Коммуникативтік мәдениеттің құрылымы
Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
Психологиялық-педагогикалық және арнайы білім беру кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік
мәдениетін қалыптастыру
Орындаушы
7M01101 - Педагогика және психология
білім бағдарламасының 2-курс
магистранты______________Дүйсенбай Г.Н.
Ғылыми жетекшісі
пс.ғ.к., доцент ___________________________________ Мамбеталина.А.С.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ___________________________________ Туребаева К. Ж.
___ ______________ 2023 ж.
Ақтөбе
2023
РЕЗЮМЕ
магистерской диссертации Дуйсенбай Гулнур Наурызбековной
Формирование коммуникативной культуры будущих педагогов-психологов в
цифровой образовательной среде на соискание академической степени магистра
педагогических наук по образовательной программе
7М01101 – Педагогика и психология
Научный руководитель: к.пс.н., доцент Мамбеталина.А.С
Актуальность исследования и новизна: В современном обществе происходят
глобальные социокультурные и информационно-коммуникационные изменения, в
центре внимания которых находятся вопросы коммуникативного действия,
сотрудничества, совместного действия, взаимопонимания. В связи с этим,
безусловно, меняется и система образования, в частности гуманизация
образования, цифровая трансформация, новые требования к человеку и роли
педагогов в образовательном процессе.
Научная новизна исследования:
- в части целей и задач исследования уточнено содержание понятия
коммуникативная культура будущего учителя заключается психолого-
педагогической структуры. Разработаны уровни и этапы развития основных
компонентов психолого-педагогических структур коммуникативной культуры
будущих учителей, определено, что коммуникативная гибкость является важным
показателем высокого уровня.
Цель диссертационной работы: Теоретическое обоснование формирования
коммуникативной культуры будущих педагогов-психологов в цифровой
образовательной среде и определение эффективности путем проведения опытно-
экспериментальной работы.
Задачи диссертационной работы:
1. Определить теоретические основы формирования коммуникативной
культуры будущих педагогов-психологов в цифровой образовательной среде;
2. Определить эффективные пути формирования коммуникативной культуры
будущих педагогов-психологов в цифровой образовательной среде;
3. Проведение опытно-экспериментальной работы по формированию
коммуникативной культуры будущих педагогов–психологов в цифровой
образовательной среде.
Выводы исследования и практическая значимость полученных результатов:
Практическая значимость исследования заключается в том, что
исследователь демонстрирует и апробирует педагогические возможности
продуктивного формирования коммуникативной культуры педагогов-психологов и
предлагает эффективные способы структурирования образовательных программ и
проведения занятий, позволяющие оптимизировать учебный процесс вуза.
Объем диссертации: 62 страниц
Количество иллюстративного материала:18 рисунок,2 таблица.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
...
1.1Педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру
бойынша зерттеулерге 6
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.2Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетін
қалыптастырудың 14
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.3Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетін цифрлық
білімдік ортада қалыптастырудың тиімді жолдары ... ... ... ... 20
2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... 26
2.1Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетінің
қалыптасу деңгейін 26
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру тиімділігін 32
тексеру ... ... ... .
2.3Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастырудың
тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі қоғамда коммуникативтік іс-қимыл,
ынтымақтастық, бірлесе әрекет ету, өзара түсіністік таныту мәселелерін
өзектендіретін жаһандық әлеуметтік-мәдени және ақпараттық-коммуникациялық
өзгерістер орын алуда. Осыған орай әрине білім беру жүйесі де өзгеруде,
атап айтқанда білім беруді ізгілендіру, цифрлық трансформация, тұлғаға
қойылатын жаңа талаптар және білім беру үрдісіндегі педагогтердің рөлі
болып табылады. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың тапсырмасы бойынша
қабылданған білім мен ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған жаңа
мемлекеттік заңында айтылған[1].
Қазақстан Республикасының Жоғары білім беру жүйесінде білім беруді
цифрландыруды дамыту процесі Цифрлық Қазақстан мемлекеттік бағдарламасын
қабылдауына байланысты белсенді жүзеге асырылуда. Қазіргі заманғы мұғалім
жаңа цифрлық білім беру ортасы аясында коммуникациялық технологияларды
қолдануды және коммуникативтік дағдыларды жүзеге асыруды көздейтін жаңа
жағдайларда жұмыс жасауға дайын және қабілетті болуы тиіс. Цифрлық
технологиялар жаңа мүмкіндіктер ашып қана қоймай, оқу үрдісіне қосымша
талаптар қойып отыр, білім беруді ұйымдастырудың және әдістемелік және
коммуникативтік тұрғыдан дамытудың жаңа жолдарын іздестіруді, мұғалімнің
жаңа технологияларды меңгеруін талап етеді [2].
Г.К.Ахметова мен З.А.Исаеваның Педагогика кітабында көрсетілгендей
көптеген қазақстандық ғалымдардың соның ішінде А.А.Бейсенбаева,
К.К.Жампейісова, Н.Н.Хан, А.Н.Беркимбаев, С.Т.Нугусова,
У.М.Мухамбетжанова, Л.М.Абдигапбарова, Л.М.Нарикбаева, Г.А. Муратбаева
және т.б. педагогикалық зерттеулерінде мамандарды кәсіби қызметке даярлау
тұлғаның кәсіби қалыптасу кезеңдерінің бірі болып табылатыны атап өтілген
[3].
Қазақстандық ғалымдар арасында психологтарды кәсіби даярлау мәселесімен
айналықан келесі, ғалымдарды атап өтуге болады: Х.Т.Шерьязданова [4] – ол
білім берудің мектепке дейінгі буынының педагогтары мен психологтарын
кәсіби даярлаудың жаңа жүйесін ұсынады, оның басты ерекшелігі қарым-қатынас
психологиясының теориялық және практикалық проблемалары болып табылады;
Ж.Р.Баширова [5] еңбектерінде жоғары оқу орнында оқу процесінде
-психологтар мен заңгерлердің кәсіби сана-сезімінің динамикасын зерттеуге
арналған; Г.Б.Қапбасова [6], оның жұмысында қашықтықтан білім беру
жүйесіндегі -психологтардың оқу қызметінің мотивациясын қалыптастыру
ерекшеліктері егжей-тегжейлі сипатталған; А.Р. Ерментаеваның [7] жұмысында
жоғары мектепте психолог мамандарды даярлауда тұлғаға бағытталған
технология ұсынылған.
А.К.Мынбаеваның еңбегінде көрсетілгендей педагогикалық ЖОО кәсіби
даярлау мәселесі С.Х.Жәлілованың; болашақ мұғалімдері - В.П.Кузовлева;
мұғалімдер - Н.Д.Хмель; арнайы орта кәсіптік оқу орындары үшін гуманитарлық
бейіндегі педагог кадрлар - М.Ө.Ишанқұлова жұмыстарында зерттелді [8].
Психолог, педагог-психолог кәсіби қызметінің психологиялық-педагогикалық
аспектілері Г.С.Абрамова [9], М.Р.Битянованың [10], И.В. Вачковтың [11],
И.В.Дубровинаның [12], Н.И.Исаеваның [13], А.И. Красилоның [14], А.П.
Нованың [15] зерттеулерінде ашылады.
Психологиялық-педагогикалық ғылым саласында коммуникативті мәдениетті
қалыптастырудың философиялық-әдіснамалық аспектісі Г.В.Мұхаметзянова [16],
В.Т.Лисовский [17], В.А.Разумный [18], В.Н.Шубкин [19], А.Г.Харчевтің [20],
еңбектерінде қарастырылса, коммуникативті мәдениеттің қалыптасуының
әлеуметтік-психологиялық аспектісі А.А.Бодалев [21], А.Н.Леонтьев [22],
Б.Ф.Ломов[23], М.И.Лисина [24], Л.И. Галигузова [25], және басқалардың
зерттеулерінде көрініс тапты. Адамгершілік сана мен ізгілікке негізделген
қарым-қатынастың байланысын шетел ғалымдары Gudykunst, William B [26],
Giles, Howard and Kimberly A. Noels [27], Alley-Young, Gordon [28], өз
еңбектерінде қарастырды.
Одан бөлек шетел ғалымдары Kholostova Y.I [29], Godlevska D.M [30],
Hammer M.R.[31] еңбектерінде жеке тұлғаның дамуы мен оның өзін-өзі реттеуі,
тәрбиелеуі арақатынасына арналған. Оқытушыларды педагогикалық қарым-
қатынасқа дайындау мәселесі Л.А.Аухадеева [32], Б.С.Волков [33],
М.В.Гамезо [34], В.С.Грехнев [35], В.В.Давыдов [36], В.А.Сластенин [37],
И.А.Колесникова [38] және т. б. еңбектерінде қарастырылса, қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудың әртүрлі әдістерін Р.К.Бикмухаметов [39],
Л.И.Малинкова [40] ұсынды.
Әлемдік практика жоғары кәсіптік білім беруді дамыту қалыптасқан
жағдайларда мамандар даярлау проблемасының қалай шешілетіндігімен
айқындалатынын көрсетеді. Мамандарды кәсіби даярлаудың шетелдік бай
тәжірибесі Z.Freud [41], A.Adler [42], L.A.Vanshtein [43], D.Watson [44],
K.Rodgers [45], А.Blasi [46], I.L Nucci [47], және т.б. еңбектерінде
көрініс тапты.
Электронды білім беру ресурстарының мұғалімнің коммуникативтік
дағдыларын қалыптастыру үдерісіне әсері Vallacher, R. R.[48], Opdal, P.M
[49], Bennett J.M. [50] және т.б. еңбектерінде сипатталған. Осы проблемаға
арналған зерттеулерді талдау электрондық білім беру ресурстары оларды
даярлау және қайта даярлау процесінде коммуникативтік дағдылары
қалыптастыру кезінде жаппай қолданылмағанын көрсетеді.
Зерттеу мақсаты: Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу және
тәжірибелік-эксперименттк жұмыс жүргізу арқылы тиімділігін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру мәселелерінің теориялық-
негіздерін айқындау;
2. Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастырудың тиімді жолдарын
анықтау;
3. Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс жүргізу.
Зерттеу әдістері: қойылған міндеттерді шешу және гипотезаны тексеру үшін
бірқатар әдістер қолданылды:
1-теориялық: мәдениеттану, философиялық, психологиялық, педагогикалық,
анықтамалық әдебиеттерді, сондай-ақ зерттелетін мәселе бойынша
диссертациялық зерттеулерді талдау және жалпылау, педагогикалық зерттеулер;
2- эмпирикалық зерттеу әдістері:
1. М.Снайдердің сөйлеу кезінде өзін-өзі бақылауды бағалау
диагностикасының әдістемесі.
2. М.Снайдердің Сіз адамды тыңдай аласыз ба? тесті.
3. М.Снайдердің Сөйлесу кезінде сіз сұхбаттасушыны сыйлай аласыз ба?
тесті.
4. Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетінің даму
деңгейінің анықтайтын сауалнама (Лобанов.А.А).
5. Storytelling корпоративтік білім беру технологиясы (Дэвид Армстронг).
3- деректерді математикалық және статистикалық өңдеу әдістері
эмпирикалық зерттеу нәтижелерінің сапалық және сандық талдауы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениеті ұғымының
мазмұны нақтыланды;
- цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік
мәдениетін қалыптастырудың жолдары мен мүмкіндіктері анықталып, тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс жүргізу арқылы тиімділігі айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні:
Зерттеудің теориялық негіздері шетелдік және отандық ғалымдардың
зерттеулері, философиялық, педагогикалық, психологиялық еңбектерді
талдауларды қамтиды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі: зерттеушінің педагог-
психологтардың коммуникативті мәдениетін нәтижелі қалыптастырудың
педагогикалық мүмкіндіктерін көрсетіп, сынақтан өткізуінде және ЖОО-ның оқу
процесін оңтайландыруға мүмкіндік беретін білім беру бағдарламаларын
құрылымдау мен сабақ өткізудің тиімді жолдарын ұсынуында болып отыр.
Зерттеу нәтижесі мен тұжырымдарды, сондай-ақ зерттеушінің ұсыныстарын
жоғары оқу орындарындарында педагоготарды даярлау процесінде, сондай-ақ
жоғары оқу орындарының оқытушыларының біліктілігін арттыру курстарында
пайдалануға болады.
Диссертация жұмысының құрылымы: диссертация жұмысының құрылымы кіріспе,
екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
БОЙЫНША ЗЕРТТЕУЛЕРГЕ ТАЛДАУ
Мәдениет сөзі көбінесе әртүрлі халықтардың белгілі бір тарихи
дәуірлердегі өмірінің белгілі бір саласын, қоғамның, адамдар тобының немесе
тарихи кезеңнің өмір сүру тәсілінің немесе өмір сүру салтының
ерекшеліктерін, жекелеген әлеуметтік топтардың немесе қызмет салаларының
өмірлік жолын сипаттау үшін қолданылады. Бірақ бұл терминді әркім өзінше
түсінеді. Кей адамдар үшін мәдениет – үйреншікті мінез-құлық болса,
басқалар үшін бұл мінез-құлық емес, оның абстракциясы болып табылады.
Бүгінгі таңда мәдениет ұғымы діни, ғылыми-техникалық, саяси,
экономикалық, физикалық, құқықтық және көркемдік салалары ерекшеленетін
екінші сипаттағы әлем ретінде түсініледі. Мәдениеттің сипаттамалық, тарихи,
нормативтік, әлеуметтік-психологиялық, генетикалық анықтамалары бар.
Мәдениет ұғымының біртұтас анықтамасын әзірлеу жолында зерттеушілер үшін
басты кедергі мәдени құбылыстардың тұрақты көптігі мен көп өлшемділігі
болып табылады. Бұл салаларды фрагментарлық қарастырумәдениет теориясының
дамуын тұйыққа тірейді.
Керісінше, мәдениет ұғымы жүйесінің мәні осы салалардың әрқайсысының
болуының қажеттілігін де, тұтастай алғанда бүкіл жүйенің құрылымын да
анықтайтын барлық мәдени құбылыстардың интеграциялық қасиетін анықтау
мәдени құбылыстарды ашудың кілті бола алады. Мәдениетті жүйе ретінде
зерттеу бүгінгі таңда мәдениет құбылыстарының тұтастығын зерттеудің белгілі
бір тенденцияларын ашатын бірқатар нәтижелер берді.
Мәдениетті біртұтас және өзін-өзі реттейтін жүйе ретінде қарастырған
Л.А.Уайт мәдениет ғылымында жүйелі тәсілді алғашқылардың бірі болып
қолданған деген пікір бар. Мәдениет, Л.А.Уайттың ұстанымы бойынша,
қозғалысы энергияны тұтыну және басқару арқылы анықталатын динамикалық
энергетикалық жүйе.
Л.Уайттың мәдениеттің энергетикалық теориясының маңызды ережелерінің
бірі мәдениет жүйесінің әлеммен энергетикалық диалогқа қатысуы туралы
тезисі болып табылады. Әлемнің тұйық жүйесінде термодинамика заңдары басым,
оған сәйкес энергия кеңістікте біркелкі дисперсияға ұмтылады, ал әлемнің
құрылымы энтропияның ұлғаюымен қатар жеңілдетуге бейім және шекті жағдайда
тепе-теңдік күйі, бұл ғаламның термиялық өлімін білдіреді.
Ғаламның ауқымында көрінетін мәдениет адамға және оның өнімді қабілетіне
тәуелділік сапасын жоғалтуы мүмкін. Мәдениет - бұл адам бұйырмаған заңдар
бойынша өмір сүретін жүйе. Л.А.Уайт өз еңбектерінде мынаны көрсетеді:
...адамдар мәдени құбылыстардың өмір сүруі үшін қажет, бірақ олардың
эволюциясы мен вариациясын түсіндіруде қажет емес [51].
Мәдениет дегеніміз бірден түсіну қиын ұғым, өйткені ол адам қызметінің
әртүрлі салаларымен байланысты. Сондықтан да әр түрлі мағынада
түсіндіріледі. Мәдениет ұғымы әртүрлі көзқарастардан, мысалы,
социологиялық тұрғыдан белгілі бір функцияларды орындайтын әлеуметтік
өмірдің бөлігі ретінде қарастырылса, антропологиялық салада адам қызметінің
түрі ретінде, ал философияда мәдениет адамның болмысына қатысты ұғым
ретінде, яғни жеке тұлға мен қоғам қағидаларының ұштасуы кезінде пайда
болатын құбылыс ретінде түсіндіріледі. Қазіргі кездегі бірқатар
зерттеулерде коммуникация ұғымы екі немесе одан да көп адамдар арасында
мағыналық мәні бар ақпарат алмасу үрдісін білдіреді.
Мәдениет – бұл оның тасымалдаушыларының ойлауында, идеяларында және
мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін белгілі бір қоғамның құндылықтар,
нормалар мен символдар жүйесінің қосындысы. Сонымен қатар когнитивті
антропологияның өкілдері мәдениетті білім жиынтығы ретінде, яғни
мәдениетті тасымалдаушылардың санасында бар материалдық емес бірдеңе
ретінде көреді.
Американдық ғалым, интерпретациялық антропологияның негізін қалаушы,
Клиффорд Гирц үшін (Clifford J. Geertz), мәдениет - бұл адамдардың мінез-
құлқы реттелетін механизмдер, жоспарлар, әдістер, ережелер,
нұсқауларжүйесі. Және осындай түсінік біз үшін өте маңызды, өйткені
мәдениетаралық қарым-қатынастың ситуацияларын, яғни бұл ситуациялардағы
адамдардың тәртібін талдауды үйренгіміз келеді. Бұл мағынадағы мәдениет -
бұл мінез-құлықты анықтайтын механизмдер [52].
Психологиялық және социологиялық әдебиеттерде коммуникация түсінігі
ақпаратты бір адамнан екінші адамға беру процесі және оның әлеуметтік
процестермен байланысы ретінде анықталады. Қарым-қатынас басқаларға әсер
ету мақсатында ақпарат беру мен бөлісуді қамтиды. Қарым-қатынас түсінігінде
оны өзара әрекеттесу нысаны ретінде қарастырудан бастап, адамдардың бір-
біріне қолдау көрсетуі мен көмегіне дейін алуан түрлі көзқарастар бар.
Байланыс термині латын сөзінен шыққан, ол байланыс пен байланыс
құралдарын, мысалы, ауа, су және басқаларды, сондай-ақ телефон, радио
сияқты байланыс түрлерін білдіреді. Ол сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-
қатынасты білдіреді.
Коммуникативтік мәдениетті зерттеу мәселесіне арналған көптеген
зерттеулерде Коммуникативтік мәдениет ұғымының мәнін анықтаудың әртүрлі
тәсілдері берілген. Қазіргі ғылымда коммуникативті мәдениет құбылысын
түсінуге байланысты үлкен теориялық білім жинақталған, бұл ұғым ғылыми
дискурсқа ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында қоғамда ақпарат пен коммуникация
мәселесіне қызығушылықтың пайда болуына орай енген.
Р.П.Мильруд Коммуникативтік мәдениет өзінің субъективті мағынасында
тұлғаның құрылымын, яғни өзінің психикалық әрекетінде белгілі бір ережелер
мен стратегияларды басшылыққа ала отырып, әрекет ететін, қабылдайтын және
ақпаратты шығаратын коммуникативті субъектіге жатады деп есептейді [53].
А.А.Деркач және Н.В.Кузьминаның зерттеулерінде коммуникативті мәдениет
ұғымы адамға қойылатын белгілі бір талаптар жүйесінде, оның кәсіби-
коммуникативтік бағыттылығында нақтыланады. Ал А.В.Мудриктің анықтамасы
бойынша коммуникативті мәдениет қандай да бір маман тұлғасының кәсіби
мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде қоғамда қабылданған білімдер,
нормалар, құндылықтар мен мінез-құлық үлгілері және органикалық, табиғи
түрде және мәжбүрлеусіз әрекет ету қабілетінің жүйесі болып табылады,
мұндай қабілет түрін тұлға іскерлік және эмоционалдық қарым-қатынаста
жүзеге асырудеп түсіндіріледі [54].
Коммуникативті мәдениеттің құрылымы, сонымен қатар оның болуы тиіс
құрамдас бөліктерінің мазмұны туралы мәселеде ғалымдар арасында қандай да
бір ортақ пікір жоқ. Зерттеушілер коммуникативті мәдениеттің когнитивтік,
мотивациялық, ұйымдастырушылық, белсенділік, танымдық, ақпараттық,
шығармашылық, эмоционалдық, аксиологиялық сияқты құрамдас бөліктерін атап
өтеді.
И.Л.Берегова [55]коммуникативті мәдениет құрылымын мағыналы,
мотивациялық және тұлғалық-белсенділік компоненттерінің жиынтығы ретінде
ұсынады. Ол өз зерттеулерінде когнитивті-мотивациялық, ұйымдастырушылық-
белсенді, танымдық және ақпараттық компоненттер коммуникативті мәдениетті
қалыптастыру процесінде үлкен рөл атқарады деп жазады.
Шетелдік ғалым D.Kilburn жеке тұлғалық маңызды және жеке тұлғалық
құндылық ұмтылыстарының, идеалдарының, сенімдерінің, көзқарастарының,
ұстанымдарының, адаммен қарым-қатынасының, оның қызметімен, басқалармен
қарым-қатынасының, қарым-қатынас процесіне қызығушылықтың, қарым-қатынасқа
диалог ретінде қараудың жүйесі болып табылатын жеке тұлғалық құндылық
компонентін ажыратады [56].
Іс жүзінде аталған тақырыпты әрбір зерттеуші коммуникативті мәдениет
ұғымын түсініп, осы құбылысқа өзінше анықтама беру қажет деп санайды.
Зерттеушінің көзқарасы бойынша, осылай әділетті және автордың ойларын нақты
түсіндіруге мүмкіндік береді, бірақ екінші жағынан, бұл тұжырымдама
мағынасының бұлыңғырлауына, яғни деморфологизациялауға әкеледі, бұл
авторлардың теориялық қалауына байланысты ұғымды субъективті етеді.
Әдетте, коммуникативті мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық
шарттары, құралдары, технологиялары зерттеледі, коммуникативті мәдениетті
қалыптастыру және жетілдіру үшін болжамдар мен қандай да бір үлгілер және
бірқатар іс-шаралар (тренингтер, практикалық сабақтар циклдері, авторлық
теориялық лекция курстары) әзірленеді. Көптеген зерттеулер эмпирикалық
сипатқа ие, бұл аталған құбылыстың жеке қырларына (аспектісіне) назар
аударуды қажет етеді.
Тек кейбір зерттеулер ғана әдіснамалық және теориялық сипатта жазылған.
коммуникативті мәдениет туралы әртүрлі ғылымдар жинақтаған білімдерін
біріктіріп, жан-жақты және толық талдау жасауға талпыныс жасады. Э.Г.
Касимова, Коммуникативтік мәдениет ұғымын зерттеуде жалпылама ұғым жасау
әдісі негізінде пәнаралық байланыс моделі жүзеге асырылды [57].
1-кесте. Мәдениет және коммуникация ұғымдары компоненттерінің
арақатынасы
Мәдениет ұғымының компоненттері Коммуникация ұғымының компоненттері
Әлеуметтік нормалар мен ережелер Коммуникативтік нормалар мен
жүйесі ережелерді білу
Өзіне, басқа адамдарға және табиғатқаБасқалардың коммуникативті
қарым-қатынасының жиынтығы қарым-қатынас жағдайын есепке алу
Рухани қасиеттердің жиынтығы Басқаларға құнды қарым қатынас
Материалдыжәне рухани өнімдердің Коммуникативті идеал
жиынтығы
Э.Г.Касимова психологиялық-педагогикалық зерттеулерді талдай отырып,
коммуникативті мәдениетті зерттеудің келесі аталған заманауи бағыттарын
бөліп көрсетеді:
– коммуникативті мәдениет тұлғаның сапалық қасиеті ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық бірлесе жұмыс жасаудың шарты
ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық процестің маңызды құрамдас
бөлігі ретінде;
– коммуникативті мәдениет жалпы мәдениет пен педагогикалық қарым-қатынас
мәдениетінің өлшемі, яғни көрсеткіші ретінде [57].
Тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді талдай отырып, зерттеушілердің
коммуникативті мәдениетті тұлғаның жалпы мәдениетін анықтайтын негізгі
компоненттер арқылы қарастырғанын білдік:
- сөйлеу мәдениеті (сауатты сөйлеу мәдениеті);
- ойлау мәдениеті (танымдық мәдениет);
- сезім мәдениеті (эмоционалды мәдениет) [57].
Коммуникативті мәдениетті зерттеу кезінде көбінесе мотивациялық
құндылық, когнитивті, эмоционалды, белсенді компоненттер ерекшеленеді, ал
атаулар мазмұнды сақтай отырып өзгеруі мүмкін. Ғылыми лексикада Құзырет,
құзыреттілік, коммуникативті құзыреттілік ұғымдарының пайда болуы
терминологиялық екіұштылықты одан әрі күшейтіп, коммуникативті мәдениет
және коммуникативті құзыреттілік ұғымдарының арақатынасы туралы мәселе
туғызды. Бұл мәселеге толығырақ тоқталайық.
Әдебиеттерді талдау құзырет және құзыреттілік ұғымдарын түсіндіруде
бірнеше бағыттар бар екенін көрсетті. И.А.Зимняя отандық қызмет теориясы
аясында жасаған лингвистикалық-психологиялық бағыты лингвистикалық
теориясынан және оның құзыреттілікпен (сөйлеушінің тілін білуі) мен оны
қолдану (нақты жағдайда тілді нақты қолдану) арасындағы түбегейлі
айырмашылық туралы ережелерінен бастау алады [58].
Бұл тәсілде құзырет-құзыреттілік ұғымдарының аражігін ажырату
потенциалды-өзекті қағида бойынша жүреді. И.А.Зимняның еңбегінде
құзыреттілік туралы білімге негізделе отырып қалыптасатын маңызды жеке
қасиет және адамның әлеуметтік және кәсіби міндеттерін шешу үрдісінде іс-
әрекеті мен мінез-құлқында көрінетін интеллектуалды және тұлғалық тұрғыдан
анықталған әлеуметтік-кәсіби сипаттамасы деп түсіндіріледі.
Педагогикалық салаға қатысты емес тұрғыдан алып қарасақ, құзыреттілік
дегеніміз - адамның өзіне және қызмет тақырыбына деген жеке көзқарасын
қамтитын тиісті құзыреттілікке ие болуы, иеленуі. Осылайша, құзыреттілік
ұғымы тек когнитивті және операциялық-технологиялық компоненттерді (білім,
дағды) ғана емес, сонымен қатар мотивациялық, этикалық, әлеуметтік және
мінез-құлық компоненттерін де қамтиды.
Е.С.Романова еңбектерін оқи отырып, құзыреттілік кәсіби дайындық
процесінде қалыптасатын және кәсіби қызметтің мәнін құрайтын функционалдық
міндеттерді сәтті шешуге мүмкіндік беретін білімнің, дағдылардың,
қабілеттер мен жеке қасиеттердің жүйелі көрінісі болып табылатын қызмет
субъектісі деп анықтама беруге болады [59].
Ю.М.Жуковтың коммуникативті құзыреттілік ұғымы ішкі және сыртқы
ресурстарды қолдана отырып, тиімді коммуникативті әрекеттерді жоспарлауға
және жүзеге асыруға дайындығы мен қабілеті ретінде түсіндіріледі [60].
Ғылыми зерттеулердің жеткілікті қорына қарамастан, Коммуникативтік
құзыреттілік және коммуникативтік мәдениет ұғымдарының арақатынасы
туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Бірқатар зерттеушілер коммуникативті
құзыреттілікті коммуникативті мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі деп
санайды .
Аухатдеева коммуникативті мәдениет психология саласында ең көп сұранысқа
ие деп жазады. Инновациялық белсенділікті ынталандыратын маңызды шарт
ретінде оқыту мен тәрбиелеу стратегияларынан басқа, кез келген бастама мен
табандылыққа, дербестіктің көрінісіне, білім алушылрдың өз ойын білдіруге
деген құлшынысына, пікір, білім алушылармен ынтымақтастық төзімділікке
шақыратын мұғалім мен білім алушылар арасындағы қарым-қатынас стилін
көреміз. Сондай-ақ мұғалім жұмысында білім алушылардың өз қызығушылықтарын
танытуға, жетістік мотивациясын және іздену белсенділігін ынталандыруға
мүмкіндік беретін әдістемелік құралдарды қолданудың маңызы зор [61].
Сонымен, жоғарыда аталған шарттарды орындаубілім алушылардың өздеріне
қатысты мәселелер бойынша шығармашылық, зерттеушілік әрекетке баулуға
бағытталған мақсатты жұмыс ретінде дербестікті, мақсаттылықты, оң
бағытталған ынтасын, шығармашылық қабілеттерін, жаңашыл ойлауын дамытуға
ықпал етеді.
1-сурет. Коммуникативтік мәдениеттің құрылымы
Біздің аталған тақырып бойынша жүргізген зерттеулеріміз құзыреттілік,
коммуникативті құзыреттілік, коммуникативті мәдениет ұғымдарының қоғамның
түрлі саласында қолдануға арналған бірыңғай синтетикалық моделі жоқ деген
қорытындыға келді.
Болашақ педагогқа ғылымның негізін, оку және тәрбие жұмыстарын,
технологияларының негізің ғана білу аз екендігін Е.В.Бондаревская [62]
сияқты ғалымның ғылыми зерттеуімен педагогикалық қызмет тәжірибесі
көрсетті.
Барлық білім мен практикалық дағдыларды білім алушыларға олармен тікелей
және тікелей қарым-қатынас жүйесі арқылы ғана беруге болады. Қарым-
қатынасты мақсатты жүйе ретінде санап, субъект-субъектілік қызметтегі
адамдардың өзара ЖОО-ның білім беру ортасындағы қатнастарың қамтамасыз
ететін психологиялық қатынастарды жүзеге асыратын және нақты құралдарды
пайдалануының қарастырған жөн. Осыған байланысты болашақ педагогты
даярлаудағы стратегиялық маңызды бағыт ЖОО-да оқу процесінде білім
алушылардың коммуникативтік мәдениетін дамыту болып табылады. Педагогтың
қызметіндегі коммуникативті мәдениеттің маңызы зор, бұл қазіргі ғалымдардың
осы мәселеге қызығушылығын тудырады. Коммуникативті мәдениет құрылымдық
және функционалдық компоненттердің бірлігін ескере отырып, зерттеу
объектісі ретінде теориялық және эксперименттік зерттеулердің зерттеу пәні
болып табылады.
Көптеген зерттеушілер мәдениет және қарым-қатынас
(коммуникативтілік) ұғымдарын біріктірудің мүмкін емес екенің атап өтіп,
коммуникативті мәдениет терминін енгізеді, оны қоғам өмірінің феномені,
қоғам мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырады. оның қарым-қатынасты
қамтамасыз ету қабілеті және адамдар арасындағы қарым-қатынас, сондай-ақ
адамның әлеммен, табиғатпен қарым-қатынасы. Демек, болашақ мұғалімнің
коммуникативті мәдениетін саяси, құқықтық, моральдық және эстетикалық,
сондай-ақ адамның дүниетанымының біртұтас негізін құрайтын басқа
құндылықтар көрінетін құбылыс ретінде қарастыруға болады.
Психологиялық аспектіде болашақ мұғалімнің коммуникативті мәдениеті
мінез-құлықта көрінеді. Оқу процесінде білім алушылар коммуникация процесін
жүзеге асырудың ерекшелігі мен технологиясын игеруі керек. Кәсіби қарым-
қатынас түрі ретінде қарым-қатынас адамның сөйлеу әрекетінен басқа,
ақпаратты жест-ишара, мимика, поза, интонация түрінде қабылдаудың визуалды
және тактильді тәсілдерін қамтиды.
Білім алушылардың визуалды қарым-қатынасын, атап айтқанда ауызша,
паравербалды және вербалды емес қарым-қатынас құралдарын дамыту маңызды;
олардың қарым-қатынас стилінде көрінетін қарым-қатынас икемділігін және
әлеуметтік қабылдаудың жеткіліктілігін қалыптастыру; өзара әрекеттесу
процесінде әзілді қолдануға шақыру; олардың білім алушылармен,
әріптестермен, әкімшілікпен өзара әрекеттесуінің тиімділігін
арттыру.Мәдениетті дамытуды жобалау технологиясын әр білім алушылар игеруі
керек, өйткені қызықты және жемісті оқу-тәрбие материалдары, белсенді және
прогрессивті әсер ету әдістері дұрыс, тиісті педагогикалық қарым-қатынас
қамтамасыз етілгенде ғана нәтиже береді.
Білім берудегі педагогикалық қызметтің, технологияның және
ұйымдастырушылық форманың құрамдас бөлігі ретінде жалпы коммуникативті
мәдениеттің дамуын жобалау деп оқу барысында білім алушылардың шығармашылық
қызметті ұйымдастыруды, коммуникацияға дайындау, мақсаттарын түсіну,
мазмұнын, әдістері мен құралдарын білуге бағытталғаның түсінеміз. Жобалау
мақсатты, тұжырымдамалық, технологиялық және диагностикалық кезеңдерінең
тұрады.
Ғалымдардың зерттеуін қорытындыласақ, күнделікті өмірде мәдениет сөзі
мақұлдауды білдіреді, біз бағаланатын фактілерді немесе құбылыстарды
жасырын түрде салыстыратын идеал немесе идеалды күйдің болуы ретінде
түсініледі. Мысалы, жоғары кәсіби мәдениет, орындаушылық мәдениет, т.б.
туралы айтады. Адамдардың мінез-құлқы да сол позициялардан бағаланады.
Бірақ олар адамды мәдениетті немесе мәдениетсіз деп бағалағанда, олар
білімді немесе нашар білімді адамдарды білдіреді. Барлық қоғамда кейде
қарама-қарсы күйге, заңға, тәртіпке, адамгершіліктің жұмсақтығына
негізделсе, дәл осылай бағаланады.
Жалпы ғалымдардың зерттеу әдебиеттеріндегі талдау көрсеткендей,
зерттеушілердің көпшілігі коммуникативті мәдениет ұғымын категориялау
кезінде оны құрайтын ұғымдардың мағыналық мазмұнына жүгінеді: мәдениет
және коммуникация деген әртүрлі ғылымдар және ғылыми мектептерде оларды
түсінудің кең ауқымы ұсынылған. Демек, бұл құбылыстың көптеген түсіндірмесі
бар.
Коммуникативті мәдениет жалпы, кең ауқымды мағынада адамзаттың мәдени
мұрасының бөлігі болып табылады. Ұғымдардың айырмашылығына қарамастан,
барлық зерттеушілер коммуникативті мәдениет жеке тұлғаның жалпы және кәсіби
мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі деп түсініктеме береді. Осылайша,
коммуникативті мәдениет адамның жалпы мәдени және кәсіби қалыптасуында
жетекші рөл атқарады. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде жалпыланған
түрде коммуникативті мәдениет жеке тұлғаға ғалымдар коммуникативті
мәселелерді шешу үшін өзінің психикалық, физикалық, жеке қасиеттерін тиімді
пайдалану мүмкіндік беретін білім мен дағдылардың жиынтығы ретінде
түсіндіріледі.
Коммуникативтік мәдениет – жеке тұлғаның өмір сүруге дайындығын, өзін-
өзі анықтауды, басқалармен үйлесімді қарым-қатынас орнатуды қамтамасыз
ететін негізгі мәдениетінің бөлігі.Коммуникативті мәдениеттің
элементтеріне: эмоционалдық мәдениет (сезім мәдениеті), қарым-қатынас
мәдениеті, ойлау және сөйлеу мәдениеті жатады.
Қарым-қатынас мәдениеті отбасынан қалыптаса бастайды: әлеуметтенудің
негізгі агенті бола отырып, отбасы басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға,
басқа мәдениетке толерантты қарым-қатынас жасауға және қарым-қатынас
орнатуға қабілетті тұлғаның бастапқы бейнесін жасауға шақырылады. Білім
беру әлеуметтік институт және әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде қарым-
қатынас мәдениетін одан әрі дамытуға елеулі үлес қосуы керек.
Сонымен, жоғары оқу орындарында болашақ мамандардың коммуникативті
мәдениетін дамыту әлеуметтік-гуманитарлық пәндерді оқыту шеңберінде жүзеге
асырылады, және олар жеке тұлғаның құндылық бағдарлары, адамгершілік
көзқарастары, қарым-қатынас мәдениетін, белгілі бір дағдыларды
қалыптастыруды қамтитын жалпы мәдени құзыреттіліктерді қалыптастыруға
бағытталған.
Бұл құбылыстың мәніне қатысты әртүрлі көзқарастарды жинақтай отырып,
мұғалімнің коммуникативті мәдениетін қарым-қатынас процесінде қолданылатын
және оның нәтижелі болуына ықпал ететін мәдени нормалардың, білімдердің,
құндылықтардың, дағдылар мен икемділіктердің жиынтығы ретінде анықтауға
болады.
Интегративті білім ретінде коммуникативті мәдениетке мыналар кіреді: өз
іс-әрекетін басқалармен үйлестіру және корреляциялау қабілеті, басқаларды
қабылдау және оған бейімделу, дәлелдерді таңдау және ұсыну, балама
түсініктемелерді алға тарта білу, мәселені талқылау, басқалардың пікірін
түсіну және құрметтеу, басқалармен икемді және әдепті өзара әрекеттесуге
дайын болу.
1.2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың мақсатты
кезеңі коммуникацияның қалыптасқан жағдайларын ескере отырып, педагогикалық
өзара әрекеттесудің мақсаты мен мотивтерін қалыптастыруға бағытталған. Осы
кезеңде шешілетін міндеттерге мыналар жатады:
1) болашақ педагогтің коммуникативтік мәдениетін дамытуға оның жалпы
кәсіптік мәдениетінің маңызды сипаттамасы ретінде мақсатты бағдарлауды
қамтамасыз ету, оның дамуы жоғары оқу орнында оқыту кезеңінде басталады;
2) мәдениеттің дамуын білім алушылардың маңыздылығын білуге мүмкіндік
беретін ақпараттық кезеңнен қозғалысын көздейтін көп сатылы сабақтас
процесс ретінде жобалау педагогтердің білім алушылармен адамгершілік,
позитивті оқыту қарым-қатынасы, оны құру тәсілдері, білім алушылардың жеке
даму процесінде педагогтердің кәсіби коммуникативтік икемділігімен
сипатталатын коммуникативтік мәдениет деңгейін меңгеру;
3) аудиториямен қарым-қатынас стилін қалыптастыру;
4) қызметтің жаңа коммуникативтік жағдайларында қарым-қатынас стилін
нақтылау және т.б. мақсатты кезеңде алдағы қарым-қатынасты алдын ала
зерттеудеу және болжау жүзеге асырылады, бұл білім беру процесінің
міндеттерін коммуникация аспектісіне аударуға мүмкіндік береді.
Тұжырымдамалық кезең коммуникативті мәдениеттің дамуын одан әрі
жобалауды және жобаны практикалық қолдану деңгейіне жеткізуді қамтиды. Бұл
кезеңде жобаны іске асырудың стратегиялық маңызды теориялық және
әдіснамалық тәсілдері әзірленуде.
М.М.Бахтин [63] ғалымының ойынша білім алушылардың оқу барысында
коммуникативті мәдениетін дамытудың авторлық тұжырымдамасын негіздеу үшін
зерттеудің теориялық негіздері қарым-қатынас мәселесі бойынша философиялық
зерттеулер деп есептеледі мәдениет теориясы бойынша жұмыстар мұғалімнің
жеке басын қалыптастыру тұжырымдамалары, тұлғааралық қарым-қатынастың
әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық мәселелерін зерттеу.
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың
әдіснамалық негізі жүйелік, мәдени, этнопедагогикалық, тұлғаға бағытталған,
субъект-субъективті тәсілдер және бірқатар жалпы және жеке принциптер болып
табылады. Жүйелік тәсіл негізінде қарым-қатынас процесі өзара әрекеттесудің
барлық субъектілерінің жиынтығы ретінде қарастырылады және оқу ақпараты
қабылдауға және есте сақтауға ыңғайлы түрде ұсынылатын құралдар мен әдістер
тобын қамтиды.
Мәдениеттану тәсілі оқу процесінде мәдениеттің басымдығын танудан
тұрады, яғни қарым-қатынас процесінде ұлттық, сөйлеу, мәдени мінез-құлық
үлгілерін ескере отырып, коммуникациялық мінез-құлық дамиды. Білім алушы
мәдениетті оқып қана қоймай, оны белгілі бір мәдени орта ретінде қабылдап
және оны дамытуды жалғастырады, білімді байытады, психикалық бейнелерді
қалыптастырады. Мәдениеттану және этнопедагогикалық тәсілдер негізінде
білім беру процесінің жұмыс істеуі білім алушылардың академиялық ұтқырлығын
жүзеге асыру болып табылады. Тұлғаға бағытталған тәсіл өзара байланысты
ұғымдар, идеялар мен іс-қимыл тәсілдері жүйесіне сүйену арқылы білім
алушының жеке басын тану және өзін-өзі жүзеге асыру, оның қайталанбас
даралығын дамыту процестерін қамтамасыз етуге және қолдауға мүмкіндік
береді.
Білім беру ортасының коммуникативтік компоненті, яғни білім алушылар
үшін қоршаған ортаның қасиеттерін субъективті құрылымдаудың және оларды
өзін-өзі дамытудың субъективті құралына айналдырудың әртүрлі мүмкіндіктерін
тудыратын практика кезінде педагогтар мен білім алушылардың, білім
алушылардың, білім алушылармен өзара әрекеттесу тәсілдері ерекше жүйелік
қалыптастыру манызды болып есептеледі: объект-объектті, субъект-объектті,
субъект-субъектті (полисубъектті, яғни бірлескен субъект және субъект-
генератор).
Болашақ педагогтардың жас ерекшеліктерін қарастырайық:
1. Жеткілікті педагогикалық беттік білім деңгейіндегі әлеуметтік-
демографиялық топ ретінде жастар жоғары азаматтық әлеуетке ие, өйткені олар
азаматтық процестерге ерекше әсер етеді, мобильді және эмоционалды.
2. Білім алушы жастар қазіргі саяси жағдайдың тұрақсыздығына,
радикалды, мемлекетке қарсы құбылыстардың әсеріне ұшырауына байланысты
тәрбие мен педагогикалық білім берудің маңызды субъектісіне айналуда.
3. Жастар категориясы жоғары интеллектті потенциал мен ең төменгі
өмірлік тәжірибеге ие, бұл болашақ мұғалімнің азамат ретіндегі жеке басының
қалыптасуына ықпал ететін білім мен дағдыларды алудың оң негізін құрайды.
Г.М. Коджаспирова, А.Ю. Коджаспиров [64] ғалымдары мәдениетті
стереотиптерге оқыту барысында қалыптасуы керек, келесі қабілеттер мен
ептіліктер туралы жазады:
1. Қабілет үлгіні сипаттау немесе оны өзіне тән субмәдениетке жатқызу
мүмкіндігі;
2. Мінез-құлық деректерінде үлгіні білу қабілеті;
3. Түсіндіру қабілеті оның басқа да үлгілерге функционалдық қатынас
немесе себепті көзқарастарының үлгісі;
4. Нақты ситуацияға болуы мүмкін реакцияны болжау қабілеті;
5. Мақұлданған үлгіні талдау қабілеті;
6. Қорытындылау ретінде келтірілген деректерді бағалау қабілеті;
7. Анализ немесе синтез әдісін көрсету немесе сипаттау қабілеті;
8. Адамның әдеттегі талабын қанағаттандыру үшін қажетті білімді таңдау
қабілеті.
Бірінші тақырыпта келтірілген мәдениеттің анықтамасы, мәдениетті
"білім, наным-сенімдер, өнер, адамгершілік, заңдар, әдет-ғұрыптар және адам
қоғам мүшесі ретінде алған кез келген басқа қабілеттер мен әдеттерді
қамтитын күрделі тұтастық" деп түсінетін анықтамасына жақын.
Зерттеу бойынша оқыту нәтижесінде тер коммуникативті мінез-құлықтың
ерекшеліктерін меңгеруі керек: педагогикалық қызметтің әртүрлі
салаларындағы коммуникативтік мінез-құлық ерекшеліктерін білу;
мәдениетаралық коммуникацияның қазіргі тенденцияларын, теориялары мен
тұжырымдамаларын білу; педагогикалық қызметтегі тұлғааралық коммуникация
мәдениетінің мәні мен маңызын ажырата біледі деп болжанады.
Коммуникативті тәсіл оқытудың негізгі элементі ретінде қарым-қатынас
барысындағы ұстанымдар ұғымдарын қолдануды ұсынады. Күрделілік дәрежесімен
ерекшеленетін коммуникативті міндеттер әртүрлі болады, бірақ олардың
әрқайсысы танымдық немесе коммуникативті (үшеудің бірі) мақсатқа
байланысты, мысалы кейбіреулері ақпараттық сипатта болса, екіншісі
хабарламаны қабылдап, екіншісіне беру қызметін атқарады .
Коммуникативті мәдениет ұғымын түсіндірудің психологиялық әдістері
туралы Krylova N.B. [65] сынды психолог жазды. Оның пайымдауынша,
мұғалімнің коммуникативті мәдениеті – бұл оның кәсіби-педагогикалық
мәдениетінің ажырамас бөлігі, педагогикалық қарым-қатынас саласындағы
білімнің жиынтығы, бірлесе отырып жұмыс жасауды ұйымдастырудағы кәсіби-
педагогикалық дағдыларды жүзеге асыру тәжірибесі, білім алушылармен
ынтымақтастықта әрі шығармашылық қарым-қатынас жасау тәжірибесі және
педагогикалық шындық объектілеріне белгілі бір эмоционалды-құндылық
қатынастары.
Болашақ психолог-педагогтарды электрондық білім беру аясында
коммуникативті қызметті ұйымдастыруға дайындаудың теориялық және
практикалық аспектілерін Ilyin V.S. өз зерттеуінде жақсы түсіндіреді.
Автор, мұғалімнің электрондық білім беру ортасындағы коммуникативті іс-
әрекетінің әр қырлы сипаты мен күрделі интегративті өзгерістерін ескере
отырып, жеке, коммуникативті, құзыреттілік және қоршаған орта тәсілдерінің
идеяларын біріктіретін интегративті тәсілді қолдану қажет деп санайды [66].
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі жоғары білім беру жүйесінде тиімді әрі
нәтижелі педагогикалық іс-әрекетті, жеке тұлғаның шығармашылық бағыттылығын
қалыптастыруға, рухани-адамгершілік мәдениетін дамытуға бағытталған жоғары
оқу орындарының мамандарын даярлауға талаптар қояды, солардың ішіндегі
маңызды құрамдас бөлігінің бірі - коммуникативті мәдениет болып табылады.
2-сурет. Коммуникативтік мәдениеттің құрылымдық құрамдастары
Білім беруді цифрландырудағы оқу процесі білім алушылардың оқу-танымдық
іс-әрекеттегі оқу мәдениетінің мәнін білім берудің медиалық ауызша және
жазбаша сөйлеуінде коммуникативті дағдыларының түбегейлі өзгертеді деп
күтілуде.
Gurevitch P.S. [67] коммуникативті мәдениетін біртұтас педагогикалық
үрдіс субъектілерімен бірлесе әрекет ету мен қарым-қатынаста көрінетін жеке-
жеке рухани мәдениеттің интегративті гуманистік сапасы ретінде анықтайды
және келесідей анықтама береді. Педагогтың коммуникативті мәдениеті – оның
кәсіби және әлеуметтік-педагогикалық қызметтің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асырудағы гуманистік бағыты мен жеке шығармашылығының көрінісі.
Жоғарыда келтірілген әдебиеттерді талдай отырып, педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениеті ретінде келесі құзыреттерін қалыптастыруға және
дамытуға ерекше назар аудару қажет деген тұжырым жасадық:
1. Білім алуға ұмтылып, өсіп келе жатқан адамның ішкі әлеміне ену, бұл
адамды алалап, біржақты, теріс көзқарассыз қарау, сол әлемге жеке және
эмоционалды түрде жауап беру.
2. Өзіне жеке тұлға болуға мүмкіндік беру және білім алушылармен ашық,
эмоционалды және рөлдік емес шынайы қарым-қатынас орнату, барлық білім
алушылар қарым-қатынас жасауды үйренетіндей мүмкіндік жасау.
3. Әр оқушының қызығушылығын ашу және жеке ойын ұстануға мүмкіндік
беру.
4. Білім алушыларға өздеріне, айналасындағы әлемге деген қызығушылығын
қалыптастыруға және сақтауға көмектесу.
5. Білім алушыларды басқа адамдардың ішкі әлеміне, кітап әлеміне
және басқа да пайдалы қызығушылықтарын ынталандыратын және қолдайтын білім
көздеріне бағыттау.
6. Әр білім алушыға сезімдері идеяларды, ал идеялары сезімдерді
тудыратын тұтас адам болуға көмектесу.
Оқу үрдісінде білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамыту екі
топқа бөлуге болатын бірқатар жағдайларға байланысты:
- сыртқы (педагогикалық) жағдайлар;
- ішкі (психологиялық) жағдайлар.
Психологиялық жағдайларды бірқатар зерттеушілер белгілі бір адамда
қасиеттерді қалыптастыру бойынша әлеуметтік әсерлерді қабылдау қабілеті
және өзінің белсенділігі барысында жеке ерекшеліктерін көрсете алатын
адамның психологиялық сипаттамалары ретінде түсіндіреді.
Коммуникативті мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде О.Н.Лукашенок,
Н.Е.Щуркова және басқа зерттеушілер мұғалімнің рефлексивтілігін ерекше
бөліп көрсетеді. Рефлексия – талдауға, түсінуге, өзін-өзі тануға
бағытталған ойлау (рационалды) процесі, мұнда білім алушы өзінің іс-
әрекеті, мінез-құлқы, сөйлеуі, тәжірибесі, сезімдері, күйлері және т.б.
туралы ашық сөйлесе алады [68].
Шетел ғалымы Pearson J.C. жазғандай, рефлексия құрылымына субъектінің
басқалардың оған қалай қарайтынын, оның басқаларға қалай қарайтынын түсіну
кіреді. Педагогикалық рефлексия мұғалімге өз жұмысына басқа адамның
көзқарасы арқылы өз кәсібіне тиісті қатынасты дамытуға мүмкіндік береді. Ол
мұғалімнің өзіне деген көзқарасын кәсіби қызметтің субъектісі ретінде
анықтайды [69].
Мұғалімнің рефлексиясының жеткіліктілігі білім алушылармен қарым-
қатынасты реттеуге және педагогикалық қызмет стиліне әсер етеді.
Педагогикалық іс-әрекеттің рефлексивті сипаты –білім алушылардың іс-
әрекетін басқара отырып, мұғалім өзіне және іс-әрекетіне білім алушылардың
көзімен қарайды (және оларды бағалайды). Осындай рефлексивті басқару арқылы
мұғалім оқушының көзқарасын анықтап, оның ішкі әлемін, пікірін біле отырып,
берілген білім мен пәнге ғана емес, мұғалімнің жеке басына да қатынасын
біле алады.
Мұғалімнің коммуникативті мәдениетінің тағы бір психологиялық компоненті
ретінде біз педагогикалық икемділікті атап өткен дұрыс болады деп ойлаймыз.
Педагогикалық икемділік - мұғалімнің мінез-құлық тәсілдері, ойлау және
эмоционалды жауап беру тәсілдері мен міндеттеріне сәйкес келмейтін
жағдайлардан оңай бас тартуға және өмірдің өзгермейтін қағидалары мен
моральдық негіздерімен проблемалық жағдайды шешудің жаңа, ерекше тәсілдерін
жасауға немесе қабылдауға қабілеттілігін анықтайтын күрделі көп өлшемді
психикалық білім. Ал мұғалімнің когнитивті икемділігі білім алушылармен
бірлесе жұмыс жасауды өзгерте отырып, қарым-қатынас жағдайларында қабылдау
мен түсініктерді қайта құру қиындықтарын жеңуге мүмкіндік береді.Аффективті
икемділік эмоционалды қабылдауды және эмоционалды объектілердің өзгеруіне
эмоционалды реакцияны өзгертуге көмектеседі.
Мұғалімнің мотивациялық икемділігі мінез-құлық сипатын өзгертуді талап
ететін жағдайларда мотивтер жүйесін жылдам қайта құрылымдаудан
көрінеді.Мұғалімнің коммуникативті мәдениетін дамытуға әсер ететін
психологиялық қасиеті ретінде интернационалдылық қасиетіне ерекше басымдық
береді.
Интернационалдылық дегеніміз – өздеріне жасаған әрекеттері үшін
жауапкершілікті өз мойнына алатын адамдарға тән жеке қасиет. Зерттеушілер
әлеуметтік жауапкершілік жеке тұлғаның интернационалдылығымен байланысты
екенін анықтады. Тұлғааралық қатынастар саласындағы интернационалдылықтың
жоғары көрсеткіштері адамның басқа адамдармен ресми және бейресми қарым-
қатынастарын бақылауға, өзіне деген құрмет пен жанашырлықты оятуға
қабілетті екенін көрсетеді.
Кейбір шетелдік авторлар жауапты адамның біржақты пікірде болмайтынын,
жауласауға бейім емес, төзімді, көпшіл, сабырлы, парасатты болатынын
көрсетті. Мұғалім оқушылардың коммуникативті мәдениетін дамыта отырып, ең
алдымен оқушылардың қарым-қатынас пен коммуникативті мәдениетке
мотивациялық-құндылық қатынасын қамтамасыз ету, коммуникативті мәдениеттің
мәні туралы білім жүйесін қалыптастыру, содан кейін ғана коммуникативті
мәдениеттің даму зерттеудерін жүзеге асырумен айналысу қажет.
Ғалымдардың жобалау педагогикалық іс-әрекеттің құрамдас бөлігі,
технология және білім берудегі ұйымдастыру формасы ретіндегі зерттеулеріне
сәйкес, коммуникативті мәдениетті дамытуды жобалау кезіндегі оқу процесінде
шығармашылық әрекетті ұйымдастыруды, білім алушыларды қарым-қатынасқа
дайындауға, өзара әрекеттесу мақсатын, мазмұнын, әдістері мен құралдарын
түсінуге бағытталғандығы деп түсінеміз. Жобалау іске асырудың мақсатты,
тұжырымдамалық, технологиялық және диагностикалық кезеңдерін қамтиды.
Қорыта келе, кәсіби іс-әрекеттің нәтижесі коммуникативті мәдениеттің
қалыптасу деңгейіне және оның мұғалім үшін маңыздылығына, сонымен қатар
мұғалім мен білім алушылардың бірлескен іс-әрекетіне деген көзқарасына
байланысты.
Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік
мәдениетін қалыптастырудың тиімділігі - педагогикалық қарым-қатынастың
негізгі принциптерін сақтаумен қамтамасыз етіледі, олар әрекеттің
психологиялық функцияларының өзара байланысқан жүйесі, коммуникативті
құралдардың көмегімен тәрбиелік әсер етумен қатар жүретін тұлғаның өзін-өзі
жүзеге асыруының практикалық әдістері мен құралдары болып табылады.
Болашақ педагог-психологтардың коммуникативті мәдениетін қалыптастырудың
тиімді жолдары көп жағдайда құндылық бағдарларына, қарым-қатынастың басқа
субъектілеріне деген көзқарасына, сенім, өзара түсіністік және
ынтымақтастық принциптерін ұстану дәрежесіне байланысты.
1.3 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ЦИФРЛЫҚ
БІЛІМДІК ОРТАДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
Бүгінгі таңда жаңартылған білім беру бағдарламасының ерекшеліктерінің
бірі оқушылардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға негізделген.
Сондай-ақ, тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым барысында оқушылардың өз ойын
жетік жеткізу, еркін сөйлей білу дағдылары қалыптасады. Осыған сәйкес оқыту
диалогтық сипатта орын алады. Оқыту мен тәрбиелеудің диалогтық сипаты
бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік мәдениетін жалпы мәдениеттің
құрамдас бөлігі ретінде қалыптастыру қажеттілігін туындатады.
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін қалыптастыру белгілі бір
кезеңдер арқылы жүзеге асады.Педагогикалық жағдайларды Ю.К.Бабанский оқу
үрдісінің компоненттері барысында бірлесе жұмыс жасауға өте қолайлы және
мұғалімге жемісті жұмыс істеуге, оқу процесін басқаруға және оқушыларға
табысты жұмыс істеуге мүмкіндік беретін жағдай ретінде анықтайды [70].
А.А.Мурашов педагогикалық жағдайда педагогикалық үрдістің жалпы
қағидаларына бағынатын педагогикалық қызметті ұйымдастырудың талаптары мен
ұсыныстар деп түсіндірсе, Ол педагогикалық жағдайлар – қалыптасып жатқан
тұлғаның тұлғалық сапасын көрсететін дағдыларды дамытуда оқытудың белсенді
субъектілерінің барынша жоғары түрде жүзеге асуына ықпал ететін және
оқушылардың оқу-тәрбие процесінің өзара байланысты шараларының кешені деп
жазады [71].
Оқыту барысындағы қандай да бір көмекші қарым-қатынас оқушының жеке
басының дамуына ықпал етеді. Бұл туралы белгілі зерттеуші Болотова А.К.
былай деп жазады: Мұғалім қаншалықты жағымды ахуал туғызса, оқушы
өздігінен білім алады, шығармашыл, тәртіпті, мазасыз емес және басқалардың
бақылауында болады. Меніңше, біз адамдар арасындағы қарым-қатынастың жаңа
саласының пайда болу кезеңінде тұрмыз. Білім алушылардың коммуникативті
мәдениетін дамытуға арналған зерттеулерде білім беру кеңістігінің
коммуникативті әлеуетін жүзеге асыруға ықпал ететін педагогикалық
жағдайларға назар аударылады [72].
А.К.Болотова. осындай білім беру процесінің субъектілері арасындағы
жағдайлардың ішінде шығармашылық, диалогтық бірлесе жұмыс жасауды аса
қажетті жұмыс түрлері деп көрсетеді және жиі ұйымдастыру өте тиімді деп
есептейді; білім алушылардың коммуникативті тәжірибесін қалыптастыратын
коммуникативті қажеттіліктерін ынталандыратын білім беру ортасының
гуманистік және шығармашылық бағытын ажыратады; білім алушыларды
педагогикалық практиканың және оқу-зерттеу жұмысының алуан түрлілігіне
араластыру (білім алушылардың ғылыми қоғамға, конкурстарға, олимпиадаларға,
шығармашылық іс-шараларға, түлектермен кездесулерге және т.б. қатысу),
білім алушыларды білім беру кеңістігінің әртүрлі құрылымдарының белсенді
субъектілері ретінде ынталандыру; олардың өзін-өзі дамытуын, өзін-өзі
көрсете білуін барынша қолдау керек деп есептейді [72].
А.А. Бодалев білімнің білім алушылар үшін маңызды болатын бес тиімді
шартын атап өтті:
1) оқушы өзін маңызды және өзекті мәселеге тап болған адам ретінде
қабылдағанда;
2) мұғалім оқушылармен қарым-қатынаста өзінің кім екендігіне сәйкес
келетін тұлға ретінде әрекет еткенде;
3) білім алушы мұғалім тарапынан оң көзқарас пен шынайы қолдауды
сезінгенде;
4) мұғалім оқушының ішкі әлеміне нәзік енген кезде, ол сенімін білдіре
алады;
5) оқушы белгілі бір дәрежеде мұғалімнің өзімен сәйкестігін, қабылдауын
және жанашырлығын сезінгенде [73].
Мұнда проблемалық дәрістерді қолдану, коммуникативті мәдениеттің жоғары
деңгейін, білім алушылардың жеке және ұжымдық жұмыс формаларын қажет ететін
нақты педагогикалық жағдайларды талдау және шешу сияқты әдістер тиімді
болмақ.
Аталған жағдайлар білім алушылардың іс тұрғысынан маңызды немесе қажетті
серіктестермен байланыс орната білуін, нақты адамдармен ынтымақтастық қарым-
қатынас жағдайын жасай білуін, әртүрлі жағдайларда сөйлесу тақырыптарын
таба білуін, іскерлік немесе эмоционалды қарым-қатынаста, топтық немесе
ұжымдық ынтымақтастықта бірлесе жұмыс жасаудың ұтымды тәсілдерін таңдай
білуін, мәселеге орай қажетті ұстанымды немесе басқа белгілі идеяларды,
білімдерді, әдістерді және т. б. біріктіретін жағдайлар коммуникативті
мәселенің шешімін таба білуін дамытады.
Зерттеушілер топпен ынтымақтастықта жұмыс жасау нәтижесіне, оқушы
тұлғасына және тұлғааралық өзара әрекетті реттейтін күрделі психологиялық
механизмдердің әрекеті нәтижесінде оқу тобының ұжым болып қалыптасуына оң
әсері туралы айта отырып, дамытатын рефлексия ретінде маңыздылығын атап
көрсетеді, сол арқылы қатысушының өз іс-әрекетіне қатынасы қалыптасады
және түрлендіру қамтамасыз етіледі. Бұл әрекет бірлескен қызметтің мазмұны
мен формасына сәйкес жүзеге асырылады.
Жалпы білім алушыларды әлеуметтік-бағдарланған іс-әрекетке, нашақорлық,
экология, үйсіздік және т.б. байланысты әлеуметтік маңызды мәселелерді
шешуге тартуды басқалармен қатар ұсынады. Әлеуметтік-бағдарланған іс-
әрекеттерге қатысу нәтижесінде білім алушылар коммуникативті мәдениетті
меңгеру қажеттілігін сезінеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психологиялық-педагогикалық және арнайы білім беру кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік
мәдениетін қалыптастыру
Орындаушы
7M01101 - Педагогика және психология
білім бағдарламасының 2-курс
магистранты______________Дүйсенбай Г.Н.
Ғылыми жетекшісі
пс.ғ.к., доцент ___________________________________ Мамбеталина.А.С.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ___________________________________ Туребаева К. Ж.
___ ______________ 2023 ж.
Ақтөбе
2023
РЕЗЮМЕ
магистерской диссертации Дуйсенбай Гулнур Наурызбековной
Формирование коммуникативной культуры будущих педагогов-психологов в
цифровой образовательной среде на соискание академической степени магистра
педагогических наук по образовательной программе
7М01101 – Педагогика и психология
Научный руководитель: к.пс.н., доцент Мамбеталина.А.С
Актуальность исследования и новизна: В современном обществе происходят
глобальные социокультурные и информационно-коммуникационные изменения, в
центре внимания которых находятся вопросы коммуникативного действия,
сотрудничества, совместного действия, взаимопонимания. В связи с этим,
безусловно, меняется и система образования, в частности гуманизация
образования, цифровая трансформация, новые требования к человеку и роли
педагогов в образовательном процессе.
Научная новизна исследования:
- в части целей и задач исследования уточнено содержание понятия
коммуникативная культура будущего учителя заключается психолого-
педагогической структуры. Разработаны уровни и этапы развития основных
компонентов психолого-педагогических структур коммуникативной культуры
будущих учителей, определено, что коммуникативная гибкость является важным
показателем высокого уровня.
Цель диссертационной работы: Теоретическое обоснование формирования
коммуникативной культуры будущих педагогов-психологов в цифровой
образовательной среде и определение эффективности путем проведения опытно-
экспериментальной работы.
Задачи диссертационной работы:
1. Определить теоретические основы формирования коммуникативной
культуры будущих педагогов-психологов в цифровой образовательной среде;
2. Определить эффективные пути формирования коммуникативной культуры
будущих педагогов-психологов в цифровой образовательной среде;
3. Проведение опытно-экспериментальной работы по формированию
коммуникативной культуры будущих педагогов–психологов в цифровой
образовательной среде.
Выводы исследования и практическая значимость полученных результатов:
Практическая значимость исследования заключается в том, что
исследователь демонстрирует и апробирует педагогические возможности
продуктивного формирования коммуникативной культуры педагогов-психологов и
предлагает эффективные способы структурирования образовательных программ и
проведения занятий, позволяющие оптимизировать учебный процесс вуза.
Объем диссертации: 62 страниц
Количество иллюстративного материала:18 рисунок,2 таблица.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
...
1.1Педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру
бойынша зерттеулерге 6
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.2Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетін
қалыптастырудың 14
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.3Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетін цифрлық
білімдік ортада қалыптастырудың тиімді жолдары ... ... ... ... 20
2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... 26
2.1Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетінің
қалыптасу деңгейін 26
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру тиімділігін 32
тексеру ... ... ... .
2.3Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастырудың
тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі қоғамда коммуникативтік іс-қимыл,
ынтымақтастық, бірлесе әрекет ету, өзара түсіністік таныту мәселелерін
өзектендіретін жаһандық әлеуметтік-мәдени және ақпараттық-коммуникациялық
өзгерістер орын алуда. Осыған орай әрине білім беру жүйесі де өзгеруде,
атап айтқанда білім беруді ізгілендіру, цифрлық трансформация, тұлғаға
қойылатын жаңа талаптар және білім беру үрдісіндегі педагогтердің рөлі
болып табылады. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың тапсырмасы бойынша
қабылданған білім мен ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған жаңа
мемлекеттік заңында айтылған[1].
Қазақстан Республикасының Жоғары білім беру жүйесінде білім беруді
цифрландыруды дамыту процесі Цифрлық Қазақстан мемлекеттік бағдарламасын
қабылдауына байланысты белсенді жүзеге асырылуда. Қазіргі заманғы мұғалім
жаңа цифрлық білім беру ортасы аясында коммуникациялық технологияларды
қолдануды және коммуникативтік дағдыларды жүзеге асыруды көздейтін жаңа
жағдайларда жұмыс жасауға дайын және қабілетті болуы тиіс. Цифрлық
технологиялар жаңа мүмкіндіктер ашып қана қоймай, оқу үрдісіне қосымша
талаптар қойып отыр, білім беруді ұйымдастырудың және әдістемелік және
коммуникативтік тұрғыдан дамытудың жаңа жолдарын іздестіруді, мұғалімнің
жаңа технологияларды меңгеруін талап етеді [2].
Г.К.Ахметова мен З.А.Исаеваның Педагогика кітабында көрсетілгендей
көптеген қазақстандық ғалымдардың соның ішінде А.А.Бейсенбаева,
К.К.Жампейісова, Н.Н.Хан, А.Н.Беркимбаев, С.Т.Нугусова,
У.М.Мухамбетжанова, Л.М.Абдигапбарова, Л.М.Нарикбаева, Г.А. Муратбаева
және т.б. педагогикалық зерттеулерінде мамандарды кәсіби қызметке даярлау
тұлғаның кәсіби қалыптасу кезеңдерінің бірі болып табылатыны атап өтілген
[3].
Қазақстандық ғалымдар арасында психологтарды кәсіби даярлау мәселесімен
айналықан келесі, ғалымдарды атап өтуге болады: Х.Т.Шерьязданова [4] – ол
білім берудің мектепке дейінгі буынының педагогтары мен психологтарын
кәсіби даярлаудың жаңа жүйесін ұсынады, оның басты ерекшелігі қарым-қатынас
психологиясының теориялық және практикалық проблемалары болып табылады;
Ж.Р.Баширова [5] еңбектерінде жоғары оқу орнында оқу процесінде
-психологтар мен заңгерлердің кәсіби сана-сезімінің динамикасын зерттеуге
арналған; Г.Б.Қапбасова [6], оның жұмысында қашықтықтан білім беру
жүйесіндегі -психологтардың оқу қызметінің мотивациясын қалыптастыру
ерекшеліктері егжей-тегжейлі сипатталған; А.Р. Ерментаеваның [7] жұмысында
жоғары мектепте психолог мамандарды даярлауда тұлғаға бағытталған
технология ұсынылған.
А.К.Мынбаеваның еңбегінде көрсетілгендей педагогикалық ЖОО кәсіби
даярлау мәселесі С.Х.Жәлілованың; болашақ мұғалімдері - В.П.Кузовлева;
мұғалімдер - Н.Д.Хмель; арнайы орта кәсіптік оқу орындары үшін гуманитарлық
бейіндегі педагог кадрлар - М.Ө.Ишанқұлова жұмыстарында зерттелді [8].
Психолог, педагог-психолог кәсіби қызметінің психологиялық-педагогикалық
аспектілері Г.С.Абрамова [9], М.Р.Битянованың [10], И.В. Вачковтың [11],
И.В.Дубровинаның [12], Н.И.Исаеваның [13], А.И. Красилоның [14], А.П.
Нованың [15] зерттеулерінде ашылады.
Психологиялық-педагогикалық ғылым саласында коммуникативті мәдениетті
қалыптастырудың философиялық-әдіснамалық аспектісі Г.В.Мұхаметзянова [16],
В.Т.Лисовский [17], В.А.Разумный [18], В.Н.Шубкин [19], А.Г.Харчевтің [20],
еңбектерінде қарастырылса, коммуникативті мәдениеттің қалыптасуының
әлеуметтік-психологиялық аспектісі А.А.Бодалев [21], А.Н.Леонтьев [22],
Б.Ф.Ломов[23], М.И.Лисина [24], Л.И. Галигузова [25], және басқалардың
зерттеулерінде көрініс тапты. Адамгершілік сана мен ізгілікке негізделген
қарым-қатынастың байланысын шетел ғалымдары Gudykunst, William B [26],
Giles, Howard and Kimberly A. Noels [27], Alley-Young, Gordon [28], өз
еңбектерінде қарастырды.
Одан бөлек шетел ғалымдары Kholostova Y.I [29], Godlevska D.M [30],
Hammer M.R.[31] еңбектерінде жеке тұлғаның дамуы мен оның өзін-өзі реттеуі,
тәрбиелеуі арақатынасына арналған. Оқытушыларды педагогикалық қарым-
қатынасқа дайындау мәселесі Л.А.Аухадеева [32], Б.С.Волков [33],
М.В.Гамезо [34], В.С.Грехнев [35], В.В.Давыдов [36], В.А.Сластенин [37],
И.А.Колесникова [38] және т. б. еңбектерінде қарастырылса, қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудың әртүрлі әдістерін Р.К.Бикмухаметов [39],
Л.И.Малинкова [40] ұсынды.
Әлемдік практика жоғары кәсіптік білім беруді дамыту қалыптасқан
жағдайларда мамандар даярлау проблемасының қалай шешілетіндігімен
айқындалатынын көрсетеді. Мамандарды кәсіби даярлаудың шетелдік бай
тәжірибесі Z.Freud [41], A.Adler [42], L.A.Vanshtein [43], D.Watson [44],
K.Rodgers [45], А.Blasi [46], I.L Nucci [47], және т.б. еңбектерінде
көрініс тапты.
Электронды білім беру ресурстарының мұғалімнің коммуникативтік
дағдыларын қалыптастыру үдерісіне әсері Vallacher, R. R.[48], Opdal, P.M
[49], Bennett J.M. [50] және т.б. еңбектерінде сипатталған. Осы проблемаға
арналған зерттеулерді талдау электрондық білім беру ресурстары оларды
даярлау және қайта даярлау процесінде коммуникативтік дағдылары
қалыптастыру кезінде жаппай қолданылмағанын көрсетеді.
Зерттеу мақсаты: Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу және
тәжірибелік-эксперименттк жұмыс жүргізу арқылы тиімділігін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру мәселелерінің теориялық-
негіздерін айқындау;
2. Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастырудың тиімді жолдарын
анықтау;
3. Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс жүргізу.
Зерттеу әдістері: қойылған міндеттерді шешу және гипотезаны тексеру үшін
бірқатар әдістер қолданылды:
1-теориялық: мәдениеттану, философиялық, психологиялық, педагогикалық,
анықтамалық әдебиеттерді, сондай-ақ зерттелетін мәселе бойынша
диссертациялық зерттеулерді талдау және жалпылау, педагогикалық зерттеулер;
2- эмпирикалық зерттеу әдістері:
1. М.Снайдердің сөйлеу кезінде өзін-өзі бақылауды бағалау
диагностикасының әдістемесі.
2. М.Снайдердің Сіз адамды тыңдай аласыз ба? тесті.
3. М.Снайдердің Сөйлесу кезінде сіз сұхбаттасушыны сыйлай аласыз ба?
тесті.
4. Болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетінің даму
деңгейінің анықтайтын сауалнама (Лобанов.А.А).
5. Storytelling корпоративтік білім беру технологиясы (Дэвид Армстронг).
3- деректерді математикалық және статистикалық өңдеу әдістері
эмпирикалық зерттеу нәтижелерінің сапалық және сандық талдауы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениеті ұғымының
мазмұны нақтыланды;
- цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік
мәдениетін қалыптастырудың жолдары мен мүмкіндіктері анықталып, тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс жүргізу арқылы тиімділігі айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні:
Зерттеудің теориялық негіздері шетелдік және отандық ғалымдардың
зерттеулері, философиялық, педагогикалық, психологиялық еңбектерді
талдауларды қамтиды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі: зерттеушінің педагог-
психологтардың коммуникативті мәдениетін нәтижелі қалыптастырудың
педагогикалық мүмкіндіктерін көрсетіп, сынақтан өткізуінде және ЖОО-ның оқу
процесін оңтайландыруға мүмкіндік беретін білім беру бағдарламаларын
құрылымдау мен сабақ өткізудің тиімді жолдарын ұсынуында болып отыр.
Зерттеу нәтижесі мен тұжырымдарды, сондай-ақ зерттеушінің ұсыныстарын
жоғары оқу орындарындарында педагоготарды даярлау процесінде, сондай-ақ
жоғары оқу орындарының оқытушыларының біліктілігін арттыру курстарында
пайдалануға болады.
Диссертация жұмысының құрылымы: диссертация жұмысының құрылымы кіріспе,
екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
БОЙЫНША ЗЕРТТЕУЛЕРГЕ ТАЛДАУ
Мәдениет сөзі көбінесе әртүрлі халықтардың белгілі бір тарихи
дәуірлердегі өмірінің белгілі бір саласын, қоғамның, адамдар тобының немесе
тарихи кезеңнің өмір сүру тәсілінің немесе өмір сүру салтының
ерекшеліктерін, жекелеген әлеуметтік топтардың немесе қызмет салаларының
өмірлік жолын сипаттау үшін қолданылады. Бірақ бұл терминді әркім өзінше
түсінеді. Кей адамдар үшін мәдениет – үйреншікті мінез-құлық болса,
басқалар үшін бұл мінез-құлық емес, оның абстракциясы болып табылады.
Бүгінгі таңда мәдениет ұғымы діни, ғылыми-техникалық, саяси,
экономикалық, физикалық, құқықтық және көркемдік салалары ерекшеленетін
екінші сипаттағы әлем ретінде түсініледі. Мәдениеттің сипаттамалық, тарихи,
нормативтік, әлеуметтік-психологиялық, генетикалық анықтамалары бар.
Мәдениет ұғымының біртұтас анықтамасын әзірлеу жолында зерттеушілер үшін
басты кедергі мәдени құбылыстардың тұрақты көптігі мен көп өлшемділігі
болып табылады. Бұл салаларды фрагментарлық қарастырумәдениет теориясының
дамуын тұйыққа тірейді.
Керісінше, мәдениет ұғымы жүйесінің мәні осы салалардың әрқайсысының
болуының қажеттілігін де, тұтастай алғанда бүкіл жүйенің құрылымын да
анықтайтын барлық мәдени құбылыстардың интеграциялық қасиетін анықтау
мәдени құбылыстарды ашудың кілті бола алады. Мәдениетті жүйе ретінде
зерттеу бүгінгі таңда мәдениет құбылыстарының тұтастығын зерттеудің белгілі
бір тенденцияларын ашатын бірқатар нәтижелер берді.
Мәдениетті біртұтас және өзін-өзі реттейтін жүйе ретінде қарастырған
Л.А.Уайт мәдениет ғылымында жүйелі тәсілді алғашқылардың бірі болып
қолданған деген пікір бар. Мәдениет, Л.А.Уайттың ұстанымы бойынша,
қозғалысы энергияны тұтыну және басқару арқылы анықталатын динамикалық
энергетикалық жүйе.
Л.Уайттың мәдениеттің энергетикалық теориясының маңызды ережелерінің
бірі мәдениет жүйесінің әлеммен энергетикалық диалогқа қатысуы туралы
тезисі болып табылады. Әлемнің тұйық жүйесінде термодинамика заңдары басым,
оған сәйкес энергия кеңістікте біркелкі дисперсияға ұмтылады, ал әлемнің
құрылымы энтропияның ұлғаюымен қатар жеңілдетуге бейім және шекті жағдайда
тепе-теңдік күйі, бұл ғаламның термиялық өлімін білдіреді.
Ғаламның ауқымында көрінетін мәдениет адамға және оның өнімді қабілетіне
тәуелділік сапасын жоғалтуы мүмкін. Мәдениет - бұл адам бұйырмаған заңдар
бойынша өмір сүретін жүйе. Л.А.Уайт өз еңбектерінде мынаны көрсетеді:
...адамдар мәдени құбылыстардың өмір сүруі үшін қажет, бірақ олардың
эволюциясы мен вариациясын түсіндіруде қажет емес [51].
Мәдениет дегеніміз бірден түсіну қиын ұғым, өйткені ол адам қызметінің
әртүрлі салаларымен байланысты. Сондықтан да әр түрлі мағынада
түсіндіріледі. Мәдениет ұғымы әртүрлі көзқарастардан, мысалы,
социологиялық тұрғыдан белгілі бір функцияларды орындайтын әлеуметтік
өмірдің бөлігі ретінде қарастырылса, антропологиялық салада адам қызметінің
түрі ретінде, ал философияда мәдениет адамның болмысына қатысты ұғым
ретінде, яғни жеке тұлға мен қоғам қағидаларының ұштасуы кезінде пайда
болатын құбылыс ретінде түсіндіріледі. Қазіргі кездегі бірқатар
зерттеулерде коммуникация ұғымы екі немесе одан да көп адамдар арасында
мағыналық мәні бар ақпарат алмасу үрдісін білдіреді.
Мәдениет – бұл оның тасымалдаушыларының ойлауында, идеяларында және
мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін белгілі бір қоғамның құндылықтар,
нормалар мен символдар жүйесінің қосындысы. Сонымен қатар когнитивті
антропологияның өкілдері мәдениетті білім жиынтығы ретінде, яғни
мәдениетті тасымалдаушылардың санасында бар материалдық емес бірдеңе
ретінде көреді.
Американдық ғалым, интерпретациялық антропологияның негізін қалаушы,
Клиффорд Гирц үшін (Clifford J. Geertz), мәдениет - бұл адамдардың мінез-
құлқы реттелетін механизмдер, жоспарлар, әдістер, ережелер,
нұсқауларжүйесі. Және осындай түсінік біз үшін өте маңызды, өйткені
мәдениетаралық қарым-қатынастың ситуацияларын, яғни бұл ситуациялардағы
адамдардың тәртібін талдауды үйренгіміз келеді. Бұл мағынадағы мәдениет -
бұл мінез-құлықты анықтайтын механизмдер [52].
Психологиялық және социологиялық әдебиеттерде коммуникация түсінігі
ақпаратты бір адамнан екінші адамға беру процесі және оның әлеуметтік
процестермен байланысы ретінде анықталады. Қарым-қатынас басқаларға әсер
ету мақсатында ақпарат беру мен бөлісуді қамтиды. Қарым-қатынас түсінігінде
оны өзара әрекеттесу нысаны ретінде қарастырудан бастап, адамдардың бір-
біріне қолдау көрсетуі мен көмегіне дейін алуан түрлі көзқарастар бар.
Байланыс термині латын сөзінен шыққан, ол байланыс пен байланыс
құралдарын, мысалы, ауа, су және басқаларды, сондай-ақ телефон, радио
сияқты байланыс түрлерін білдіреді. Ол сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-
қатынасты білдіреді.
Коммуникативтік мәдениетті зерттеу мәселесіне арналған көптеген
зерттеулерде Коммуникативтік мәдениет ұғымының мәнін анықтаудың әртүрлі
тәсілдері берілген. Қазіргі ғылымда коммуникативті мәдениет құбылысын
түсінуге байланысты үлкен теориялық білім жинақталған, бұл ұғым ғылыми
дискурсқа ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында қоғамда ақпарат пен коммуникация
мәселесіне қызығушылықтың пайда болуына орай енген.
Р.П.Мильруд Коммуникативтік мәдениет өзінің субъективті мағынасында
тұлғаның құрылымын, яғни өзінің психикалық әрекетінде белгілі бір ережелер
мен стратегияларды басшылыққа ала отырып, әрекет ететін, қабылдайтын және
ақпаратты шығаратын коммуникативті субъектіге жатады деп есептейді [53].
А.А.Деркач және Н.В.Кузьминаның зерттеулерінде коммуникативті мәдениет
ұғымы адамға қойылатын белгілі бір талаптар жүйесінде, оның кәсіби-
коммуникативтік бағыттылығында нақтыланады. Ал А.В.Мудриктің анықтамасы
бойынша коммуникативті мәдениет қандай да бір маман тұлғасының кәсіби
мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде қоғамда қабылданған білімдер,
нормалар, құндылықтар мен мінез-құлық үлгілері және органикалық, табиғи
түрде және мәжбүрлеусіз әрекет ету қабілетінің жүйесі болып табылады,
мұндай қабілет түрін тұлға іскерлік және эмоционалдық қарым-қатынаста
жүзеге асырудеп түсіндіріледі [54].
Коммуникативті мәдениеттің құрылымы, сонымен қатар оның болуы тиіс
құрамдас бөліктерінің мазмұны туралы мәселеде ғалымдар арасында қандай да
бір ортақ пікір жоқ. Зерттеушілер коммуникативті мәдениеттің когнитивтік,
мотивациялық, ұйымдастырушылық, белсенділік, танымдық, ақпараттық,
шығармашылық, эмоционалдық, аксиологиялық сияқты құрамдас бөліктерін атап
өтеді.
И.Л.Берегова [55]коммуникативті мәдениет құрылымын мағыналы,
мотивациялық және тұлғалық-белсенділік компоненттерінің жиынтығы ретінде
ұсынады. Ол өз зерттеулерінде когнитивті-мотивациялық, ұйымдастырушылық-
белсенді, танымдық және ақпараттық компоненттер коммуникативті мәдениетті
қалыптастыру процесінде үлкен рөл атқарады деп жазады.
Шетелдік ғалым D.Kilburn жеке тұлғалық маңызды және жеке тұлғалық
құндылық ұмтылыстарының, идеалдарының, сенімдерінің, көзқарастарының,
ұстанымдарының, адаммен қарым-қатынасының, оның қызметімен, басқалармен
қарым-қатынасының, қарым-қатынас процесіне қызығушылықтың, қарым-қатынасқа
диалог ретінде қараудың жүйесі болып табылатын жеке тұлғалық құндылық
компонентін ажыратады [56].
Іс жүзінде аталған тақырыпты әрбір зерттеуші коммуникативті мәдениет
ұғымын түсініп, осы құбылысқа өзінше анықтама беру қажет деп санайды.
Зерттеушінің көзқарасы бойынша, осылай әділетті және автордың ойларын нақты
түсіндіруге мүмкіндік береді, бірақ екінші жағынан, бұл тұжырымдама
мағынасының бұлыңғырлауына, яғни деморфологизациялауға әкеледі, бұл
авторлардың теориялық қалауына байланысты ұғымды субъективті етеді.
Әдетте, коммуникативті мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық
шарттары, құралдары, технологиялары зерттеледі, коммуникативті мәдениетті
қалыптастыру және жетілдіру үшін болжамдар мен қандай да бір үлгілер және
бірқатар іс-шаралар (тренингтер, практикалық сабақтар циклдері, авторлық
теориялық лекция курстары) әзірленеді. Көптеген зерттеулер эмпирикалық
сипатқа ие, бұл аталған құбылыстың жеке қырларына (аспектісіне) назар
аударуды қажет етеді.
Тек кейбір зерттеулер ғана әдіснамалық және теориялық сипатта жазылған.
коммуникативті мәдениет туралы әртүрлі ғылымдар жинақтаған білімдерін
біріктіріп, жан-жақты және толық талдау жасауға талпыныс жасады. Э.Г.
Касимова, Коммуникативтік мәдениет ұғымын зерттеуде жалпылама ұғым жасау
әдісі негізінде пәнаралық байланыс моделі жүзеге асырылды [57].
1-кесте. Мәдениет және коммуникация ұғымдары компоненттерінің
арақатынасы
Мәдениет ұғымының компоненттері Коммуникация ұғымының компоненттері
Әлеуметтік нормалар мен ережелер Коммуникативтік нормалар мен
жүйесі ережелерді білу
Өзіне, басқа адамдарға және табиғатқаБасқалардың коммуникативті
қарым-қатынасының жиынтығы қарым-қатынас жағдайын есепке алу
Рухани қасиеттердің жиынтығы Басқаларға құнды қарым қатынас
Материалдыжәне рухани өнімдердің Коммуникативті идеал
жиынтығы
Э.Г.Касимова психологиялық-педагогикалық зерттеулерді талдай отырып,
коммуникативті мәдениетті зерттеудің келесі аталған заманауи бағыттарын
бөліп көрсетеді:
– коммуникативті мәдениет тұлғаның сапалық қасиеті ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық бірлесе жұмыс жасаудың шарты
ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық процестің маңызды құрамдас
бөлігі ретінде;
– коммуникативті мәдениет жалпы мәдениет пен педагогикалық қарым-қатынас
мәдениетінің өлшемі, яғни көрсеткіші ретінде [57].
Тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді талдай отырып, зерттеушілердің
коммуникативті мәдениетті тұлғаның жалпы мәдениетін анықтайтын негізгі
компоненттер арқылы қарастырғанын білдік:
- сөйлеу мәдениеті (сауатты сөйлеу мәдениеті);
- ойлау мәдениеті (танымдық мәдениет);
- сезім мәдениеті (эмоционалды мәдениет) [57].
Коммуникативті мәдениетті зерттеу кезінде көбінесе мотивациялық
құндылық, когнитивті, эмоционалды, белсенді компоненттер ерекшеленеді, ал
атаулар мазмұнды сақтай отырып өзгеруі мүмкін. Ғылыми лексикада Құзырет,
құзыреттілік, коммуникативті құзыреттілік ұғымдарының пайда болуы
терминологиялық екіұштылықты одан әрі күшейтіп, коммуникативті мәдениет
және коммуникативті құзыреттілік ұғымдарының арақатынасы туралы мәселе
туғызды. Бұл мәселеге толығырақ тоқталайық.
Әдебиеттерді талдау құзырет және құзыреттілік ұғымдарын түсіндіруде
бірнеше бағыттар бар екенін көрсетті. И.А.Зимняя отандық қызмет теориясы
аясында жасаған лингвистикалық-психологиялық бағыты лингвистикалық
теориясынан және оның құзыреттілікпен (сөйлеушінің тілін білуі) мен оны
қолдану (нақты жағдайда тілді нақты қолдану) арасындағы түбегейлі
айырмашылық туралы ережелерінен бастау алады [58].
Бұл тәсілде құзырет-құзыреттілік ұғымдарының аражігін ажырату
потенциалды-өзекті қағида бойынша жүреді. И.А.Зимняның еңбегінде
құзыреттілік туралы білімге негізделе отырып қалыптасатын маңызды жеке
қасиет және адамның әлеуметтік және кәсіби міндеттерін шешу үрдісінде іс-
әрекеті мен мінез-құлқында көрінетін интеллектуалды және тұлғалық тұрғыдан
анықталған әлеуметтік-кәсіби сипаттамасы деп түсіндіріледі.
Педагогикалық салаға қатысты емес тұрғыдан алып қарасақ, құзыреттілік
дегеніміз - адамның өзіне және қызмет тақырыбына деген жеке көзқарасын
қамтитын тиісті құзыреттілікке ие болуы, иеленуі. Осылайша, құзыреттілік
ұғымы тек когнитивті және операциялық-технологиялық компоненттерді (білім,
дағды) ғана емес, сонымен қатар мотивациялық, этикалық, әлеуметтік және
мінез-құлық компоненттерін де қамтиды.
Е.С.Романова еңбектерін оқи отырып, құзыреттілік кәсіби дайындық
процесінде қалыптасатын және кәсіби қызметтің мәнін құрайтын функционалдық
міндеттерді сәтті шешуге мүмкіндік беретін білімнің, дағдылардың,
қабілеттер мен жеке қасиеттердің жүйелі көрінісі болып табылатын қызмет
субъектісі деп анықтама беруге болады [59].
Ю.М.Жуковтың коммуникативті құзыреттілік ұғымы ішкі және сыртқы
ресурстарды қолдана отырып, тиімді коммуникативті әрекеттерді жоспарлауға
және жүзеге асыруға дайындығы мен қабілеті ретінде түсіндіріледі [60].
Ғылыми зерттеулердің жеткілікті қорына қарамастан, Коммуникативтік
құзыреттілік және коммуникативтік мәдениет ұғымдарының арақатынасы
туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Бірқатар зерттеушілер коммуникативті
құзыреттілікті коммуникативті мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі деп
санайды .
Аухатдеева коммуникативті мәдениет психология саласында ең көп сұранысқа
ие деп жазады. Инновациялық белсенділікті ынталандыратын маңызды шарт
ретінде оқыту мен тәрбиелеу стратегияларынан басқа, кез келген бастама мен
табандылыққа, дербестіктің көрінісіне, білім алушылрдың өз ойын білдіруге
деген құлшынысына, пікір, білім алушылармен ынтымақтастық төзімділікке
шақыратын мұғалім мен білім алушылар арасындағы қарым-қатынас стилін
көреміз. Сондай-ақ мұғалім жұмысында білім алушылардың өз қызығушылықтарын
танытуға, жетістік мотивациясын және іздену белсенділігін ынталандыруға
мүмкіндік беретін әдістемелік құралдарды қолданудың маңызы зор [61].
Сонымен, жоғарыда аталған шарттарды орындаубілім алушылардың өздеріне
қатысты мәселелер бойынша шығармашылық, зерттеушілік әрекетке баулуға
бағытталған мақсатты жұмыс ретінде дербестікті, мақсаттылықты, оң
бағытталған ынтасын, шығармашылық қабілеттерін, жаңашыл ойлауын дамытуға
ықпал етеді.
1-сурет. Коммуникативтік мәдениеттің құрылымы
Біздің аталған тақырып бойынша жүргізген зерттеулеріміз құзыреттілік,
коммуникативті құзыреттілік, коммуникативті мәдениет ұғымдарының қоғамның
түрлі саласында қолдануға арналған бірыңғай синтетикалық моделі жоқ деген
қорытындыға келді.
Болашақ педагогқа ғылымның негізін, оку және тәрбие жұмыстарын,
технологияларының негізің ғана білу аз екендігін Е.В.Бондаревская [62]
сияқты ғалымның ғылыми зерттеуімен педагогикалық қызмет тәжірибесі
көрсетті.
Барлық білім мен практикалық дағдыларды білім алушыларға олармен тікелей
және тікелей қарым-қатынас жүйесі арқылы ғана беруге болады. Қарым-
қатынасты мақсатты жүйе ретінде санап, субъект-субъектілік қызметтегі
адамдардың өзара ЖОО-ның білім беру ортасындағы қатнастарың қамтамасыз
ететін психологиялық қатынастарды жүзеге асыратын және нақты құралдарды
пайдалануының қарастырған жөн. Осыған байланысты болашақ педагогты
даярлаудағы стратегиялық маңызды бағыт ЖОО-да оқу процесінде білім
алушылардың коммуникативтік мәдениетін дамыту болып табылады. Педагогтың
қызметіндегі коммуникативті мәдениеттің маңызы зор, бұл қазіргі ғалымдардың
осы мәселеге қызығушылығын тудырады. Коммуникативті мәдениет құрылымдық
және функционалдық компоненттердің бірлігін ескере отырып, зерттеу
объектісі ретінде теориялық және эксперименттік зерттеулердің зерттеу пәні
болып табылады.
Көптеген зерттеушілер мәдениет және қарым-қатынас
(коммуникативтілік) ұғымдарын біріктірудің мүмкін емес екенің атап өтіп,
коммуникативті мәдениет терминін енгізеді, оны қоғам өмірінің феномені,
қоғам мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырады. оның қарым-қатынасты
қамтамасыз ету қабілеті және адамдар арасындағы қарым-қатынас, сондай-ақ
адамның әлеммен, табиғатпен қарым-қатынасы. Демек, болашақ мұғалімнің
коммуникативті мәдениетін саяси, құқықтық, моральдық және эстетикалық,
сондай-ақ адамның дүниетанымының біртұтас негізін құрайтын басқа
құндылықтар көрінетін құбылыс ретінде қарастыруға болады.
Психологиялық аспектіде болашақ мұғалімнің коммуникативті мәдениеті
мінез-құлықта көрінеді. Оқу процесінде білім алушылар коммуникация процесін
жүзеге асырудың ерекшелігі мен технологиясын игеруі керек. Кәсіби қарым-
қатынас түрі ретінде қарым-қатынас адамның сөйлеу әрекетінен басқа,
ақпаратты жест-ишара, мимика, поза, интонация түрінде қабылдаудың визуалды
және тактильді тәсілдерін қамтиды.
Білім алушылардың визуалды қарым-қатынасын, атап айтқанда ауызша,
паравербалды және вербалды емес қарым-қатынас құралдарын дамыту маңызды;
олардың қарым-қатынас стилінде көрінетін қарым-қатынас икемділігін және
әлеуметтік қабылдаудың жеткіліктілігін қалыптастыру; өзара әрекеттесу
процесінде әзілді қолдануға шақыру; олардың білім алушылармен,
әріптестермен, әкімшілікпен өзара әрекеттесуінің тиімділігін
арттыру.Мәдениетті дамытуды жобалау технологиясын әр білім алушылар игеруі
керек, өйткені қызықты және жемісті оқу-тәрбие материалдары, белсенді және
прогрессивті әсер ету әдістері дұрыс, тиісті педагогикалық қарым-қатынас
қамтамасыз етілгенде ғана нәтиже береді.
Білім берудегі педагогикалық қызметтің, технологияның және
ұйымдастырушылық форманың құрамдас бөлігі ретінде жалпы коммуникативті
мәдениеттің дамуын жобалау деп оқу барысында білім алушылардың шығармашылық
қызметті ұйымдастыруды, коммуникацияға дайындау, мақсаттарын түсіну,
мазмұнын, әдістері мен құралдарын білуге бағытталғаның түсінеміз. Жобалау
мақсатты, тұжырымдамалық, технологиялық және диагностикалық кезеңдерінең
тұрады.
Ғалымдардың зерттеуін қорытындыласақ, күнделікті өмірде мәдениет сөзі
мақұлдауды білдіреді, біз бағаланатын фактілерді немесе құбылыстарды
жасырын түрде салыстыратын идеал немесе идеалды күйдің болуы ретінде
түсініледі. Мысалы, жоғары кәсіби мәдениет, орындаушылық мәдениет, т.б.
туралы айтады. Адамдардың мінез-құлқы да сол позициялардан бағаланады.
Бірақ олар адамды мәдениетті немесе мәдениетсіз деп бағалағанда, олар
білімді немесе нашар білімді адамдарды білдіреді. Барлық қоғамда кейде
қарама-қарсы күйге, заңға, тәртіпке, адамгершіліктің жұмсақтығына
негізделсе, дәл осылай бағаланады.
Жалпы ғалымдардың зерттеу әдебиеттеріндегі талдау көрсеткендей,
зерттеушілердің көпшілігі коммуникативті мәдениет ұғымын категориялау
кезінде оны құрайтын ұғымдардың мағыналық мазмұнына жүгінеді: мәдениет
және коммуникация деген әртүрлі ғылымдар және ғылыми мектептерде оларды
түсінудің кең ауқымы ұсынылған. Демек, бұл құбылыстың көптеген түсіндірмесі
бар.
Коммуникативті мәдениет жалпы, кең ауқымды мағынада адамзаттың мәдени
мұрасының бөлігі болып табылады. Ұғымдардың айырмашылығына қарамастан,
барлық зерттеушілер коммуникативті мәдениет жеке тұлғаның жалпы және кәсіби
мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі деп түсініктеме береді. Осылайша,
коммуникативті мәдениет адамның жалпы мәдени және кәсіби қалыптасуында
жетекші рөл атқарады. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде жалпыланған
түрде коммуникативті мәдениет жеке тұлғаға ғалымдар коммуникативті
мәселелерді шешу үшін өзінің психикалық, физикалық, жеке қасиеттерін тиімді
пайдалану мүмкіндік беретін білім мен дағдылардың жиынтығы ретінде
түсіндіріледі.
Коммуникативтік мәдениет – жеке тұлғаның өмір сүруге дайындығын, өзін-
өзі анықтауды, басқалармен үйлесімді қарым-қатынас орнатуды қамтамасыз
ететін негізгі мәдениетінің бөлігі.Коммуникативті мәдениеттің
элементтеріне: эмоционалдық мәдениет (сезім мәдениеті), қарым-қатынас
мәдениеті, ойлау және сөйлеу мәдениеті жатады.
Қарым-қатынас мәдениеті отбасынан қалыптаса бастайды: әлеуметтенудің
негізгі агенті бола отырып, отбасы басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға,
басқа мәдениетке толерантты қарым-қатынас жасауға және қарым-қатынас
орнатуға қабілетті тұлғаның бастапқы бейнесін жасауға шақырылады. Білім
беру әлеуметтік институт және әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде қарым-
қатынас мәдениетін одан әрі дамытуға елеулі үлес қосуы керек.
Сонымен, жоғары оқу орындарында болашақ мамандардың коммуникативті
мәдениетін дамыту әлеуметтік-гуманитарлық пәндерді оқыту шеңберінде жүзеге
асырылады, және олар жеке тұлғаның құндылық бағдарлары, адамгершілік
көзқарастары, қарым-қатынас мәдениетін, белгілі бір дағдыларды
қалыптастыруды қамтитын жалпы мәдени құзыреттіліктерді қалыптастыруға
бағытталған.
Бұл құбылыстың мәніне қатысты әртүрлі көзқарастарды жинақтай отырып,
мұғалімнің коммуникативті мәдениетін қарым-қатынас процесінде қолданылатын
және оның нәтижелі болуына ықпал ететін мәдени нормалардың, білімдердің,
құндылықтардың, дағдылар мен икемділіктердің жиынтығы ретінде анықтауға
болады.
Интегративті білім ретінде коммуникативті мәдениетке мыналар кіреді: өз
іс-әрекетін басқалармен үйлестіру және корреляциялау қабілеті, басқаларды
қабылдау және оған бейімделу, дәлелдерді таңдау және ұсыну, балама
түсініктемелерді алға тарта білу, мәселені талқылау, басқалардың пікірін
түсіну және құрметтеу, басқалармен икемді және әдепті өзара әрекеттесуге
дайын болу.
1.2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың мақсатты
кезеңі коммуникацияның қалыптасқан жағдайларын ескере отырып, педагогикалық
өзара әрекеттесудің мақсаты мен мотивтерін қалыптастыруға бағытталған. Осы
кезеңде шешілетін міндеттерге мыналар жатады:
1) болашақ педагогтің коммуникативтік мәдениетін дамытуға оның жалпы
кәсіптік мәдениетінің маңызды сипаттамасы ретінде мақсатты бағдарлауды
қамтамасыз ету, оның дамуы жоғары оқу орнында оқыту кезеңінде басталады;
2) мәдениеттің дамуын білім алушылардың маңыздылығын білуге мүмкіндік
беретін ақпараттық кезеңнен қозғалысын көздейтін көп сатылы сабақтас
процесс ретінде жобалау педагогтердің білім алушылармен адамгершілік,
позитивті оқыту қарым-қатынасы, оны құру тәсілдері, білім алушылардың жеке
даму процесінде педагогтердің кәсіби коммуникативтік икемділігімен
сипатталатын коммуникативтік мәдениет деңгейін меңгеру;
3) аудиториямен қарым-қатынас стилін қалыптастыру;
4) қызметтің жаңа коммуникативтік жағдайларында қарым-қатынас стилін
нақтылау және т.б. мақсатты кезеңде алдағы қарым-қатынасты алдын ала
зерттеудеу және болжау жүзеге асырылады, бұл білім беру процесінің
міндеттерін коммуникация аспектісіне аударуға мүмкіндік береді.
Тұжырымдамалық кезең коммуникативті мәдениеттің дамуын одан әрі
жобалауды және жобаны практикалық қолдану деңгейіне жеткізуді қамтиды. Бұл
кезеңде жобаны іске асырудың стратегиялық маңызды теориялық және
әдіснамалық тәсілдері әзірленуде.
М.М.Бахтин [63] ғалымының ойынша білім алушылардың оқу барысында
коммуникативті мәдениетін дамытудың авторлық тұжырымдамасын негіздеу үшін
зерттеудің теориялық негіздері қарым-қатынас мәселесі бойынша философиялық
зерттеулер деп есептеледі мәдениет теориясы бойынша жұмыстар мұғалімнің
жеке басын қалыптастыру тұжырымдамалары, тұлғааралық қарым-қатынастың
әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық мәселелерін зерттеу.
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың
әдіснамалық негізі жүйелік, мәдени, этнопедагогикалық, тұлғаға бағытталған,
субъект-субъективті тәсілдер және бірқатар жалпы және жеке принциптер болып
табылады. Жүйелік тәсіл негізінде қарым-қатынас процесі өзара әрекеттесудің
барлық субъектілерінің жиынтығы ретінде қарастырылады және оқу ақпараты
қабылдауға және есте сақтауға ыңғайлы түрде ұсынылатын құралдар мен әдістер
тобын қамтиды.
Мәдениеттану тәсілі оқу процесінде мәдениеттің басымдығын танудан
тұрады, яғни қарым-қатынас процесінде ұлттық, сөйлеу, мәдени мінез-құлық
үлгілерін ескере отырып, коммуникациялық мінез-құлық дамиды. Білім алушы
мәдениетті оқып қана қоймай, оны белгілі бір мәдени орта ретінде қабылдап
және оны дамытуды жалғастырады, білімді байытады, психикалық бейнелерді
қалыптастырады. Мәдениеттану және этнопедагогикалық тәсілдер негізінде
білім беру процесінің жұмыс істеуі білім алушылардың академиялық ұтқырлығын
жүзеге асыру болып табылады. Тұлғаға бағытталған тәсіл өзара байланысты
ұғымдар, идеялар мен іс-қимыл тәсілдері жүйесіне сүйену арқылы білім
алушының жеке басын тану және өзін-өзі жүзеге асыру, оның қайталанбас
даралығын дамыту процестерін қамтамасыз етуге және қолдауға мүмкіндік
береді.
Білім беру ортасының коммуникативтік компоненті, яғни білім алушылар
үшін қоршаған ортаның қасиеттерін субъективті құрылымдаудың және оларды
өзін-өзі дамытудың субъективті құралына айналдырудың әртүрлі мүмкіндіктерін
тудыратын практика кезінде педагогтар мен білім алушылардың, білім
алушылардың, білім алушылармен өзара әрекеттесу тәсілдері ерекше жүйелік
қалыптастыру манызды болып есептеледі: объект-объектті, субъект-объектті,
субъект-субъектті (полисубъектті, яғни бірлескен субъект және субъект-
генератор).
Болашақ педагогтардың жас ерекшеліктерін қарастырайық:
1. Жеткілікті педагогикалық беттік білім деңгейіндегі әлеуметтік-
демографиялық топ ретінде жастар жоғары азаматтық әлеуетке ие, өйткені олар
азаматтық процестерге ерекше әсер етеді, мобильді және эмоционалды.
2. Білім алушы жастар қазіргі саяси жағдайдың тұрақсыздығына,
радикалды, мемлекетке қарсы құбылыстардың әсеріне ұшырауына байланысты
тәрбие мен педагогикалық білім берудің маңызды субъектісіне айналуда.
3. Жастар категориясы жоғары интеллектті потенциал мен ең төменгі
өмірлік тәжірибеге ие, бұл болашақ мұғалімнің азамат ретіндегі жеке басының
қалыптасуына ықпал ететін білім мен дағдыларды алудың оң негізін құрайды.
Г.М. Коджаспирова, А.Ю. Коджаспиров [64] ғалымдары мәдениетті
стереотиптерге оқыту барысында қалыптасуы керек, келесі қабілеттер мен
ептіліктер туралы жазады:
1. Қабілет үлгіні сипаттау немесе оны өзіне тән субмәдениетке жатқызу
мүмкіндігі;
2. Мінез-құлық деректерінде үлгіні білу қабілеті;
3. Түсіндіру қабілеті оның басқа да үлгілерге функционалдық қатынас
немесе себепті көзқарастарының үлгісі;
4. Нақты ситуацияға болуы мүмкін реакцияны болжау қабілеті;
5. Мақұлданған үлгіні талдау қабілеті;
6. Қорытындылау ретінде келтірілген деректерді бағалау қабілеті;
7. Анализ немесе синтез әдісін көрсету немесе сипаттау қабілеті;
8. Адамның әдеттегі талабын қанағаттандыру үшін қажетті білімді таңдау
қабілеті.
Бірінші тақырыпта келтірілген мәдениеттің анықтамасы, мәдениетті
"білім, наным-сенімдер, өнер, адамгершілік, заңдар, әдет-ғұрыптар және адам
қоғам мүшесі ретінде алған кез келген басқа қабілеттер мен әдеттерді
қамтитын күрделі тұтастық" деп түсінетін анықтамасына жақын.
Зерттеу бойынша оқыту нәтижесінде тер коммуникативті мінез-құлықтың
ерекшеліктерін меңгеруі керек: педагогикалық қызметтің әртүрлі
салаларындағы коммуникативтік мінез-құлық ерекшеліктерін білу;
мәдениетаралық коммуникацияның қазіргі тенденцияларын, теориялары мен
тұжырымдамаларын білу; педагогикалық қызметтегі тұлғааралық коммуникация
мәдениетінің мәні мен маңызын ажырата біледі деп болжанады.
Коммуникативті тәсіл оқытудың негізгі элементі ретінде қарым-қатынас
барысындағы ұстанымдар ұғымдарын қолдануды ұсынады. Күрделілік дәрежесімен
ерекшеленетін коммуникативті міндеттер әртүрлі болады, бірақ олардың
әрқайсысы танымдық немесе коммуникативті (үшеудің бірі) мақсатқа
байланысты, мысалы кейбіреулері ақпараттық сипатта болса, екіншісі
хабарламаны қабылдап, екіншісіне беру қызметін атқарады .
Коммуникативті мәдениет ұғымын түсіндірудің психологиялық әдістері
туралы Krylova N.B. [65] сынды психолог жазды. Оның пайымдауынша,
мұғалімнің коммуникативті мәдениеті – бұл оның кәсіби-педагогикалық
мәдениетінің ажырамас бөлігі, педагогикалық қарым-қатынас саласындағы
білімнің жиынтығы, бірлесе отырып жұмыс жасауды ұйымдастырудағы кәсіби-
педагогикалық дағдыларды жүзеге асыру тәжірибесі, білім алушылармен
ынтымақтастықта әрі шығармашылық қарым-қатынас жасау тәжірибесі және
педагогикалық шындық объектілеріне белгілі бір эмоционалды-құндылық
қатынастары.
Болашақ психолог-педагогтарды электрондық білім беру аясында
коммуникативті қызметті ұйымдастыруға дайындаудың теориялық және
практикалық аспектілерін Ilyin V.S. өз зерттеуінде жақсы түсіндіреді.
Автор, мұғалімнің электрондық білім беру ортасындағы коммуникативті іс-
әрекетінің әр қырлы сипаты мен күрделі интегративті өзгерістерін ескере
отырып, жеке, коммуникативті, құзыреттілік және қоршаған орта тәсілдерінің
идеяларын біріктіретін интегративті тәсілді қолдану қажет деп санайды [66].
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі жоғары білім беру жүйесінде тиімді әрі
нәтижелі педагогикалық іс-әрекетті, жеке тұлғаның шығармашылық бағыттылығын
қалыптастыруға, рухани-адамгершілік мәдениетін дамытуға бағытталған жоғары
оқу орындарының мамандарын даярлауға талаптар қояды, солардың ішіндегі
маңызды құрамдас бөлігінің бірі - коммуникативті мәдениет болып табылады.
2-сурет. Коммуникативтік мәдениеттің құрылымдық құрамдастары
Білім беруді цифрландырудағы оқу процесі білім алушылардың оқу-танымдық
іс-әрекеттегі оқу мәдениетінің мәнін білім берудің медиалық ауызша және
жазбаша сөйлеуінде коммуникативті дағдыларының түбегейлі өзгертеді деп
күтілуде.
Gurevitch P.S. [67] коммуникативті мәдениетін біртұтас педагогикалық
үрдіс субъектілерімен бірлесе әрекет ету мен қарым-қатынаста көрінетін жеке-
жеке рухани мәдениеттің интегративті гуманистік сапасы ретінде анықтайды
және келесідей анықтама береді. Педагогтың коммуникативті мәдениеті – оның
кәсіби және әлеуметтік-педагогикалық қызметтің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асырудағы гуманистік бағыты мен жеке шығармашылығының көрінісі.
Жоғарыда келтірілген әдебиеттерді талдай отырып, педагог-психологтардың
коммуникативтік мәдениеті ретінде келесі құзыреттерін қалыптастыруға және
дамытуға ерекше назар аудару қажет деген тұжырым жасадық:
1. Білім алуға ұмтылып, өсіп келе жатқан адамның ішкі әлеміне ену, бұл
адамды алалап, біржақты, теріс көзқарассыз қарау, сол әлемге жеке және
эмоционалды түрде жауап беру.
2. Өзіне жеке тұлға болуға мүмкіндік беру және білім алушылармен ашық,
эмоционалды және рөлдік емес шынайы қарым-қатынас орнату, барлық білім
алушылар қарым-қатынас жасауды үйренетіндей мүмкіндік жасау.
3. Әр оқушының қызығушылығын ашу және жеке ойын ұстануға мүмкіндік
беру.
4. Білім алушыларға өздеріне, айналасындағы әлемге деген қызығушылығын
қалыптастыруға және сақтауға көмектесу.
5. Білім алушыларды басқа адамдардың ішкі әлеміне, кітап әлеміне
және басқа да пайдалы қызығушылықтарын ынталандыратын және қолдайтын білім
көздеріне бағыттау.
6. Әр білім алушыға сезімдері идеяларды, ал идеялары сезімдерді
тудыратын тұтас адам болуға көмектесу.
Оқу үрдісінде білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамыту екі
топқа бөлуге болатын бірқатар жағдайларға байланысты:
- сыртқы (педагогикалық) жағдайлар;
- ішкі (психологиялық) жағдайлар.
Психологиялық жағдайларды бірқатар зерттеушілер белгілі бір адамда
қасиеттерді қалыптастыру бойынша әлеуметтік әсерлерді қабылдау қабілеті
және өзінің белсенділігі барысында жеке ерекшеліктерін көрсете алатын
адамның психологиялық сипаттамалары ретінде түсіндіреді.
Коммуникативті мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде О.Н.Лукашенок,
Н.Е.Щуркова және басқа зерттеушілер мұғалімнің рефлексивтілігін ерекше
бөліп көрсетеді. Рефлексия – талдауға, түсінуге, өзін-өзі тануға
бағытталған ойлау (рационалды) процесі, мұнда білім алушы өзінің іс-
әрекеті, мінез-құлқы, сөйлеуі, тәжірибесі, сезімдері, күйлері және т.б.
туралы ашық сөйлесе алады [68].
Шетел ғалымы Pearson J.C. жазғандай, рефлексия құрылымына субъектінің
басқалардың оған қалай қарайтынын, оның басқаларға қалай қарайтынын түсіну
кіреді. Педагогикалық рефлексия мұғалімге өз жұмысына басқа адамның
көзқарасы арқылы өз кәсібіне тиісті қатынасты дамытуға мүмкіндік береді. Ол
мұғалімнің өзіне деген көзқарасын кәсіби қызметтің субъектісі ретінде
анықтайды [69].
Мұғалімнің рефлексиясының жеткіліктілігі білім алушылармен қарым-
қатынасты реттеуге және педагогикалық қызмет стиліне әсер етеді.
Педагогикалық іс-әрекеттің рефлексивті сипаты –білім алушылардың іс-
әрекетін басқара отырып, мұғалім өзіне және іс-әрекетіне білім алушылардың
көзімен қарайды (және оларды бағалайды). Осындай рефлексивті басқару арқылы
мұғалім оқушының көзқарасын анықтап, оның ішкі әлемін, пікірін біле отырып,
берілген білім мен пәнге ғана емес, мұғалімнің жеке басына да қатынасын
біле алады.
Мұғалімнің коммуникативті мәдениетінің тағы бір психологиялық компоненті
ретінде біз педагогикалық икемділікті атап өткен дұрыс болады деп ойлаймыз.
Педагогикалық икемділік - мұғалімнің мінез-құлық тәсілдері, ойлау және
эмоционалды жауап беру тәсілдері мен міндеттеріне сәйкес келмейтін
жағдайлардан оңай бас тартуға және өмірдің өзгермейтін қағидалары мен
моральдық негіздерімен проблемалық жағдайды шешудің жаңа, ерекше тәсілдерін
жасауға немесе қабылдауға қабілеттілігін анықтайтын күрделі көп өлшемді
психикалық білім. Ал мұғалімнің когнитивті икемділігі білім алушылармен
бірлесе жұмыс жасауды өзгерте отырып, қарым-қатынас жағдайларында қабылдау
мен түсініктерді қайта құру қиындықтарын жеңуге мүмкіндік береді.Аффективті
икемділік эмоционалды қабылдауды және эмоционалды объектілердің өзгеруіне
эмоционалды реакцияны өзгертуге көмектеседі.
Мұғалімнің мотивациялық икемділігі мінез-құлық сипатын өзгертуді талап
ететін жағдайларда мотивтер жүйесін жылдам қайта құрылымдаудан
көрінеді.Мұғалімнің коммуникативті мәдениетін дамытуға әсер ететін
психологиялық қасиеті ретінде интернационалдылық қасиетіне ерекше басымдық
береді.
Интернационалдылық дегеніміз – өздеріне жасаған әрекеттері үшін
жауапкершілікті өз мойнына алатын адамдарға тән жеке қасиет. Зерттеушілер
әлеуметтік жауапкершілік жеке тұлғаның интернационалдылығымен байланысты
екенін анықтады. Тұлғааралық қатынастар саласындағы интернационалдылықтың
жоғары көрсеткіштері адамның басқа адамдармен ресми және бейресми қарым-
қатынастарын бақылауға, өзіне деген құрмет пен жанашырлықты оятуға
қабілетті екенін көрсетеді.
Кейбір шетелдік авторлар жауапты адамның біржақты пікірде болмайтынын,
жауласауға бейім емес, төзімді, көпшіл, сабырлы, парасатты болатынын
көрсетті. Мұғалім оқушылардың коммуникативті мәдениетін дамыта отырып, ең
алдымен оқушылардың қарым-қатынас пен коммуникативті мәдениетке
мотивациялық-құндылық қатынасын қамтамасыз ету, коммуникативті мәдениеттің
мәні туралы білім жүйесін қалыптастыру, содан кейін ғана коммуникативті
мәдениеттің даму зерттеудерін жүзеге асырумен айналысу қажет.
Ғалымдардың жобалау педагогикалық іс-әрекеттің құрамдас бөлігі,
технология және білім берудегі ұйымдастыру формасы ретіндегі зерттеулеріне
сәйкес, коммуникативті мәдениетті дамытуды жобалау кезіндегі оқу процесінде
шығармашылық әрекетті ұйымдастыруды, білім алушыларды қарым-қатынасқа
дайындауға, өзара әрекеттесу мақсатын, мазмұнын, әдістері мен құралдарын
түсінуге бағытталғандығы деп түсінеміз. Жобалау іске асырудың мақсатты,
тұжырымдамалық, технологиялық және диагностикалық кезеңдерін қамтиды.
Қорыта келе, кәсіби іс-әрекеттің нәтижесі коммуникативті мәдениеттің
қалыптасу деңгейіне және оның мұғалім үшін маңыздылығына, сонымен қатар
мұғалім мен білім алушылардың бірлескен іс-әрекетіне деген көзқарасына
байланысты.
Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік
мәдениетін қалыптастырудың тиімділігі - педагогикалық қарым-қатынастың
негізгі принциптерін сақтаумен қамтамасыз етіледі, олар әрекеттің
психологиялық функцияларының өзара байланысқан жүйесі, коммуникативті
құралдардың көмегімен тәрбиелік әсер етумен қатар жүретін тұлғаның өзін-өзі
жүзеге асыруының практикалық әдістері мен құралдары болып табылады.
Болашақ педагог-психологтардың коммуникативті мәдениетін қалыптастырудың
тиімді жолдары көп жағдайда құндылық бағдарларына, қарым-қатынастың басқа
субъектілеріне деген көзқарасына, сенім, өзара түсіністік және
ынтымақтастық принциптерін ұстану дәрежесіне байланысты.
1.3 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ЦИФРЛЫҚ
БІЛІМДІК ОРТАДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
Бүгінгі таңда жаңартылған білім беру бағдарламасының ерекшеліктерінің
бірі оқушылардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға негізделген.
Сондай-ақ, тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым барысында оқушылардың өз ойын
жетік жеткізу, еркін сөйлей білу дағдылары қалыптасады. Осыған сәйкес оқыту
диалогтық сипатта орын алады. Оқыту мен тәрбиелеудің диалогтық сипаты
бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік мәдениетін жалпы мәдениеттің
құрамдас бөлігі ретінде қалыптастыру қажеттілігін туындатады.
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін қалыптастыру белгілі бір
кезеңдер арқылы жүзеге асады.Педагогикалық жағдайларды Ю.К.Бабанский оқу
үрдісінің компоненттері барысында бірлесе жұмыс жасауға өте қолайлы және
мұғалімге жемісті жұмыс істеуге, оқу процесін басқаруға және оқушыларға
табысты жұмыс істеуге мүмкіндік беретін жағдай ретінде анықтайды [70].
А.А.Мурашов педагогикалық жағдайда педагогикалық үрдістің жалпы
қағидаларына бағынатын педагогикалық қызметті ұйымдастырудың талаптары мен
ұсыныстар деп түсіндірсе, Ол педагогикалық жағдайлар – қалыптасып жатқан
тұлғаның тұлғалық сапасын көрсететін дағдыларды дамытуда оқытудың белсенді
субъектілерінің барынша жоғары түрде жүзеге асуына ықпал ететін және
оқушылардың оқу-тәрбие процесінің өзара байланысты шараларының кешені деп
жазады [71].
Оқыту барысындағы қандай да бір көмекші қарым-қатынас оқушының жеке
басының дамуына ықпал етеді. Бұл туралы белгілі зерттеуші Болотова А.К.
былай деп жазады: Мұғалім қаншалықты жағымды ахуал туғызса, оқушы
өздігінен білім алады, шығармашыл, тәртіпті, мазасыз емес және басқалардың
бақылауында болады. Меніңше, біз адамдар арасындағы қарым-қатынастың жаңа
саласының пайда болу кезеңінде тұрмыз. Білім алушылардың коммуникативті
мәдениетін дамытуға арналған зерттеулерде білім беру кеңістігінің
коммуникативті әлеуетін жүзеге асыруға ықпал ететін педагогикалық
жағдайларға назар аударылады [72].
А.К.Болотова. осындай білім беру процесінің субъектілері арасындағы
жағдайлардың ішінде шығармашылық, диалогтық бірлесе жұмыс жасауды аса
қажетті жұмыс түрлері деп көрсетеді және жиі ұйымдастыру өте тиімді деп
есептейді; білім алушылардың коммуникативті тәжірибесін қалыптастыратын
коммуникативті қажеттіліктерін ынталандыратын білім беру ортасының
гуманистік және шығармашылық бағытын ажыратады; білім алушыларды
педагогикалық практиканың және оқу-зерттеу жұмысының алуан түрлілігіне
араластыру (білім алушылардың ғылыми қоғамға, конкурстарға, олимпиадаларға,
шығармашылық іс-шараларға, түлектермен кездесулерге және т.б. қатысу),
білім алушыларды білім беру кеңістігінің әртүрлі құрылымдарының белсенді
субъектілері ретінде ынталандыру; олардың өзін-өзі дамытуын, өзін-өзі
көрсете білуін барынша қолдау керек деп есептейді [72].
А.А. Бодалев білімнің білім алушылар үшін маңызды болатын бес тиімді
шартын атап өтті:
1) оқушы өзін маңызды және өзекті мәселеге тап болған адам ретінде
қабылдағанда;
2) мұғалім оқушылармен қарым-қатынаста өзінің кім екендігіне сәйкес
келетін тұлға ретінде әрекет еткенде;
3) білім алушы мұғалім тарапынан оң көзқарас пен шынайы қолдауды
сезінгенде;
4) мұғалім оқушының ішкі әлеміне нәзік енген кезде, ол сенімін білдіре
алады;
5) оқушы белгілі бір дәрежеде мұғалімнің өзімен сәйкестігін, қабылдауын
және жанашырлығын сезінгенде [73].
Мұнда проблемалық дәрістерді қолдану, коммуникативті мәдениеттің жоғары
деңгейін, білім алушылардың жеке және ұжымдық жұмыс формаларын қажет ететін
нақты педагогикалық жағдайларды талдау және шешу сияқты әдістер тиімді
болмақ.
Аталған жағдайлар білім алушылардың іс тұрғысынан маңызды немесе қажетті
серіктестермен байланыс орната білуін, нақты адамдармен ынтымақтастық қарым-
қатынас жағдайын жасай білуін, әртүрлі жағдайларда сөйлесу тақырыптарын
таба білуін, іскерлік немесе эмоционалды қарым-қатынаста, топтық немесе
ұжымдық ынтымақтастықта бірлесе жұмыс жасаудың ұтымды тәсілдерін таңдай
білуін, мәселеге орай қажетті ұстанымды немесе басқа белгілі идеяларды,
білімдерді, әдістерді және т. б. біріктіретін жағдайлар коммуникативті
мәселенің шешімін таба білуін дамытады.
Зерттеушілер топпен ынтымақтастықта жұмыс жасау нәтижесіне, оқушы
тұлғасына және тұлғааралық өзара әрекетті реттейтін күрделі психологиялық
механизмдердің әрекеті нәтижесінде оқу тобының ұжым болып қалыптасуына оң
әсері туралы айта отырып, дамытатын рефлексия ретінде маңыздылығын атап
көрсетеді, сол арқылы қатысушының өз іс-әрекетіне қатынасы қалыптасады
және түрлендіру қамтамасыз етіледі. Бұл әрекет бірлескен қызметтің мазмұны
мен формасына сәйкес жүзеге асырылады.
Жалпы білім алушыларды әлеуметтік-бағдарланған іс-әрекетке, нашақорлық,
экология, үйсіздік және т.б. байланысты әлеуметтік маңызды мәселелерді
шешуге тартуды басқалармен қатар ұсынады. Әлеуметтік-бағдарланған іс-
әрекеттерге қатысу нәтижесінде білім алушылар коммуникативті мәдениетті
меңгеру қажеттілігін сезінеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz