Жақ категориясы немесе жіктік жалғауы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

Негізгі бөлім

Жақ категориясы немесе жіктік жалғауы . . . 4
Есім сөздердің жіктелуі . . . 8
Етістіктің жіктелуі . . . 14

Қорытынды . . . 26

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 27

Кіріспе

Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады. Себебі жіктік жалғаулы сөз сөйлемде баяндауыш қызметінде жұмсалады. Жақ пен жіктелу ұғымы бір-біріне толық балама емес. Әдетте мектеп оқулықтары мен грамматикаларда жақ ұғымы таза морфологиялық қана тұрғыдан жіктік жалғау жіктелу деген парадигмалық жүйенің шеңберінде көрсетіліп келді. Бірақ одан жіктік жалғаудың табиғаты толық ашыла алмайды, әсіресе оның жақтық сипаты мен сөйлеу процесіндегі қызметі айқындалмай қалады. Рас, оқулықтар мен грамматикаларда беріліп жүрген жіктік жалғау жүйесінде оған жақтық сипат та берілген. Морфологиялық көрсеткіш ретіндегі жіктік жалғау үш жақтың әр жағында бөлек-бөлек болып түрленіп, сол арқылы, бір жағынан, тұтас біртектес грамматикалық (жіктік) мағынаны білдіріп, екінші жағынан, әр жақты (жекеше-көпше де) әр түрлі грамматикалық формалар арқылы бір-біріне қайшы грамматикалық мағына білдіріп, морфологиялық түрлену жүйесінің яғни парадигмалық жүйенің жиынтығын құрау арқылы грамматикалық (морфологиялық) категория болып танылады. Сөздердің жіктелу жүйесі, бір жағынан, морфологиялық түрлену түлғаларының жүйесі, екінші жағынан, сол арқылы берілетін грамматикалық мағыналар жиынтығы арқылы грамматикалық категория болып танылатыны рас. Сонымен бірге осыған негіз болып отырған жіктік жалғаулардың синтаксистік қызметі мен сөйлем құраудағы сипаты ерекше екенін естен шығаруға болмайды, Әрине, барлық жалғаулардың да (септік, тәуелдік, жіктік, ) кейде көптік жалғаудың сөз байланыстырудағы қызметі ерекше екені белгілі. Соңдықтан да олар басқа қосымша түрлерінен бөлініп, жалғау деп аталады. Ал жіктік жалғаудың сонымен бірге сөйлем құрауға сөйлемді тиянақтап, ой білдіруге тікелей қатысы бар, өйткені сөйлемнің діңгегі, ойдың көрінісі, негізі болып есептелетін сөйлемнің баяндауышы жіктік жалғау арқылы, бір жағынан ойдың қазығы, қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауышпен (субъектімен) қиыса байланысып тұрса, екінші жағынан, ойды тұжырымдап, тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады. Сондықтан да түркологияда жіктік жалғауын баяндауыш (предикат) қосымшасы немесе баяндауыш категориясының тұлғасы деп атайды. Н. К. Дмитриевтің көрсетуінше, сөзге қосымшалар (аффикстер) жалғану негізінде болатын грамматикалық категория әдетте морфологиялық категория деп саналатын болса да, өзінің мәні жағынан баяндауыштық категория яғни жіктелу таза синтаксистік қызмет атқарады. Түркі тілдерінің ерекшелігінің өзі осында. Өйткені, Э. В. Севортянның көрсеткеніндей, баяндауыштық сипат дегеніміз екі түрлі грамматикалық категорияның қатысы оның бірі, баяндауыш деп аталатыны, белгілі бір қасиетті білдіре отырып, екінші бірі сол қасиеттің іс - әрекеттің иесімен немесе оның жағын білдіретін бастауышпен қосылып кетеді. Баяндауыштық сипат ойлау актісінің сөйлеу арқылы берілуі болып табылады да сөйлемнің негізін құрайды.

1. Жақ катеориясы немесе жіктік жалғауы.

Қазақ тіл білімінде жіктелуді, жіктік жалғауды бірде тек жақтық мағынамен байланысты қарап, оны жақтық мағынаны, предикативті мәнмен барабар деп түсінушілік те бар. Жіктік жалғауы өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативтік реңк береді. Бірақ сол арқылы гамматикалық жүйе ретінде жіктік жалғау тек жақтық мағынамен ғана шектеліп қалмайды, онда жіктік жалғаудың тәуелдік жалғаудан бөлек грамматикалық категория боларлықтай ерекшеліктері, айырмашылықтары болмас та еді. Жақтық мән жіктік жалғауда да, тәуелдік жалғауда да бар. Оның үстіне жақтық мағынаны тек предикативтік реңк деп түсінуге де болмайды. Бұлар, жақтық мағына, предикативтік реңк (дұрысында қатынас я қызмет), бір жағынан, бір-бірімен қанша байланысты, жақын болса да бір-бірінен бөлек, екінші жағынан, әр тілдік қабаттың жүйесінен шығатын әр түрлі ұғымдар, сөйтіп, олар бірінің орнына екіншісі жүрмейді, бір тілдік құбылыстың шеңберінде бір-бірін әр жақтан (бірі морфологиялық, сөздің бір қүрамды бөлшегі және оның білдіретін грамматикалық мағынасы ретінде, екіншісі басқа бір сөзбен қатынасы негізінде) толықтырып отырады.

Әрине, жақ ұғымы қимыл, іс-әрекеттің қай жақ арқылы (сөйлеуші ме, тыңдаушы ма, бөгде ме) іске асатынын немесе белгілі қасиеттің қай жаққа қатысты екенін я қасиеттің иесі қай жақ болып тұрғанын білдіру болып табылады да, оның мәні екі сөздің, субъекті мен предикаттың арасындағы семантикалық және грамматикалық қатынас пен қызметтен көрініп, айқындалады. Бұл тұрғыдан келгенде жақ ұғымы тілдің грамматикалық құрылысы синтаксистік сипаттың көрінісі ретінде өмір сүреді. Бірақ жақ ұғымының (жіктелудің) морфологиялық сипатын ескермеуге болмайды, өйткені жіктік жалғау- үш жақта (және жекеше-көпше болып), әрқайсысына (сол жаққа, бүл - грамматикалық мағына) тән арнайы грамматикалық тұлғалары бар парадигмалық түрлену жүйесі болып табылады. Соңдықтан да жақ категориясы немесе жіктелу оның түрлену тұлғасы (жіктік) жалғау, баяндауыштық қосымша деп аталса да, синтаксистік сипаты мол болса да, морфологиялық категория болып саналады. Өйткені біріншіден, жіктелудің мәні, ең алдымен, грамматикалық тулғалар (жіктік жалғау формалары) мен солар білдіретін грамматикалық мағыналар сәйкестігі арқылы анықталады, екіншіден, сөз турлендіру тұлғалары жиынтығынан құралатын грамматикалық категориялардың синтаксистік қызмет атқару қасиеті, мысалы, тәуелдік жалғауының ілік септік жалғаулы сөзбен анықтауыштық қатынаста матаса байланысуы, септік жалғауларының объектілік, мезгілдік, мекендік қатынастарда екінші сөзбен меңгеріле байланысуы - заңды құбылыс. Сондықтан да жақ (жіктік) категориясын, жіктелу жүйесін бір ғана қырынан түсіну, сөйтіп, категориялық сипатын синтаксистік қана қызметінен айқындау, морфологиялық түрлену (парадигмалық) жүйесін, соған сәйкес бір тектес өз ішінде қарама-қайшы мәнді грамматикалық мағыналар жиынтығын ескермеу бұл тілдік құбылыстың (жіктік жалғаудың) мәнін толық ашпайды, грамматикалық сипатын терең айқындай алмайды. Өйткені жақ категориясының, жіктелу жүйесінің грамматикалық сипатын анықтайтын ерекшелік оның синтаксистік қатынасы мен қызметінде емес, жіктік жалғау яғни морфологиялық түрлену жүйесінде жатыр да, көрсетілген синтаксистік қатынас жіктік жалғаудың сөйлеу процесіндегі атқаратын қызметінен туындап отыр. Яғни бұл жерде тілдік құбылыстың морфологиялық түрлену жүйесі мен мағыналық сипаты және олардың сөйлеу процесінде синтаксистік қатынасқа түсіп, белгілі тұрақты қызмет атқаруы диахрондық аспектіде, тарихи тұрғыда тұжырымдалып отырған жоқ, синхроңдық аспектіде, статикалық тұрғыда көрсетіліп отыр. Сондықтан да «жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау» екенін мойындай отырып, жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады, өйткені жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болады- деген тұжырымның бір жақты екенін көрсету қажет. Осы ізбен яғни ілік септік жалғауын ол тұлғадағы сөз тек анықтауыш қызметін, табыс септік жалғауын ол тұлғадағы сөз тек тура толықтауыш қызметін атқаратыны үшін және ілік септік жалғауы тәуелдік жалғаумен, табыс септік жалғауы сабақты етістікпен байланысып қана қолданылуына қарап, оларды басқа септік жалғауларынан, тіпті жалғаулар деп аталатын қосымшалар тобынан бөліп алып, тек синтаксистік қызмет атқаратын тілдік единица деу қаншалықты қисынды болар еді? Сөйтіп, жіктік жалғау - сөйлем құрайтын негізгі діңгек сөздерді (бастауыш пен баяндауышты) байланыстыратын предикаттық мәндегі морфологиялық тұлға.

Төрт жалғаудың үшеуі (көптік, тәуелдік, септік жалғаулар) әдетте сөз табы жағынан зат есімге тән, зат есімнің түрлену жүйесі деп анықталады да, жіктік жалғау көбіне етістікпен байланысты сипатталады. Бірақ жіктелетін тек етістік қана емес. Әдетте жіктік жалғауы етістіктің түбіріне тікелей жалғанбайды, белгілі бір формаларының үстіне ғана жалғанады, соған байланысгы жіктік жалғаулардың тұлғалары да біркелкі болып келмейді, ал есім сөздерге жіктік жалғау тікелей түбірге және бір қалыппен жалғана береді. Бұның сыры неде? Ең алдымен, бұл-жіктік жалғаудың ауқымы өте кең екенін көрсетеді. Екіншіден, ол жіктік жалғаудың тек семантикалық мәнінен ғана емес, функциялық сипатының, синтаксистік қызметінің ерекшелігінен туындаса керек. Яғни жіктік жалғаудың предикаттық мәні мен сөйлемді тиянақтап, аяқтап тұру қасиетінде жатса керек. Ал предикат қызметін тек етістіктер ғана емес, есімдер де атқара алады.

Рас, қазақ тілінде адамға байланысты есім сөздер тікелей жіктеледі де, жіктік жалғау тікелей сол түбірге жалғана алады. Ал етістік түбіріне тікелей жіктік жалғау жалғана алмайды. Тек «функциялық етістік» деп аталатын ерекше грамматикалық формалары ғана жіктеле алады, яғни осы формалардың үстіне ғана жіктік жалғаулар үстеле алады. Бұл - бір. Екіншіден, қазақ тілінде қалып етістігі деп аталып жүрген отыр, тұр, жатыр, жүр деген төрт етістік те тікелей жіктеледі. Бұның өзі бұл төрт етістік түбір емес екендігін, етістіктің белгілі бір грамматикалық тұлғасы екендігін анғартады. Үшіншіден, етістіктің жіктелетін тұлғаларының өзіне жіктік жалғаулары біркелкі жалғанбайды. Әрине, бүлай болуы тегін емес. Бір жағынан, жеке сөз табы ретінде етістіктің өзі сан сала-лы, күрделі екенін көрсетсе, екінші жағынан, жіктік жалғаудың грамматикалық мағынасы, әр жаққа байланысты түрлену жүйесі, сөйлемде атқаратын қызметі, синтаксистік қатынасты білдіруі бір кезде, бір түрлі, бір ыңғайда қалыптаса қоймағанын көрсетеді. Жіктік жалғаудың осындай әр жақтылық сипатының себебін бір сөзбен дәлелді түсіндіру өте қиын. Етістіктің қай түрін (тіпті есімдерді де) жіктесек те, яғни жіктелу үлгісінің қай түрін сөз етсек те, жіктік жалғауының сөзге жалғануы жағынан да, сыртқы түр-тұлғасы жағынан да, басқа сөзбен (предикаттық субъектімен) байланысы жағынан да, бірінші және екінші жақ бір түрлі, ал үшінші жақ өзінше бөлек екені байқалып тұрады. Бұл - тек 1, 2-жақтың сөйлеуші мен тыңдаушы, ал 3-жақтың бөгде болуымен ғана емес, сонымен бірге шығу, қалыптасу тарихымен, қолданылу ерекшеліктерімен де байланысты. Айталық, 1-2-жақ жіктік жалғаулары жіктеу есімдіктерінен (-мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін тұлғалары мен дегеннен, -сың, -сің, сен деген- нен, -сыз, сіз сіз дегеннен, сондай-ақ біз сөзінен -мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз, сендер дегеннен -сыңдар, -сіңдер, -сіздер дегеннен -сыздар, -сіздер жасалып, қалыптасқаны белгілі. Бұнымен бірге 1-2-жақ жіктік жалғаулары 1-2-жақта кейбір дыбыстық өзгерістерге түсіп, түрін өзгертіп, 1-жақта -м, мысалы, келді-м барса- м, бара-мын дегеннің сөйлеу тілде бара-м болуы сияқты дамудың салдары болу керек, 2-жақта -ң, мысалы, келді-ң, барса-ң немесе сыпайы -ңыз, -ңіз: келді-ңіз, барса-ңыз болуын көрсете кеткен жөн. Осындай өзгеріс үстінде жіктеу есімдіктері, бәлкім, жіктік жалғаулары арқылы 1-2-жақ тәуелдік жалғауларын да -ым, -ім, -м және -ың, -ің, -ң -ыңыз -іңіз, -ңыз қалыптастырған. Ал қазақ тілінде -а, -е, -й, -ып, -іп, -п көсемше түлғалы етістік жіктелгенде ғана кездесетін 3-жақ жалғауы -ды, -ді, -ты, -ті тарихи жағынан түр көмекші етістігінен кейінірек жасалып қалыптасқан. Көпшілік жағдайда 3-жақтың арнайы қосымшасы болмайды да, ол мағына көбіне нөлдік форма арқылы беріледі. Н. К. Дмитриевтің көрсетуінше, қазіргі 3-жақ баяндауыш қосымшасы тұр көмекші етістігіне саяды да, қосымша қатарына кеш келген. Кейбір түркі тілдерінде 3-жақтағы баяндауыш ешбір қосымша арқылы берілмейді. Сөйтіп, 3-жақ баяндауыш қосымшасының шығу төркіні 1 және 2-жақ жіктік жалғаулардан өзгеше. Тіпті түр етістігінің болу мәнінде жұмсалуы тек түркі тілдеріне ғана тән емес, басқа да тілдерден байқалып отырады.

2. Есім сөздердің жіктелуі

Жіктік жалғауы тек етістіктерге ғана тән емес, ол баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есім сөздерге тән.

Бұның үстіне есім сөз таптарының 3-жақта, дүрысында, 1 және 2-жақта жұмсалуында да белгілі, бір ерекшелік бар. Әдетте адамға қатысты зат есім, сын есімдер ғана жіктеле алады. Мысалы:

Мен бала-мын, жігіт-пін, жалғыз-бын, үлкен-мін, екінші-мін. Біз бала-мыз, жігіт-піз, жалғыз-быз, үлкен-біз, екеу-міз Сен бала-сың, жігіт-сің, жалғыз-сың, үлкен-сің, екін-ші-сің Сендер бала-сыңдар, жігіт-сіңдер, жалғыз-сыңдар, үлкен-сің-дер, екеу-сіңдер. Сіз бала-сыз, жігіт-сіз, жалғыз-сыз, үлкен-сіз, екеу-сіз. Сіздер бала-сыздар, жігіт-сіздер, жалғыз-сыздар, үлкен-сіздер, екеу-сіздер

Ол бала; Ол жігіт; Ол жалғыз; Ол үлкен; Ол екеу; Олар бала-лар Олар жігіт-тер.

Ал, адамға байланысты емес (айналадағы жанды-жансыз) заттарға, сол заттардың әр түрлі сындық, сандық сипатына байланысты сөздер бірінші айтушы я екінші (тыңдаушы) жақ бола алмайды, яғни мен үй-мін, сен-тау-сың деп айтуға болмайды, тек кейде жанды-жансыз заттар адам мағынасында түсініліп, әсіресе поэзияда экспрессиялық мәнде ғана қолданылуы мүмкін. Мысалы:

Сонда мен көп еліктің бірімін ғой, Сүйгеннің аузындағы жырымын ғой (С. Т)

Жапанда бір гүл едім жеке біткен, Қызықты дүниеден өмір күткен

Хан емессің, қасқырсың, қас албасты басқырсың . . . Хан емессің, ылансың, қара шұбар жылансың Хан емессің, аярсың, Айыр құйрық шаянсың!

(Махамбет)

Сен жаралы жолбарыс ең, мен киіктің лағы ем (Абай) . Кейде 1-2-жақ жіктік жалғаулары тіпті тусіп қалып та қолданылады: Мен көмір де, сен темір, Еріткелі келгемін. Сен қабылан да, мен арыстан, Алысқалы келгемін (Қазыбек шешен) . Сіз-бір сұңқар шаһбаз, Біз - қырғауыл, Сіз - түйғын, Тояттай бер кел де алып, Сіз - жалын шоқ, біз-бір май,

(Абай)

Ардақжан, сен ақ сұңқар бақшадағы, Біреудің мәпелеген ақ тамағы

(Әсет ақын) .

Сіз дария болғанда, мен қоңыр қаз, Баурым төсеп бетінде қалқымдым-ай

("Халық" әні. )

Бейіштің гул жамылған сарайында, сайраған тоты құстай сен бір бұлбұл

("Халық" әні. )

Сіз асыл тас, қалқатай, сағаттағы, Көңілімді сүйген жар табаттағы

("Халық" әні) .

Соңғы мысалдарда өлең сөздің ерекшелігіне байланысты, әр жолда буын санының сәйкестігіне, ұйқасқа қарай және стильдік экспрессиялық мақсатқа сәйкес 2-жақтың жіктік жалғаулары қолданылмаған, түсіп қалған, бірақ оның қай жақта тұрғандығы мәтінде қолданылған қимыл, іс-әрекеттің, заттың иесі субъектіні білдіріп тұрған 1-2-жақтағы жіктеу есімдіктерінен анық байқалады: мен көмір көмір -мін, сен, темір - сен темір-сің, сен қабылан -сен қабылан-сың, мен арыстан-мен арыстан-мын, сіз сұңқарсыз, біз қырғауылмыз, сіз түйғынсыз, сіз шоқсыз, біз маймыз, сен ақ сұңқар және біреудің ақ тамағы - сен ақ сұңқар -сың және біреудің ақ тамағы-сың, мен қоңыр қаз- мен қоңыр қаз-бын, сен бір бұлбұл - сен бір бұлбұл-сың, сіз асыл тас - сіз асыл тас-сыз, сен ақ қоян - сен ақ қоян-сың. Ал зат есімнің көмекші етістікпен (көбіне е көмекші етістігі) тіркесіп жұмсалуы бұл сияқты қолданысқа шақтық мән (әсіресе өткен шақ) береді, жіктік жалғау әдеттегідей көмекші етістікке жалғанады: (мен) гүл едім, сен жолбарыс ең (едің), мен киіктің лағы ем (едім) т. б.

Бұл сияқты өлең сөзде, әсіресе ауыз әдебиеті дәстүріндегі поэзияда, ақындар айтысында айтушы (автор я кейіпкер) өзін және тыңдаушысың (қарсыласын) белгілі бір қасиеті я сапасы жағынан сай келетін я айтушы тұрғысынан сай болып саналатын жанды я жансыз (адамнан басқа) заттарға балау, сөйтіп, бір жағынан, оны субъектінің предикаты ету, екінші жағынан, сол арқылы әсем де әсерлі, бейнелі ой, экспрессиялық мән білдіру жиі кездесіп отырады. Мысалдағы (сүйгеннің аузындағы) жырымын ғой - мен өліп қалсам да, өзімнің іс-әрекетім, сезімім т. б. арқылы сүйгеннің қол созған арманы, әмән айтып жүретін, жырлап жүретін адамымын, (мен) жапанда жеке біткен бір гүл едім -өмірге құштар, жұрттан көмек күткен, қолдаушысы жоқ өте нәзік адам едім, (сен) екі басты жылансың жұртқа жақсылығы жоқ, обыр, озбыр, жауыз адамсың (Махамбеттегі қара шұбар жылансың деген де осыған жақын мәнде қолданылған), (сен) қасқырсың, ылаңсың деген де осыған жақын мәнде қолданылған), (сен) қасқырсың, ылаңсың, жылан-сың, аярсың, шаянсың дегендер де Жәңгірханның озбыр, адамдық қасиеттен ада, қатыгез, айлалы мінездерін көрсету үшін қолданылған; мен келелі қара бұлтпын -айбарлы, ашулы, кек алатын адаммын, мен найзағай (мын), жасылмын (жай тусу) - сол айбарлы, кекшіл мінезді, бір сәтте іске асыратын қуаты бар, мерт ететін жанмын (өте бір ерекше экспрессия) т. б. Әдетте айтушы өзі мен тыңдаушысын (қарсыласын) қарсы қойып, шендестіре суреттегенде, сол зат білдіретін ұғымның барлық қасиеті емес, жеке бір қасиеттерін ғана есепке алатын сияқты: сен бұзау терісі шөншіксің - әрі кіші, әрі жұқа, әрі осал, мен өгіз терісі талыспын. - әрі үлкен, әрі қалың, әрі мықты: сен жаралы жолбарыс ең өмірден опық жеген яғни жаралы, айбарлы сойқан күші бар жансың, мен киіктің лағы ем -басында еркі жоқ, тағдыры жұрттың қолында, нәзік жаратылған жанмын; мен - көмір қызуы күшті, көрінгенді ерітігі жіберетін жанмын, сен темір - өте мықты, берік, бірақ көмір қызғанда балқып кететін жансың; сен қабылан - дүлей күштің иесі жансың, мен арыстан одан да асқан күші бар адаммын т. б.