң МЖӘ-ні экономиканың көптеген салаларында іске асыру мүмкіндігін ашты, оның келісімшарттық нысандарын, сондай-ақ конкурс негізінде ғана емес, тікелей келіссөздер арқылы да шарттар жасасу мүмкіндігін кеңейтті.
2019 жылы жобалардың басымдылығы мен сапасын арттыру бойынша МЖӘ заңнамасына өзгерістер енгізілді, онда МЖӘ жобалары бойынша шешім халық үшін құндылық пен жобаның өзектілігін ескере отырып қабылдануы тиіс деп бекітілді. Жобаларды әзірлеуге кешенді және жан-жақты көзқарасты қамтамасыз ету, есепке алынбаған тәуекелдерді азайту, сыбайлас жемқорлықты азайту үшін ведомствоаралық жобалау тобын міндетті түрде құру енгізілді.
МЖӘ институтының жұмыс істеу кезеңінде 2015 жылдан бастап 2021 жылғы 1 желтоқсанға дейін жалпы сомасы 2 098 млрд теңгеге 876 МЖӘ Шарты жасалды, оның ішінде 1-санаттағы жобалар саны - 331 (1 873,3 млрд теңге), 2-санаттағы-212(118 млрд теңге), 3-санаттағы-333 (107,1 млрд теңге).
Бюджетке түсетін жүктеме МЖӘ жобаларын белгілі бір санатқа жатқызуға байланысты, өйткені 1 - санат-бюджеттен барлық шығындарды толық өтеу, 2 - санат-бюджеттен шығындарды ішінара өтеу және 3 - санат-тарифтер мен ақылы қызметтер есебінен өтелетін жобалар.
Бюджетаралық қатынастар
2020 жылдан бастап жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербес бюджеттері кеңінен енгізілген сәттен бастап Қазақстанның бюджеттік жүйесі облыстық (республикалық маңызы бар қалалар, астана), аудандық (облыстық маңызы бар қалалар), аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар, кенттер және ауылдық округтер түріндегі жергілікті бюджеттердің республикалық және үш деңгейінен тұратын мемлекеттік бюджеттің төрт деңгейлі жүйесімен ұсынылған.
Елімізде тиімді мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ету мәселелерінде жергілікті бюджеттер есебінен іске асырылатын өңірлік саясаттың маңызы зор. Өз кезегінде, жергілікті бюджеттердің табысты жұмыс істеуінде орталық пен өңірлер арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесіне маңызды рөл беріледі.
Қолданыстағы жүйеге сәйкес бюджетаралық қатынастар Жалпы сипаттағы трансферттермен (бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлар), нысаналы трансферттермен (нысаналы ағымдағы трансферттер мен даму трансферттері) және кредиттермен реттеледі.
Жалпы сипаттағы трансферттер бюджеттік қамтамасыз ету деңгейін теңестіруге (жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарын теңестіруге) және мемлекет кепілдік берген қызметтерді ұсыну үшін өңірлердің тең фискалдық мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге бағытталған.
Нысаналы трансферттер жалпы сипаттағы үш жылдық трансферттердің қолданылу кезеңінде бюджетаралық қатынастарды жедел реттеу құралы болып табылады.
Ағымдағы нысаналы трансферттер нормативтік құқықтық актілерді қабылдаудан туындайтын жергілікті бюджеттердің шығындарын өтеу үшін, ал дамуға арналған нысаналы трансферттер өңірлердің әлеуметтік инфрақұрылыммен және тіршілікті қамтамасыз ету объектілерімен қамтамасыз етілуін теңестіруге бөлінеді.
Республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлардың көлемі заңмен үш жылдық кезеңге бекітіледі және үш жыл ішінде өзгеруге жатпайды.
3 жылға бюджеттік субвенциялар мен алып қоюларды бекіту өңірлер үшін ынталандырушы сипатқа ие, өйткені әкімдерге жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу үшін жалпы сипаттағы үш жылдық трансферттердің қолданылу кезеңінде түскен қосымша табыстарға өз бетінше билік етуге мүмкіндік береді.
ЖАО болжамнан артық алған кірістер, сондай-ақ жыл басындағы бюджет қаражатының бос қалдықтары олардың иелігінде қалады және республикалық бюджетке алынбайды, бұл жергілікті бюджетке түсетін салықтар бойынша салық базасын ұлғайтуға ынталандырады.
Мәселен, егер 2013 - 2019 жылдардағы жергілікті бюджеттердің кірістері бойынша болжамның жыл сайынғы асыра орындалуы өткен жылға қарағанда орта есеппен 109,2% -. құраса, онда 2020-2021 жылдар кезеңінде өткен жылға қарағанда орта есеппен 124,5% -. құрады.
Жыл сайын жыл қорытындысы бойынша пайдаланылмаған жергілікті бюджет қаражатының қалдықтары бар. Мәселен, 2013 жылдың соңында өңірлердің бюджет қаражатының қалдықтары 98,3 млрд теңгені құрады, ал 2021 жылдың соңында 414,5 млрд теңгені құрады.
Өңірлердің бұл қаражаты әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге, оның ішінде инфрақұрылымды дамытуға дербес бағытталады.
Жергілікті бюджеттерге сыртқы факторларға тәуелді емес, тұрақты сипаттағы салық түсімдері бекітілген.
Ағымдағы салықтар, жеке табыс салығы, Әлеуметтік салық, көлік, мүлік және жер салықтары және жергілікті бюджетке түсетін басқа да алымдар ЖАО-ның тұрақты кіріс көзі болып табылады және экономикалық циклдарға аз әсер етеді.
Сонымен қатар, бұл салықтар нақты аумақтық байланысы бар және жиналуы жоғары салық базасынан алынады.
Мұның бәрі жергілікті бюджет кірістерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Сондай - ақ, 2020 жылдан бастап жергілікті бюджеттерге өңірлік экономикаларды әртараптандыру, сондай-ақ шикізаттық емес сектордың ШОБ дамыту арқылы әкімдердің салық базасын кеңейтуге мүдделілігін күшейту үшін шағын орта бизнестен (бұдан әрі-ШОБ) КТС түсімдері берілді.
Нәтижесінде 2021 жылы жергілікті бюджеттерге қосымша 304 млрд теңге немесе болжамға 70,8% (болжам - 429 млрд теңге) түсті.
Өңірдегі экономикалық белсенділікті арттыру, ШОБ дамыту және жергілікті бюджеттердің кірістерін ұлғайту бойынша ЖАО ынталандыруын күшейту мақсатында бюджеттік заңнаманы жетілдіру шеңберінде облыстық бюджеттен аудандық (облыстық маңызы бар қала) бюджетке ШОБ-тан КТС түсімдерін бөлудің шекті нормативтерін кемінде 50% бекіту көзделген.
2021 жылы жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі жетілдірілді, көрсеткіштер мен коэффициенттер олардың өзектілігі мен өңірлік ерекшелігін, халықтың өмір сүру деңгейін арттыруға бағытталғандығын ескере отырып қайта қаралды.
Өңірлердегі инфрақұрылымның ағымдағы жай-күйін ескеретін қосымша салалық коэффициенттер енгізілді.
Жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының болжамын айқындау жөніндегі тәсіл қайта қаралды. Есеп айырысу базасы ретінде әр аймақтың ағымдағы шығындарының нақты деңгейі қолданылады.
Бұл әрбір өңірдің ерекшелігін және өңірдің бір тұрғынға (бюджеттік қызметтерді алушыға) ағымдағы шығындарының қалыптасқан деңгейін объективті және барынша ескереді.
Бюджеттік жүйедегі есеп және есептілік
Бюджеттік жүйедегі реформалар есеп пен есеп беру салаларына да әсер етті.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес есептеу әдісі бойынша есептілікті қалыптастыру негіздері қаланды, осыған байланысты қазіргі уақытта мемлекеттік секторда екі ақпарат ағыны бар: кассалық негізде және есептеу әдісі бойынша.
Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарын қолдана отырып қалыптастырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігі есептеу әдісі бойынша ақпаратты білдіреді.
Бюджеттік есептілік және Бірыңғай бюджеттік сыныптаманы қолданатын бюджет жобасы кассалық негіздегі ақпарат ағыны болып табылады.
Реформаны одан әрі іске асыру үшін осы екі ақпарат ағынын біріктіру қажет, ол үшін 2024 жылдан бастап Бухгалтерлік есеп, бюджеттік есеп және Бірыңғай бюджеттік сыныптама шоттарын кодификациялау ретінде бірыңғай шоттар жоспарын қолдану көзделген.
Қазіргі уақытта республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз ету, жергілікті бюджетке есеп айырысу-кассалық қызмет көрсету, бюджеттің барлық деңгейлері бойынша кассалық негізде бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы сенімді бюджеттік есептілікті қалыптастыру, сондай-ақ есептеу әдісі бойынша шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасау жөніндегі функциялар 1994 жылдан бастап орталық уәкілетті органның құрылымында аумақтық бөлімшелері бар ведомство болып табылатын қазынашылық органдарына жүктелген бюджетті атқару жөніндегі орган.
Қазынашылық органдары ҚРҰБ - ға түсетін түсімдерді, республикалық және жергілікті бюджеттердің, сыртқы үкіметтік қарыздар мен гранттардың қаражатын, заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарын қалыптастыруға және ұлғайтуға Бірыңғай қазынашылық шотқа (бұдан әрі-БҒС) шоғырландыра отырып, оларды күнделікті жедел өңдеуді және бюджеттік есептілікті қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Қазынашылық жүйені одан әрі жетілдіру, көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру, басқа да аралас ақпараттық жүйелермен интеграциялау нәтижесінде қазіргі уақытта қазынашылық органдары жүргізілетін қаржы операцияларының ашықтығын, бюджет ақшасын экономиканың нақты секторына жедел жеткізуді, 2010 жылы 3 күннен бастап қаржылық құжаттарды өңдеуге кететін уақытты қысқарта отырып, жүйеге қатысушылармен толық қағазсыз құжат айналымын қамтамасыз етеді 2021 жылы 6 сағат.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігі
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан мемлекеттік активтерді басқару мәселелерінде белгілі бір прогреске қол жеткізді.
Квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бюджет қаражаты есебінен белсенді қаржыландыруға байланысты мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігі мемлекеттік қаржының тұрақтылығына белгілі бір әсер етеді.
Қарқынды дамып келе жатқан жеке сектор болмаған және өндіруші өнеркәсіпке тұрақты тәуелділік болмаған жағдайда, дәл осы квазимемлекеттік сектор елдің экономикалық дамуын ынталандырудың негізгі құралдарының біріне айналуы тиіс еді.
Бастапқы кезеңде квазимемлекеттік сектор субъектілерін құру мемлекеттің белгілі бір міндеттерін шешуге, оның ішінде стратегиялық маңызды және дамымаған нарықтарды дамытуға, кейіннен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бәсекелестік ортаға шығуымен экономиканың шикізаттық емес секторларында технологиялық өндірістер құруға бағытталған.
Мемлекеттің меншік иесі және басқарушы ретіндегі рөлін бөлу жүргізілді, мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі ұлттық холдингтер мен даму институттары құрылды. Бұл институт мемлекеттік аппаратқа жүктемені азайтуға және басқару мен еңбекақы төлеу мәселелерінде икемділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту мақсатында 2016 - 2020 жылдары жекешелендірудің Кешенді жоспарын іске асыру шеңберінде 506 объект сатылды, 301 объект қайта ұйымдастырылды және таратылды. Активтерді сатудан 629,5 млрд теңге түсті.
Мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту бойынша одан әрі жұмыс жекешелендірудің 2021-2025 жылдарға арналған кешенді жоспарын іске асыру шеңберінде жүргізілуде, оған 721 мемлекеттік меншік объектісі мен квазимемлекеттік сектор кіреді.
Жалпы, бұл шара Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 26 ақпандағы № 522 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды дамыту жөніндегі 2030 жылға дейінгі Тұжырымдамада көрсетілген.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 8 шілдедегі № 470 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары әзірленді, онда мемлекеттің экономикаға қатысу үлесінің көрсеткішін 14% - ға дейін төмендету жоспарланып отыр (2025 жылғы желтоқсан).
Жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан, бүгінгі таңда мемлекеттің экономикаға қатысуының едәуір үлесі және квазимемлекеттік сектор субъектілерінің көп саны сақталуда.
Бүгінгі таңда квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін ұйымдық-құқықтық нысандардың үш түрі заңнамалық түрде айқындалған: акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, республикалық және коммуналдық кәсіпорын.
Мәселен, елімізде 2021 жылы 6,4 мыңға жуық ұйым жұмыс істейді.
Олардың едәуір бөлігі (80 %) - негізінен қазыналық кәсіпорындар (4,2 мың) және шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындар (1,3 мың) ретінде жұмыс істейтін әлеуметтік (Денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт салалары).
Бұл ретте Акционерлік қоғамдар - 300, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер - 600 ("Самұрық-Қазына "ұлттық әл - ауқат қоры" АҚ (бұдан әрі-Қор) және "Бәйтерек "Ұлттық басқарушы холдингі"АҚ компаниялар тобына кіретін ұйымдарды ескере отырып).
Тұтастай алғанда, бюджеттік саясат тұжырымдамасын және ҚРҰҚ тұжырымдамасын іске асыруда қабылданған шаралар мемлекеттік қаржыны ел дамуының басым бағыттарын іске асыруға шоғырландыруға, мемлекеттік қаржыны басқарудың тиімділігін арттыруға, бюджет қаражаты мен мемлекет активтерін пайдалану сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Реформалар нәтижесінде Қазақстандағы мемлекеттік қаржыны басқару жүйесі тиісті халықаралық практика қағидаттарын сақтау бағытында ілгеріледі, мысалы:
Стратегиялық жоспарлау мен бюджет шығыстары арасындағы өзара байланыс қамтамасыз етілген;
бюджеттің ұзақ мерзімді тұрақтылығын және болашақ экономикалық күйзелістер жағдайында қажетті буферді қамтамасыз ететін фискалдық ережелер жиынтығы анықталды;
"Ашық бюджеттер" онлайн-порталын енгізу және қоғамдық кеңестерді енгізу арқылы бюджеттің ашықтығы едәуір жақсарды және азаматтардың қатысуы артты;
халықаралық стандарттарға сәйкес есептеу әдісі бойынша есеп қабылданды, бұл мемлекеттік қаржының сапасы мен ашықтығын арттырады.
1.2. Мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігінің түйінді проблемалары мен негіздемесі
Тұтастай алғанда, Үкіметтің негізгі ұлттық бағдарларға қол жеткізудегі белгіленген басымдықтары Қазақстанның 2050 жылға дейінгі стратегиясының, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының мақсаттарына сәйкес келеді.
Орта және ұзақ мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарын ескере отырып, бюджеттік саясаттың мақсаты мемлекеттік қаржының тұрақтылығын одан әрі нығайта отырып, мемлекеттік қаржының теңгерімділігін және бюджеттік тиімділікті қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар, салық-бюджет саясатын қалыптастыруда бюджеттік саясат пен ҚРҰБ тұжырымдамаларында бекітілген мемлекеттік қаржы параметрлері бойынша нысаналы бағдарларды сақтамауға байланысты елеулі проблемалар мен теріс үрдістер сақталуда.
Фискалдық саясат
Мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қордың теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында салық-бюджет саясаты ЖІӨ-ге қатысты мұнай емес тапшылықты 2025 жылға қарай 6,0% - ға дейін біртіндеп төмендету негізге алына отырып қалыптастырылуға тиіс еді.
2013-2021 жылдары индикатордың орындалу траекториясы оның тұрақсыздығымен сипатталады, 2017-2020 жылдары 2013 жылы 7,3% - дан 2017 жылы 12,4% - ға дейін және 2020 жылы 11,5% - ға күрт артады.
Ұлттық мұнай тапшылығының мақсатты мәнінің динамикасы
ҚР-ның 2025 жылға дейінгі даму жоспары және мемлекеттік бюджет, ЖІӨ-ге % - бен
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі
Орта мерзімді нысаналы бағдарлардың тұрақсыздығы салық-бюджет тұрақтылығын сақтау үшін және тұтастай алғанда Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының көрсеткіштеріне мәлімделген мәндерде қол жеткізу үшін елеулі тәуекелдердің болуын көрсетеді.
Ағымдағы шығыстарды қаржыландыруға, сондай-ақ бюджет кірістері мен шығыстарының сальдосын Елеулі түзетуге және борыштық міндеттемелерді ұлғайтуға жүгінбей, ұзақ мерзімді басымдықтарды қаржыландыруға мүмкіндік беретін шараларды айқындай отырып, фискалдық тәуекелдерді басқару жөніндегі мақсатты жұмыстың жеткіліксіздігі мемлекеттік қаржының теңгерімсіздігінің тәуекелдеріне әкелді.
Мемлекеттік шығыстар көлемінің ұлғаюы тиісті салық салынатын базамен және бюджеттің кіріс бөлігінің толықтығымен қатар жүрмеді.
2013 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңде трансферттерді есепке алмағанда мемлекеттік бюджеттің кірістері орта есеппен ЖІӨ-ге 14% -. құрады, ал мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2013 жылғы ЖІӨ-ге 20% - дан жекелеген жылдары ЖІӨ-ге 23-25% - ға дейін тұрақты өсу серпініне ие болды.
Бұл ретте мемлекеттік бюджет шығыстарының жалпы көлемінде даму бюджетінің үлесі 2013 жылғы 18,9% - дан 2021 жылы 11,6% - ға дейін қысқарды.
Кірістер бойынша шығыстардың озық өсу қарқыны ҚРҰБ-дан қаражаттың көбірек алынуына және бюджеттің фискалдық тапшылығының ұлғаюына ықпал етті.
2013 жылдан 2021 жылға дейінгі мемлекеттік бюджеттің параметрлері
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің есептері.
ҚРҰБ-дан республикалық бюджетке трансферттер түсуінің нәтижесінде 2013 жылы ЖІӨ-ге 3,9% - дан 2017 жылы ЖІӨ-ге 8,1% - ға дейін және 2020-2021 жылдары ЖІӨ-ге 6,8-5,5% - ға дейін біртіндеп өсу үрдісі байқалды.
ҚРҰҚ қаражатын пайдаланудың артуына және мұнайға әлемдік бағаның төмендеуіне байланысты 2015 жылдан бастап алғаш рет Ұлттық қордың валюталық активтерінің қысқару үрдісі байқалды, ол 2015 жылдың қорытындысы бойынша 63,4 млрд АҚШ долларын (2013 жылы 70,8 млрд АҚШ доллары) құрады және 2021 жылы 55,3 млрд АҚШ долларына жетті.
Нәтижесінде 2022-2024 жылдарға арналған ҚРҰБ параметрлерінде қаражаттың төмендетілмейтін қалдығы бойынша нысаналы көрсеткіштің мәні ЖІӨ-ге кемінде 30% мөлшерінде шектеуден асып түсті.
Бұған 2014 жылы қабылданған фискалдық саясаттың ынталандырушы ұстанымы да ықпал етті. Экономиканы қолдау бағдарламалары ҚРҰБ қаражатын айрықша пайдалану және қосымша Сыртқы қарыз алу есебінен қаржыландырылды.
COVID-19 пандемиясының салдары 2014-2015 жылдардағы дағдарыс ауқымына ұқсас экономикаға қатты әсер етті. Экономикалық белсенділіктің төмендеуіне байланысты бюджетке түсетін мұнай емес салық түсімдері азайды.
Үкіметтің 2020 жылға арналған дағдарысқа қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
METU Университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Экономика кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
Профессор
______________
М.В. Ахмедьярова
____ _____________ 2023ж.
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
тақырыбы:
Мемлекетті қаржылық қамтамасыз етудегі Қ.Р. Салық жүйесі.
МАМАНДЫҒЫ: 6В04102 - Есеп және аудит
Орындаған студент ________________ Серікова Д.Б.
Ғылми жетекшісі _______ профессор Ахмедьярова М.В.
Алматы 2023 ж.
Мазмұны
Кіріспе
3
1
2030 жылға дейін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қаржы басқармасы
1.1
Бюджет саласындағы қолданыстағы мемлекеттік реттеуді бағалау
6
1.2
Мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігінің түйінді проблемалары мен негіздемесі
18
2
Ұйымның бухгалтерлік балансын талдау
2.1
Кәсіпорын активтерінің орналасуы мен оның мүліктік жағдайын талдау
26
2.2
Кәсіпорын активтерінің құралу көздерінің динамикасын, құрамы мен құрылымын талдау
32
Кіріспе
Қаржыны басқару стратегиялық және оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқаруды дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары - Парламент, Президент аппараты, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономикалық даму және сауда министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы индустрия және жаңа технология министрлігінің Инвестиция жөніндегі комитеті басым инвестициялық жобалар бойынша инвесторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін анықтау, салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерлері, іске асыру ұсыныстары, контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі ұйымдармен жұмысты үйлестіреді. Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық ілеспемен, оларды іске асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында қаржыны басқару негізінен бюджет жүйесін және салық жүйесін ұйымдастыру бағыттарында жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар - Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте өзінің құзырына жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттерін және функцияларын жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік бақылау комитеті, Қаржылық бақылау комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті, Қаржы мониторингі комитеті. Қаржы министрлігінің орталық аппаратында департаменттер маңызды орын алады.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады. Бөлімдер басқармалар орындайтын функцияларды нақтылайды. Министрліктің құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы және Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар бойынша оған бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы министрлігінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау қадағалау функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік мекемелерге есепқисаптық-кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
Қазынашылық жұмыскерлерінің мемлекеттің қаражаттарын пайдаланатын мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқару органдарының, мемлекеттік банктердің қаржылық-бухгалтерлік службалары тексеруге құқы бар. Олардың лауазымды адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге құқы бар. Қазынашылық службаларына қазынашылық төлем операцияларының орындалуын тоқтата тұруға, бюджет ақшасын мақсатсыз пайдалану фактілері анықталған жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тыйым салуға, ақшаны бюджетке өндіріп алуға (қайтарып алуға) құқық берілген, сонымен бірге қазынашылық бюджеттік қаражаттарды үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыра отырып, сыртқы экономикалық қызметте, кедендік саясаты жүргізгенде кеден службасының органдары арқылы мемлекеттің қаржылық ресурстарының айтарлықтай үлесін құрайтын кеден баждары мен төлемдерін төлетуді ұйымдастырады.
Кеден органдарының құрылымы облыстық кеден басқармаларын, кедендерді, кеден бекеттерін кіріктіреді. Қаржылық бақылау комитеті бақылау саласындағы ұйымдық-әдіснамалық және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары ұлттық шаруашылықтың барлық салалары мен қызметтер сферасының мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халықты қорғаудың бюджеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс кәсіпорындары мен ұйымдарына және құқық тәртібін қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар кредиттік және валюталық ресурстарды пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру бойынша аса маңызды функцияларды Салық службасы орындайды. Салық службасының органдары уәкілетті мемлекеттік органнан - Салық комитетінен және органдарынан - облыстардың, қалалардың, аудандардың комитетінен тұрады.
Салық комитетінде салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік аударымдардың толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі негізгі міндеттер жүктеледі.
Салық комитетінің аппараты мынадай басқармаларды кіріктіреді: салық салу әдіснамасы, салық аппеляциялары, ұйымдық қамтамасыз ету, ірі салық төлеушілердің әкімшілігі мен мониторингі, кірістерді талдау және ағымдағы болжау, салық төлеушілер монитрингі, халықаралық салық салу, ақпараттық технологиялар, ұйымдық-қаржылық қамтамасыз ету, заң және т.б. басқармалары.
Облыс, қала салық комитеттері: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; салықтық тіркеу; ақпараттық технологиялар; салықтық әкімшілік ету; есеп және талдау; салық аудиті; қосылған құн салығы; акциздер; өндірістік емес төлемдер; салықтық берешекпен жұмыс жөніндегі; ішкі жұмыс; қаржылық-шаруашылық қызмет басқармаларын; заң; салық шағымдары белімдерін кіріктіреді.
Басқармалар бөлімдерден, соңғылар секторлардан (басқару функцияларының нақтылануына қарай) тұрады. Шоғырланумен немесе әртараптанумен байланысты комитеттер бөлімшелерінің атауларының түрленуі мүмкін: мысалы, қаржылық шаруашылықты қамтамасыз ету басқармасы, бухгалтерлік есеп және есептеме басқармасы, ұйымдық басқарма және басқалары болуы мүмкін.
Аудан бойынша салық комитеті: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; заңи және жеке тұлғалар аудиті; есеп, жиынтық талдау және мониторинг; ақпараттық қамтамасыз ету; өндірістік емес төлемдер; өндіріп алу; жанама салықтар; заңи тұлғалардың, жеке тұлғалардың, дара кәсіпкерлердің салықтық есептемесін қабылдау және өңдеу; салықтық тіркеу; ұйымдық-кадрлық жұмыс және құжат айналымы бөлімдерін кіріктіреді.
Басқарудың бұл буынында бөлімдер мен секторлар атауларының да түрленуі мүмкін: салықтық әкімшілік ету, ұйымдық-құқықтық жұмыс және өндіріп алу және т.б. бөлімі. Бөлімдер бас мамандар, жетекші мамандар мен мамандар жұмыс істейтін секторларды кіріктіруі мүмкін.
Елімізде республикалық бюджеттін атқарылуын сыртқы бақылаумен байланысты мәселелермен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган болып табылады.
Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қағида да айқындалған.
1 2030 жылға дейін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қаржы басқармасы
1.1 Бюджет саласындағы қолданыстағы мемлекеттік реттеуді бағалау
Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстан бюджеттік реттеу жүйесін қалыптастыру мен жетілдірудің үлкен жолынан өтті.
Бюджет саласында бірқатар маңызды, өзара байланысты және жақсы ойластырылған реформалар жүргізілді.
Бюджет жүйесі мен Ұлттық қордың қалыптасуы
Мұнай кірістерін үнемдеу, сондай - ақ республикалық бюджеттің әлемдік шикізат нарықтарындағы жағдайға тәуелділігін төмендету арқылы болашақ ұрпақ үшін қаржы ресурстарын жинақтау мақсатында 2000 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын (бұдан әрі-ҚРҰБ) құру Қазақстанның бюджеттік жүйесінің маңызды реформасы болды. ҚРҰҚ елдегі макроэкономикалық тұрақтылықты сақтаудың маңызды құралына айналды.
ҚРҰҚ-ның құрылуы шикізат нарықтарындағы бағалардың "ең жоғары" деңгейлері кезеңінде дағдарысқа қарсы ауқымды бағдарламаларды іске асыруға қаражат бөлу арқылы 2000-шы жылдардағы дағдарыстардың сыртқы күйзелістерін нивелирлеуге мүмкіндік берді.
Мұнай кірістерінің құбылмалылығының бюджетке әсерін шектеу және бюджеттік тәртіпті арттыру ҚРҰБ-ға мұнайдан түсетін кірістердің негізгі көлемін бюджетке белгіленген трансфертпен ұштастыра отырып бағыттаудың мақсаттары болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлеріндегі бюджеттік процесс 2008 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен (бұдан әрі - Бюджет кодексі) реттеледі.
ҚРҰБ қаражатын қалыптастыру мен пайдалануды қоса алғанда, бюджет саясатының бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 26 маусымдағы № 590 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасында (бұдан әрі - бюджет саясатының тұжырымдамасы) және Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 8 желтоқсандағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасында айқындалған № 385 жыл (бұдан әрі-ҚРҰБ тұжырымдамасы).
Бюджеттік саясат тұжырымдамасы 2020 жылға дейінгі фискалдық саясатты қалыптастырудың көзқарасын, негізгі тәсілдерін және мемлекеттік қаржы саласындағы кешенді реформаларды қамтамасыз етуге бағытталған шараларды айқындайды. Бюджеттік саясат тұжырымдамасында мемлекеттік бюджет тапшылығы мен борышқа қатысты ережелер де белгіленген.
Бұл фискалдық негіз қрұқ тұжырымдамасында жетілдірілді, онда бюджеттің мұнай емес тапшылығына, үкіметтік борышқа және ҚРҰҚ активтерінің ең төменгі көлеміне қатысты қосымша ережелер белгіленді, сондай-ақ ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке трансферттер жүйесі өзгертілді.
2017 жылдан бастап Бюджет кодексіне енгізілген толықтырулар ескеріле отырып, мұнай тапшылығы деңгейі республикалық бюджеттің үш жылдығы туралы заңда бекітіледі.
Бүгінгі таңда Қазақстанның бюджеттік жүйесі бюджеттік ережелерге негізделген.
Бюджеттің тапшылығы мен мұнай емес тапшылығын шектейтін, сондай-ақ мемлекеттік қарыздың параметрлерін және ҚРҰБ қаржы активтерінің төменгі шегін белгілейтін бюджеттік ережелер мемлекеттік қаржының тұрақтылығын сақтау үшін қажет.
2018-2020 жылдары ҚРҰҚ тұжырымдамасына ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке кепілдендірілген трансферт, мұнай емес тапшылық және борышты тұрақтандыру жөніндегі қағидаларға қатысты өзгерістер енгізілді.
Ұлттық қор активтерін үкіметтік борышпен алмастырудың алдын алу мақсатында белгілі бір шектеулер енгізілді.
Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепке сәйкес Ұлттық қордан республикалық бюджетке кепілдендірілген трансферттің мөлшері 2019 - 2021 жылдары 10,1 трлн теңгені құрады. 2021 жылдың қорытындысы бойынша үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге және оны өтеуге арналған шығыстар республикалық бюджет кірістерінің 17% -. құрады.
Үкіметтік борыштың және мемлекет кепілдік берген борыштың лимиттерін айқындау мақсатында олардың көлемін Үкіметпен келісу арқылы квазимемлекеттік сектордың сыртқы қарыз алуы бойынша шектеу белгіленетін болады. Бұл шектеу Бюджет кодексінде бекітілген.
2020 жылы Бюджет кодексінде ҚРҰБ-дан кепілдендірілген трансферттің мөлшерін регламенттейтін бюджеттік ереже бекітілді. Ережеге сәйкес кепілді трансферттің мөлшері мұнайға белгіленген "кесу" бағасы кезінде мұнай секторынан ҚРҰБ-ға болжамды түсімдерден аспауға тиіс.
Мемлекеттік қаржының тұрақтылығын бағалау
Қазақстанда ел экономикасына әсер етуі мүмкін тәуекелдердің түрлерін Үкімет республикалық бюджетті жоспарлаудың негізі болып табылатын орта мерзімді кезеңге арналған әлеуметтік экономикалық даму болжамын (бұдан әрі - ЭЫДҰ) әзірлеу кезінде қарайды.
2018 жылдан бастап ПСЭР құрамында мемлекеттік қаржының тұрақтылығын бағалау ұсынылады.
Халықаралық валюта қоры сарапшыларының пікірінше, ЭҚЖЖ-да тәуекелдер жиынтығының ашылуына қарамастан, модельдеудің қолданыстағы әдістері макроэкономикалық тәуекелдердің әсер ету тетіктерінің тар ауқымын талдаумен шектеледі, экономикадағы ұсыныс аспектісі бойынша құрылған. Нәтижесінде экономикалық күйзелістердің бюджеттік позицияларға әсер ету дәрежесі жете бағаланбайды, бұл бюджеттік тәуекелдерді іске асыруға әкеледі.
Сонымен қатар, әлеуметтік - экономикалық даму көрсеткіштері бес жылға болжанады және бюджет параметрлері үш жылға жасалады. Қолданыстағы жүйеде 10 жылдан астам кезеңді қамтитын ұзақ мерзімді болжамдарды әзірлеу жөніндегі талап бекітілмеген. Халықтың қартаюы, бала туудың ұлғаюы немесе климаттың өзгеруі сияқты демографиялық көрсеткіштермен байланысты басқа елдерде байқалатын үрдіс Қазақстан үшін де өзекті, өйткені ол экономикалық өсуге, зейнетақымен қамсыздандыру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету бағдарламаларына, салық салуға және басқаларға да әсер етеді, бұл мемлекеттік бюджет параметрлеріне де әсер етеді.
Елді болжау мен жоспарлаудың қолданыстағы жүйесін бюджеттік практиканың алдыңғы қатарына жақындату мақсатында халықаралық сарапшылар Үкіметтің бюджеттік тәуекелдерді талдау және басқару және мемлекеттік қаржының тұрақтылығын бағалау жөніндегі жұмысын одан әрі жетілдіру жолындағы маңызды кезең болатын жеке құжатты жариялауды ұсынды.
2022 жылғы 1 қаңтардан бастап қабылданған бюджет заңнамасының нормасы (Бюджет кодексінің 74-бабы 1-тармағының 1-1) тармақшасы) Қазақстан Республикасының Үкіметі жоспарлы кезеңге арналған республикалық бюджет туралы заң жобасымен бір мезгілде Қазақстан Республикасының Парламентіне ұсынатын бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есепті әзірлеу үшін негіз болады.
Қазақстан үшін бюджеттік тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығын бағалау бюджет процесінде қазіргі уақытта қолданылатын стратегиялық жоспарлауға маңызды қосымша болып табылады. Бюджеттік тәуекелдерді ашу және ұзақ мерзімді тұрақтылықты бағалау саяси шешімдер қабылдау кезінде шығындар мен пайда балансын анықтауға ықпал етеді, ұзақ мерзімді қысым нүктелерін түсінуді қамтамасыз етеді.
Бюджеттің кіріс базасын нығайту цифрлық технологияларды пайдалануды ескере отырып, салықтық және кедендік әкімшілендіру сапасын арттыру бөлігінде қабылданатын шаралар есебінен жүзеге асырылады, соның нәтижесінде жыл сайын республикалық бюджеттің кірісіне қосымша түсімдердің шамамен 700-800 млрд теңгесі қамтамасыз етіледі. Соңғы 3 жылда (2019-2021 жылдар) бюджет 2,3 трлн теңгеден астам қосымша түсімдер алды (2019 жылы 916 млрд теңге, 2020 жылы 710 млрд теңге, 2021 жылы 683 млрд теңге).
2022 жылға арналған түсімдер болжамында салықтық және кедендік әкімшілендіру және оларды цифрландыру шаралары есебінен 726 млрд теңге мөлшерінде қосымша түсімдер ескерілді, бұл көлеңкелі экономика деңгейін 2018 жылғы 27% - дан 2020 жылы ЖІӨ-ге 20,2% - ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді (2019 жылы 23,7%).
Бұл бағыттағы жұмыс 2022 жылы Ақпараттық жүйелер кешені болып табылатын тауарларды қадағалаудың ұлттық жүйесінің толыққанды жұмыс істеуін ескере отырып жалғастырылатын болады.
Бұдан басқа, бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган халықаралық тәжірибені ескере отырып, салық органдарының тараптардың өзара келісімі бойынша ірі бизнестің бухгалтериясымен қашықтықтан ақпараттық өзара іс-қимылына негізделген ірі бизнестің көлденең мониторингі жөніндегі жобаны бастады, бұл болашақта салықтық қосымша есептеулер мен айыппұлдарды алып тастайды.
Трансферттік баға белгілеу туралы қолданыстағы заңнамаға сәйкес бақылау Қазақстан Республикасының (бұдан әрі - ҚР) Тауар биржалары туралы заңнамасына сәйкес биржалық тауарлармен тауар биржасында жасалған мәмілелер бойынша жүзеге асырылмайды.
2015-2020 жылдар кезеңінде стратегиялық маңызды тауарларды (мұнай, газ, мұнай өнімдері, металдар, кендер мен концентраттар, көмір, астық) экспорттаушыларда трансферттік баға белгілеу бойынша барлығы 147 тексеру жүргізілді, олардың нәтижелері бойынша бюджетке 50 млрд теңге сомаға салық өндірілді. Бұдан басқа, қазақстанның тауар биржалары арқылы өткізілген сұйытылған газ және астық бойынша 2019 жылғы мәмілелердің мониторингі кезінде импорт еліндегі (Өзбекстан, Тәжікстан, Ауғанстан) нарықтық бағалардың 10-25% - на төмендету белгіленді.
Сондай-ақ, тәжірибеде жасанды делдалдық құрылымдар құрылады, олар экспортталатын өнімді кейіннен өткізу кезінде ең төменгі тәуекелді қабылдайды және өзара байланысты Тараптар деп танылмайды.
Мұндай мәмілелер трансферттік баға белгілеу туралы заңнамамен бақыланбайды және капитал ҚР-дан шығарылады.
Салық міндеттемелерін орындауды түбегейлі жеңілдету үшін ыңғайлы және қарапайым функциялары бар мобильді қосымшалар іске қосылды. Бұл" е-Salyq - Azamat "-жеке тұлғалар үшін және 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап" Е-Salyq - business " - жеке кәсіпкерлер үшін.
Сонымен қатар, отандық салық заңнамасында жеңілдіктер болып табылатын преференциялар, кейінге қалдыру, шегерімдер, салықтарды төлеу тәсілдерінің өзгерістері және басқа да міндетті төлемдер бар.
Салықтық жеңілдіктер мен преференцияларды талдау тұрақты негізде жүргізіледі.
Қолданыстағы Салық кодексінде 277 салық жеңілдіктері бар.
Осы жеңілдіктердің сомасы 2018 жылы-4 511,4 млрд теңгені құрады.
Салықтар бөлінісінде қосылған құн салығының жеңілдіктері (бұдан әрі - ҚҚС) бойынша сома - 2 700,4 млрд теңге, корпоративтік табыс салығы (бұдан әрі - КТС) бойынша - 1 786,5 млрд теңге, қалған жеңілдіктер бойынша - 24,5 млрд теңге, яғни құрылымдағы Арыстан үлесін ҚҚС және КТС (99,5 %)бойынша жеңілдіктер алады.
2019 жылы жеңілдіктер сомасы - 4 017,7 млрд теңгені,
2020 жылы - 4 401,9 млрд теңгені құрады. Жеңілдіктердің құрылымы сақталды. Бұл жеңілдіктердің негізгі бөлігі стандартты, яғни халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді.
2020 жылы ҚҚС бойынша жеңілдіктер сомасы 3 153,4 млрд теңгені (71,6%) құрады.
2020 жылы КТС бойынша жеңілдіктер сомасы 1 224,6 млрд теңгені (27,8%) құрады.
Салықтық жеңілдіктердің көп мөлшері мемлекетке жоғалған кірістің едәуір мөлшерін құрайды.
Бюджеттік жүйенің тиімділігін арттыру мәселелері
2014-2020 жылдары бюджет жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі жұмыс бюджет саясатының тұжырымдамасына және Ұлт Жоспарына сәйкес - 100 нақты қадамға сәйкес жүргізілді.
Реформалар кешенді түрде жүргізілді. Осы кезеңдегі реформалардың негізгі бағыты - "бюджет қаражатын басқарудан" "нәтижелерді басқаруға"көшу жөніндегі жұмысты жалғастыру.
Осыған байланысты 2013 жылы нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру тұжырымдамасы (бұдан әрі - тұжырымдама) қабылданды.
Тұжырымдама осы уақытқа дейін мемлекеттік жоспарлау жүйесін одан әрі дамыту жөніндегі негізгі қағидаттар мен тәсілдерді қамтиды, сондай-ақ мемлекеттік жоспарлау мәселелері бойынша мемлекеттік саясатты іске асырудың мақсаттары мен міндеттерін айқындайды.
Негізгі қағидаттар жоғары деңгейдегі құжаттарға байланысты төменгі деңгейдегі құжаттарды әзірлеудің қажеттілігі мен заңдылығы болып табылады.
Бұл нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткіштері мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының иерархиясы негізінде декомпозиялануы және айқындалуы тиіс дегенді білдіреді.
Өз кезегінде бюджет шығыстары мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарында белгіленген нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізуге, яғни "нәтижелерді басқаруға"бағытталуы тиіс.
"Нәтижелерді басқарудың" негізгі тәсілдері мыналарды қамтиды:
бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен нәтижелеріне қарай қалыптастырылады;
шығыстарды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалар шеңберінде түпкілікті нәтижелерді негіздеуге басты назар аударылады;
бюджет қаражатын бюджет қаражатының әкімшілері және (немесе) олар іске асыратын бюджеттік бағдарламалар арасында бөлу елдің бағдарламалық құжаттарында белгіленген басымдықтарға сәйкес түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге тікелей байланысты жүзеге асырылады;
бюджет қаражаты әкімшілері қызметінің нәтижелерін бағалау қол жеткізілген нәтижелер бойынша жүзеге асырылады.
Нәтижеге бағытталған бюджеттеуді қолдану мыналарға мүмкіндік береді:
бюджет шығыстарын экономиканы дамытудың басым бағыттарына шоғырландыру;
бюджеттік бағдарламалардың күтілетін нәтижелері мен қажетті ресурстар көлемі арасында өзара байланыс орнату;
бюджет шығыстарының негізділігін арттыру;
бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін олардың жауапкершілігін арттыра отырып, мемлекеттік органдардың дербестігін кеңейту.
2021-2023 қаржы жылдарына арналған бюджетті қалыптастырудан бастап бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі енгізілді.
Бюджеттік жоспарлауда жаңа тәсілдерді енгізе отырып, бюджеттік процесс шығыстар бойынша лимиттерден емес, стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге басымдық беруден басталады.
Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджеттік өтінім шеңберінде бюджеттік инвестициялар мен бюджеттік субсидияларға арналған мәлімделген шығыстардың тиімділігін бағалауды жүзеге асырады.
Әрбір министрліктің жанынан ведомстволық бюджеттік комиссиялар құрылды, олар әкімшілердің тұрақты шығыстар бойынша өтінімін бекітеді. Тәуелсіздіктен басқа, бұл мемлекеттік органдардың деңгейінде жоспарлау сапасын арттырады.
Осылайша, бюджет заңнамасында жауапкершілікті бір мезгілде күшейте отырып, мемлекеттік органдардың дербестігінің шекаралары едәуір кеңейтілді.
Өзгерістер бюджет жобасын ұсыну, оның орындалуы туралы есеп беру және оларды Парламентте қарау форматына әсер етті. Бұл процедуралар "ақшаны басқарудан" "нәтижелерді басқаруға"көшу принципіне сәйкес нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған.
Жылдық есепті талқылау кезінде Парламентте уәкілетті тұлғалардың, бюджеттік бағдарламалар әкімшілері басшыларының тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу туралы және әкімдердің республикалық бюджеттен алынған нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттер бойынша баяндамалары тыңдалады.
2021 жылы елімізде мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі қабылданды: ҚР Президентінің Жарлықтарымен Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі жалпыұлттық басымдықтары және Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары бекітілді.
Бюджеттік процеске заңнамалық негізде интеграцияланатын Ұлттық жобалар бекітілді. Бюджет кодексінің талаптарына сәйкес ұлттық жобалардың іс-шараларын қаржыландыру бюджет жүйесінің қағидаттарын сақтай отырып, басым тәртіппен жүзеге асырылады.
Нәтижелерді бағалау жүйесі
Елімізде құрылған, нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жүйесі бағалаудың жаңа құралдарын енгізе отырып, нәтижелерді бағалау жүйесін одан әрі дамытуды талап етті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 954 Жарлығымен Облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесі олардың қызметінің тиімділігін арттыру құралы ретінде енгізілді.
Орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділігін бағалау мәні мемлекеттік органның жүктелген міндеттері мен функцияларын іске асыру дәрежесін айқындады.
Қазақстан үшін бюджет шығыстарын бағалау мәселесі нәтижеге бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін енгізу процесінде өзектілікке ие болды.
Қазіргі уақытта Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесінде бағалаудың мынадай түрлері қолданылады:
мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының іске асырылуын бағалау;
мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалау;
бюджеттік инвестициялардың іске асырылуын бағалау;
мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін бағалау.
Нәтижелерді бағалаудың барлық көрсетілген түрлері уәкілетті және жоғары тұрған органдарға тиісті қорытындылар мен ұсынымдармен бағалау нәтижелерін ұсына отырып, жыл сайынғы негізде жүргізіледі.
Сонымен қатар, бағалау нәтижелері бойынша ұсынымдарды пайдалануды талдау, сондай-ақ бюджеттік жоспарлау процесін жетілдіру бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстар бағалау нәтижелеріне сұраныста және ресурстарды бөлу бойынша шешімдер қабылдау кезінде оларды пайдалануда белгілі бір проблемалар бар екенін көрсетеді.
Бюджеттік инвестициялар
Бюджеттік саясат тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау жүйесі қайта қаралды, бұл ретте инвестициялық ұсыныстарды қалыптастыру сатысында техникалық-экономикалық негіздемелер мен жобалау-сметалық құжаттаманы (бұдан әрі - ЖСҚ) әзірлегенге дейін тиісті критерийлер бойынша жобаларды қатаң іріктеу жүргізілетін және оларды қаржыландыру схемасы айқындалатын болады.
Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау және іске асыру кезінде артық рәсімдерді қысқарту мақсатында 2013 жылы Бюджет кодексіне "бюджеттік компаратор" қағидаты бойынша мемлекеттік инвестициялық жобаларды іріктеу әдісі енгізілді, ол бюджеттік не жеке инвестициялар есебінен инвестициялық ұсыныс сатысында мемлекеттік инвестициялық жобаларды қаржыландырудың ықтимал түрі мен тәсілдерін айқындауды көздейді, яғни. жобаны Бюджеттік инвестициялық жоба, бюджеттік кредит ретінде іске асыру, заңды тұлғалардың жарғылық капиталын, мемлекеттік-жеке жобаны не жеке инвестициялар есебінен қалыптастыру немесе ұлғайту.
Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау және іске асыру үшін бюджеттік рәсімдерді жетілдіру бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан, бүгінгі таңда маңызды проблемалардың бірі-жобалар бойынша тарихи деректерді жинақтай отырып және сақтай отырып, барлық жоспарланған және іске асырылатын бюджеттік инвестициялардың толық есебі мен мониторингін бірыңғай платформада жүргізуге мүмкіндік беретін бюджеттік инвестициялар бойынша бірыңғай дерекқордың болмауы, олардың кезеңінен бастап нақты пайдалануға берілгенге дейін жоспарлау (тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу).
Осы мәселені шешу үшін қазіргі уақытта бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органмен бірлесіп мемлекеттік жоспарлаудың ақпараттық жүйесін дамыту шеңберінде "мемлекеттік инвестициялық жобалар" жекелеген модулін енгізу және дамыту мәселелерін пысықтауда.
Жоғарыда аталған ақпараттық жүйені пайдалануға енгізе отырып, барлық мүдделі мемлекеттік органдарды бірыңғай ақпараттық жүйеге қосу жолымен бизнес-процестерді оңтайландыру күтілуде, бұл Электрондық құжат айналымына толық көшуді аяқтауға мүмкіндік береді.Сондай-ақ, жоғарыда аталған модульді пайдалануға енгізу кейбір өзекті мәселелерді шешуге, оның ішінде мемлекеттік инвестициялық жобалар бойынша дерекқорды енгізу және техникалық-экономикалық негіздемелер мен ЖСҚ қарау үшін "бірыңғай терезе" тәсілін енгізуге уақтылы жәрдем көрсетеді деп күтілуде.
Толыққанды мемлекеттік-жекешелік әріптестік институты (бұдан әрі-МЖӘ) 2015 жылғы 31 Қазанда "мемлекеттік - жекешелік әріптестік туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі-МЖӘ туралы Заң) қабылдануымен енгізілді.
МЖӘ туралы заң МЖӘ-ні экономиканың көптеген салаларында іске асыру мүмкіндігін ашты, оның келісімшарттық нысандарын, сондай-ақ конкурс негізінде ғана емес, тікелей келіссөздер арқылы да шарттар жасасу мүмкіндігін кеңейтті.
2019 жылы жобалардың басымдылығы мен сапасын арттыру бойынша МЖӘ заңнамасына өзгерістер енгізілді, онда МЖӘ жобалары бойынша шешім халық үшін құндылық пен жобаның өзектілігін ескере отырып қабылдануы тиіс деп бекітілді. Жобаларды әзірлеуге кешенді және жан-жақты көзқарасты қамтамасыз ету, есепке алынбаған тәуекелдерді азайту, сыбайлас жемқорлықты азайту үшін ведомствоаралық жобалау тобын міндетті түрде құру енгізілді.
МЖӘ институтының жұмыс істеу кезеңінде 2015 жылдан бастап 2021 жылғы 1 желтоқсанға дейін жалпы сомасы 2 098 млрд теңгеге 876 МЖӘ Шарты жасалды, оның ішінде 1-санаттағы жобалар саны - 331 (1 873,3 млрд теңге), 2-санаттағы-212(118 млрд теңге), 3-санаттағы-333 (107,1 млрд теңге).
Бюджетке түсетін жүктеме МЖӘ жобаларын белгілі бір санатқа жатқызуға байланысты, өйткені 1 - санат-бюджеттен барлық шығындарды толық өтеу, 2 - санат-бюджеттен шығындарды ішінара өтеу және 3 - санат-тарифтер мен ақылы қызметтер есебінен өтелетін жобалар.
Бюджетаралық қатынастар
2020 жылдан бастап жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербес бюджеттері кеңінен енгізілген сәттен бастап Қазақстанның бюджеттік жүйесі облыстық (республикалық маңызы бар қалалар, астана), аудандық (облыстық маңызы бар қалалар), аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар, кенттер және ауылдық округтер түріндегі жергілікті бюджеттердің республикалық және үш деңгейінен тұратын мемлекеттік бюджеттің төрт деңгейлі жүйесімен ұсынылған.
Елімізде тиімді мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ету мәселелерінде жергілікті бюджеттер есебінен іске асырылатын өңірлік саясаттың маңызы зор. Өз кезегінде, жергілікті бюджеттердің табысты жұмыс істеуінде орталық пен өңірлер арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесіне маңызды рөл беріледі.
Қолданыстағы жүйеге сәйкес бюджетаралық қатынастар Жалпы сипаттағы трансферттермен (бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлар), нысаналы трансферттермен (нысаналы ағымдағы трансферттер мен даму трансферттері) және кредиттермен реттеледі.
Жалпы сипаттағы трансферттер бюджеттік қамтамасыз ету деңгейін теңестіруге (жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарын теңестіруге) және мемлекет кепілдік берген қызметтерді ұсыну үшін өңірлердің тең фискалдық мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге бағытталған.
Нысаналы трансферттер жалпы сипаттағы үш жылдық трансферттердің қолданылу кезеңінде бюджетаралық қатынастарды жедел реттеу құралы болып табылады.
Ағымдағы нысаналы трансферттер нормативтік құқықтық актілерді қабылдаудан туындайтын жергілікті бюджеттердің шығындарын өтеу үшін, ал дамуға арналған нысаналы трансферттер өңірлердің әлеуметтік инфрақұрылыммен және тіршілікті қамтамасыз ету объектілерімен қамтамасыз етілуін теңестіруге бөлінеді.
Республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлардың көлемі заңмен үш жылдық кезеңге бекітіледі және үш жыл ішінде өзгеруге жатпайды.
3 жылға бюджеттік субвенциялар мен алып қоюларды бекіту өңірлер үшін ынталандырушы сипатқа ие, өйткені әкімдерге жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу үшін жалпы сипаттағы үш жылдық трансферттердің қолданылу кезеңінде түскен қосымша табыстарға өз бетінше билік етуге мүмкіндік береді.
ЖАО болжамнан артық алған кірістер, сондай-ақ жыл басындағы бюджет қаражатының бос қалдықтары олардың иелігінде қалады және республикалық бюджетке алынбайды, бұл жергілікті бюджетке түсетін салықтар бойынша салық базасын ұлғайтуға ынталандырады.
Мәселен, егер 2013 - 2019 жылдардағы жергілікті бюджеттердің кірістері бойынша болжамның жыл сайынғы асыра орындалуы өткен жылға қарағанда орта есеппен 109,2% -. құраса, онда 2020-2021 жылдар кезеңінде өткен жылға қарағанда орта есеппен 124,5% -. құрады.
Жыл сайын жыл қорытындысы бойынша пайдаланылмаған жергілікті бюджет қаражатының қалдықтары бар. Мәселен, 2013 жылдың соңында өңірлердің бюджет қаражатының қалдықтары 98,3 млрд теңгені құрады, ал 2021 жылдың соңында 414,5 млрд теңгені құрады.
Өңірлердің бұл қаражаты әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге, оның ішінде инфрақұрылымды дамытуға дербес бағытталады.
Жергілікті бюджеттерге сыртқы факторларға тәуелді емес, тұрақты сипаттағы салық түсімдері бекітілген.
Ағымдағы салықтар, жеке табыс салығы, Әлеуметтік салық, көлік, мүлік және жер салықтары және жергілікті бюджетке түсетін басқа да алымдар ЖАО-ның тұрақты кіріс көзі болып табылады және экономикалық циклдарға аз әсер етеді.
Сонымен қатар, бұл салықтар нақты аумақтық байланысы бар және жиналуы жоғары салық базасынан алынады.
Мұның бәрі жергілікті бюджет кірістерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Сондай - ақ, 2020 жылдан бастап жергілікті бюджеттерге өңірлік экономикаларды әртараптандыру, сондай-ақ шикізаттық емес сектордың ШОБ дамыту арқылы әкімдердің салық базасын кеңейтуге мүдделілігін күшейту үшін шағын орта бизнестен (бұдан әрі-ШОБ) КТС түсімдері берілді.
Нәтижесінде 2021 жылы жергілікті бюджеттерге қосымша 304 млрд теңге немесе болжамға 70,8% (болжам - 429 млрд теңге) түсті.
Өңірдегі экономикалық белсенділікті арттыру, ШОБ дамыту және жергілікті бюджеттердің кірістерін ұлғайту бойынша ЖАО ынталандыруын күшейту мақсатында бюджеттік заңнаманы жетілдіру шеңберінде облыстық бюджеттен аудандық (облыстық маңызы бар қала) бюджетке ШОБ-тан КТС түсімдерін бөлудің шекті нормативтерін кемінде 50% бекіту көзделген.
2021 жылы жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі жетілдірілді, көрсеткіштер мен коэффициенттер олардың өзектілігі мен өңірлік ерекшелігін, халықтың өмір сүру деңгейін арттыруға бағытталғандығын ескере отырып қайта қаралды.
Өңірлердегі инфрақұрылымның ағымдағы жай-күйін ескеретін қосымша салалық коэффициенттер енгізілді.
Жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының болжамын айқындау жөніндегі тәсіл қайта қаралды. Есеп айырысу базасы ретінде әр аймақтың ағымдағы шығындарының нақты деңгейі қолданылады.
Бұл әрбір өңірдің ерекшелігін және өңірдің бір тұрғынға (бюджеттік қызметтерді алушыға) ағымдағы шығындарының қалыптасқан деңгейін объективті және барынша ескереді.
Бюджеттік жүйедегі есеп және есептілік
Бюджеттік жүйедегі реформалар есеп пен есеп беру салаларына да әсер етті.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес есептеу әдісі бойынша есептілікті қалыптастыру негіздері қаланды, осыған байланысты қазіргі уақытта мемлекеттік секторда екі ақпарат ағыны бар: кассалық негізде және есептеу әдісі бойынша.
Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарын қолдана отырып қалыптастырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігі есептеу әдісі бойынша ақпаратты білдіреді.
Бюджеттік есептілік және Бірыңғай бюджеттік сыныптаманы қолданатын бюджет жобасы кассалық негіздегі ақпарат ағыны болып табылады.
Реформаны одан әрі іске асыру үшін осы екі ақпарат ағынын біріктіру қажет, ол үшін 2024 жылдан бастап Бухгалтерлік есеп, бюджеттік есеп және Бірыңғай бюджеттік сыныптама шоттарын кодификациялау ретінде бірыңғай шоттар жоспарын қолдану көзделген.
Қазіргі уақытта республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз ету, жергілікті бюджетке есеп айырысу-кассалық қызмет көрсету, бюджеттің барлық деңгейлері бойынша кассалық негізде бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы сенімді бюджеттік есептілікті қалыптастыру, сондай-ақ есептеу әдісі бойынша шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасау жөніндегі функциялар 1994 жылдан бастап орталық уәкілетті органның құрылымында аумақтық бөлімшелері бар ведомство болып табылатын қазынашылық органдарына жүктелген бюджетті атқару жөніндегі орган.
Қазынашылық органдары ҚРҰБ - ға түсетін түсімдерді, республикалық және жергілікті бюджеттердің, сыртқы үкіметтік қарыздар мен гранттардың қаражатын, заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарын қалыптастыруға және ұлғайтуға Бірыңғай қазынашылық шотқа (бұдан әрі-БҒС) шоғырландыра отырып, оларды күнделікті жедел өңдеуді және бюджеттік есептілікті қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Қазынашылық жүйені одан әрі жетілдіру, көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру, басқа да аралас ақпараттық жүйелермен интеграциялау нәтижесінде қазіргі уақытта қазынашылық органдары жүргізілетін қаржы операцияларының ашықтығын, бюджет ақшасын экономиканың нақты секторына жедел жеткізуді, 2010 жылы 3 күннен бастап қаржылық құжаттарды өңдеуге кететін уақытты қысқарта отырып, жүйеге қатысушылармен толық қағазсыз құжат айналымын қамтамасыз етеді 2021 жылы 6 сағат.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігі
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан мемлекеттік активтерді басқару мәселелерінде белгілі бір прогреске қол жеткізді.
Квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бюджет қаражаты есебінен белсенді қаржыландыруға байланысты мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігі мемлекеттік қаржының тұрақтылығына белгілі бір әсер етеді.
Қарқынды дамып келе жатқан жеке сектор болмаған және өндіруші өнеркәсіпке тұрақты тәуелділік болмаған жағдайда, дәл осы квазимемлекеттік сектор елдің экономикалық дамуын ынталандырудың негізгі құралдарының біріне айналуы тиіс еді.
Бастапқы кезеңде квазимемлекеттік сектор субъектілерін құру мемлекеттің белгілі бір міндеттерін шешуге, оның ішінде стратегиялық маңызды және дамымаған нарықтарды дамытуға, кейіннен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бәсекелестік ортаға шығуымен экономиканың шикізаттық емес секторларында технологиялық өндірістер құруға бағытталған.
Мемлекеттің меншік иесі және басқарушы ретіндегі рөлін бөлу жүргізілді, мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі ұлттық холдингтер мен даму институттары құрылды. Бұл институт мемлекеттік аппаратқа жүктемені азайтуға және басқару мен еңбекақы төлеу мәселелерінде икемділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту мақсатында 2016 - 2020 жылдары жекешелендірудің Кешенді жоспарын іске асыру шеңберінде 506 объект сатылды, 301 объект қайта ұйымдастырылды және таратылды. Активтерді сатудан 629,5 млрд теңге түсті.
Мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту бойынша одан әрі жұмыс жекешелендірудің 2021-2025 жылдарға арналған кешенді жоспарын іске асыру шеңберінде жүргізілуде, оған 721 мемлекеттік меншік объектісі мен квазимемлекеттік сектор кіреді.
Жалпы, бұл шара Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 26 ақпандағы № 522 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды дамыту жөніндегі 2030 жылға дейінгі Тұжырымдамада көрсетілген.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 8 шілдедегі № 470 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары әзірленді, онда мемлекеттің экономикаға қатысу үлесінің көрсеткішін 14% - ға дейін төмендету жоспарланып отыр (2025 жылғы желтоқсан).
Жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан, бүгінгі таңда мемлекеттің экономикаға қатысуының едәуір үлесі және квазимемлекеттік сектор субъектілерінің көп саны сақталуда.
Бүгінгі таңда квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін ұйымдық-құқықтық нысандардың үш түрі заңнамалық түрде айқындалған: акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, республикалық және коммуналдық кәсіпорын.
Мәселен, елімізде 2021 жылы 6,4 мыңға жуық ұйым жұмыс істейді.
Олардың едәуір бөлігі (80 %) - негізінен қазыналық кәсіпорындар (4,2 мың) және шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындар (1,3 мың) ретінде жұмыс істейтін әлеуметтік (Денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт салалары).
Бұл ретте Акционерлік қоғамдар - 300, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер - 600 ("Самұрық-Қазына "ұлттық әл - ауқат қоры" АҚ (бұдан әрі-Қор) және "Бәйтерек "Ұлттық басқарушы холдингі"АҚ компаниялар тобына кіретін ұйымдарды ескере отырып).
Тұтастай алғанда, бюджеттік саясат тұжырымдамасын және ҚРҰҚ тұжырымдамасын іске асыруда қабылданған шаралар мемлекеттік қаржыны ел дамуының басым бағыттарын іске асыруға шоғырландыруға, мемлекеттік қаржыны басқарудың тиімділігін арттыруға, бюджет қаражаты мен мемлекет активтерін пайдалану сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Реформалар нәтижесінде Қазақстандағы мемлекеттік қаржыны басқару жүйесі тиісті халықаралық практика қағидаттарын сақтау бағытында ілгеріледі, мысалы:
Стратегиялық жоспарлау мен бюджет шығыстары арасындағы өзара байланыс қамтамасыз етілген;
бюджеттің ұзақ мерзімді тұрақтылығын және болашақ экономикалық күйзелістер жағдайында қажетті буферді қамтамасыз ететін фискалдық ережелер жиынтығы анықталды;
"Ашық бюджеттер" онлайн-порталын енгізу және қоғамдық кеңестерді енгізу арқылы бюджеттің ашықтығы едәуір жақсарды және азаматтардың қатысуы артты;
халықаралық стандарттарға сәйкес есептеу әдісі бойынша есеп қабылданды, бұл мемлекеттік қаржының сапасы мен ашықтығын арттырады.
1.2. Мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігінің түйінді проблемалары мен негіздемесі
Тұтастай алғанда, Үкіметтің негізгі ұлттық бағдарларға қол жеткізудегі белгіленген басымдықтары Қазақстанның 2050 жылға дейінгі стратегиясының, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының мақсаттарына сәйкес келеді.
Орта және ұзақ мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарын ескере отырып, бюджеттік саясаттың мақсаты мемлекеттік қаржының тұрақтылығын одан әрі нығайта отырып, мемлекеттік қаржының теңгерімділігін және бюджеттік тиімділікті қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар, салық-бюджет саясатын қалыптастыруда бюджеттік саясат пен ҚРҰБ тұжырымдамаларында бекітілген мемлекеттік қаржы параметрлері бойынша нысаналы бағдарларды сақтамауға байланысты елеулі проблемалар мен теріс үрдістер сақталуда.
Фискалдық саясат
Мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қордың теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында салық-бюджет саясаты ЖІӨ-ге қатысты мұнай емес тапшылықты 2025 жылға қарай 6,0% - ға дейін біртіндеп төмендету негізге алына отырып қалыптастырылуға тиіс еді.
2013-2021 жылдары индикатордың орындалу траекториясы оның тұрақсыздығымен сипатталады, 2017-2020 жылдары 2013 жылы 7,3% - дан 2017 жылы 12,4% - ға дейін және 2020 жылы 11,5% - ға күрт артады.
Ұлттық мұнай тапшылығының мақсатты мәнінің динамикасы
ҚР-ның 2025 жылға дейінгі даму жоспары және мемлекеттік бюджет, ЖІӨ-ге % - бен
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі
Орта мерзімді нысаналы бағдарлардың тұрақсыздығы салық-бюджет тұрақтылығын сақтау үшін және тұтастай алғанда Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының көрсеткіштеріне мәлімделген мәндерде қол жеткізу үшін елеулі тәуекелдердің болуын көрсетеді.
Ағымдағы шығыстарды қаржыландыруға, сондай-ақ бюджет кірістері мен шығыстарының сальдосын Елеулі түзетуге және борыштық міндеттемелерді ұлғайтуға жүгінбей, ұзақ мерзімді басымдықтарды қаржыландыруға мүмкіндік беретін шараларды айқындай отырып, фискалдық тәуекелдерді басқару жөніндегі мақсатты жұмыстың жеткіліксіздігі мемлекеттік қаржының теңгерімсіздігінің тәуекелдеріне әкелді.
Мемлекеттік шығыстар көлемінің ұлғаюы тиісті салық салынатын базамен және бюджеттің кіріс бөлігінің толықтығымен қатар жүрмеді.
2013 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңде трансферттерді есепке алмағанда мемлекеттік бюджеттің кірістері орта есеппен ЖІӨ-ге 14% -. құрады, ал мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2013 жылғы ЖІӨ-ге 20% - дан жекелеген жылдары ЖІӨ-ге 23-25% - ға дейін тұрақты өсу серпініне ие болды.
Бұл ретте мемлекеттік бюджет шығыстарының жалпы көлемінде даму бюджетінің үлесі 2013 жылғы 18,9% - дан 2021 жылы 11,6% - ға дейін қысқарды.
Кірістер бойынша шығыстардың озық өсу қарқыны ҚРҰБ-дан қаражаттың көбірек алынуына және бюджеттің фискалдық тапшылығының ұлғаюына ықпал етті.
2013 жылдан 2021 жылға дейінгі мемлекеттік бюджеттің параметрлері
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің есептері.
ҚРҰБ-дан республикалық бюджетке трансферттер түсуінің нәтижесінде 2013 жылы ЖІӨ-ге 3,9% - дан 2017 жылы ЖІӨ-ге 8,1% - ға дейін және 2020-2021 жылдары ЖІӨ-ге 6,8-5,5% - ға дейін біртіндеп өсу үрдісі байқалды.
ҚРҰҚ қаражатын пайдаланудың артуына және мұнайға әлемдік бағаның төмендеуіне байланысты 2015 жылдан бастап алғаш рет Ұлттық қордың валюталық активтерінің қысқару үрдісі байқалды, ол 2015 жылдың қорытындысы бойынша 63,4 млрд АҚШ долларын (2013 жылы 70,8 млрд АҚШ доллары) құрады және 2021 жылы 55,3 млрд АҚШ долларына жетті.
Нәтижесінде 2022-2024 жылдарға арналған ҚРҰБ параметрлерінде қаражаттың төмендетілмейтін қалдығы бойынша нысаналы көрсеткіштің мәні ЖІӨ-ге кемінде 30% мөлшерінде шектеуден асып түсті.
Бұған 2014 жылы қабылданған фискалдық саясаттың ынталандырушы ұстанымы да ықпал етті. Экономиканы қолдау бағдарламалары ҚРҰБ қаражатын айрықша пайдалану және қосымша Сыртқы қарыз алу есебінен қаржыландырылды.
COVID-19 пандемиясының салдары 2014-2015 жылдардағы дағдарыс ауқымына ұқсас экономикаға қатты әсер етті. Экономикалық белсенділіктің төмендеуіне байланысты бюджетке түсетін мұнай емес салық түсімдері азайды.
Үкіметтің 2020 жылға арналған дағдарысқа қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz