Өсімдіктердің эфир майлары
Қaзaқcтaн Реcпубликacының Ғылым және жоғары білім миниcтрлігі
Aкaдемик Е.A. Бөкетов aтындaғы Қaрaғaнды универcитеті
О.Ә. Әкен, А.Н. Әріпбай, И.Н. Әбдумәжіт
Origanum vulgare негізінде антисептикалық препаратты жасау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
6В07201- Фaрмaцевтикaлық өндіріc технологияcы білім беру бағдарламасы
Қарағандық.
2023 ж
Қaзaқcтaн Реcпубликacының Ғылым және жоғары білім миниcтрлігі
Aкaдемик Е.A. Бөкетов aтындaғы Қaрaғaнды универcитеті
Қорғауға жіберілді
Химиялық технология және мұнайхимия
кафедрасының меңгерушісі
PhD докторы________________ А.Түсіпханұлы
6В07201 - Фaрмaцевтикaлық өндіріc технологияcы білім беру бағдарламасы бойынша
Origanum vulgare негізінде антисептикалық препаратты жасау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Ізденетін дәреже: бакалавр
Орындаған студенттер: О.Ә. Әкен
А.Н. Әріпбай
И.Н. Әбдумәжіт
Ғылыми жетекші:
PhD, аға оқытушы Н.Ж. Балпанова
Қарағандық.
2023ж
Қaзaқcтaн Реcпубликacының ғылым және жоғары білім миниcтрлігі
Aкaдемик Е.A Бөкетов aтындaғы Қaрaғaнды универcитеті
Химия факультеті
6В07201 - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы білім беру бағдарламасы
Химиялық технология және мұнайхимия кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Химиялық технология және
мұнайхимия кафедрасының
меңгерушісі
PhD докторы А.Түсіпханұлы
__________________________
202 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студенттер : О.Ә.Әкен, А.Н.Әріпбай, И.Н.Әбдумәжіт
(аты, жөні)
4 курс, тобы ТФП-423к, күндізгі оқу түрі
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Origanum vulgare негізінде антисептикалық препаратты жасау.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті КЕАҚ Басқарма-Төрағасы-ректорының 09 қараша 2022ж. № 1406 бұйрығымен бекітілді.
2. Студентке аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ___ сәуір 2020 ж.
3. Жұмысқа қажетті бастапқы деректер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік деректер):
Қазақстан Фармациясы, Фармация, Өсімдік ресурстары, Фитохимия, Saudi Pharmaceutical Journal, Eurasian Chemico-Technological Journal, Planta Medica, Journal of Medicinal Plants Research және т.б. журналдарды қамтитын әдеби көздерді талдау.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) әзірленуге тиіс сұрақтар тізбесі:
Қарапайым жұпаргүл эфир майын бөліп алу және ГХ-МС әдісімен химиялық құрамын зерттеу;
Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алу технологиясын жасау;
Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алуға зертханалық регламент жасау.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т. б.).
Табиғаттағы қарапайым жұпаргүл өсімдік шикізатының суреттерін, қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық затты алудың технологиялық және аппаратуралық схемаларының суреттерін, қосалқы жұмыстар сатысының сипаттамасын және эфир майы мен антисептикалық затты алудың технологиялық процесін қамтитын кестелерді ұсыну.
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1) Қазақстан фармациясы
2) Фармация
3) Өсімдік ресурстары
4) Phytochemistry
5) Saudi Pharmaceutical Journal
6) Eurasian Chemico-Technological Journal
7) Planta Medica
8) Journal of Medicinal Plants Research
7. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі:
№
Жобаның кезеңдері
Жоба кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек, 2022
2
Бітіру жұмысының құрылымын әзірлеу
3
Жобаның кіріспенің дайындау
Қазан-Қараша, 2022
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Жобаның бөлімін дайындау
Желтоқсан, 2022
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жобаның қорытындысын дайындау
Қаңтар-Ақпан, 2023
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Ғылыми жетекшінің консультациялары
Сәуір, 2023
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Бітіру жұмымсын плагиатқа тексеру және нормалық бақылауға өткізу
Сәуір, 2023
8
Бітіру жұмысын алдын ала қорғауға ұсыну
М6+амыр, 2023
9
Дипломдық жобаны сын-пікірге ұсыну
Мамыр, 2023
10
Дипломдық жобаның ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр, 2023
11
Қорғауға баяндама дайындау
Мамыр, 2023
12
Дипломдық жобаны қорғау
Мамыр, 2023
АК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні __ қыркүйек 2022 ж.
Ғылыми жетекші ____________ Н.Ж. Балпанова PhD, аға оқытушы
Тапсырманы қабылдады: студенттер ________ О.Ә. Әкен
________ А.Н. Әріпбай
________ И.Н. Әбдумәжіт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.1 Өсімдіктердің эфир майлары. Таралуы және қасиеттері ... ... ... ... .
12
1.2 Эфир майларын бөлу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Эфир майларының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.4 Өсімдіктердің эфир майлары бар препараттар ... ... ... ... ... ... ... .
1.5 Lamiáceae тұқымдасының эфир майлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6 Қарапайым жұпаргүлдің фармакологиялық қасиеттері ... ... ... ... ...
20
26
30
2 Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1 Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3 Қарапайым жұпаргүл (Origanum vulgare L.) эфир майы бар антисептикалық құралды алу технологиясын жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 Қарапайым жұпаргүлдің өсімдік шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ...
37
37
3.2 Қарапайым жұпаргүлден эфир майын бөлу және оның химиялық құрамын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3.3 Қолды профилактикалық өңдеу үшін құрамында спирт бар құралдар құрамын негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралды алу технологиясын әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
43
3.5 Орауға, таңбалауға, тасымалдауға және сақтауға қойылатын нормативтік талаптар.
45
4 Қарапайым жұпаргүл эфир майының микробқа қарсы белсенділігі
5 Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралдың сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Нормативті сілтемелер
Дипломдық жобада келесі нормативті құжаттарға сілтемелер қолданылған:
- ҚР МЖМБС 5.03.016-2009. Жоғары оқу орындарында дипломдық жұмысты (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер;
- МЕМСТ 25336-82. Зертханалық шыны ыдыстар мен жабдықтар. Түрлері, негізгі параметрлері және өлшемдері;
- МЕМСТ 8.417-81. Өлшем бірліктерді қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Физикалық шамалар бірліктері;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 1. - Алматы: Жібек жолы баспа үйі, 2008. - 592 б;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 2. - Алматы: Жібек жолы баспа үйі, 2009. - 804 б.
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 3. - Алматы: Жібек жолы баспа үйі, 2014. - 872 б.
- КСРО Мемлекеттік фармакопеясы XI. - Медицина, - 1987. 1 шығарылым. - 336 б;
- КСРО Мемлекеттік фармакопеясы XI. - Медицина, - 1987. 2 шығарылым. - 400 б;
- ССТ 91500.05.001-00. Дәрілік заттар сапасының стандарттары. Негізгі ережелер.
Анықтамалар, белгілеулер және қысқартулар
АНҚ - аналитикалық нормативті құжат
ҚЖ - қосымша жұмыстар
г - грамм
ҚР МФ - Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы
ГХМС - газ хроматографиясы-масс-спектроскопия
кГц - килогерц
Бм - микробиологиялық бақылау
Бт - технологиялық бақылау
Бх - химиялық бақылау
кг - килограмм
ЗР - зертханалық регламент
мкл - микролитр
мкг - микрограмм
мл - миллилитр
Mr - молекулярлы масса
мм - миллиметр
мин - минут
а.т. - аса таза
ЖФМ - жалпы фармакопеялық мақала
б. - бет
см - сантиметр
СҮ - стандартты үлгі
т. - том
ТП - технологиялық процесс
ЗТҚ - заттарды таңбалау және қаптау
ФМ - фармакопеялық мақала
ФСҮ - фармакопеялық стандарттты үлгі
х.т. - химиялық таза
т.ү.т. - талдау үшін таза
ЭМ - эфир майлары
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Жұқпалы аурулардың алдын алу және емдеуде профилактикалық антисептиканың маңызы зор. Оны жүргізу кезінде денсаулық сақтау ұйымдарында медицина қызметкерлерінің қолдарын гигиеналық және хирургиялық өңдеуге көп көңіл бөлінеді. Қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі COVID-19 вирусының профилактикасында да антисептикалық құралдардың рөлі ерекше, сондықтан олар аса жоғары сұранысқа ие.
Қолға арналған антисептикалық құралдардың құрамы олардың түрімен анықталады. Бұл ретте бір түрдегі антисептикалық дәрілер халық арасында күнделікті қолдану үшін препараттың тиімділігін арттыратын бірнеше белсенді компоненттерді қамтуы мүмкін. Қолға арналған антисептиктердің түрлері: спирттер негізінде; органикалық қышқылдар негізінде; беттік белсенді компоненттермен, оттегіге қаныққан компонеттермен және т.б. Қолға арналған антисептикада белсенді ингредиент повидон-йод, изопропанол, этанол болуы мүмкін. Антисептиктер полиакрил қышқылы пропиленгликоль сияқты қоюландырғыштарды, глицерин сияқты ылғалдандырғыштарды, сондай-ақ өсімдіктердің эфир майларын қамтуы мүмкін. Қолға арналған құрамында спирт бар антисептиктер, антибиотиктер мен туберкулездің микробактерияларына төзімді бактерияларды қоса алғанда, бактериялардың көптеген түрлерін жояды. Олар тұмау, АИВ және ЖРВИ вирустары сияқты вирустардың әртүрлі түрлеріне қарсы жоғары вирусологиялық белсенділігімен сипатталады, бірақ құтыру вирусына қарсы тиімді болып табылмайды. Сондай-ақ, қолға арналған құрамында сприті бар антисептиктер саңырауқұлақтарды да жоюға қабілетті. Микробтармен тиімді күресу үшін қолға арналған антисептиктердегі спирттің концентрациясы 60%-дан жоғары болуы тиіс. Қолға арналған құрамында спирт бар антисептикалық құралдарды тұрмыстық жағдайларда, адамдар көп жиналатын жерлерде, сабын және қол жуғыш қолжетімсіз жерлерде қолдану ұсынылады.
Жұқпалы аурулардың алдын алу және емдеуде профилактикалық антисептиканың маңызы зор. Оны жүргізу кезінде денсаулық сақтау ұйымдарында медицина қызметкерлерінің қолдарын гигиеналық және хирургиялық өңдеуге көп көңіл бөлінеді. Дәріханалық ұйымдар мен фармацевтикалық кәсіпорындардың қызметкерлері, сондай-ақ, әсіресе, стерильді дәрілік заттарды дайындау кезінде қолға гигиеналық өңдеу жүргізу қажет. Антисептиктер ретінде спирттер, гуанидиндер, бояғыштар, галоид-, оттегі-, альдегид-, құрамында фенол бар және басқа да қосылыстар қолданылады [1].
Жоғарыда айтылғандар денсаулық сақтау ұйымдарында қолды қауіпсіз және тиімді профилактикалық өңдеу үшін экологиялық таза этил спиртін қазақстандық өсімдіктерден алынған биологялық белсенді қосылыстармен біріктіріп сапалы антисептикалық құралды алу көкейге қонымды екенін көрсетеді. Мұндай антисепкалық құралдарды қолдану персоналға жеке гигиена ережелерін сақтауға, ауруханаішілік инфекцияларды ескертуге және импорттық антисептикалық құралдарға тәуелділікті төмендетуге мүмкіндік береді.
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайы.
Шағын аумақтарды оңдеуге арналған заманауи тиімді антисептиктерге және қолдануға дайын дезинфекциялық құралдарға қойылатын талаптар қатал және әртүрлі. Бұл - микробқа қарсы жоғары белсенділік, сыртқы әсерлерге неғұрлым бейімделген микроорганизмдерді басу қабілеті, микробқа қарсы әсердің толық спектрі (бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар), теріге деструктивті әсердің болмауы, теріні өңдеудің ұсынылатын режимдерінде персонал мен пациенттердің денсаулығы үшін толық, экологиялық қауіпсіздік.
Өсімдіктердің эфир майлары осындай кең микробқа қарсы спектрге ие. Эфир майларына әлемдік нарықтағы сұраныс 2018 жылы 226,9 килотоннды құрады [2]. Болжам бойынша, ол 2019 жылдан 2025 жылға дейінгі кезеңде орта есеппен 8,6%-ға артады. Тамақ, парфюмерлік-косметикалық және фармацевтикалық өнеркәсіп сияқты салалардың қарқынды өсуі осы өнімге деген сұранысты арттырады.
Эфир майлары фармацевтикалық және медициналық мақсаттарда пайдалы болады деп болжанады, өйткені әдеттегі дәрілер мен дәрілердің көпшілігіне қарағанда, олардың елеулі жанама әсерлері жоқ. Эфир майларының негізгі заттары - терпендер және терпеноидтар. Бұл кластағы көптеген заттар ісікке қарсы [3], қабынуға қарсы [4,5], ыстықты түсіретін [6], бактерияға қарсы [7], инфекцияға қарсы [8], вирусқа қарсы, спазмолитикалық [9,10] белсенділіктерге ие, бұл жаңа дәрілік препараттарды жасау үшін әлеуетті көздер ретінде, қауіпсіз және тиімді қолданудың жаңа перспективаларын аша отырып, эфир майларын қолдануға мүмкіндік береді.
Дәрілік заттардың мемлекеттік тізілімінде және дәрілік заттардың анықтамалығында құрамына эфир майлары немесе олардың компоненттері кіретін препараттардың 80-нен астам атауы бар. Дәрілік препараттардың құрамына кіретін ең көп таралған эфир майлары: эвкалипт майы, шалфей, анис, аир, жалбыз майы және құрамында біршама мөлшерде 1,8-цинеол, ментол, лимонен, гераниол, борнеол, линалоол және т. б. терпендер.
Бүгінгі таңда Австрия, Германия, Индия, Қазақстан, Нидерланды, Ресей, Украина, Швейцария мемлекеттері эфир майлары мен терпендер негізіндегі препараттарды шығарады, олар қабынуға қарсы, жараны басатын, антисептикалық, антибактериалды құралдар ретінде, жоғарғы тыныс жолдары аурулары, жұмсақ тіндердің қабынуы кезінде, өт айдағыш жолдардың және асқазан-ішек жолы ауруларын емдеуде кеңінен қолданылады.
Фитопрепараттарды қолданудың терапиялық мүмкіндіктерін кеңейту негізгі әсер ететін және қосымша заттардың ұтымды үйлесуіне және дәрілік түрлердің түрленуіне мүмкіндік береді.
Эфир майы дербес дәрілік зат ретінде шығарылады, сонымен қатар кешенді препараттардың құрамына кіреді. Фармацевтикалық кәсіпорындар эфир майлары бар 20-дан астам түрлі дәрілік түрлерді шығарады, мысалы, аэрозольдар, бальзамдар, гельдер, тамшылар, жақпалар, тұнбалар, спрейлер, таблеткалар және т. б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралды жасау технологиясын жасау болып табылады.
Зерттеу мақсатына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
қарапайым жұпаргүл эфир майын бөлу және ГХ-МС әдісімен химиялық құрамын зерттеу;
қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алу технологиясын жасау;
қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алуға арналған зертханалық регламентті жасау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қарапайым жұпаргүл эфир майы негізінде жаңа антисептикалық құрал жасалды.
Жүргізілген биоскринингтің нәтижесінде қарапайым жұпаргүл эфир майы грамоң бактериялардың 6 штаммына, грамтеріс бактериялардың 2 штаммына, саңырауқұлақтың 1 штаммына қатысты микробқа қарсы белсенділік танытатыны анықталды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.
Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралды алуға зертханалық регламент әзірленді.
Әдеби шолу
Өсімдіктердің эфир майлары. Таралуы және қасиеттері.
Эфир майлары - ұшқыш, күшті иісі мен дәмі бар, май тәрізді (майлы), суда ерімейтін, негізінен түссіз немесе әлсіз боялған сұйықтықтар. Нағыз майларға қарағанда, жеңіл фракциялардан тұратын эфир майларының көпшілігі қағазда майлы дақтар қалдырмайды, себебі бөлме температурасында буланады (ұшып кетеді). Егер өндірісте политерпендердің ауыр фракцияларын эфир майларында қалдырса (әдетте фармацевтикалық өнеркәсіпке кететін), онда майлар тек ішінара буланады. Эфир майлары өсімдіктерде түзіледі. Өте күшті физиологиялық және фармакологиялық қасиеттері бар. Таза күйінде оларды майларды жұтып, су буымен айдап алады, кейбір жерлерде сығымдағышпен сығылады немесе сұйық көмірқышқылымен және басқа еріткіштермен сығылады. Эфир майларының көпшілігі спиртпен (спирттегі эфир майларының ерігіштігі спирт концентрациясына байланысты), бензинмен, эфирмен, липидтермен, майлармен, балауыздармен және басқа липофильді заттармен жақсы ериді және осы нысандарда парфюмерияда (парфюмерлік-косметикалық өнеркәсіп) кеңінен қолданылады. Сонымен қатар эфир майлары тамақ өнеркәсібінде - дәмдеуіштерде де қолданылады.
Эфир майларын атау және ажырату үшін сол эфир майы алынған өсімдік атауын қолданады: жалбызды, лавандалы, қызғылт және т.б. [11].
Өсімдіктерден хош иісті заттар алуды адамдар шамамен 7000 жыл бұрын үйренген. Ежелгі Мысыр қорымдарында археологтар дәрілік эфирмайлы өсімдіктердің ізін, олардың хош иісті құтыларын тапқан. Ладан, сандал және мирра Жоғарғы Өсиет (Ветховый Завет) кітаптарында кездескен. Шөптер туралы ғылымның негізін қалаушылар - ежелгі Мысыр тұрғындары, біздің дәуірге дейін төрт мың жыл бұрын эфирмайлы өсімдіктерді терапевтік және косметикалық мақсаттарда, сондай-ақ мәйіттерді бальзамдау құралы ретінде кеңінен пайдаланған. Олар үйде және түзде қолдануға арналған хош иістерді бөліп жіктеген. Діни рәсімдер мен мемлекеттік дәрежедегі аса маңызды іс-шараларды орындау міндетті түрде ладанды балауызбен бірге жүргізілді, өйткені бұл хош иіс өлім-жітімнің әрқайсының жанын ашуға жоғары күштерге көмектеседі деп есептелді. Балауызбен хош иістенген шарларды биші-күңдер шаштарына өрген: билеп, қызып тұрған тері жабынына жанасқан балауыз еріп, қоршаған ауа нәзік қоздырғыш жұпар иістерге толған.
Ежелгі Мысырда қолданылған ароматты өсімдіктер туралы кейбір деректерді саркофагтардағы және табыт қабырғаларындағы жазбалардан алуға болады. Бүгінгі таңда осындай жазбалардың ішіндегі белгілі ең көнесі шамамен б.э.д. 2800 жылға сәйкес келеді. Пирамидалардың ішінен бензой эфирінің көптеген майларының құрамына кіретін ладанның айқын иісі бар май және жақпамай шөлмектері, косметика банкалары табылған.
Ежелгі мысырлықтар өсімдік тектес түрлі табиғи заттардың экстракттарын пайдалана отырып, пилюля, суппозиторий, паста және жақпамай түріндегі сыртқа және ішке қолдануға арналған дәрілік препараттарды, сондай-ақ ұнтақ және ароматты ысқылау сияқты косметикалық заттарды жасай алған. Дәл осы ежелгі Мысырда жүзім, қарбыз, сарымсақ, пияз, кориандр, тмин, анис, туя және т.б. сияқты пайдалы эфирмайлы өсімдіктерді медициналық және косметикалық мақсаттарда пайдалану дәстүрі туды.
Мәдениеті өте жоғары дамыған мысырлықтар эфир майларын химиялық айдау процесі жайында білген жоқ, олар эфир майларын сығымдау және механикалық сығу арқылы алды. Ежелгі мысырлықтардың қабірлерінде археологтар елге кипарис және туи майларын әкелу фактілері туралы айтылған иероглификалық мәтіндері бар саз тақтайшаларын тапты, бұл сол алыс уақыттарда эфир майларының сауда айналымында жүргенінің көрнекті дәлелі болып табылады.
Ежелгі гректер мысырлардан медицина саласындағы мәліметтердің көп бөлігін алып, өсімдіктердің емдік қасиеттері мен олардың хош иісті туындыларын табандылықпен зерттеуді жалғастырды. Олар өсімдік эфир майлары мен эссенциялары адамның ағзасы мен психикасына әртүрлі әсер ететінін анықтады, яғни босаңсытып, ұйықта да, сергітіп, белсенді әрекеттерге ынталандыра да алатын түсінді.
Шөптер мен гүлдерден шипалы хош иісті компоненттерді абсорбирлеу үшін гректер Жерорта теңізі елдерінің аумағында өсетін зәйтүн ағашы жемістерін кеңінен қолданған. Ароматталған зәйтүн майы емдік және косметикалық мақсатта пайдаланылған. Мирра - Шығыс Африкада өсетін ағаштардың сары-қоңыр шайыры болып табылатын ең көне хош иісті ингредиенттердің бірі. Шайқасқа баратын грек жауынгерлері міндетті түрде өздерімен зәйтүн майы мен миррадан жасалған антисептикалық және жараны басатын әсері бар емдік жақпаны алып жүрген.
Гүлдер мен шөптердің майлары мен эссенциялары жараларды, тұрмыстық жарақаттарды, ішкі ағза ауруларын емдеу үшін қолданылған. Австралияның аборигендері терапевтикалық мақсатта шай ағашы жапырақтарынан жасалған күшті антисепкалық әсері бар шырынды пайдаланған. Оның жапырақтарын мұқият ұсақтап, ботқа жасап, жаралар мен жарақаттарға қалыңдап жаққан, содан кейін жылы жапқышпен жауып қоятын болған. Осындай компресстерді пайдаланғанның арқасында жаралар бірнеше күннің ішінде жазылып кететін болған. Ресми медицинамен мойындалған әсері басым табиғи антисептиктердің бірі шай ағашы жапырақтарының майы жүздеген жылдар бойы әртүрлі мақсаттарда қолданылған. Қазіргі таңға дейін де қолданылып келеді.
Классикалық медицинаның негізін салушы болып есептелінетін Гиппократ эфирмайлы дәрілік өсімдіктердің айтарлықтай мөлшерін сипаттап берді. Шөппен емдеу теориясына атақты ежелгі римдік дәрігер Гален мол үлесін қосқан. Ол қазіргі таңда галенді деп аталатын эфирмайлы өсімдіктердің түпнұсқа классификациясын жасаған және жақпамайлардың прототипі болып табылатын салқын кремді ойлап тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы ғылымға баға жетпес үлес қосқан - атақты Шығыс дәрігері Ибн Сина (980-1037 жж.). Оның ғылыми қолжазбаларында дәрілік өсімдіктердің 800-ден астам түріне ақпарат берілген және әрқайсысының адам ағзасына әсері сипатталған. Ол өсімдіктерден эфир майларды химиялық айдау әдісін ойлап тапты. Ибн Сина ароматерапияны - табиғи хош иістердің (эфир майларының) иіс сезу орталықтары арқылы адамға әсер етуінің эстетикалық әдістемесін танымал етті.
XII ғасырдың басынан бастап өсімдік эфир майларының негізіндегі шығыс хош иістері белгілі болып, Батыс Еуропа елдерінде кеңінен танылады. Еуропалықтар тасшөп, розмарин, лаванда сияқты жергілікті өсімдіктерді белсенді пайдалана бастады.
Орта ғасырдың көптеген қолжазбаларында өсімдік текті эфир майларын алудың әртүрлі әдістері туралы мәліметтер бар. Кітап басып шығару пайда болғаннан бері бұл рецепттер өсімдіктерді сипаттауға арналған арнайы кітап баспаларында жарық көре бастады. Анағұрлым күрделі құрамды дәрі-дәрмектер дәріханаларда сатылды, ал жеңіл дәрілер: лаванда тамшылары, шөптік жастықшалар, жақпамайлар үй жағдайында дайындалды.
Еуропада емдік және хош иісті эфир майларының дамуына және жаппай таралуына күшті түрткі болған жағдай - жұқпалы инфекциялық аурулардың (оба, шешек) эпидемиялары. Егер адамдарда өздерімен бірге ароматты эфир майларына шыланған дезинфекциялаушы әсері бар гүл жинақтары немесе шарлар болмаса, қоғамдық орындарда жүруге тыйым салынған.
Алайда, хош иісті өсімдіктердің артықшылықтары антисептикалық немесе қабынуға қарсы қасиеттермен ғана шектелмейді. Иіс естеліктерді жандандыруы, адамның көңіл-күйін өзгертуі мүмкін екені бәріне мәлім. Қазіргі уақытта Ұлыбританияда, АҚШ-та және көптеген басқа да мемлекеттерде ароматерапия адамдарды емдейтін және тыныштандыратын жүйенің бөлігі ретінде дамып келеді. Майлар массажда, ванна үшін жиі қолданылады немесе оларды физикалық және эмоционалдық көңіл-күйді жақсартатын хош иіс алу үшін жағады. Бұл тәсілдердің барлығы ежелгі халықтарға белгілі болған, сондықтан терапиядағы хош иісті пайдалану дәстүрі жалғасып келеді.
Химия өнеркәсібінің қарқынды дамуы жасанды синтезделген дәрілік препараттардың табиғатпен жасалған табиғи заттардың ығыстырылуына алып келді. Ароматерапия көп жылдар бойы сұранысқа ие болмай қалды.
Бірте-бірте Батыстың медициналық рецептеріне Үндістан, Қытай және Азияның басқа да елдері отаны болып саналатын эфирлік майлы дәрілік өсімдіктердің көп саны кірді. Американдық және австралиялық континенттердегі эфирлік майлы флора өкілдері де шеттен тыс қалмады. Шай ағашы, қалампыр, герань, сандал, эвкалипт, жалбыз, лаванда эфир майлары - бұл жасанды синтезделген дәрі-дәрмектерді ығыстыра алмайтын, бірақ оларға лайықты бәсекелестікті құрайтын заманауи ароматерапия арсеналының ең танымал өкілдері.
Жыл сайын экологиялық жағдай мен фармацевтикалық нарықтың стихиялық коммерциялануының нашарлауы жағдайында Артқа, Табиғатқа, табиғи дәрілік заттарға! ұраны қазіргі заман тенденциясына айналды. Адамдар бірте-бірте қазіргі заман медицинасының шамасы барлық нәрсеге қауқарлы еместігін, денсаулығына әр адам өзі қамқор болу керек екенін түсініп жатыр және эфир майларының үлкен әлеуетін ашу үстінде.
Ароматерапия эфир майларының адам ағзасына әсер ету түрлері мен әдістері туралы білім саласы ретінде күн сайын танымал болып, келесі міндеттерді шешеді:
шаршауды басу, жұмысқа қабілеттілікті арттыру, қалжыраудың және стресстік жағдайлардың алдын алу, ұйқыны жақсарту;
ағзаның иммундық статусын ынталандыру, адамның бейімделу қасиеттерін арттыру;
спортшылардың төзімділігін арттыру;
жүрек-қантамыр жүйесі ауруларының алдын алу;
өкпенің созылмалы спецификалық емес ауруларын емдеу;
ағзадағы канцерогенді процестердің алдын алу.
Қазіргі уақытта эфир майлары адамның эмоционалдық жағдайына әсер ететін құралдар ретінде, сондай-ақ емдеу мақсатында пайдаланылады. Ароматерапия әдістері психиатрияда, неврологияда, дерматологияда, отоларингологияда белсенді қолданылады. Эфир майлары күйік, суық тию және қабыну ауруларын емдеу және алдын алу үшін көмектеседі.
Ароматерапия кезінде майлардың табиғилығын ескеру қажет, себебі жасанды синтезделген эфир майларының тиісті физиологиялық әсері болмауымен қатар уытты әсер көрсетуі мүмкін.
Эфир майлары - жеңіл тұтанғыш заттар. Бұл эфир майларымен демалған кезде, олардың хош иісі тікелей миға түседі дегенді білдіреді. Біздің иіс сезу қабілетіміз - мимен тікелей байланысқан және эмоцияларды бақылау орталығы деп саналатын жалғыз сезім. Эфир майлары оттегін жасушаларға тасымалдайды. Олар зеңге қарсы, бактерияға қарсы, вирусқа қарсы, дезинфекциялық, ісікке қарсы және антисептикалық зат деп айтуға толық негіз бар. Эфир майымен бас ауруы, ұйқысыздық, көңіл-күйдің ауытқуы кезінде демалған тиімді.
Ароматерапия әдістері уытты емес, аллергия туғызбайды. Бөлме температурасында эфир майының иісі тез таралады және температура жоғарылаған сайын таралуы жылдамдай береді. Эфир майларының клиникалық әсері аурудың бастапқы сатысында, сондай-ақ қалпына келтіру кезеңінде аса тиімді.
Эфир майын тағайындау сол тағайындалатын майдың қасиеттерімен байланысты. Сондай-ақ оларды қолданудың қарсы көрсетілімдері де бар:
- жеке бастың иіске төзімсізділігі;
- гүлденген өсімдікке аллергия;
- асқыну сатысындағы бронх демікпесі;
- психоздар [12].
Бүгінгі таңда көптеген елдердің ғалымдары майлар мен иістердің емдік қасиеттерін зерттеуді жалғастыруда, бірақ хош иістердің барлық қасиеттерін әлі ешкім анықтай алмады. Алайда, олардың адамға әсер ету ауқымы кең және алуан түрлі екені жоққа шығарылмайды. Мысалы, ғалымдар эфир майлары мынадай қабілеттерге ие екенін мойындады:
- иммундық қорғанысты арттыру, инфекцияларға қарсы тұру қабілетін күшейту;
- улы заттардың әсерін азайту, олардың әсерінен кейін ағзаның қалпына келуіне ықпал ету;
- ақыл-ойдың жұмысқа қабілеттілігін және жалпы психофизикалық жағдайын жақсарту;
- үйлесімділікті жақсарту;
- шаршауды, жайсыздықты, қауырттылықты басу;
- өкпе ауруымен ауыратын науқастарды оңалтуға ықпал ету;
- қартаюды баяулату.
Отандық медицинада емдеу-профилактикалық құралдары ретінде лаванда, лимон, эвкалипт, розмарин, фенхель (аскөк), қалампыр майы және бұрышталған жалбыз майын - барлығы жеті май қолдануға ұсынылған.
Өсімдік патшалығында эфир майларын түзетін екі мыңнан астам өсімдік бар. Эфир майлары - айқын иісі бар мөлдір, түссіз немесе сәл боялған сұйықтықтар. Эфир майларының құрамына кіретін әртүрлі органикалық және бейорганикалық заттардың саны 120-дан 500-ге дейін өзгеріп тұрады. Нағыз эфир майы - қымбат өнім: мысалы, раушан эфир майының бір литрін алу үшін бір тоннадан астам жапырақшаларды өңдеу қажет [13].
Эфир майларының құрамына терпендер мен терпеноидтар, ароматты қосылыстар, қаныққан және қанықпаған көмірсутектер, альдегидтер, органикалық қышқылдар және т.б. кіреді. Эфир майларының сапасын таңдау көрсеткіші қолдану саласына байланысты және олардың табиғилығымен, парфюмерлік, фармакологиялық, дәм-иіс қасиеттерімен анықталады.
Эфир майларының құрамы өсімдіктің түріне, оның хемотипіне, өсімдіктің жиналған жылындағы ауа райы жағдайына, шикізатты сақтау жағдайына, эфир майларын алу тәсіліне, сондай-ақ сақтау ұзақтығына да байланысты болады.
Эфир майлары өте күшті әсер ететінін және абайлап қарауды талап ететінін ескеру керек. Атап айтқанда, эфир майын таза түрде теріге жағуға болмайды: оны алдын ала базалық маймен сұйылту керек. Маймен жанасқаннан кейін теріні дереу тазалау қажет. Эфир майын ішке қабылдау қатты улануға әкелуі мүмкін. Эфир майларын балалар мен жануарларға қол жетпейтін жерлерде сақтау қажет. Көзге түсуден сақтау керек, түсіп кеткен жағдайда көздің шырышты қабатын тез арада судың көп мөлшерімен жуып, дәрігерге қаранған жөн.
Эфир майлары - тұтану температурасы төмен, ұшқыш, жанғыш заттар. Буып-түю кезінде (медицинада және ароматерапияда арнайы терапиялық мақсаттағы, парфюмерлік өнімдерді қалыпты пайдалану жағдайларынан басқа) дем алудан және терімен жанасудан аулақ болу керек:
өнеркәсіпте: эфир майларын басқа заттар сияқты қолдану қауіпсіздік паспорттарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылуы керек (material safety data sheet-MSDS ағылшын терминіне сәйкес келеді);
азық-түлік өнімдері мен дәрілік заттарда: эфир майларының ішке қолданылуына тек тамақ өнімдерінің құрамында (сусындар, кондитерлік өнімдер) немесе арнайы фармацевтикалық препараттарда (валидол, аскөк суы) ғана жол беріледі;
тұрмыста: хош иісті заттар толық жанбаған жағдайда (ароматты таяқшалар, темекі, т. б.) зиянды заттар, соның ішінде полициклдік ароматты көмірсутектер (ПАК) сияқты кейбір канцерогендер пайда болуы мүмкін.
Көптеген эфир майлары мен олардың компоненттерінің таза күйінде уыттылығы әдетте LD50 0.5-10 гкг-ға жақын.
Эфир майлары негізінен тамақ өнімдерін, сусындарды, тұрмыстық химия бұйымдарын хош иістендіруге, фармацевтикалық өнеркәсіпте, медицинада және ароматерапияда, сондай-ақ еріткіштер (скипидар) ретінде қолданылады. Ароматерапия тек қана хош иіспен емдеуді ғана емес, оларды фармакотерапия ережелеріне сәйкес, басқа дәрілік заттарды қолдану сияқты пайдалануды білдіреді.
Цитрус, жалбыз, иланг-иланг эфир майлары және қылқан жапырақты ағаштардан алынған скипидар кеңінен қолданылады.
Эфир майлары мен эфир майлы өсімдік шикізаты биологиялық белсенділіктің кең спектріне ие, сонымен қатар көп жағдайда әсер ету нүктесі бронхтар, бүйрек, бауыр болып табылады, солар арқылы ағзадан шығарылады [14].
1.2. Эфир майларын бөліп алу әдістері
Өсімдіктерден эфир майларын алудың бірнеше жолы бар.
Су буымен айдау әдісі (дистилляция) жапырақтарды, гүлдерді, шөптерді, тамырларды, қылқан жапырақты бұтақтарды, мүкті өңдеуде кең таралған, кейіннен сұйықтық буын конденсациялаумен булауға негізделген және су буының эфир майларын тарту қабілеті. Эфир майларын осы әдіспен алу үшін бу түзуші, айдау текшесі, тоңазытқыш және қабылдағыш кіретін айдау агрегаты қолданылады. Бу түзгіштен бу айдау текшесіне келіп, шикізаттан эфир майын алады. Су мен майдың буынан тұратын қоспа тоңазытқышта сұйықтыққа айналады, содан кейін май бөлінетін қабылдағышқа түседі.
Механикалық сығу әдісі шикізат құрамында эфир майы көп болған жағдайларда қолданылады, (мысалы, цитрус жемістері). Цитрустық эфир майы престеу немесе центрифугалау әдісімен алынады.
Тұндыру әдісі (мацерация) хош иісті гүлдерді өңдеуде қолданылады. Эфир майы 60-70°С дейін қыздырылған май немесе бейтарап маймен алынады. Бір майда гүлдердің жаңа мөлшерін 10-15 ретке дейін тұндыруға болады.
Экстрагирлеу әдісі шикізаттан эфир майын алатын қандай да бір жеңіл қайнайтын органикалық еріткішті (этанол) пайдалануға мүмкіндік береді. Содан кейін алынған май мен хош иісті заттары бар ерітіндіні шикізаттан құйып, еріткіштен айдайды. Қалдықта шайыр, балауыз қоспасы бар эфир майы қалады. Бұл өнім экстракт деп аталады.
Қыздырусыз жұтылу әдісі (анфлераж) раушан, жасмин сияқты гүлдердің кейбір түрлері үшін қолданылады, олар жиналғаннан кейін біршама уақыттан соң эфир майының жаңа мөлшерін бөледі. Ол майлардың эфир майларын сіңіру қасиетіне негізделген. Бұл ретте гүл жапырақшаларын жинағаннан кейін рамасы бар шыны бетіне жағылған шошқа немесе бұқа майының жұқа қабатына орналастырады. Гүлдер 24-72 сағатқа қалдырылады, содан кейін жаңа гүлдер партиясымен ауыстырылады. Май эфир майымен барынша сіңірілген кезде, оны спиртпен жуады. Содан кейін спирт буланып, абсолютті өнім алынады.
Ұшқыш еріткіштермен экстракция әдісі эфир майын шикізаттан оңай қайнайтын еріткішпен (иіссіз бензолмен) алуға негізделген. Өсімдік шикізаты бар металл себеттерді экстрагирлеу үшін еріткішке салады. Экстракцияны шикізаттың бір бөлігімен бірнеше рет қайталайды. Еріткіш эфир майымен қаныққан кезде, оны жояды. Түбінде хош иісті заттар, балауыз қалады. Егер экстракцияға құрғақ өсімдіктер - шайырлар, тамырлар, тұқымдар, мүк ұшыраса, онда вакуум түбінде қалған хош иісті өнім резиноид деп аталады. Бұл - парфюмерия үшін дайын өнім. Егер экстракцияға гүлдер: шегілгүл, мимоза, раушан, жасмин ұшыраса, бұл өнім конкрет деп аталады, мұндай жағдайда балауызды жою үшін спиртпен өңдейді, кейін спиртті жояды.
Резиноидтар, шайырдың хош иісті сығындылары. Эфир майларын еріткіштердің көмегімен алуды шайырлар үшін хош иісті сығындыларды алуда қолдануға болады. Ағаш немесе өсімдік зақымданған жерде қоюланған зат пайда болады, шайыр дегеніміз осы. Өндіріс қажеттілігі үшін шайырды қабық немесе діңгек кесінділерін жасай отырып алынады. Шығыңқы шайыр ауада қатаяды. Хош иісті шайырлардың табиғи экстракттары еріткіштердің (гексан немесе спирт) көмегімен алынады, оларды сүзу және кейіннен дистилляциялау арқылы жояды.
Көміртегі қос тотығы көмегімен алу - бұл салыстырмалы түрде жаңа әдіс, ХХ ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап ғана қолданылуда. Өнімнің құны жабдықтың қымбат болуына байланысты жоғары. Процесс парфюмерлік өнеркәсіп үшін әзірленген. Осылайша алынған майлар жоғары сапалы, таза және табиғи болып табылады.
Гидродиффузия (перколяция) - экстракт алудың ең заманауи тәсілі. Будың шашыраңқы ағысы (спрей) жоғарыдан төмен қарай торға салынған өсімдік материалы арқылы өткізіледі. Нәтижесінде, алынған конденсацияланған бу мен эфир майы қоспасынан тұратын сұйықтық салқындатылады.
Әртүрлі тәсілдермен алынған эфир майлары өсімдіктерден бөлінетін заттардың айнымас жиынтығы емес. Бұл ыстық будың әсерінен компоненттердің кейбір құрамдас бөліктерінің өзгеруі, ұшуымен байланысты. Сонымен қатар, эфир майын алу үшін бастапқы материал жаңадан кесілген ғана емес, кейбір жағдайларда кептірілген болуы мүмкін [12].
1.3 Эфир майларының химиялық құрамы
Эфир майы - сығу, экстракция, дистилляция арқылы өсімдік материалдарынан алынатын хош иісті заттардың концентрацияланған, ұшқыш қоспасы. Эфир майларының арқасында өсімдіктер өзінің қайталанбас хош иісіне ие, бұл ретте майлардың ең көп концентрациясы (4%-дан 0,1%-ға дейін) міндетті түрде гүлдерде ғана емес, қабыққа да, жемістерге да, жапырақтарға да, шайырларға да, тіпті тамырларға да тән болуы мүмкін. Эфир майларын шырша, қарағай, майқарағай және басқа да ағаштарды өңдеу кезінде жиналатын қалдықтардан да алуға болады. Майлардың шоғырлануы тек өсімдіктің сорты мен түріне, өсіру жағдайларына ғана емес, сонымен қатар материалды жинау уақытына, даму кезеңіне және басқа да көптеген факторларға байланысты. Қазіргі уақытта 2000-нан астам эфир майлары бар.
Эфир майы, термин ретінде, ежелгі ғалымдардың даналығы мен қателігінен туындайды: эфир термині заттың ұшқыштығы түсінігінің нақты анықтамасы емес, бұл ұғым лексикалық тұрғыдан сәйкес келмейді. Эфир майлары май болып табылмайды және майлар класына ешқандай қатысы жоқ, олар хош иісті көмірсутектерден тұрады және май дақтарын қалдырмай, қағаз парақтан 30-180 минуттан кейін буланып кетеді.
Хош иістің әрбір тамшысы химиялық қосылыстардың бірнеше тобын қамтиды: альдегидтер мен кетондардан спирттер мен эфирлерге дейін. Және бірнеше ондаған химиялық заттардан тұрады, әрбір топ адам ағзасына әсер етеді:
қышқылдар - қабынуға қарсы және ауруды сездірмейтін әсер;
спирттер - бактерицидті, вирусқа қарсы әсер, адамның көңіл-күйін жақсартады, иммунитетті нығайтады;
альдегидтер - қабынуға қарсы әсер, орталық жүйке жүйесін тыныштандырады, қан қысымын төмендетеді, дене қызуының жоғарылауына ықпал етеді;
эфирлер - қабынуға қарсы әсер, жүйке жүйесін тыныштандырады, терінің тітіркенуін тудырмайды;
майлы қышқылдар - ауырсынуды басатын, қабынуға қарсы әсер, қан қысымын реттейді, иммунитет пен ақыл-ой қызметін арттырады;
гистаминдер - ас қорыту жүйесін ынталандырады, бронхтың жиырылуына ықпал етеді, вирустың ену орнында қан тамырларын кеңейтеді;
кетондар - бактерицидті әсер, иммундық жүйені ынталандырады;
гормондар - көптеген ағзалар мен жүйелердің жұмыс істеуіне әсер етеді;
терпендер - бактерицидті әсер, ауырсынуды басатын қасиетке ие, терінің қызаруын, аллергиялық реакцияны тудырады;
фенолдар - бактерицидті және вирусқа қарсы әсер, иммунитетті ынталандырады, теріні тітіркендіреді [12].
1.4 Өсімдік эфир майлары бар препараттар
Эфир майлары (ЭМ) - өсімдіктерде түзілетін және олардың иісін тудыратын органикалық заттардың ұшқыш сұйық қоспалары. Эфир майларының құрамына көмірсутектер, спирттер, күрделі эфирлер, кетондар, лактондар, хош иісті компоненттер және т. б. кіреді. Қазіргі уақытты эфир майларынан 1000-нан аса қосылыс бөлінген, ЭМ фармацевтік өнімдер өндірісіндегі дәм мен иістің корригенттері сияқты қосымша заттар ретінде жиі қолданылады, алайда фармацевтикалық субстанциялар ретінде кең таралмаған, бірақ зерттеулер ЭМ әртүрлі фармакологиялық қасиеттерге ие екенін көрсетті.
Негізгі эфир майлы өсімдіктердің әлемдік ассортименті 30-40 түрден тұрады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы мына түрлер: Citrus, Abies, Coriandrum, Juniperus, Rosa, Geranium және т. б., олардың құрамына тек моноциклді монотерпендер ғана емес, сонымен қатар олардың ізашары ациклді монотерпендер: гераниол, линалоол, цитронеллол және т. б. кіреді. Бұл осы бағыттағы зерттеулердің өзектілігін және эфир майларымен дәрілік заттардың ассортиментін кеңейту мүмкіндігін көрсетеді.
1-кесте Құрамында эфир майы бар дәрілік препараттардың ассортименті
№
Эфир майы
Негізгі компоненттері
Қосылыс класы
ДП
1.
Анис
транс-анетол (84-93%), цис-анетол, метилхавикол, анис альдегиді и т.б.
ароматты қосылыстар
Бромгексин 8
Бронхосан
Кеуде эликсирі
Доктор Тайсс анис майы
Кармолис
Нашатыр-анис тамшысы
Омнитус
Стопангин
1-кестенің жалғасы
Стрепсилс
2.
Қалампыр
эвгенол (70%-дан аса), эвгенол ацетаты (13%-ға дейін), кариофиллен и т.б.
ароматты қосылыстар
Золотая звезда
Кармолис
Паронтал
Эфилипт
Эфквамон
3.
Жұпаргүл
тимол (50%-ға дейін), карвакрол, геранилацетат
ароматты қосылыстар
Бронхосан
Валосердин
4.
Қытай сасыршөбі
сасыршөп альдегиді (80%-дан кем емес), бензальдегид
ароматты қосылыстар
Золотая звезда
Кармолис
5.
Лаванда
линалоол (30-35%), мирцен, α- және β-оцимендер
ациклді монотерпендер
Амелотекс
Виброцил
Долгит
Индометацин Софарма
Кармолис
Кетопрофен Врамед
Матарен плюс
Судокрем
Фарматекс
Хранитель
Эспол
6.
Лимон
α-лимонен (90%-ға дейін), цитраль, геранилацетат и т.б.
моноциклді монотерпендер
Гепатромбин
Кармолис
Доктор-МОМ жөтелге қарсы лимонды пастилкалары
1-кестенің жалғасы
Стрепсилс, бал-лимон дәмі бар соруға арналған таблеткалар
7.
Ащы жалбыз
Ментол (90%-ға дейін), α- және β-пинен, дипентен, фелландрен, цинеол и др.
моноциклді монотерпендер
Аспектон
Бромгексин 8
Бом-Бенге
Бронхосан
Валокордин
Валосердин
Геделикс
Гексорал
Гексорал ТАБС
Гэвкамен
Доктор Тайсс Анги Септ
Золотая звезда
Ингалипт
Кармолис
Корвалдин
Жалбызды таблеткалар
Никоретте
Олиметин
Пиносол
Септолете
Стрепсилс
Стрепсилс, бал-лимон дәмді соруға арналған таблеткалар
Уролесан
Фитолизин
Эвкасепт
1-кестенің жалғасы
Эргокальциферол
8.
Самырсын
мирцен, цис- және транс-β-оцимендер, дипентен, α- және γ-терпинендер и т.б.
ациклді монотерпендер
Мукофитин
Уролесан
Уролесан Н
Эвкасепт
9.
Раушан
Розеол, гераниол, цитронеллол
ациклді монотерпендер
Бронхикум С
10.
Розмарин
α- және β-пинендер (30%), камфен (20%), борнеол, цинеол, камфора
бициклді монотерпендер
Долобене
Кармолис
Пульмекс
ТераФлю Бро
11.
Қарағай
α- және β-пинендер, кадинен, борнеол, борнилацетат
бициклді монотерпендер
Гепатромбин
Долобене
Пиносол
Туссамаг суық тиюге қарсы бальзам
Фитолизин
Эвкабал Бальзам С
12.
Жебіршөп
тимол (30%-ға дейін), карвакрол және т.б.
ароматты монотерпеноидтар
Бромгексин 8
Бронхикум ингалят
Кармолис
Релиф
13.
Сәлбен
цинеол (15%-ға жуық), D-α-пинен, α-және β-туйон, D-борнео және D-камфора
моноциклді және бициклді монотерпендер
Бронхолин Сәлбен
Кармолис
Фитолизин
1-кестенің жалғасы
14.
Фенхель
анетол (50-60%), фенхон и т.б.
ароматты қосылыстар
Бромгексин 8
Бронхосан
Гризеофульвин-Фаркос
Плантекс
15.
Эвкалипт
цинеол, D-пинен, камфен, фенхен, шүйгіншөп, майлы и капронды альдегидтер
моноциклді монотерпендер
Бромгексин 8
Бронхосан
Бронхикум эвкалипт майы бар бальзам
Бронхикум ингалят
Доктор МОМ(R) Колд Раб
Доктор МОМ(R) Рабон
Золотая звезда
Ингалипт
Каметон
Пектусин
Пиносол
Пульмекс
Санорин эвкалипт майы бар
Септолете
Стрепсилс ментол және эвкалиптпен
Суприма-плюс
ТераФлю Бро
Туссамаг суық тиюге қарсы бальзам
Фитолизин
Эфир майлары көбінесе жақпамайлар мен тамшыларда қолданылады. Пероральді қолданылатын дәрілік препараттардың ассортиментін кеңейту үшін капсулаларды, атап айтқанда жұмсақ желатинді капсулаларды пайдаланған тиімді, өйткені жұмсақ капсулалар липофильді заттарды ағзаға оңай қол жетімді түрде - ерітіндіде сақтауға және жеткізуге қабілетті аз ғана ДФ-ның бірі болып қалады 1-суретте келтірілгендей.
1-сурет Фармакологиялық әсері бойынша эфир майларының таралуы
Соңғы жылдары синтетикалық құралдардың өнеркәсіптік өндірісінің жоғары деңгейіне қарамастан, табиғи өнімге сұраныс айтарлықтай артып келеді. Осыған байланысты эфир майлы, дәрілік және хош иісті өсімдіктерге деген қажеттілік де арту үстінде 2-суретте келтірілгендей.
2-сурет Эфир майы бар дәрілік түрлер
1.5 Lamiáceae тұқымдасының эфир майлары
Ерінгүлділер (Lamiaceae) - 210-ға жуық тұқымды және 3500-ге жуық түрді қамтитын өсімдіктер тұқымдастары, олардың көпшілігі - біржылдық және көпжылдық шөптер, сирек жағдайда жартылай бұталар мен бұталар түрінде кездеседі және тек аз ғана түрі ағаш тәріздес, олардың арасында ресми және халықтық медицинада кеңінен қолданылатын өсімдіктер бар [16].
Сабақтар көбінесе төрт қырлы, кейбіреулерінде дөңгелек. Жапырақтары әрдайым қарама-қарсы орналасады. Бөбешік жапырақтары болмайды. Гүл тостағаншасында әрдайым жеміс болады, көбіне қоңырау тәріздес, сирек жағдайда сопақ түрде. Жемісі төртке бөлінген жаңғақша, гүл тостағаншасына салынған, 1 немесе 3 жаңғақшадан тұруы сирек, бірақ ешқашан қорапты да, жидекті де немесе басқа да түрлер болмайды. [17].
Ең жаңа деректер бойынша, Lamiaceae тұқымдасы жер бетінде таралуы бойынша 3 орынды алады. Қазақстанда олар далада, өзендердің, көлдердің құмды және сазды жағалауларда, тұзды шалғындарда және батпақты жерлерде, қиыршық тас беткейлерінде және жартас жарықтарында кездеседі, сондай-ақ таулы, таудың субальпиялық белдеуінде, мұздықтар мен қар үйінділеріне дейін мекендейді [18].
Фармакологтар, химиктер, ботаниктер және өсімдік өсірушілер жүргізетін кешенді зерттеулер емдік жағынан құнды өсімдіктерді анықтауға және оларды медициналық практикада пайдалануға мүмкіндік берді. Lamiaceae тұқымдастарының көптеген түрлері эфир майларын бөліп шығаратын өсімдіктердің барлық немесе кейбір бөліктерінде темір болуымен анықталады. Бұл майлар хош ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Aкaдемик Е.A. Бөкетов aтындaғы Қaрaғaнды универcитеті
О.Ә. Әкен, А.Н. Әріпбай, И.Н. Әбдумәжіт
Origanum vulgare негізінде антисептикалық препаратты жасау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
6В07201- Фaрмaцевтикaлық өндіріc технологияcы білім беру бағдарламасы
Қарағандық.
2023 ж
Қaзaқcтaн Реcпубликacының Ғылым және жоғары білім миниcтрлігі
Aкaдемик Е.A. Бөкетов aтындaғы Қaрaғaнды универcитеті
Қорғауға жіберілді
Химиялық технология және мұнайхимия
кафедрасының меңгерушісі
PhD докторы________________ А.Түсіпханұлы
6В07201 - Фaрмaцевтикaлық өндіріc технологияcы білім беру бағдарламасы бойынша
Origanum vulgare негізінде антисептикалық препаратты жасау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Ізденетін дәреже: бакалавр
Орындаған студенттер: О.Ә. Әкен
А.Н. Әріпбай
И.Н. Әбдумәжіт
Ғылыми жетекші:
PhD, аға оқытушы Н.Ж. Балпанова
Қарағандық.
2023ж
Қaзaқcтaн Реcпубликacының ғылым және жоғары білім миниcтрлігі
Aкaдемик Е.A Бөкетов aтындaғы Қaрaғaнды универcитеті
Химия факультеті
6В07201 - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы білім беру бағдарламасы
Химиялық технология және мұнайхимия кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Химиялық технология және
мұнайхимия кафедрасының
меңгерушісі
PhD докторы А.Түсіпханұлы
__________________________
202 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студенттер : О.Ә.Әкен, А.Н.Әріпбай, И.Н.Әбдумәжіт
(аты, жөні)
4 курс, тобы ТФП-423к, күндізгі оқу түрі
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Origanum vulgare негізінде антисептикалық препаратты жасау.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті КЕАҚ Басқарма-Төрағасы-ректорының 09 қараша 2022ж. № 1406 бұйрығымен бекітілді.
2. Студентке аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ___ сәуір 2020 ж.
3. Жұмысқа қажетті бастапқы деректер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік деректер):
Қазақстан Фармациясы, Фармация, Өсімдік ресурстары, Фитохимия, Saudi Pharmaceutical Journal, Eurasian Chemico-Technological Journal, Planta Medica, Journal of Medicinal Plants Research және т.б. журналдарды қамтитын әдеби көздерді талдау.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) әзірленуге тиіс сұрақтар тізбесі:
Қарапайым жұпаргүл эфир майын бөліп алу және ГХ-МС әдісімен химиялық құрамын зерттеу;
Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алу технологиясын жасау;
Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алуға зертханалық регламент жасау.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т. б.).
Табиғаттағы қарапайым жұпаргүл өсімдік шикізатының суреттерін, қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық затты алудың технологиялық және аппаратуралық схемаларының суреттерін, қосалқы жұмыстар сатысының сипаттамасын және эфир майы мен антисептикалық затты алудың технологиялық процесін қамтитын кестелерді ұсыну.
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1) Қазақстан фармациясы
2) Фармация
3) Өсімдік ресурстары
4) Phytochemistry
5) Saudi Pharmaceutical Journal
6) Eurasian Chemico-Technological Journal
7) Planta Medica
8) Journal of Medicinal Plants Research
7. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі:
№
Жобаның кезеңдері
Жоба кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек, 2022
2
Бітіру жұмысының құрылымын әзірлеу
3
Жобаның кіріспенің дайындау
Қазан-Қараша, 2022
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Жобаның бөлімін дайындау
Желтоқсан, 2022
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жобаның қорытындысын дайындау
Қаңтар-Ақпан, 2023
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Ғылыми жетекшінің консультациялары
Сәуір, 2023
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Бітіру жұмымсын плагиатқа тексеру және нормалық бақылауға өткізу
Сәуір, 2023
8
Бітіру жұмысын алдын ала қорғауға ұсыну
М6+амыр, 2023
9
Дипломдық жобаны сын-пікірге ұсыну
Мамыр, 2023
10
Дипломдық жобаның ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр, 2023
11
Қорғауға баяндама дайындау
Мамыр, 2023
12
Дипломдық жобаны қорғау
Мамыр, 2023
АК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні __ қыркүйек 2022 ж.
Ғылыми жетекші ____________ Н.Ж. Балпанова PhD, аға оқытушы
Тапсырманы қабылдады: студенттер ________ О.Ә. Әкен
________ А.Н. Әріпбай
________ И.Н. Әбдумәжіт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.1 Өсімдіктердің эфир майлары. Таралуы және қасиеттері ... ... ... ... .
12
1.2 Эфир майларын бөлу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Эфир майларының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.4 Өсімдіктердің эфир майлары бар препараттар ... ... ... ... ... ... ... .
1.5 Lamiáceae тұқымдасының эфир майлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6 Қарапайым жұпаргүлдің фармакологиялық қасиеттері ... ... ... ... ...
20
26
30
2 Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1 Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3 Қарапайым жұпаргүл (Origanum vulgare L.) эфир майы бар антисептикалық құралды алу технологиясын жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 Қарапайым жұпаргүлдің өсімдік шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ...
37
37
3.2 Қарапайым жұпаргүлден эфир майын бөлу және оның химиялық құрамын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3.3 Қолды профилактикалық өңдеу үшін құрамында спирт бар құралдар құрамын негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралды алу технологиясын әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
43
3.5 Орауға, таңбалауға, тасымалдауға және сақтауға қойылатын нормативтік талаптар.
45
4 Қарапайым жұпаргүл эфир майының микробқа қарсы белсенділігі
5 Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралдың сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Нормативті сілтемелер
Дипломдық жобада келесі нормативті құжаттарға сілтемелер қолданылған:
- ҚР МЖМБС 5.03.016-2009. Жоғары оқу орындарында дипломдық жұмысты (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер;
- МЕМСТ 25336-82. Зертханалық шыны ыдыстар мен жабдықтар. Түрлері, негізгі параметрлері және өлшемдері;
- МЕМСТ 8.417-81. Өлшем бірліктерді қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Физикалық шамалар бірліктері;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 1. - Алматы: Жібек жолы баспа үйі, 2008. - 592 б;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 2. - Алматы: Жібек жолы баспа үйі, 2009. - 804 б.
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 3. - Алматы: Жібек жолы баспа үйі, 2014. - 872 б.
- КСРО Мемлекеттік фармакопеясы XI. - Медицина, - 1987. 1 шығарылым. - 336 б;
- КСРО Мемлекеттік фармакопеясы XI. - Медицина, - 1987. 2 шығарылым. - 400 б;
- ССТ 91500.05.001-00. Дәрілік заттар сапасының стандарттары. Негізгі ережелер.
Анықтамалар, белгілеулер және қысқартулар
АНҚ - аналитикалық нормативті құжат
ҚЖ - қосымша жұмыстар
г - грамм
ҚР МФ - Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы
ГХМС - газ хроматографиясы-масс-спектроскопия
кГц - килогерц
Бм - микробиологиялық бақылау
Бт - технологиялық бақылау
Бх - химиялық бақылау
кг - килограмм
ЗР - зертханалық регламент
мкл - микролитр
мкг - микрограмм
мл - миллилитр
Mr - молекулярлы масса
мм - миллиметр
мин - минут
а.т. - аса таза
ЖФМ - жалпы фармакопеялық мақала
б. - бет
см - сантиметр
СҮ - стандартты үлгі
т. - том
ТП - технологиялық процесс
ЗТҚ - заттарды таңбалау және қаптау
ФМ - фармакопеялық мақала
ФСҮ - фармакопеялық стандарттты үлгі
х.т. - химиялық таза
т.ү.т. - талдау үшін таза
ЭМ - эфир майлары
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Жұқпалы аурулардың алдын алу және емдеуде профилактикалық антисептиканың маңызы зор. Оны жүргізу кезінде денсаулық сақтау ұйымдарында медицина қызметкерлерінің қолдарын гигиеналық және хирургиялық өңдеуге көп көңіл бөлінеді. Қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі COVID-19 вирусының профилактикасында да антисептикалық құралдардың рөлі ерекше, сондықтан олар аса жоғары сұранысқа ие.
Қолға арналған антисептикалық құралдардың құрамы олардың түрімен анықталады. Бұл ретте бір түрдегі антисептикалық дәрілер халық арасында күнделікті қолдану үшін препараттың тиімділігін арттыратын бірнеше белсенді компоненттерді қамтуы мүмкін. Қолға арналған антисептиктердің түрлері: спирттер негізінде; органикалық қышқылдар негізінде; беттік белсенді компоненттермен, оттегіге қаныққан компонеттермен және т.б. Қолға арналған антисептикада белсенді ингредиент повидон-йод, изопропанол, этанол болуы мүмкін. Антисептиктер полиакрил қышқылы пропиленгликоль сияқты қоюландырғыштарды, глицерин сияқты ылғалдандырғыштарды, сондай-ақ өсімдіктердің эфир майларын қамтуы мүмкін. Қолға арналған құрамында спирт бар антисептиктер, антибиотиктер мен туберкулездің микробактерияларына төзімді бактерияларды қоса алғанда, бактериялардың көптеген түрлерін жояды. Олар тұмау, АИВ және ЖРВИ вирустары сияқты вирустардың әртүрлі түрлеріне қарсы жоғары вирусологиялық белсенділігімен сипатталады, бірақ құтыру вирусына қарсы тиімді болып табылмайды. Сондай-ақ, қолға арналған құрамында сприті бар антисептиктер саңырауқұлақтарды да жоюға қабілетті. Микробтармен тиімді күресу үшін қолға арналған антисептиктердегі спирттің концентрациясы 60%-дан жоғары болуы тиіс. Қолға арналған құрамында спирт бар антисептикалық құралдарды тұрмыстық жағдайларда, адамдар көп жиналатын жерлерде, сабын және қол жуғыш қолжетімсіз жерлерде қолдану ұсынылады.
Жұқпалы аурулардың алдын алу және емдеуде профилактикалық антисептиканың маңызы зор. Оны жүргізу кезінде денсаулық сақтау ұйымдарында медицина қызметкерлерінің қолдарын гигиеналық және хирургиялық өңдеуге көп көңіл бөлінеді. Дәріханалық ұйымдар мен фармацевтикалық кәсіпорындардың қызметкерлері, сондай-ақ, әсіресе, стерильді дәрілік заттарды дайындау кезінде қолға гигиеналық өңдеу жүргізу қажет. Антисептиктер ретінде спирттер, гуанидиндер, бояғыштар, галоид-, оттегі-, альдегид-, құрамында фенол бар және басқа да қосылыстар қолданылады [1].
Жоғарыда айтылғандар денсаулық сақтау ұйымдарында қолды қауіпсіз және тиімді профилактикалық өңдеу үшін экологиялық таза этил спиртін қазақстандық өсімдіктерден алынған биологялық белсенді қосылыстармен біріктіріп сапалы антисептикалық құралды алу көкейге қонымды екенін көрсетеді. Мұндай антисепкалық құралдарды қолдану персоналға жеке гигиена ережелерін сақтауға, ауруханаішілік инфекцияларды ескертуге және импорттық антисептикалық құралдарға тәуелділікті төмендетуге мүмкіндік береді.
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайы.
Шағын аумақтарды оңдеуге арналған заманауи тиімді антисептиктерге және қолдануға дайын дезинфекциялық құралдарға қойылатын талаптар қатал және әртүрлі. Бұл - микробқа қарсы жоғары белсенділік, сыртқы әсерлерге неғұрлым бейімделген микроорганизмдерді басу қабілеті, микробқа қарсы әсердің толық спектрі (бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар), теріге деструктивті әсердің болмауы, теріні өңдеудің ұсынылатын режимдерінде персонал мен пациенттердің денсаулығы үшін толық, экологиялық қауіпсіздік.
Өсімдіктердің эфир майлары осындай кең микробқа қарсы спектрге ие. Эфир майларына әлемдік нарықтағы сұраныс 2018 жылы 226,9 килотоннды құрады [2]. Болжам бойынша, ол 2019 жылдан 2025 жылға дейінгі кезеңде орта есеппен 8,6%-ға артады. Тамақ, парфюмерлік-косметикалық және фармацевтикалық өнеркәсіп сияқты салалардың қарқынды өсуі осы өнімге деген сұранысты арттырады.
Эфир майлары фармацевтикалық және медициналық мақсаттарда пайдалы болады деп болжанады, өйткені әдеттегі дәрілер мен дәрілердің көпшілігіне қарағанда, олардың елеулі жанама әсерлері жоқ. Эфир майларының негізгі заттары - терпендер және терпеноидтар. Бұл кластағы көптеген заттар ісікке қарсы [3], қабынуға қарсы [4,5], ыстықты түсіретін [6], бактерияға қарсы [7], инфекцияға қарсы [8], вирусқа қарсы, спазмолитикалық [9,10] белсенділіктерге ие, бұл жаңа дәрілік препараттарды жасау үшін әлеуетті көздер ретінде, қауіпсіз және тиімді қолданудың жаңа перспективаларын аша отырып, эфир майларын қолдануға мүмкіндік береді.
Дәрілік заттардың мемлекеттік тізілімінде және дәрілік заттардың анықтамалығында құрамына эфир майлары немесе олардың компоненттері кіретін препараттардың 80-нен астам атауы бар. Дәрілік препараттардың құрамына кіретін ең көп таралған эфир майлары: эвкалипт майы, шалфей, анис, аир, жалбыз майы және құрамында біршама мөлшерде 1,8-цинеол, ментол, лимонен, гераниол, борнеол, линалоол және т. б. терпендер.
Бүгінгі таңда Австрия, Германия, Индия, Қазақстан, Нидерланды, Ресей, Украина, Швейцария мемлекеттері эфир майлары мен терпендер негізіндегі препараттарды шығарады, олар қабынуға қарсы, жараны басатын, антисептикалық, антибактериалды құралдар ретінде, жоғарғы тыныс жолдары аурулары, жұмсақ тіндердің қабынуы кезінде, өт айдағыш жолдардың және асқазан-ішек жолы ауруларын емдеуде кеңінен қолданылады.
Фитопрепараттарды қолданудың терапиялық мүмкіндіктерін кеңейту негізгі әсер ететін және қосымша заттардың ұтымды үйлесуіне және дәрілік түрлердің түрленуіне мүмкіндік береді.
Эфир майы дербес дәрілік зат ретінде шығарылады, сонымен қатар кешенді препараттардың құрамына кіреді. Фармацевтикалық кәсіпорындар эфир майлары бар 20-дан астам түрлі дәрілік түрлерді шығарады, мысалы, аэрозольдар, бальзамдар, гельдер, тамшылар, жақпалар, тұнбалар, спрейлер, таблеткалар және т. б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралды жасау технологиясын жасау болып табылады.
Зерттеу мақсатына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
қарапайым жұпаргүл эфир майын бөлу және ГХ-МС әдісімен химиялық құрамын зерттеу;
қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алу технологиясын жасау;
қарапайым жұпаргүл эфир майы бар қолға арналған антисептикалық құралды алуға арналған зертханалық регламентті жасау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қарапайым жұпаргүл эфир майы негізінде жаңа антисептикалық құрал жасалды.
Жүргізілген биоскринингтің нәтижесінде қарапайым жұпаргүл эфир майы грамоң бактериялардың 6 штаммына, грамтеріс бактериялардың 2 штаммына, саңырауқұлақтың 1 штаммына қатысты микробқа қарсы белсенділік танытатыны анықталды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.
Қарапайым жұпаргүл эфир майы бар антисептикалық құралды алуға зертханалық регламент әзірленді.
Әдеби шолу
Өсімдіктердің эфир майлары. Таралуы және қасиеттері.
Эфир майлары - ұшқыш, күшті иісі мен дәмі бар, май тәрізді (майлы), суда ерімейтін, негізінен түссіз немесе әлсіз боялған сұйықтықтар. Нағыз майларға қарағанда, жеңіл фракциялардан тұратын эфир майларының көпшілігі қағазда майлы дақтар қалдырмайды, себебі бөлме температурасында буланады (ұшып кетеді). Егер өндірісте политерпендердің ауыр фракцияларын эфир майларында қалдырса (әдетте фармацевтикалық өнеркәсіпке кететін), онда майлар тек ішінара буланады. Эфир майлары өсімдіктерде түзіледі. Өте күшті физиологиялық және фармакологиялық қасиеттері бар. Таза күйінде оларды майларды жұтып, су буымен айдап алады, кейбір жерлерде сығымдағышпен сығылады немесе сұйық көмірқышқылымен және басқа еріткіштермен сығылады. Эфир майларының көпшілігі спиртпен (спирттегі эфир майларының ерігіштігі спирт концентрациясына байланысты), бензинмен, эфирмен, липидтермен, майлармен, балауыздармен және басқа липофильді заттармен жақсы ериді және осы нысандарда парфюмерияда (парфюмерлік-косметикалық өнеркәсіп) кеңінен қолданылады. Сонымен қатар эфир майлары тамақ өнеркәсібінде - дәмдеуіштерде де қолданылады.
Эфир майларын атау және ажырату үшін сол эфир майы алынған өсімдік атауын қолданады: жалбызды, лавандалы, қызғылт және т.б. [11].
Өсімдіктерден хош иісті заттар алуды адамдар шамамен 7000 жыл бұрын үйренген. Ежелгі Мысыр қорымдарында археологтар дәрілік эфирмайлы өсімдіктердің ізін, олардың хош иісті құтыларын тапқан. Ладан, сандал және мирра Жоғарғы Өсиет (Ветховый Завет) кітаптарында кездескен. Шөптер туралы ғылымның негізін қалаушылар - ежелгі Мысыр тұрғындары, біздің дәуірге дейін төрт мың жыл бұрын эфирмайлы өсімдіктерді терапевтік және косметикалық мақсаттарда, сондай-ақ мәйіттерді бальзамдау құралы ретінде кеңінен пайдаланған. Олар үйде және түзде қолдануға арналған хош иістерді бөліп жіктеген. Діни рәсімдер мен мемлекеттік дәрежедегі аса маңызды іс-шараларды орындау міндетті түрде ладанды балауызбен бірге жүргізілді, өйткені бұл хош иіс өлім-жітімнің әрқайсының жанын ашуға жоғары күштерге көмектеседі деп есептелді. Балауызбен хош иістенген шарларды биші-күңдер шаштарына өрген: билеп, қызып тұрған тері жабынына жанасқан балауыз еріп, қоршаған ауа нәзік қоздырғыш жұпар иістерге толған.
Ежелгі Мысырда қолданылған ароматты өсімдіктер туралы кейбір деректерді саркофагтардағы және табыт қабырғаларындағы жазбалардан алуға болады. Бүгінгі таңда осындай жазбалардың ішіндегі белгілі ең көнесі шамамен б.э.д. 2800 жылға сәйкес келеді. Пирамидалардың ішінен бензой эфирінің көптеген майларының құрамына кіретін ладанның айқын иісі бар май және жақпамай шөлмектері, косметика банкалары табылған.
Ежелгі мысырлықтар өсімдік тектес түрлі табиғи заттардың экстракттарын пайдалана отырып, пилюля, суппозиторий, паста және жақпамай түріндегі сыртқа және ішке қолдануға арналған дәрілік препараттарды, сондай-ақ ұнтақ және ароматты ысқылау сияқты косметикалық заттарды жасай алған. Дәл осы ежелгі Мысырда жүзім, қарбыз, сарымсақ, пияз, кориандр, тмин, анис, туя және т.б. сияқты пайдалы эфирмайлы өсімдіктерді медициналық және косметикалық мақсаттарда пайдалану дәстүрі туды.
Мәдениеті өте жоғары дамыған мысырлықтар эфир майларын химиялық айдау процесі жайында білген жоқ, олар эфир майларын сығымдау және механикалық сығу арқылы алды. Ежелгі мысырлықтардың қабірлерінде археологтар елге кипарис және туи майларын әкелу фактілері туралы айтылған иероглификалық мәтіндері бар саз тақтайшаларын тапты, бұл сол алыс уақыттарда эфир майларының сауда айналымында жүргенінің көрнекті дәлелі болып табылады.
Ежелгі гректер мысырлардан медицина саласындағы мәліметтердің көп бөлігін алып, өсімдіктердің емдік қасиеттері мен олардың хош иісті туындыларын табандылықпен зерттеуді жалғастырды. Олар өсімдік эфир майлары мен эссенциялары адамның ағзасы мен психикасына әртүрлі әсер ететінін анықтады, яғни босаңсытып, ұйықта да, сергітіп, белсенді әрекеттерге ынталандыра да алатын түсінді.
Шөптер мен гүлдерден шипалы хош иісті компоненттерді абсорбирлеу үшін гректер Жерорта теңізі елдерінің аумағында өсетін зәйтүн ағашы жемістерін кеңінен қолданған. Ароматталған зәйтүн майы емдік және косметикалық мақсатта пайдаланылған. Мирра - Шығыс Африкада өсетін ағаштардың сары-қоңыр шайыры болып табылатын ең көне хош иісті ингредиенттердің бірі. Шайқасқа баратын грек жауынгерлері міндетті түрде өздерімен зәйтүн майы мен миррадан жасалған антисептикалық және жараны басатын әсері бар емдік жақпаны алып жүрген.
Гүлдер мен шөптердің майлары мен эссенциялары жараларды, тұрмыстық жарақаттарды, ішкі ағза ауруларын емдеу үшін қолданылған. Австралияның аборигендері терапевтикалық мақсатта шай ағашы жапырақтарынан жасалған күшті антисепкалық әсері бар шырынды пайдаланған. Оның жапырақтарын мұқият ұсақтап, ботқа жасап, жаралар мен жарақаттарға қалыңдап жаққан, содан кейін жылы жапқышпен жауып қоятын болған. Осындай компресстерді пайдаланғанның арқасында жаралар бірнеше күннің ішінде жазылып кететін болған. Ресми медицинамен мойындалған әсері басым табиғи антисептиктердің бірі шай ағашы жапырақтарының майы жүздеген жылдар бойы әртүрлі мақсаттарда қолданылған. Қазіргі таңға дейін де қолданылып келеді.
Классикалық медицинаның негізін салушы болып есептелінетін Гиппократ эфирмайлы дәрілік өсімдіктердің айтарлықтай мөлшерін сипаттап берді. Шөппен емдеу теориясына атақты ежелгі римдік дәрігер Гален мол үлесін қосқан. Ол қазіргі таңда галенді деп аталатын эфирмайлы өсімдіктердің түпнұсқа классификациясын жасаған және жақпамайлардың прототипі болып табылатын салқын кремді ойлап тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы ғылымға баға жетпес үлес қосқан - атақты Шығыс дәрігері Ибн Сина (980-1037 жж.). Оның ғылыми қолжазбаларында дәрілік өсімдіктердің 800-ден астам түріне ақпарат берілген және әрқайсысының адам ағзасына әсері сипатталған. Ол өсімдіктерден эфир майларды химиялық айдау әдісін ойлап тапты. Ибн Сина ароматерапияны - табиғи хош иістердің (эфир майларының) иіс сезу орталықтары арқылы адамға әсер етуінің эстетикалық әдістемесін танымал етті.
XII ғасырдың басынан бастап өсімдік эфир майларының негізіндегі шығыс хош иістері белгілі болып, Батыс Еуропа елдерінде кеңінен танылады. Еуропалықтар тасшөп, розмарин, лаванда сияқты жергілікті өсімдіктерді белсенді пайдалана бастады.
Орта ғасырдың көптеген қолжазбаларында өсімдік текті эфир майларын алудың әртүрлі әдістері туралы мәліметтер бар. Кітап басып шығару пайда болғаннан бері бұл рецепттер өсімдіктерді сипаттауға арналған арнайы кітап баспаларында жарық көре бастады. Анағұрлым күрделі құрамды дәрі-дәрмектер дәріханаларда сатылды, ал жеңіл дәрілер: лаванда тамшылары, шөптік жастықшалар, жақпамайлар үй жағдайында дайындалды.
Еуропада емдік және хош иісті эфир майларының дамуына және жаппай таралуына күшті түрткі болған жағдай - жұқпалы инфекциялық аурулардың (оба, шешек) эпидемиялары. Егер адамдарда өздерімен бірге ароматты эфир майларына шыланған дезинфекциялаушы әсері бар гүл жинақтары немесе шарлар болмаса, қоғамдық орындарда жүруге тыйым салынған.
Алайда, хош иісті өсімдіктердің артықшылықтары антисептикалық немесе қабынуға қарсы қасиеттермен ғана шектелмейді. Иіс естеліктерді жандандыруы, адамның көңіл-күйін өзгертуі мүмкін екені бәріне мәлім. Қазіргі уақытта Ұлыбританияда, АҚШ-та және көптеген басқа да мемлекеттерде ароматерапия адамдарды емдейтін және тыныштандыратын жүйенің бөлігі ретінде дамып келеді. Майлар массажда, ванна үшін жиі қолданылады немесе оларды физикалық және эмоционалдық көңіл-күйді жақсартатын хош иіс алу үшін жағады. Бұл тәсілдердің барлығы ежелгі халықтарға белгілі болған, сондықтан терапиядағы хош иісті пайдалану дәстүрі жалғасып келеді.
Химия өнеркәсібінің қарқынды дамуы жасанды синтезделген дәрілік препараттардың табиғатпен жасалған табиғи заттардың ығыстырылуына алып келді. Ароматерапия көп жылдар бойы сұранысқа ие болмай қалды.
Бірте-бірте Батыстың медициналық рецептеріне Үндістан, Қытай және Азияның басқа да елдері отаны болып саналатын эфирлік майлы дәрілік өсімдіктердің көп саны кірді. Американдық және австралиялық континенттердегі эфирлік майлы флора өкілдері де шеттен тыс қалмады. Шай ағашы, қалампыр, герань, сандал, эвкалипт, жалбыз, лаванда эфир майлары - бұл жасанды синтезделген дәрі-дәрмектерді ығыстыра алмайтын, бірақ оларға лайықты бәсекелестікті құрайтын заманауи ароматерапия арсеналының ең танымал өкілдері.
Жыл сайын экологиялық жағдай мен фармацевтикалық нарықтың стихиялық коммерциялануының нашарлауы жағдайында Артқа, Табиғатқа, табиғи дәрілік заттарға! ұраны қазіргі заман тенденциясына айналды. Адамдар бірте-бірте қазіргі заман медицинасының шамасы барлық нәрсеге қауқарлы еместігін, денсаулығына әр адам өзі қамқор болу керек екенін түсініп жатыр және эфир майларының үлкен әлеуетін ашу үстінде.
Ароматерапия эфир майларының адам ағзасына әсер ету түрлері мен әдістері туралы білім саласы ретінде күн сайын танымал болып, келесі міндеттерді шешеді:
шаршауды басу, жұмысқа қабілеттілікті арттыру, қалжыраудың және стресстік жағдайлардың алдын алу, ұйқыны жақсарту;
ағзаның иммундық статусын ынталандыру, адамның бейімделу қасиеттерін арттыру;
спортшылардың төзімділігін арттыру;
жүрек-қантамыр жүйесі ауруларының алдын алу;
өкпенің созылмалы спецификалық емес ауруларын емдеу;
ағзадағы канцерогенді процестердің алдын алу.
Қазіргі уақытта эфир майлары адамның эмоционалдық жағдайына әсер ететін құралдар ретінде, сондай-ақ емдеу мақсатында пайдаланылады. Ароматерапия әдістері психиатрияда, неврологияда, дерматологияда, отоларингологияда белсенді қолданылады. Эфир майлары күйік, суық тию және қабыну ауруларын емдеу және алдын алу үшін көмектеседі.
Ароматерапия кезінде майлардың табиғилығын ескеру қажет, себебі жасанды синтезделген эфир майларының тиісті физиологиялық әсері болмауымен қатар уытты әсер көрсетуі мүмкін.
Эфир майлары - жеңіл тұтанғыш заттар. Бұл эфир майларымен демалған кезде, олардың хош иісі тікелей миға түседі дегенді білдіреді. Біздің иіс сезу қабілетіміз - мимен тікелей байланысқан және эмоцияларды бақылау орталығы деп саналатын жалғыз сезім. Эфир майлары оттегін жасушаларға тасымалдайды. Олар зеңге қарсы, бактерияға қарсы, вирусқа қарсы, дезинфекциялық, ісікке қарсы және антисептикалық зат деп айтуға толық негіз бар. Эфир майымен бас ауруы, ұйқысыздық, көңіл-күйдің ауытқуы кезінде демалған тиімді.
Ароматерапия әдістері уытты емес, аллергия туғызбайды. Бөлме температурасында эфир майының иісі тез таралады және температура жоғарылаған сайын таралуы жылдамдай береді. Эфир майларының клиникалық әсері аурудың бастапқы сатысында, сондай-ақ қалпына келтіру кезеңінде аса тиімді.
Эфир майын тағайындау сол тағайындалатын майдың қасиеттерімен байланысты. Сондай-ақ оларды қолданудың қарсы көрсетілімдері де бар:
- жеке бастың иіске төзімсізділігі;
- гүлденген өсімдікке аллергия;
- асқыну сатысындағы бронх демікпесі;
- психоздар [12].
Бүгінгі таңда көптеген елдердің ғалымдары майлар мен иістердің емдік қасиеттерін зерттеуді жалғастыруда, бірақ хош иістердің барлық қасиеттерін әлі ешкім анықтай алмады. Алайда, олардың адамға әсер ету ауқымы кең және алуан түрлі екені жоққа шығарылмайды. Мысалы, ғалымдар эфир майлары мынадай қабілеттерге ие екенін мойындады:
- иммундық қорғанысты арттыру, инфекцияларға қарсы тұру қабілетін күшейту;
- улы заттардың әсерін азайту, олардың әсерінен кейін ағзаның қалпына келуіне ықпал ету;
- ақыл-ойдың жұмысқа қабілеттілігін және жалпы психофизикалық жағдайын жақсарту;
- үйлесімділікті жақсарту;
- шаршауды, жайсыздықты, қауырттылықты басу;
- өкпе ауруымен ауыратын науқастарды оңалтуға ықпал ету;
- қартаюды баяулату.
Отандық медицинада емдеу-профилактикалық құралдары ретінде лаванда, лимон, эвкалипт, розмарин, фенхель (аскөк), қалампыр майы және бұрышталған жалбыз майын - барлығы жеті май қолдануға ұсынылған.
Өсімдік патшалығында эфир майларын түзетін екі мыңнан астам өсімдік бар. Эфир майлары - айқын иісі бар мөлдір, түссіз немесе сәл боялған сұйықтықтар. Эфир майларының құрамына кіретін әртүрлі органикалық және бейорганикалық заттардың саны 120-дан 500-ге дейін өзгеріп тұрады. Нағыз эфир майы - қымбат өнім: мысалы, раушан эфир майының бір литрін алу үшін бір тоннадан астам жапырақшаларды өңдеу қажет [13].
Эфир майларының құрамына терпендер мен терпеноидтар, ароматты қосылыстар, қаныққан және қанықпаған көмірсутектер, альдегидтер, органикалық қышқылдар және т.б. кіреді. Эфир майларының сапасын таңдау көрсеткіші қолдану саласына байланысты және олардың табиғилығымен, парфюмерлік, фармакологиялық, дәм-иіс қасиеттерімен анықталады.
Эфир майларының құрамы өсімдіктің түріне, оның хемотипіне, өсімдіктің жиналған жылындағы ауа райы жағдайына, шикізатты сақтау жағдайына, эфир майларын алу тәсіліне, сондай-ақ сақтау ұзақтығына да байланысты болады.
Эфир майлары өте күшті әсер ететінін және абайлап қарауды талап ететінін ескеру керек. Атап айтқанда, эфир майын таза түрде теріге жағуға болмайды: оны алдын ала базалық маймен сұйылту керек. Маймен жанасқаннан кейін теріні дереу тазалау қажет. Эфир майын ішке қабылдау қатты улануға әкелуі мүмкін. Эфир майларын балалар мен жануарларға қол жетпейтін жерлерде сақтау қажет. Көзге түсуден сақтау керек, түсіп кеткен жағдайда көздің шырышты қабатын тез арада судың көп мөлшерімен жуып, дәрігерге қаранған жөн.
Эфир майлары - тұтану температурасы төмен, ұшқыш, жанғыш заттар. Буып-түю кезінде (медицинада және ароматерапияда арнайы терапиялық мақсаттағы, парфюмерлік өнімдерді қалыпты пайдалану жағдайларынан басқа) дем алудан және терімен жанасудан аулақ болу керек:
өнеркәсіпте: эфир майларын басқа заттар сияқты қолдану қауіпсіздік паспорттарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылуы керек (material safety data sheet-MSDS ағылшын терминіне сәйкес келеді);
азық-түлік өнімдері мен дәрілік заттарда: эфир майларының ішке қолданылуына тек тамақ өнімдерінің құрамында (сусындар, кондитерлік өнімдер) немесе арнайы фармацевтикалық препараттарда (валидол, аскөк суы) ғана жол беріледі;
тұрмыста: хош иісті заттар толық жанбаған жағдайда (ароматты таяқшалар, темекі, т. б.) зиянды заттар, соның ішінде полициклдік ароматты көмірсутектер (ПАК) сияқты кейбір канцерогендер пайда болуы мүмкін.
Көптеген эфир майлары мен олардың компоненттерінің таза күйінде уыттылығы әдетте LD50 0.5-10 гкг-ға жақын.
Эфир майлары негізінен тамақ өнімдерін, сусындарды, тұрмыстық химия бұйымдарын хош иістендіруге, фармацевтикалық өнеркәсіпте, медицинада және ароматерапияда, сондай-ақ еріткіштер (скипидар) ретінде қолданылады. Ароматерапия тек қана хош иіспен емдеуді ғана емес, оларды фармакотерапия ережелеріне сәйкес, басқа дәрілік заттарды қолдану сияқты пайдалануды білдіреді.
Цитрус, жалбыз, иланг-иланг эфир майлары және қылқан жапырақты ағаштардан алынған скипидар кеңінен қолданылады.
Эфир майлары мен эфир майлы өсімдік шикізаты биологиялық белсенділіктің кең спектріне ие, сонымен қатар көп жағдайда әсер ету нүктесі бронхтар, бүйрек, бауыр болып табылады, солар арқылы ағзадан шығарылады [14].
1.2. Эфир майларын бөліп алу әдістері
Өсімдіктерден эфир майларын алудың бірнеше жолы бар.
Су буымен айдау әдісі (дистилляция) жапырақтарды, гүлдерді, шөптерді, тамырларды, қылқан жапырақты бұтақтарды, мүкті өңдеуде кең таралған, кейіннен сұйықтық буын конденсациялаумен булауға негізделген және су буының эфир майларын тарту қабілеті. Эфир майларын осы әдіспен алу үшін бу түзуші, айдау текшесі, тоңазытқыш және қабылдағыш кіретін айдау агрегаты қолданылады. Бу түзгіштен бу айдау текшесіне келіп, шикізаттан эфир майын алады. Су мен майдың буынан тұратын қоспа тоңазытқышта сұйықтыққа айналады, содан кейін май бөлінетін қабылдағышқа түседі.
Механикалық сығу әдісі шикізат құрамында эфир майы көп болған жағдайларда қолданылады, (мысалы, цитрус жемістері). Цитрустық эфир майы престеу немесе центрифугалау әдісімен алынады.
Тұндыру әдісі (мацерация) хош иісті гүлдерді өңдеуде қолданылады. Эфир майы 60-70°С дейін қыздырылған май немесе бейтарап маймен алынады. Бір майда гүлдердің жаңа мөлшерін 10-15 ретке дейін тұндыруға болады.
Экстрагирлеу әдісі шикізаттан эфир майын алатын қандай да бір жеңіл қайнайтын органикалық еріткішті (этанол) пайдалануға мүмкіндік береді. Содан кейін алынған май мен хош иісті заттары бар ерітіндіні шикізаттан құйып, еріткіштен айдайды. Қалдықта шайыр, балауыз қоспасы бар эфир майы қалады. Бұл өнім экстракт деп аталады.
Қыздырусыз жұтылу әдісі (анфлераж) раушан, жасмин сияқты гүлдердің кейбір түрлері үшін қолданылады, олар жиналғаннан кейін біршама уақыттан соң эфир майының жаңа мөлшерін бөледі. Ол майлардың эфир майларын сіңіру қасиетіне негізделген. Бұл ретте гүл жапырақшаларын жинағаннан кейін рамасы бар шыны бетіне жағылған шошқа немесе бұқа майының жұқа қабатына орналастырады. Гүлдер 24-72 сағатқа қалдырылады, содан кейін жаңа гүлдер партиясымен ауыстырылады. Май эфир майымен барынша сіңірілген кезде, оны спиртпен жуады. Содан кейін спирт буланып, абсолютті өнім алынады.
Ұшқыш еріткіштермен экстракция әдісі эфир майын шикізаттан оңай қайнайтын еріткішпен (иіссіз бензолмен) алуға негізделген. Өсімдік шикізаты бар металл себеттерді экстрагирлеу үшін еріткішке салады. Экстракцияны шикізаттың бір бөлігімен бірнеше рет қайталайды. Еріткіш эфир майымен қаныққан кезде, оны жояды. Түбінде хош иісті заттар, балауыз қалады. Егер экстракцияға құрғақ өсімдіктер - шайырлар, тамырлар, тұқымдар, мүк ұшыраса, онда вакуум түбінде қалған хош иісті өнім резиноид деп аталады. Бұл - парфюмерия үшін дайын өнім. Егер экстракцияға гүлдер: шегілгүл, мимоза, раушан, жасмин ұшыраса, бұл өнім конкрет деп аталады, мұндай жағдайда балауызды жою үшін спиртпен өңдейді, кейін спиртті жояды.
Резиноидтар, шайырдың хош иісті сығындылары. Эфир майларын еріткіштердің көмегімен алуды шайырлар үшін хош иісті сығындыларды алуда қолдануға болады. Ағаш немесе өсімдік зақымданған жерде қоюланған зат пайда болады, шайыр дегеніміз осы. Өндіріс қажеттілігі үшін шайырды қабық немесе діңгек кесінділерін жасай отырып алынады. Шығыңқы шайыр ауада қатаяды. Хош иісті шайырлардың табиғи экстракттары еріткіштердің (гексан немесе спирт) көмегімен алынады, оларды сүзу және кейіннен дистилляциялау арқылы жояды.
Көміртегі қос тотығы көмегімен алу - бұл салыстырмалы түрде жаңа әдіс, ХХ ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап ғана қолданылуда. Өнімнің құны жабдықтың қымбат болуына байланысты жоғары. Процесс парфюмерлік өнеркәсіп үшін әзірленген. Осылайша алынған майлар жоғары сапалы, таза және табиғи болып табылады.
Гидродиффузия (перколяция) - экстракт алудың ең заманауи тәсілі. Будың шашыраңқы ағысы (спрей) жоғарыдан төмен қарай торға салынған өсімдік материалы арқылы өткізіледі. Нәтижесінде, алынған конденсацияланған бу мен эфир майы қоспасынан тұратын сұйықтық салқындатылады.
Әртүрлі тәсілдермен алынған эфир майлары өсімдіктерден бөлінетін заттардың айнымас жиынтығы емес. Бұл ыстық будың әсерінен компоненттердің кейбір құрамдас бөліктерінің өзгеруі, ұшуымен байланысты. Сонымен қатар, эфир майын алу үшін бастапқы материал жаңадан кесілген ғана емес, кейбір жағдайларда кептірілген болуы мүмкін [12].
1.3 Эфир майларының химиялық құрамы
Эфир майы - сығу, экстракция, дистилляция арқылы өсімдік материалдарынан алынатын хош иісті заттардың концентрацияланған, ұшқыш қоспасы. Эфир майларының арқасында өсімдіктер өзінің қайталанбас хош иісіне ие, бұл ретте майлардың ең көп концентрациясы (4%-дан 0,1%-ға дейін) міндетті түрде гүлдерде ғана емес, қабыққа да, жемістерге да, жапырақтарға да, шайырларға да, тіпті тамырларға да тән болуы мүмкін. Эфир майларын шырша, қарағай, майқарағай және басқа да ағаштарды өңдеу кезінде жиналатын қалдықтардан да алуға болады. Майлардың шоғырлануы тек өсімдіктің сорты мен түріне, өсіру жағдайларына ғана емес, сонымен қатар материалды жинау уақытына, даму кезеңіне және басқа да көптеген факторларға байланысты. Қазіргі уақытта 2000-нан астам эфир майлары бар.
Эфир майы, термин ретінде, ежелгі ғалымдардың даналығы мен қателігінен туындайды: эфир термині заттың ұшқыштығы түсінігінің нақты анықтамасы емес, бұл ұғым лексикалық тұрғыдан сәйкес келмейді. Эфир майлары май болып табылмайды және майлар класына ешқандай қатысы жоқ, олар хош иісті көмірсутектерден тұрады және май дақтарын қалдырмай, қағаз парақтан 30-180 минуттан кейін буланып кетеді.
Хош иістің әрбір тамшысы химиялық қосылыстардың бірнеше тобын қамтиды: альдегидтер мен кетондардан спирттер мен эфирлерге дейін. Және бірнеше ондаған химиялық заттардан тұрады, әрбір топ адам ағзасына әсер етеді:
қышқылдар - қабынуға қарсы және ауруды сездірмейтін әсер;
спирттер - бактерицидті, вирусқа қарсы әсер, адамның көңіл-күйін жақсартады, иммунитетті нығайтады;
альдегидтер - қабынуға қарсы әсер, орталық жүйке жүйесін тыныштандырады, қан қысымын төмендетеді, дене қызуының жоғарылауына ықпал етеді;
эфирлер - қабынуға қарсы әсер, жүйке жүйесін тыныштандырады, терінің тітіркенуін тудырмайды;
майлы қышқылдар - ауырсынуды басатын, қабынуға қарсы әсер, қан қысымын реттейді, иммунитет пен ақыл-ой қызметін арттырады;
гистаминдер - ас қорыту жүйесін ынталандырады, бронхтың жиырылуына ықпал етеді, вирустың ену орнында қан тамырларын кеңейтеді;
кетондар - бактерицидті әсер, иммундық жүйені ынталандырады;
гормондар - көптеген ағзалар мен жүйелердің жұмыс істеуіне әсер етеді;
терпендер - бактерицидті әсер, ауырсынуды басатын қасиетке ие, терінің қызаруын, аллергиялық реакцияны тудырады;
фенолдар - бактерицидті және вирусқа қарсы әсер, иммунитетті ынталандырады, теріні тітіркендіреді [12].
1.4 Өсімдік эфир майлары бар препараттар
Эфир майлары (ЭМ) - өсімдіктерде түзілетін және олардың иісін тудыратын органикалық заттардың ұшқыш сұйық қоспалары. Эфир майларының құрамына көмірсутектер, спирттер, күрделі эфирлер, кетондар, лактондар, хош иісті компоненттер және т. б. кіреді. Қазіргі уақытты эфир майларынан 1000-нан аса қосылыс бөлінген, ЭМ фармацевтік өнімдер өндірісіндегі дәм мен иістің корригенттері сияқты қосымша заттар ретінде жиі қолданылады, алайда фармацевтикалық субстанциялар ретінде кең таралмаған, бірақ зерттеулер ЭМ әртүрлі фармакологиялық қасиеттерге ие екенін көрсетті.
Негізгі эфир майлы өсімдіктердің әлемдік ассортименті 30-40 түрден тұрады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы мына түрлер: Citrus, Abies, Coriandrum, Juniperus, Rosa, Geranium және т. б., олардың құрамына тек моноциклді монотерпендер ғана емес, сонымен қатар олардың ізашары ациклді монотерпендер: гераниол, линалоол, цитронеллол және т. б. кіреді. Бұл осы бағыттағы зерттеулердің өзектілігін және эфир майларымен дәрілік заттардың ассортиментін кеңейту мүмкіндігін көрсетеді.
1-кесте Құрамында эфир майы бар дәрілік препараттардың ассортименті
№
Эфир майы
Негізгі компоненттері
Қосылыс класы
ДП
1.
Анис
транс-анетол (84-93%), цис-анетол, метилхавикол, анис альдегиді и т.б.
ароматты қосылыстар
Бромгексин 8
Бронхосан
Кеуде эликсирі
Доктор Тайсс анис майы
Кармолис
Нашатыр-анис тамшысы
Омнитус
Стопангин
1-кестенің жалғасы
Стрепсилс
2.
Қалампыр
эвгенол (70%-дан аса), эвгенол ацетаты (13%-ға дейін), кариофиллен и т.б.
ароматты қосылыстар
Золотая звезда
Кармолис
Паронтал
Эфилипт
Эфквамон
3.
Жұпаргүл
тимол (50%-ға дейін), карвакрол, геранилацетат
ароматты қосылыстар
Бронхосан
Валосердин
4.
Қытай сасыршөбі
сасыршөп альдегиді (80%-дан кем емес), бензальдегид
ароматты қосылыстар
Золотая звезда
Кармолис
5.
Лаванда
линалоол (30-35%), мирцен, α- және β-оцимендер
ациклді монотерпендер
Амелотекс
Виброцил
Долгит
Индометацин Софарма
Кармолис
Кетопрофен Врамед
Матарен плюс
Судокрем
Фарматекс
Хранитель
Эспол
6.
Лимон
α-лимонен (90%-ға дейін), цитраль, геранилацетат и т.б.
моноциклді монотерпендер
Гепатромбин
Кармолис
Доктор-МОМ жөтелге қарсы лимонды пастилкалары
1-кестенің жалғасы
Стрепсилс, бал-лимон дәмі бар соруға арналған таблеткалар
7.
Ащы жалбыз
Ментол (90%-ға дейін), α- және β-пинен, дипентен, фелландрен, цинеол и др.
моноциклді монотерпендер
Аспектон
Бромгексин 8
Бом-Бенге
Бронхосан
Валокордин
Валосердин
Геделикс
Гексорал
Гексорал ТАБС
Гэвкамен
Доктор Тайсс Анги Септ
Золотая звезда
Ингалипт
Кармолис
Корвалдин
Жалбызды таблеткалар
Никоретте
Олиметин
Пиносол
Септолете
Стрепсилс
Стрепсилс, бал-лимон дәмді соруға арналған таблеткалар
Уролесан
Фитолизин
Эвкасепт
1-кестенің жалғасы
Эргокальциферол
8.
Самырсын
мирцен, цис- және транс-β-оцимендер, дипентен, α- және γ-терпинендер и т.б.
ациклді монотерпендер
Мукофитин
Уролесан
Уролесан Н
Эвкасепт
9.
Раушан
Розеол, гераниол, цитронеллол
ациклді монотерпендер
Бронхикум С
10.
Розмарин
α- және β-пинендер (30%), камфен (20%), борнеол, цинеол, камфора
бициклді монотерпендер
Долобене
Кармолис
Пульмекс
ТераФлю Бро
11.
Қарағай
α- және β-пинендер, кадинен, борнеол, борнилацетат
бициклді монотерпендер
Гепатромбин
Долобене
Пиносол
Туссамаг суық тиюге қарсы бальзам
Фитолизин
Эвкабал Бальзам С
12.
Жебіршөп
тимол (30%-ға дейін), карвакрол және т.б.
ароматты монотерпеноидтар
Бромгексин 8
Бронхикум ингалят
Кармолис
Релиф
13.
Сәлбен
цинеол (15%-ға жуық), D-α-пинен, α-және β-туйон, D-борнео және D-камфора
моноциклді және бициклді монотерпендер
Бронхолин Сәлбен
Кармолис
Фитолизин
1-кестенің жалғасы
14.
Фенхель
анетол (50-60%), фенхон и т.б.
ароматты қосылыстар
Бромгексин 8
Бронхосан
Гризеофульвин-Фаркос
Плантекс
15.
Эвкалипт
цинеол, D-пинен, камфен, фенхен, шүйгіншөп, майлы и капронды альдегидтер
моноциклді монотерпендер
Бромгексин 8
Бронхосан
Бронхикум эвкалипт майы бар бальзам
Бронхикум ингалят
Доктор МОМ(R) Колд Раб
Доктор МОМ(R) Рабон
Золотая звезда
Ингалипт
Каметон
Пектусин
Пиносол
Пульмекс
Санорин эвкалипт майы бар
Септолете
Стрепсилс ментол және эвкалиптпен
Суприма-плюс
ТераФлю Бро
Туссамаг суық тиюге қарсы бальзам
Фитолизин
Эфир майлары көбінесе жақпамайлар мен тамшыларда қолданылады. Пероральді қолданылатын дәрілік препараттардың ассортиментін кеңейту үшін капсулаларды, атап айтқанда жұмсақ желатинді капсулаларды пайдаланған тиімді, өйткені жұмсақ капсулалар липофильді заттарды ағзаға оңай қол жетімді түрде - ерітіндіде сақтауға және жеткізуге қабілетті аз ғана ДФ-ның бірі болып қалады 1-суретте келтірілгендей.
1-сурет Фармакологиялық әсері бойынша эфир майларының таралуы
Соңғы жылдары синтетикалық құралдардың өнеркәсіптік өндірісінің жоғары деңгейіне қарамастан, табиғи өнімге сұраныс айтарлықтай артып келеді. Осыған байланысты эфир майлы, дәрілік және хош иісті өсімдіктерге деген қажеттілік де арту үстінде 2-суретте келтірілгендей.
2-сурет Эфир майы бар дәрілік түрлер
1.5 Lamiáceae тұқымдасының эфир майлары
Ерінгүлділер (Lamiaceae) - 210-ға жуық тұқымды және 3500-ге жуық түрді қамтитын өсімдіктер тұқымдастары, олардың көпшілігі - біржылдық және көпжылдық шөптер, сирек жағдайда жартылай бұталар мен бұталар түрінде кездеседі және тек аз ғана түрі ағаш тәріздес, олардың арасында ресми және халықтық медицинада кеңінен қолданылатын өсімдіктер бар [16].
Сабақтар көбінесе төрт қырлы, кейбіреулерінде дөңгелек. Жапырақтары әрдайым қарама-қарсы орналасады. Бөбешік жапырақтары болмайды. Гүл тостағаншасында әрдайым жеміс болады, көбіне қоңырау тәріздес, сирек жағдайда сопақ түрде. Жемісі төртке бөлінген жаңғақша, гүл тостағаншасына салынған, 1 немесе 3 жаңғақшадан тұруы сирек, бірақ ешқашан қорапты да, жидекті де немесе басқа да түрлер болмайды. [17].
Ең жаңа деректер бойынша, Lamiaceae тұқымдасы жер бетінде таралуы бойынша 3 орынды алады. Қазақстанда олар далада, өзендердің, көлдердің құмды және сазды жағалауларда, тұзды шалғындарда және батпақты жерлерде, қиыршық тас беткейлерінде және жартас жарықтарында кездеседі, сондай-ақ таулы, таудың субальпиялық белдеуінде, мұздықтар мен қар үйінділеріне дейін мекендейді [18].
Фармакологтар, химиктер, ботаниктер және өсімдік өсірушілер жүргізетін кешенді зерттеулер емдік жағынан құнды өсімдіктерді анықтауға және оларды медициналық практикада пайдалануға мүмкіндік берді. Lamiaceae тұқымдастарының көптеген түрлері эфир майларын бөліп шығаратын өсімдіктердің барлық немесе кейбір бөліктерінде темір болуымен анықталады. Бұл майлар хош ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz