Жетісу Ұлы Жібек жолының Шығысқа шығатын басты қақпасы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ Кіріспе . . . 3 1. Ұлы Жібек жолының пайда болу тарихы . . . 5

2. Ұлы Жібек жолының Қазақстандағы сілемі . . . 6

3. X - XII ғасырлардағы Жібек жолы…… . . . 7

4. Сауда және тауар алмасу . . . 9

5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 10
Кіріспе

«Жібек жолы» деген не, ол қашан пайда болып, жұмыс істей бастады, қай жерден өткен - әркімнің көкейіне алғаш ұялайтын сұрақтар, міне осылар. Жауап қайтару үшін тарихи фактілерге жүгінейік. 629 жылы буддалық тауап етуші Сюань-Цзян «Будданың қасиетті сүйектерін көріп, дін ілімін тыңғылықты зерттеу үшін» Қытайдан Үндістанға аттанды. Ол Қытайды Батыспен жалғастырып жатқан және техника жаңалықтарын, діни идеялар мен мәдениет жетістіктерін жеткізуші болған халықаралық жолмен жүрді. Чаньаннан шыққан көпестер керуенiмен бiрге қоспақ түйемен Дунхуан арқылы ұлы Гоби шөлінің шетімен жүріп, «Ұлы Айдаһар шағылдары» деген атпен мәлім тұзды шөлден, Хами және Тұрфан жазирасынан, Тянь-Шаньның солтүстік беткейлерін бойлай өтіп, сірә, Музур-Ола жотасы болуы мүмкін деп саналатын мұзды таулардан шыққан Сюань-Цзян мен оның серіктері «Мөлдіреген Көгілдір көлге» жеткен. Оны «Қайнаған көл» деп те атаған, сондықтан оның Ыстықкөл екенiн бiлу қиын емес. Көлді айналып өткен тауап етуші Суяб қаласына келіп, онда Батыста шекарасы Қара теңізге дейiн созылып жаткан орасан зор империяның әміршісі түрік қағанымен кездескен. Сюань-Цзян түріктердің қағаны мен оның маңындағыларды былайша суреттейді: «Бұл жатжерліктердің жылқылары тамаша екен. Қаған жасыл жібек шапан киген; оның басы жалаңаш, тек ұзындығы бiр чжаннан (3, 2 м) астам жібек шүберекпен орап, ұштары артына салбыратып жiберiлген. Оның ізіне зерлі шапан киіп, шаштарын бұрым етіп өрген екі жүзден астам тархан еріп жүр. Аң терісімен әдіптелген киiм және жұмсақ бас киiм киген өзге жауынгерлер айбалталар, тулар мен садақтар ұстаған. Түйелер мен атқа мiнiп келе жатқандардың көп екені сонша, көзбен шолып шығу мүмкін емес». Өзiне каған жасаған қабылдауды суреттей келіп, Сюань-Цзян түрік ақсүйектерінің жiбек киімдерінің сән-салтанатын талай рет атап көрсетеді және өзінің сыйлыққа «қызыл күрең сәтеннен тігілген толып жатқан киiм жиынтығы мен елу тай жiбек» алғанын да хабарлайды. Бұл көріністе Шығыс пен Батыс саудасының негізгі өнімі, ертедегі және орта ғасырлардағы құрлықаралық ұлы жолға атын берген жiбек ерiктi болсын, ерiксiз болсын бірнеше рет айтылады. Бұл жолдың қашан «іске қосылғаны» туралы сұраққа осы кезге дейін түрлі жауап қайтарылады. Егер «Жібек жолының» жекелеген учаскелердің түп-негiзi туралы айтар болсақ, қарым-қатынастар мен айырбас байланыстарының басы уақыты жағынан б. з. б. III - II мыңжылдықтарға барып тіреледі. Бұл байланыстар Бадахшан тауларында көктас және Жаркентдария өзенiнiң жоғарғы ағысында, Хотан аудандарында нефрит кенiштерiнен кен казылуы себепті жолға қойылған еді. Бадахшанда өндiрiлген көктас Иранға, Месопотамияға, Анадолға, Мысыр мен Сирияға шығарылды. I мыңжылдықтың орта шенінде Бадахшанның көктасы Қытайға апарылады. Орта Азия мен Орта Шығысты Жерорта теңiзiмен және Үндістанмен жалғастырған «Көктас жолымен» қатар Шығыс Түркістанды Қытаймен байланыстырған «Нефрит жолы» да болды. Б. з. б. I мыңжылдықтың орта шенінде «Дала жолы» жандана бастады, егер тарихтың атасы Геродоттың суреттеуiне ден қойсақ, оның мынадай бағыты айқын болады: ол Қара теңіз өңірінен Дон жағалауына, содан соң Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жеріне, Ертіске қарай, одан әрі Алтайға, Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлі маңын мекендеген агриппейлер еліне шыққан. Бұл жолмен аң және мал терілері, иран кілемдері, қымбат бағалы металдардан жасалған бұйымдар таралған. Таяудағы кездің өзінде жібектің ойлап табылуы және онымен сауда жасау б. з. б. І мыңжылдық кезіне жатады деп саналып келген еді. Алайда Тайху көліне жақын жерде, Чжецзян провинциясында қазба жұмыстарын жүргізген қытай археологтары неолит дәуіріне жататын жібек маталар, белдік пен тоға тапты. Матаның мезгілі - б. з. б. 2750+100 жж. Оған жасалған талдау сол кезге қарай-ақ, яғни осыдан бес мың жылдай бұрын жібек тоқу қарапайым сатыдан шыққанын дәлелдейді. Б. з. б. VI - V ғасырларда қытай жібегі басқа елдерге, соның ішінде Батысқа да шығарыла бастаған. Алтайдағы Пазырық «патшалық» обаларының б. з. б. V ғасырдағы деп саналатын біреуін қазған кезде феникс кестеленген жібек көрпе табылды. Оңтүстік және Батыс Еуропа аудандарында б. з. б. VI-V ғасырлардағы қабірлерден жүннен жасалған бұйымдарға тігілген жібек маталар мен шашақтар шықты. Қымбат тұратын жібектердің таралуына сақтар мен скифтердің көшпелі тайпалары қатысқан, сол кездегі ғажайып тауар Орталық Азия мен Жерорта теңізі өңіріне солар арқылы жеткен. Алайда VI-IV ғасырлардағы Жібек жолы туралы айтуға бола қоймас, қымбат тауарлар дала өңірі арқылы жеткізілген, ол 40-параллель маңынан өткен және Хуанхэ өзенінiң үлкен иiндерiнен басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік сілемдерін, Қазақстан мен Қара теңіз өңiрi далаларын кесіп өткен де, гректер мен этрускілер жеріне жеткен деп шамалау дұрысырақ болады. Жібек Үндістанға сол кезде барған, мұны «сина патто» - «қытай жібегі» деген сөз дәлелдейді.

1. Ұлы Жібек жолының пайда болу тарихы

Осы тарихи жолдың жібек саудасына байланысты «Жібек жолы» атанғаны белгілі. «Ұлы» сөзінің оған қосылуы жолдың кең-байтақ Шығыс өлкелері мен Батыс өлкелерінің байланыстырып жатуынан. Сондықтан «Ұлы Жібек жолы» болып тарихқа енді. Б. з. б II - I ғасырларда Үйсін мен Қытай мемлекеттерi арасында сауда-саттық қатынас болған. VII ғасырда Батыс түрік қағандары мен нөкерлері жібек шапандар киген. VII ғасырда жібек матасы бүкіл Еуразияға танымал болды. Қытайдың Хуанхэ өзенінен бастау алып, Гоби шөлі арқылы Іле өзені мен Ыстықкөлде екіге бөлінеді. Б. з. б I ғ. ортасында алғаш рет Қытай елінен Батыстағы елдерге қарай жібек артқан керуендер жолға шыққан. Халықаралық сауда жолы арқылы Орта Азияның атақты асыл тұқымды жылқыларын сатты. Жібек сауда жолы арқылы ерте кезден көп елге тараған қазіргі кезге дейін базарда сатылатын көкөніс түрі: қытай немесе болгар бұрышы. Шығыс елдерінен пілдер мен мүйізтұмсық, барыс пен арыстандар, аң аулауға және саяхатшылық құруға қажетті құстар сияқты сирек кездесетін жан-жануарлар сатыла бастаған. Жiбек өндiру б. з. I ғ . алғашқы кезiнде Византия, Соғды сияқты елдерде де игеріле бастаған. Соғдыда жiбек өндiрудiң дамығаны сонша - жібек сатуда Қытай мемлекетімен бәсекеге түскен. Соғды тілінде жазылған қолжазба Жiбек жолы арқылы жеткiзiлiп осы уақытқа дейін сақтаулы тұрған ел: Жапония (Нара қаласы) болды. Ұлы Жібек жолының мәдениеттің өркендеуiне тигізген ықпалы: Сауда кезiнде жол бойындағы елдердiң бiр-бiрiмен қарым-қатынас жасауының барысында олар тек тұтыну бұйымдары арқылы ғана емес, өзара мәдени жағынан байланысқа түседі. Археологиялық қазба жұмысы кезінде атақты Византия шеберлерінің колынан шыққан тамаша күмiс құмыралар Тараз қаласынан табылған. Қытайдың әдемі фарфордан жасалған, көздің жауын алатын ыдыстары Қазақстандағы Талғар, Испиджаб, Отырар сияқты ортағасырлық қалалардан көптеп табылған. Ұлы Жібек жолының халықаралық қарым - қатынасты дамытудағы тарихи маңызы Жiбек жолы халықтар арасындағы сауданың дамуына ғана зор үлесін қосып қойган жоқ, ол Шығыс пен Батыс елдерінің арасындағы халықаралық қарым-қатынастың дамуына да өзiнiң үлкен пайдасын тигізген. Қытай жазба деректеріне қарағанда, Жібек жолының халықаралық қарым-қатынас жағынан жандана бастаған кезі: б. з. б. II ғ. ортасы. Қытай императоры У-Ди 138 ж. Батыс елдеріне қарай аттандырған елшiлiк 13 жылдан кейін оралған.

2. Ұлы Жібек жолының Қазақстандағы сілемі

Жетісу Ұлы Жібек жолының Шығысқа шығатын басты қақпасы. Қазақ жері Батыс пен Шығысты байланыстырып жатқан тоғыз жолдың торабы іспеттес. Шығысқа шығатын жолдың басты бір бағыты оңтүстік-батыс Жетісу жерінен өтеді. Ол Тараз қаласы арқылы Алматыға жеткен. Ал екiншi жол солтүстік-шығыс бағыт Қапшағайдан өтіп, Шеңгелдi, Алтынемел, Дүнгене, Қойлық қалаларын басып өтіп, Алакөл жанымен Жоңғар қақпасы арқылы шығысқа қарай өтеді Үшінші бағыты Тараздан шығып, Сарқан жері арқылы солтүстік-шығыс Қазақстанға бет алып Құлан, Хантау, Балатопар, Айнабұлақ бекеттерін басып өтеді (Рубрук Моңғолияға Мөңке ханға осы жолмен барған) . Жолдың бірнеше бағытта өтуінің Жетісу тұрғындары үшін маңызы өте зор болған. Олар өздеріне керектi бұйымдарын айырбас сауда арқылы алып отырған. Оңтүстік Қазақстан - Ұлы Жібек жолының Батысқа шығатын басты қақпаларының бірі. Жібек жолы Жетісу арқылы шығыста тартылған бағыттармен Таразда түйісіп Оңтүстік Қазақстанда Испиджаб (Сайрам) қаласына жеткен. Жолдың бiр тармағы Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішті, одан әрі Еділ бойы, Кавказды байланыстырған. Ұлы жібек жолының бұл тармағы Алтын Орда кезiнде негiзгi сауда жолдарының біріне айналды. Отырардан шыққан бiр жол Шауғарға, екіншісі Сырдария арқылы Васидж қаласына барған. Васидждан шыққан жол Сырдың бойымен жоғары өрлеп, Сүткент арқылы Шашқа, Жентке барған.

Ұлы Жібек жолының әлеуметтік - экономикалық маңызы: Ұлы Жібек жолының бойындағы қалалар қазақ халқының құрамына кірген ру-тайпалардың отырықшы болуына, тұрақты ел қоныстануына зор пайдасын тигізді. XIII - XIV ғғ. Жібек жолындағы сауданың бәсендеп, қалалардың әлеуметтік-экономикалық жағынан күйреуіне алып келген окиға: Моңғол шапқыншылығы. XVII ғасырдан бастап теңiз жолдарының ашылуына байланысты Ұлы Жібек жолының қатынасы әлсірей бастайды. XVIII ғ. II жартысынан бастап Қазақстан негізінен солтүстік жағында Ресеймен, ал оңтүстік жағында Қытаймен сауда байланыстарын жүргізе бастаған.

3. X - XII ғасырлардағы Жібек жолы

X - XII ғасырларда Жібек жолының бiр тармағы бүкiл Iле алқабын оңтүстік - батыстан солтүстік - шығысқа қарай кесіп өткен. Тармақ Невакеттен басталып, сонан соң Бунджикетке барып, Қастек асуы арқылы Іле Алатауының солтүстік беткейлеріне жеткен. Асуға Баласағұннан тағы бір жол шыққан. Бұл арада бағдар алатын белгi қасиетті Ұрынарж таулары болған, ол таулар Шу және Іле өзендері алаптары арасындағы су айрығын құраған. Бұл таулар туралы сонау VII - VIII ғасырларда қытай жолнұсқаларында айтылып, оларды «Цзедань таулары» деп атайды. Мұнда деректемелерге сәйкес он рудың қағаны әрқашанда билеушiлер мен ақсақалдарды бекітіп отырады. Ұрынарж топонимі қазіргі Ұзынағаш қонысының атауында осы кезге дейiн сақталған. Жібек жолының сiлемi Қастек, Қаскелең және Алматы орындарында тұрған шағын қалашықтар арқылы өтiп, Талғар қаласының солтүстік шетінде орналасқан Талхир қаласына жеткен. Осында Талғар өзенінің оң жағалауындағы тау етегiнде орта ғасырлардағы үлкен қаланың қираған жұрты жатыр. Талхиз (Талхир) транзитті сауданың ipi opтaлығы болған. Іле аңғарына басқа жолмен де келген - ол Құланнан, Аспарадан не Нузкеттен Шудың орта және төменгі ағысындағы қалаларға барған. Ташөткел өткелiнен өткен жол Шу-Іле тауларының солтүстік беткейлерiне барып, солтүстік Балқаш өңiрiне түскен. Шуды бойлап төмен қарай жүрген жол Қаратаудың терiскей бетiндегi қалаларға шығарған. Талхизде Жібек жолы тарамдалған. Оңтүстiк жол Есiк, Түрген, Шелек арқылы Борохудзир маңында Іледен өтетін өткелге қарай жүрiп, сонан соң ол Іленiң оң жағалауымен Хоргос арқылы Алмалыққа беттеген де осы жаққа Ыстықкөл аңғарынан келе жатқан жолмен қосылған. Осы бөліктен археологтар шағын Есік, Түрген, Лавар қалашықтары мен үлкен Шелек қаласының қираған орындарын тапты. Іленің оң жағалауымен жол қазiргi Көктал қонысы мен Жаркент қаласы арқылы өткен. Көктал өңірінде Ілебалық қаласы тұрған. Солтүстік жол Талхизден Талғар өзенінің бойымен Іле өзеніндегi өткелге дейiн жеткен, өткел Қапшағай шатқалында орналасқан. Содан кейiн жол Шеңгелдіге барып, одан ары Алтынемел асуы арқылы Көксу аңғарына түскен де, қазіргі Дунгановка ауылының орнында тұрған Екі Оғыз қаласына жеткен. Нақ осы жерден Іле алқабындағы аса үлкен бiр қаланың жұрты табылды. 1253 жылы барған Вильгельм Рубруктiң айтуынша, бұл қалада «сарациндер» тұрған, яғни иран көпестерінің сауда колониясы болған Рубрук қаланы Эквиус деп атайды. Екі - Оғыздан шыққан жол қарлұқ жабғуының астанасы Қаялыққа (Қайлаққа) жеткен. Қаланың базарымен даңқы шыққан, онда мұсылмандардан басқа, өз шiркеуi болған христиандар да тұрды. IX Людовиктiң моңғол ханы Мөңкеге жiберген елшiсi монах Вильгельм Рубрук солай деп хабарлайды .

4. Сауда және тауар алмасу

Бұрын атап өтілгеніндей, Жібек жолы бастапқыда қытай жiбегiн Батыс елдеріне шығаруға қызмет етті. Өз кезегінде, онымен Римнен, Византиядан, Үндістаннан, Ираннан, Араб халифатынан, ал кейініректе Еуропа мен Русьтен осы елдерде өндірілетін тауарлар тасылды. Бұл ғажайып, таңсық тауарлардың тізімі таусылмайды. Бұлар - мирро мен ладан, жасмин суы мен амбра, кардамон мен мускат жаңғағы, өміртамыр (женьшень) мен айдаһардың (питон) етi, кiлемдер мен маталар, бояулар мен минералдық шикізат, алмас пен яшма, янтарь мен маржан, піл сүйегі, құйма күміс пен сом алтын, аң терiлерi мен теңгелер, садақтар мен жебелер, семсерлер мен найзалар және басқа да көптеген заттар. Жiбек жолымен сату үшiн Ферғананың асыл тұқымды аттары, араб және нисия арғымақтары, түйелер мен пiлдер, мүйізтұмсықтар мен арыстандар, барыс пен киiктер, қаршығалар мен сұңқарлар, тотықұстар мен түйеқұстар алып жүрiлдi. Мәдени өсімдіктер: жүзім, шабдалы, қауын, тәтті тағамдар мен қант, жемiстер мен көкөністер Жібек жолы арқылы тарады. Алайда сауда жасалатын негiзгi зат жiбек болып қала берді. Алтынмен бiрге жiбек халықаралық валютаға айналды, ол патшалар мен елшiлерге сыйға тартылды, жалдамалы әскерге ақы және мемлекеттiк қарыз ретiнде төленді. Иранның шахиншахы Хосроу I Ануширван қытай императорынан басқа тартулармен қатар, қытайдың жібек киімі - «ушари » алған, оның көкшіл өңіріне тәж киген және әшекейлер тағынған патша бейнеленген. Қытай, Орта Азия, Шығыс Түркістан билеушілері сарайларының фрескаларында шонжарлар киген жiбек киiмдерде оларга тән барлық қымбат бұйымдар әшекейлерімен, ұсақ - түйектерімен, тіпті тігістерімен айнытпай салынатыны кездейсоқ емес. Жібек жолымен тасылатын жібектің де, тауарлардың бір бөлігінің де оның Қазақстан бөлігінде тұрған қалаларда қалып отырғаны әбден табиғи нәрсе. Мұны археологиялық олжалар айқын дәлелдейді. Отырар алқабындағы Мардан қорымын қазған кезде қабірлердің біреуінен қытайдың біздің заманымыздағы I - IV ғасырларға жататын жеті «У-шу» теңгесi шықты. Бұл теңгелердiң князь Чжан- Цзянның жолымен Батысқа, соның ішінде Кангюй мемлекетінің орталығы орналасқан Сырдарияның орта тұсына бет алған сауда керуендерімен байланысы болғанына дау жоқ. Қытай деректемелерiнде ол кездер туралы былай делінген: « . . . жуырдағы кездің өзінде шетелдік иеленушілермен қатынастар орнатуды күткен және бәрінен бұрын алыс шет аймақтарда белгілі болу даңқын қымбат тұткан Қытай сарайы Кангюймен байланысын үзбедi».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.