Тіл мен сөйлеу
КІРІСПЕ
Стилистика және тіл мәдениеті пәнінің мақсаты мен міндеттері –
студенттердің тіл мәдениеті мен стилистика туралы жүйелі теориялық білім
алуына оны тәжірибе жүзінде жүзеге асыруға негізделеді. Бұл пәнді оқытудағы
мақсат – студенттерге лингвистикалық стилистиканың бағыттары және негізгі
ұғымдары туралы, әсіресе функциональдық стильдер мен тіл ярустарының
стилистикалық мүмкіндіктері туралы білім беру, кез-келген мәтіннің қай
стильге жататынын ажырата білуге үйрету. Іс қағаздарының, ғылыми еңбектер
және баспасез бетіндегі материалдарға тілдік тұрғыдан талдау жасап, әр
стильге материалдар жазуға дағдыландыру осы курстың мақсаты болып табылады.
Мәтіндегі фонетикалық немесе грамматикалық қателерді болдырмаудың
жолдарын көрсете білуге үйрету, ауызша және жазбаша жұмыстарды орындау
үстінде шәкірттердің тіл тазалығын, анықтығын дәлдігін сақтап, әр сөз,
сөйлемді өз орнымен жұмсап, стилистикалық норманы сақтап, қазақ тіл
мәдениетін көтеруге үлес қосуды мақсат етеді.
Бұл пәнді үйретудегі міндет теориялық лекция оқу мен тәжірибелік сабақ
өткізу арқылы жүзеге асырылады. Бұл міндетті орындау барысында екі түрлі
талаптың орындалуы қажет:
– білімді меңгертуге қойылатын талап. Бұл талап бойынша қазіргі қазақ
тіл мәдениеті мен стилистиканың жүйесіндегі маңызды мәселелерді ғылыми
түрғыдан зерттеу ісі мен оқытудың жаңа технологиясын меңгертуге көңіл
бөлінеді;
– білімді қолдануға қойылатын талап. Бұл талап бойынша нақтылы контекст
ыңғайында нұсқаулар, ұсыныстар, ақыл-кеңестер айтылып, оларды студенттердің
орындаулары талап етіледі.
Болашақ қазақ тілі мамандарының шешен де тартымды сөйлеу білуі, ойын
қағазға анық та түсінікті түсіре білуі пәннің ғылыми және тәжірибелік мәнін
көрсетеді.
Студенттердің терең білім алуы үшін бірқатар пәндердің кейбір
тақырыптарын меңгеруіне тура келеді.
Стилистика және тіл мәдениеті пәні тіл ғылымы ішінде төмендегі
пәндермен байланыстырыла оқытылады. Фонетикамен дыбыс жүйесі, орфоэпиялық
нормаларды сақтау, орфографиялық қателерді жібермеу басшылыққа алынады.
Лексикология – сөз, сөздік қор, сөздердің мағыналық реңктерін ажырату
құбылыстарымен танысады. Грамматика – сөздің құрамы, сөз тіркесі, сөйлемді
тілдік единицаларды жазу, сөйлеу барысында дұрыс қолдана білуге үйретеді.
Жанама пәндермен тікелей байланыста оқытылады: студенттер әдебиет
теориясы, философиядан, логикадан, педагогикадан, психологиядан т.б.
пәндерден түйген танымдық білімдерін тіл мәдениеті мен стилистиканы
ойдағыдай игеруіне ықпал етері анық.
Осы пәндерді игеру жолында студент өзінің білімінің дағдылық, іскерлік
қабілетін дамытып, ана тілінің қасиетін тереңінен танып, оның қыр-сырын
меңгеріп, өз бойына ана тіліне деген сүйіспеншілігін дарытып, тіл
мәдениетін өркендетуге үлес қосары сөзсіз.
СТИЛИСТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ
Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ.
Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр
түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу
аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп,
тармақтала түсті.
Барынша жалпы мәнінде алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары
туралы, сонымен қоса тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-
қатынастың мақсатына, жағдайы мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің
қызмет ету заңдылықтары туралы ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың
анағұрылым жинақталған, әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми,
көркем, публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады.
Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те
анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол
тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады.
Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана
қарау да жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын
(ресурстарын) зерттеуден бастау алады, әрі стилистикалық қор функционалды
стильдерді қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады.
Сонымен, жоғарыдағы анықтаманы жалпы стилистикаға тән анықтама деуге
болады. Жалпы стилистика зерттеу бағыттарына қарай іштей тармақталады.
1. Контекстен тыс түрде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін саласы –
құрылымдық стилистика.
2. Тілдің әртүрлі қарым-қатынас саласында қолдану заңдылықтары туралы
ілім – функционалды немесе қолданымдық стилистика.
3. Көркем әдебиет стилистикасы.
4. Нормативті, практикалық стилистика.
Құрылымдық стилистика тілдік құралдардың стилистикалық сапа-қасиеттерін
олардың нақты қолдану жағдайына қатыссыз тұрғыда зерттесе, қолданымдық
стилистика, керісінше, тілдік құрылымдардың қызмет ету ерекшеліктерін
олардың белгілі бір жағдайларда (мысалы, белгілі бір жанрлық ерекшелікте,
ауызша, жазбаша т.б.) қолдануымен байланысты қарастырады. Көркем әдебиет
стилистикасы тілдік құралдардың ерекше салада, ерекше жағдайдағы
қолданысын: көркем шығармада өнер тудырушы, өнер құбылысы ретіндегі
қолданысын, яғни көркем шығармадағы өмірін зерттейді. Ал, практикалық
стилистиканың міндеті – стилистикалық тілдік мәдениетті қалыптастыру. Бұған
негіз болатын тілдің стилистикалық қорын және оның қызмет ету заңдылықтарын
меңгеру, мұның өзі сөз қолданудың стилистикалық нормаға сәйкес дағдысын
қалыптастырады.
Бұлардың ішінде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін құрылымдық
стилистика саласы – әріден келе жатқан дәстүрлі сала. Оны сипаттама
стилистика десе де болады. Ол тілдің стилистикалық бояуға ие құралдарын,
тілдік тұлғалардың (дыбыстан мәтінге дейінгі) мәнерлегіш мүмкіндіктерін,
мағыналық-қолданымдық реңктерін зерттейді. Жазушы тілінде қолданылатын
көріктеуіш-бейнелеуіш құралдар да осы стилистиканың синонимдік қатары –
оның негізгі зерттеу аймағын құрайды. Бір сөзбен айтқанда, жалпыхалықтық
тілдік қордың (байлықтың) стилистикалық құрамын зерттейді, ал ол
стилистиканың негізгі базасын құрайды.
Филология ғылымында стилистика, стиль сөздері ертеден қолданысқа ие.
Ресейде ХІХ, тіпті ХҮІІІ ғасырдан стилистиканың жекелеген аспектілеріне
арналған зерттеулер шықты (мысалы, әртүрлі көркем шығармалардың не
жазушылардың тілі, стилі туралы), теориялық сипаттағы еңбектер де жарық
көрді. Алайда, ғылыми пән ретінде стилистика ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан
қалыптаса бастайды, ал оның бір тармағы болып саналатын функционалды
стилистика 50 жылдардан бастап белсенді түрде зерттеу объектісіне айналды.
Стилистика, стиль ұғымының мәні тілдің қолданысымен, қызмет ету
жағдайымен тығыз байланысты. Бұл мәселеге көңіл бөлу ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасыр басындағы тілші ғалымдардың еңбектерінен бастау алады: В.Гумбольд,
Ф.де Соссюр, А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Е.Д.Поливанов,
Л.П.Якубинский, Р.О.Якобсон, В.В.Виноградов, Г.О.Винокур.
Функционалдық-стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60
жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің
тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді
жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей
бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В.Матезиус, В.Гавренек,
Э.Косериу және орыс ғалымдары В.В.Винаградов, Г.О.Винокур т. б. еңбектері).
Стилистиканың қалыптасуына тіл ғылымының ұсақ бірліктерді зерттеуден
ірі бірліктерге ден қоюы да (дыбыстардан – мәнге қарай) әсерін тигізеді.
Стилистиканың дамуына әдеби тіл, тіл мәдениеті мәселелерін зерттеу де
өзіндік үлес қосты.
Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына байланысты стиль, сөз мәдениеті
мәселелері одан әрі өзекті бола түседі.
Мәтін лингвистикасы, прагматика стилистикалық зерттеулердің кейбір жаңа
бағыттарын туғызады. Ю.С.Степанов: Қазіргі уақытта ұлттық мәдениетті, тілді
және психологияны зерттеу стилистиканың (тіл ғылымының бір саласы ретінде)
пайда болуымен одан әрі нақтылана, айқындала түсті, [1, 21-б.] - дейді.
Стилистика, сонымен, өзінің сипаты, мәні жағынан – функционалды сипатқа
ие (оның даму тарихы соны дәлелдейді). Бұл теориялық ғылым бола тұра, оның
қолданбалы, тәжірибелік маңызын жоққа шығармайды. Керсінше стилистиканың
дамуы (функционалды стилистиканың) тілді оқыту әдістемесіне, басқа
қолданбалы салалардың дамуына ықпалын тигізеді. Лингвостилистика тілдік
теорияның іргелі мәселелерін зерттейді (мыс., тілдің әлеуметтік табиғаты,
оның құрылымдық және функционалдық аспектілерінің байланысы, қызмет ету
заңдылықтары, тіл мен ойлаудың байланысы).
Тіл ғылымы тарихындағы ұлы жаңалықтардың бірі – тілдің қос қырлығының
(жүйелілігі мен қызмет ететіндігі, қозғалмалылығы) ашылуы болды. Тіл осы
екеуінің бірлігінен тұрады. Мұның бір жағы – құрылымдық-жүйелік жағы,
жеткілікті дәрежеде зерттелсе, функционалдық жағы (сөз тудырушылық
аспектісі) енді ғана зерттеле бастады.
Тіл – өте күрделі, көп қырлы құбылыс. Сондықтан оны бірден тұтастықта
алып зерттеу мүмкін емес, жеке бір қырынан келіп: логикалық, құрылымдық-
жүйелік, психологиялық т. б. зерттеуге болады.
ХХ ғасыр тіл ғылымының үлкен жетістігі деп тілдің жүйесін, оның
құрылымдық ұйымдасуын жан-жақты қарастыруын айтуға болады. Бірақ бұл тілдің
кейбір мәнді белгілерін анықтауға жеткізе алмады. Соңғы кездері тілді
зерттеуде коммуникативтік-функционалдық бағыт кең өріс алып, тілдің
функционалдық жағына, сөйлеуге, мәтінге көңіл бөліне бастады.
Шынында, тілді тек жекелеген бірліктердің жүйесі деп анықтау
жеткіліксіз, өйткені жеке тілдік бірлік болсын, не, тіпті, тілдің тұтас
жүйесі болсын әлі коммуникативтік қызмет атқармайды. Жеке тілдік тұлға мен
жүйеде ол мүмкіндік түрінде ғана қатысады. Бұл маңызды әлеуметтік қызметтің
нақты жүзеге асуы тіл шынайы қарым-қатынас процесінде қолданысқа түскенде
ғана мүмкін болады. Тек осы жағдайда тіл ақпарат тасушы жүйе түрінде
көрінеді.
Тілді жүйе мен оның қызметінің (қолданымының) бірлігі ретінде түсіну
ғана оның қатысымдық табиғатын толық түсіндіре алады. Мұнда қызмет ету
дегенді тек тілдік жүйені сөйлеу актісінде пайдалану ғана деп түсінбеу
керек, сонымен қатар тілді жалпы қарым-қатынас процесінде пайдалану деп
түсіну керек, яғни қарым-қатынастың мақсаты мен міндеттерін орындау үшін
тілдің көптеген сыртқы факторлардың әсерімен қолданысқа түсуі дегенді
білдіреді. Бұл сөйлем – айтылымының мағыналық жағын байытады.
Сөзде заттардың (олардың әртүрлі топтарының) белгіленуі, ұғымының
бейнеленуі қарым-қатынас үшін, тілдің қатысымдық мүмкіндіктерін жүзеге
асыру үшін әлі де жеткіліксіз болады. Қарым-қатынас процесінде контексте
сөздердің жалпыланған мағыналарын нақтылау жүріп жатады. Өйткені тілдік
тұлғалардың (тіпті, сөздерді) сөйлеушілер шамамен бірдей мағынада
қолданады. Сондықтан сөйлеу кезінде (әсіресе, жазба түрдегі) сөз азабы
деген туады (ол ақын, жазушыларға ғана тән емес). Ауызша сөзде
дәлсіздіктердің, оғаш құрылған сөйлемдердің болуы сондықтан. Қарым-
қатынастағы мұндай кедергілер вербалды емес амалдардың (ым, мимика)
көмегімен игеріледі.
Сөйлеу (ауызша болсын, жазбаша болсын) – шығармашылық процесс, ол аз
дәрежеде автоматтандырылған және әртүрлі салада бірдей болмайды. Тілдік
қатынаста стандарт, әрине, негіз, тірек қызметін атқарады, бірақ
толыққанды, тиімді қарым-қатынас жасау үшін тілдің бұл қасиеті жеткіліксіз.
Өйткені шынайы қарым-қатынастың алдын-ала болжап болмайтын нәзік иірімдері
толып жатады.
Сөйлеу қызметінің шығармашылық сипаты туралы Л.В.Щерба былай деп жазды:
Сөйлеу процесінде бұрын айтылғанды немесе естігенімізді жиі қайталасақ та,
алайда... сөйлеуде бұрын естімеген тұлғаларды, сөздерді жиі қолданамыз,
қолданып қана қоймаймыз, үнемі жаңа тіркесімдер жасап отырамыз [2, 24-б.].
Тілдің қолданысы тілдік тұлғалардың мағынасын синтагматика қағидалары
бойынша жай қоса салу деген емес, сондықтан сөз (сөйлеу) оны құру үшін
пайдаланылған тілдік тұлғалардың мағыналарының механикалық қосындысынан
тұрмайды. Өзара түсінісу қарым-қатынас контексінде пайда болатын жаңа
қолданымдардың көмегімен (солардың негізінде) жүзеге асады. Мысалы,
тілдегі жаңа қолданыстар: метафора, метонимия т.б. (сөздердің, тіркестердің
жаңа мағыналары) тіл жүйесінде алдын ала белгіленбейді, сондықтан белгілі
бір кезеңге дейін ешкімге белгісіз болады, алайда тыңдаушы адам оны бірінші
рет естігенде оның мағынасын бірден түсінеді (контекстегі белгісіз сөздерді
түсіну тілдің осы қасиетіне негізделеді).
Сөздің шығармашылық аспектісі айтылғанның (жазылғанның) ерекше
мәнерлілігіне, әсерлілігіне байланысты, ал бұның өзі стилистикалық
құбылысқа жатады. Тіл жүйесінің құпиялылығы – оны шығармашылық тұрғыдан
пайдалану мүмкіндігінде жатар.
Тіл мен сөз (сөйлеу), дәлірек айтқанда, тілдің жүйелік (құрылымдық)
және қолданымдық аспектілері өзара бірлікте, бірақ бірдей емес. Қолданыс
кезінде тілдің бай шығармашылық мүмкіндіктері ашылады. Олар тілден тысқары
шексіз жағдаяттар мен әсерлерге байланысты әрдайым жаңадан туындап отырады.
Тіл жүйесінде алдын ала қалыптастырылған мағыналық мазмұн электронды
есептегіш машиналары (ЭЕМ) үшін, әрине, тиімді, бірақ ол тілдегі
шығармашылықты жоққа шығарады. Шынында, табиғи тұрғыдағы тіл мен ойлау
тілдегі осы жалпыланғандық пен қалыптылықты (стандарттылықты) әрдайым
еңсеріп отырады. Тілдің жоғарыдағы белгілері (дайын үлгі, стандарттылық) –
бұлар әрі қажетті, әрі пайдалы да, бірақ олар тілді қолдану процесінде
кедергілер де жасайды.
Тілдік жүйенің коммуникативтіктілігі толық көлемінде тек қарым-қатынас
процесінде ашылады. Тілдік құралдардың барлық стилистикалық-мағыналық
реңктігі, мәнерлілігі, стилистикалық әсері, орындылығы, қажеттілігі тілдің
қолданысында ғана айқындалады. Сөйтіп, тілдің стилистикалық феномені, яғни
тілдегі стилистикалық мән о бастан функционалдық сипатқа ие. Тілді танып
білу және оны сипаттау үшін жүйелілігіне қоса оның функционалдық аспектісін
де ескеру керек. Сондықтан тіл грамматикасымен қоса жұмсалым грамматикасы
(функционалды грамматика) да пайда болып дами бастады.
Қорыта келгенде, функционалды стилистика тілдің қарым-қатынастың
әртүрлі салалары мен жағдаяттарында қолдануының заңдылықтарын зерттейді,
басқаша айтқанда, ол үшін тілдің функционалды аспектісі арнайы зерттеу пәні
(предметі) болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, стилистика тілді қоғам
тарапынан қолдану заңдылықтарын зерттейді.
Стилистиканың даму бағыттары мен түрлері, шектес ғылымдармен байланысы
Қазақ тіл ғылымында стилистиканың бағыттары бойынша М.Балақаев,
М.Томанов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Б.Шалбай
т.б. еңбектері бар. Қазақ тілі ғылымында стилистиканың екі бағыты бар:
бірі – қазіргі стилистиканың орталық бағыты – функционалдық стилистика,
екіншісі – ресурстар стилистикасы. Тіл ресурстар стилистикасы сөздердің
мәтіннен тысқары күйіндегі қызметін айқындайды.
Стилистиканың жалпы стилистика, салыстырмалы-салғастырмалы стилистика,
ішінара стилистика, дара стилистика, экспрессивті стилистика, көркем
әдебиет стилистикасы т.б. бағыттары бар.
Дара стилистика – автордың не жеке шығарманың немесе бір жанрдың
стилистикасын зертеудің нысаны. Дара стиль жеке адамның ақыл-ойын бірініші
кезекке қояды. Р.Әміров ауызекі сөйлеу стилін дара стиль ретінде қарайды.
Дара стиль жазушының, ғалымның, деректі сөйлеушінің т.б. стилі. Дара стиль
– танымдық-стильдік, аналитикалық-синтездік іс-әрекет қызметі. Автор дара
стильдің прагматикалық аспектісіне жету үшін еңбегін, шығармашылық
қабілетін концептуалды энциклопедиялық масштабта көрсетеді. Көріктеу,
шеберлік тәсілдері көркем әдебиет стилінде ғана кездеспейді, барлық стильде
коммуникактивті-прагматикалық, эстетикалық мақсатпен пайдаланылады әрі
экспрессивті стилистикада жан-жақты көрініс табады.
Орыс тілі ғылымында экспрессивтік стилистика теориясының аспектілері
Т.Г. Винокур, О.А. Лаптева, А.П. Сковородиков, К.А. Долинин, Т.Г. Хазагеров
еңбектерінде жан-жақты сөз болып жүр.
Стилистиканың даму бағыттарының пайда болуына психология, когнитивті
психология, гносеология ғылымдары ықпал етті. Адамның тілді еркін меңгеруі,
шығармашылық түрде қолдануы, ойлау стилі мен жеке стильді қалыптастырады.
Е.С.Кубрякова адамның ой-санасы ментальды процестермен тікелей байланысты
когнитивті ғылым-таным, ойлау, елестету, тапқырлық бірнеше ғылымдардың
тоғысуын талап етеді [3, 34-б,], - деген еді. Гносеология – білім, логика,
таным мәселелерінің жиынтығын қарастырады, адамның әлемді тану
мүмкіндіктерінің заңдылықтарын және шындық, көзін жеткізу танымының
критерийлерін оқып үйретеді. Адам сөзін ақиқат пен жалғанға құруы белгілі
прагматикалық мақсатын қамтамасыз ету үшін қолданады.
Стилистика өзінің зерттеу саласында шекаралық деңгей ұстамайды, басқа
ғылымдармен өзара байланыста болады. И.Р. Гальперин лингвистиканың
құрылымдық негізінің шайқалуына стилистиканың әсер еткендігін айтады:
Именно стилистика начала расшатывать основы структурной лингвистики [4,
с.145]. М.Н.Кожина, Л.Г.Лузина, Д.Н.Шмелев және т.б. стилистика
психолингвистика, әлеуметтік линвистика, прагматика саласында зерттеу
керектігін дәлелдеді.
Прагмастилистика – стилистиканың жаңа бағыты
Өткен ғасырдың 70 жылдарына дейін лингвистика тарихи және құрылымдық
тұрғадан зерттелініп келген болатын. Лингвистика ғылымының осы зерттеу
бағытына қозғау салған прагматика мәселесі болды.
Прагматика – грек сөзі, іс-әрекет деген мағынаны білдіреді. Бұл
терминді өткен ғасырдың 30-жылдары семиотиканың негізін салушы Ч.Прис пен
Ч.Моррис енгізген болатын. Прагматиканың лингвистикадағы жаңа зерттеу
бағыты ең алдымен прагматика табиғатын негізгі межеге алып отырады.
Прагмалингвистика – субстанционалдық және функционалдық қасиеттің нысаны.
Субстанционалдық қасиет – зат, құбылыстың жаратылысынан өзіне тән қасиеті
болса, онда функционалдық қасиет заттың сыртқы құбылысын сипаттайды. Осы
екі қасиеттің негізінде лингвистиканың екі бағыты бөлініп шығады. Бірі –
ішкі лингвистика, екіншісі – сыртқы лингвистика. Сыртқы лингвистиканың ең
басты межесі – адам. Ішкі лингвистика, сыртқы лингвистика сияқты екі ғылым
тоғысынан прагмалингвистика және оның салалары қалыптасты.
Прагмалингвистика ақиқатқа негізделген коммуникация бағытында тілдің
субстанционалдық-функционалдық қасиеттерін, қарым-қатынасын оқып үйретеді;
белгілі тұлғалардың нақтылы сөйлеу ситуацияларында вералды және вералды
емес тілдік тәсілдерді пайдаланып отырып, пікір алысып, ой бөлісуін
үйретеді. Реалды ақиқатқа құралған өмір ситуацияларында адам қандай
жағдайда таңбалар арқылы өзінің ой-пікірін тыңдаушыларына немесе оқырманына
жеткізе алатындығын үйретуді мақсат етеді. Прагмалингвистиканың зерттеу
нысаны толық тану үшін сөйлеу тіліндегі дискурс пен мәтіннің мазмұндық-
ақпараттық мәнін ашу керек. З.Ш.Ерназарова былай дейді: прагматиканы
динамикадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты
қарастыратын ғылым деп айтуға болады [5, 122-б.]. Прагмалингвистиканың
теориялық негізі дискурс пен мәтінде толық өз межесіне жетеді.
Дискурс көп мағыналы термин лингвистикалық философиялық, психологиялық,
тарихи зерттеулерде қолданылып келеді. Дискурс сөзі ауызша сөз, ақылды
ойлану деген мағынада айтылған. Дискурс терминінің жан-жақты кеңеюіне,
әртүрлі сипатқа ие болуына Д.Ван Дейктің мектебінің ықпалы тікелей әсер
етті. Н.Д.Арутюнова: дискурста – сөз, өмірдің ортасынан ойып алынған сөз
[6, 21-б.], - дейді. Дискурс пен мәтінде пресуппозиция, коммуниканттардың
стратегиясы мен тактикасы т.б. айтылым ерекшеліктері прагматикалық мақсатқа
сай құрыла отырып, стилистикалық амал-тәсілдерді таңдайды.
Мәтінді субстанционалдық тұрғыдан ғана емес, қатысымдық-функционалдық
тұрғыдан зерттеу прагматика мен стилистиканың бірлесуін қажет етеді. Ғалым
Б.Шалабай: Мәтінді зерттеу тұрақты күйдегі тілді емес әрекетті тілді
зерттеуден барып пайда болады, [7,131-б.] - дейді. Мәтін – когнитивті-
функционалдық сөз әрекетінің жазбаша түрдегі көрінісі.
Қазақ тілі ғылымында стилистикаға қатысты жазылған еңбектерде жеке
сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің стилистикалық мағынаға ие болуы
тұрғысынан ғана қарастырылып келді. Мәтіндегі немесе сөз авторының
қолданысындағы стилистикалық амал-тәсілдердің өн бойында бөлінбес бөлшегі
ретінде жүретін прагматика мәселесі туралы сөз бола қойған жоқ.
Прагмастилистика – стилистика ғылымының жаңа бағыты. Кез-келген айтылым
адресаттарға ақпарат берумен қатар, оның қабылдануына ықпал ететін тілдік
бірліктерді таңдайды және оның реакциясын тудырады. Адресант пен адресат
арасындағы қарым қатынас аясындағы тілдік бірліктердің ықпал ету және әсер
ету мақсатынан туындаған туынды прагмастилистика деп аталады.
Прагмастилистика ғылымның пайда болуына когнитивті лингвистика,
психолингвистика ықпал етті. Мәтіннің табиғатын, болмысын толық саралау
үшін тілдің мәтіндегі мінезін, іс-әрекетін де қарастыру керек. Мәтінде
автордың өз қалауымен алынған тілдік бірліктерімен қоса, коммуниактивтік
ниеті, пиғылы мен қатар белгілі мақсатқа құралған ойлау стилі де қатысады.
Мәтіннің толық табиғатын тануда стильдік амал-тәсілдердің қандай мақсатпен
қандай ниетке құралып тұрғаны контекстік және ситуациялық қарым-қатынаста
мән-мазмұны нақты ашылады.
Дискурс пен мәтіннің болмысын толық саралауда таңбаның мінезі, іс-
әрекеті толық қарастырылады. Ол – прагматиканың қарастыратын мәселесі.
Автордың қалауы бойынша таңбаның іс-әрекетіндегі жасырын, ашық көрінетін
мақсатын танытуда стилистикалық амал-тәсілдер сұрыпталынады. Бұл
стилистиканың зерттеу нысаны. Ал осы мәселелерді толық қарастыру
прагмастилистиканың үлесіне тиеді. Прагмастилистика автордың
коммуникативтік іс-әрекетінде өзінің ниет, пиғылын, аялық білімімен қоса
белгілі прагматикалық мақсатқа құрылған ойлау стилі арқылы тілдік
таңбаларлды таңдай отырып, өз туындысының мағыналық-ақпараттық және
эстетикалық мән-мазмұнын ашып бере алатындығын қарастырады.
Мәселен ғылыми стильде автор өзінің ғылыми көзқарасын дәлелдейді,
публицистикалық стильде субьект көпшілікке хабар беріп қана қоймай, ықпал
ету мақсатын басшылыққа алады.
Ресми стильдің стилистикалық нормасының дұрыс ұйымдастырылуы
адресанттың сөзінің ақпараттық мазмұнының ресмилік сипатының прагматикалық
салмағына сай болуы көзделінеді.
Сонымен, прагмастилистика дегеніміз – жоғары қабілетті тұлға сөз
шығармашылығын, тілдің сөйлесім тәжірибесін социум өмірінің заңдарымен
байланыстыра отырып, адамның әлемді қабылдау ерекшеліктерінің когнитивтік
базасын, ұлттық-мәдени стереотипі және дәстүрін стилистикалық амал-тәсілдер
арқылы үйретуді қарастырады.
Қазіргі уақытта стилистика мен прагматиканың бірлігінен туындаған
прагмастилистика осындай күрделі де қызықты стильдік таңдауларға әкеледі.
Мәтін туралы ғылыми көзқарас
Мәтін – тіл жүйесіндегі өзінің мәні мен болмысына сай, сөйлемдердің жай
ғана тізбегі емес, мағыналық-құрылымдық күрделі тұлға. Ол – логикалық,
грамматикалық, мағыналық байланыстарға негізделген, тиянақты мазмұнға ие
біртұтас қарым-қатынас бірлігі. Сондықтан мәтіннің құрылысына, оның түрлі
қыртыс қабаттарына түзіліп, мәнді де сипатты ерекшеліктерін ашу, белгілі
кеңістік пен уақыт шеңберінде өмір сүру заңдылықтарын айқындау, сөйтіп
мәтіннің ішкі бірлігінің сыр-сипатын түстеп-түгендеу тіл білімінің басты
міндеті. Демек, мәтін жайдан-жай түзіле салмайды, ол белгілі бір мағына мен
құрылымға негізделіп жасалатын күрделі тұлға. Енді осы мәтін дегеніміз
қандай құрылымдық тұлға бірліктерінен тұрады деген сауалға жауап іздесек.
Мәтін лингвистикасында мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктері туралы
бірнеше пікір қалыптасқан деп айтуға болады. Б.Шалабай мәтіннің құрылымдық
тұлға бірлігі туралы былай дейді: Мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне
көптеген зерттеушілер сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, абзацты
жатқызады. Олардың арсындағы байланыстық табиғаты бірдей болмайды [8, 8-
б.]. Орыс ғалымы А.М.Пешковский болса аталған күрделі синтаксистік тұлға
категориясын абзац деп қарастырады [9, 518-б.]. Ғалымның пікірінше
күрделі синтаксистік тұлға мен абзац бір категория болып табылады.
А.Жапбаров мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне сөйлем, күрделі
синтаксистік тұтастық, қайырымды жатқызады. Мәтіннің тұлға бірліктерінің
арасындағы байланыстар логикалық, грамматикалық және себеп-салдарлық жүйе
арқылы іске асады. Онсыз тұтастық белгісі қамтамасыз етілмейді [10,13-б.].
Зерттеуші мәтіннің негізгі тұлға бірліктеріне ескере отырып, оның негізгі
белгілерін төмендегідей бөліп көрсетеді:
• мәтіннің мазмұны мен құрылымдық бүтіндігі;
• мәтін құрайтын компоненттердің бір-бірімен байланыстылығы;
• стилистикалық норма жағынан тұтастығы;
• қайырымдарының тақырыптық мазмұндағы жүйелілігі;
• ой-пікірдің бір форма, жанрда берілуі.
Олай болса, мәтіннің өзіндік мынадай ерекшеліктері бар деп есептеледі:
1. Мәтін түзетін сөйлемдер және олардың өзара білдіретін ой-пікірі
бойынша байланыстылығы;
2. Мәтіндегі қайырымдар және олардың тақырып мазмұнына
бағыныштылығы;
3. Мәтіннің түрлілігі, яғни форманың тіл арқылы көрінетіндігі [10, 13-
14-бб.]. Енді осы ерекшеліктерді ескере отырып, мәтіннің тұлға бірліктеріне
жеке-жеке тоқталсақ. Сөйлем белгілі бір сөзден, сөз тіркесінен құралады.
Демек, сөз бен сөз тіркесі де мәтіннің негізгі тұлға бірлігі болып
табылады.
Сөз – тілдік элементтердің ішіндегі ең бастысы. Ол тіл білімінің барлық
деңгейлерінің (фонетика, лексика, морфология, синтаксис, стилистика т.б.)
зерттеу нысаны бола алады. Сөз – заттар мен құбылыстардың, олардың
қасиеттері (сыны, саны) мен қимыл-қозғалыс, іс-әрекеттерінің атауы. Әрбір
атау қоғам таныған, әбден қалыптасқан белгілі бір ұғымды білдіреді. Мысалы,
адам, ұстаз, өмір, су десек, бұлардың әрқайсысы жеке-жеке заттардың
атауын білдіріп, солар туралы нақтылы ұғым туғызып тұр. Тіліміздегі сөздер
сан алуан. Олардың біразы – заттық ұғымды білдіретін сөздер (зат есімдер):
ағаш, аң, үй, көл, тас, топырақ т.б. Біразы – сын есімдер мен сан есімдер:
қызыл, үлкен, жалпақ, биік; бір, бес, он, отыз т.б. Енді біраз сөздер – іс-
әрекетті, қимылды білдіреді (етістіктері): жүр, жүгір, аяңда т.б. Тағы бір
топ сөздер іс-әрекеттің мезгілін, қарқынын білдіреді (үстеулер): кеше,
бүгін, ертең, тез, жылдам. Бұлардың бәрінің де лексикалық мағыналары,
білдіретін өзіндік ұғымдары бар. Сондықтан да, мұндай сөздерді толық
мағыналы сөздер деп атайды.
Тілімізде бұлардан басқа да мен, сен, ол, біз деген сияқты есімдіктер
мен аһ, оһ, қап, еһе, ой, пай-пай деген сияқты одағайлар, үшін, туралы,
дейін, соң, таман деген сияқты шылаулар кездеседі. Бұлар да – сөздер [11, 5-
б.]. Демек, сөз тіркесіне, сөйлемге материалдық негіз болатын – сөз.
Сонымен сөз дегеніміз – лексикалық-грамматикалық мағынаны білдіретін
тілдік единица. Сөздердің өз ара тіркесу қабілеттілігі әрбір грамматикалық
топтағы сөздердің мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне негізделеді.
Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін,
оның мынадай белгілеріне қарау керек:
1) сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады;
2) ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және құрылымдық
жағынан байланыса тіркеседі.
Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі
сөздің сабақтаса байланысқан синтаксистік тобын сөз тіркесі деп атаймыз.
Анықтамадағы кемінде... деген сөзден сөз тіркесінің құрамы екіден артық
та болатыны аңғарылады. Рас, оның құрамында бірнеше сөз болуы мүмкін. Ондай
көп құрамды сөз тіркесін күрделі сөз тіркесі деп атайды. Күрделі сөз
тіркестерінің құрамында, әдетте түйдекті тіркестер болады. Түйдекті
тіркестердің өзі лексикалық және грамматикалық болып бөлінеді.
Сөйтіп, сөздерден сөз тіркесі, сөз тіркестерінен сөйлем құралады. Сөз
де, сөз тіркесі де – сөйлем құраудың материалдары. Сөйлем кейде көп сөзден,
кейде жеке сөзден не сөз тіркесінен жасалады.
Сөйлемдер әдетте күрделі компоненттер арқылы: сөз тіркесі,
грамматикалық комплекстер: түбір, атауыштар, етістіктер, олардың
категориялары, күрделі сөздер, фразеологизмдерден құралатыны белгілі.
Мәтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер бір сөйлем құрмалас сөйлем
болып, өте жайылыңқы болса да оны біз мәтін деп айта алмаймыз. Мұнда
тиянақты ой болғанымен ол мәтін бола алмайды, бар болғаны сөйлем, мазмұн
жоқ. Ал бұл сөйлем синтаксистің құрмалас заңдылығы бойынша үйлескен, яғни
мәтіннің заңдылығынан өзге. Бұл құрмалас сөйлемді жеке тиянақты сөйлемдерге
бөлшектеуге болмайды, мәтінде сөйлемдер байланысының заңдылығымен
бөлшектеуге келмейді.
Осыған орай, мәтін кемінде екі немесе бірнеше сөйлемдерден тұрады
деуге болады. Сондай-ақ көлемді мәтінде бірнеше сөйлемдер байланысып
қайырым құрайды.
Ал қайырымды сөз еткенде айтылатын ойды тиянақтылығы жөнінде емес, онда
салыстырмалы түрде аяқталған ой-пікір беріліп, тек микротақырып қана
ашылғандықтан оның салыстырмалы дербестігі болады.
Бірнеше сөйлемнен тұратын қайырым өзінің бастауы тақырыптық сөйлем және
қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге мағына мен формасы жағынан
тізбектеле байланысқан сөйлемдердің сөйлемде аяқталған интонация мен ұзақ
үзіліс (пауза) арқылы беріледі.
Кез келген мәтін әдетте бірнеше сөйлемдерден тұратын жеке-жеке маңызды
бөліктерге бөлінген. Осындай әр бөліктер жаңа жолдан басталады, яғни жолдың
басқы жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бұл азат жол деп аталады.
Мәтінді құрайтын сөйлемдерде нысандық модальдық деп аталатын болмысқа
қатынас беріледі. Ертең ауа-райы жақсы болады. – Кеше ауа-райы жақсы
болды. – Бүгін ауа-райы жақсы. Хабардың мазмұны етістіктің ашық рай
формасындағы үш шақтың бірі арқылы берілген. Бұл хабар арнайы грамматикалық
құралдар (етістік тұлғалары мен демеуліктер) арқылы тілек, қалау мағынасына
айналады. Бүгін ауа-райы жақсы болса екен! – Ертең ауа-райы жақсы болса
ғой!
Студенттің тақырыпты меңгергенін өзі тексеру үшін қайталау
сұрақтары:
Стилистиканың пайда болу тарихы және оның ғылым ретінде қалыптасуы.
1. Стилистиканың қазіргі таңдағы даму бағыт-бағдары мен зерттелуі.
2. Тілдің қоғамдық қызметі мен мәні. Тілдік және тілдік емес факторлар.
3. Стилистиканың филологиялық пәндермен байланысы және өзіндік
ерекшелігі. Лингвистикалық стилистика мен әдебиеттану стилистикасы,
лингвистикалық стилистика және тіл мәдениеті, стилистика тіл
мәдениетінің теориялық негізі.
4. Стилистиканың зерттеу нысаны дискурс пен мәтін туралы көзқарастар.
Дискурс пен мәтіндегі коммуникативті-прагматикалық қызметі.
Дискурстағы эксплицитті және имплицитті мағыналық компоненттердің
қызметтері.
5. Мәтіннің мағыналық-ақпараттық мазмұнының толық ашылуының
прагмастилистикалық мәні.
ТІЛ МӘДЕНИЕТІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып танылғаннан
бері қоғамдық санамыздың талап тілегіне сай, тіліміздің қоғамдық қызметінің
артуына байланысты, қазақ тілінің сөйлеу мәдениеті өз алдына бір сала
болып қалыптаса бастады.
Қазақ халқымен қоса жасасып, оның мәдени өмірінің өзегі болып табылатын
құнарлы да шұрайлы тілін байытқан үстіне байыта, толықтыра, дамыта түсу,
ішкі мүмкіншіліктерін ашу арқылы тіл мәдениетін көтере түсетініміз даусыз.
Өйткені тіл мәдениеті дегеніміз – тілдік тәсілдің ширауы, жетілу дәрежесі.
Сонымен бірге, сөйлеу мәдениеті Тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық
қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық,
морфологиялық, синтаксистік заңдылықтар мен нормаларды, стильдік
құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы - дейді көрнекті ғалым
М.Балақаев.
Тіл мәдениетінің мақсаты мен міндеті: әдеби тіл нормаларын сақтаумен
қатар, айтайын деген ойдың мәнерлі де әсерлі болуын талап ету;
студенттердің ана тілі мен әдебиеттен алған білімдері мен икем дағдыларын
теориялық және практикалық жағынан дамытып, ауызекі және жазбаша сөйлеу
тілінің ерекшеліктерін, шеберлігін, қазақ халқының шешендік сөз өнерінің
тәлімдік сипаттарын таныту.
Тіл мәдениеті әдеби тілдің даму деңгейімен тығыз байланысты. Бүгінгі
әдеби тіл жан-жақты дамыған, тілдік нормалары қалыптасқан жүйені сақтаған,
қабылданған нормадан ауытқуға болмайтыны белгілі. Тіл мәдениеті тілдік
нормамен тығыз байланысты. Олай дейтініміз, тілдік норма сөзді орфоэпиялық
нормаларға сай дұрыс айту, сөзді орфографиялық ережелерге сай жазу, сөзді
өз мағынасына сай қолдану, сөйлем құрауда грамматикалық нормаларды сақтау
болса, тіл мәдениеті осы талап-ережелердің орындалуын, бұрмаланбауын
қадағалайды.
Стилистика мен тіл мәдениетінің арақатынасы. Стилистика – тіл
құралдарын (тұлға-бірліктерді) талғап, орнымен дұрыс жұмсауды
үйрететіндіктен
тіл мәдениеті
ғылымымен тығыз байланысты екендігі мәлім. Сондықтан қай тұрғыдан болса да
сөз болатын тіл мәселесі тілдік нормаға барып тіреледі. Әдеби тілде
сөйлеуші адам ойын дұрыс жеткізуді ғана емес, қалай айтып жеткізуді
көздейді, тілдегі дұрыстықты ұстауға тырысады, демек, әдеби тілдік нормада
екі мақсат қатар көзделуі керек: ойды білдіру және оны мәдениетті түрде,
яғни белгілі дұрыстық, көркемдік нормаларын сақтап білдіру.
Қазіргі қазақ әдеби тілінің нормаларына келгенде, олардың жалпыға
ортақтығын, міндеттілігін айтумен қатар, функционалды стильдерге бөліп
қарау керектігі де назар аударады.
Тілдік норманы міндетті түрде қолдану бар да, ыңғайына қарай қолдану
бар. Айталық, орыс тілі мамандарының (Б.Н.Головин т.б.) тануынша,
грамматикалық, орфоэпиялық, орфографиялық, пунктуациялық нормаларды қатаң,
міндетті түрде сақтау керек, ал стилистикаға келгенде ыңғайына қарай босаң
нормаларға да иек артуға болады дейді. Тілдің функционалды стильдерге қарай
ажыратылатын нормалары стилистикалық нормалар болып табылады, яғни сөз
қолдану нормалары, олар әдеби тіл нормасына сәйкес қалыптасады. Әсіресе,
функционалды стилистикаға байланысты сөз қолданудың тұрақтылығы бар. Атап
айтқанда, ауызекі сөйлеу стилінде қарапайым сөздер, диалектизмдер,
жаргондар, бөтен тілдік элементтер, барғасын, кеп, боп т.б. тәрізді
морфологиялық тұлғалардың қолданылуы мүмкін болса, жазба стильдерде олар
нормадан тыс деп есептелінеді. Тілдің стильдік айшықтаулары, көркемдік
құралдары көркем әдебиет стиліне тән, олар іс қағаздары мен ғылыми
стильдерде қолданылмайды. Бұдан шығатын қорытынды: стилистикалық нормалар
да тілде қалыптасады, олар әр стиль түрлеріне сай келуі қажет. Мәселен,
өткен шақ есімшенің жұрнағы -тын (-тін) және тұғын болып екі вариантта
кездеседі. Мұның алдыңғысы қатаң норма, яғни функционалды стильдердің
барлығында қолданылады, ал -тұғын варианты, негізінен, көркем әдебиет, оның
ішінде поэзия үшін норма. Тағы да бір мысал, ресми хабарларда, құжаттарда
президент деген сөз елбасы деген суреттеме сыңарымен ауыстырылмайды. Соңғы
вариант көтеріңкі (пафостық) тонмен жазылған газет-журналдар тілінде,
көркем әдебиетте, оның ішінде поэзияда қолданыла береді.
Жоғарыда айтылған ауызекі сөйлеудің элементтері (қарапайым, диалект,
дөрекі сөздер...) әдеби тілдің лексикалық нормасынан тыс тұрады. Бірақ
көркем әдебиет тілінде, көбінесе кейіпкерлер тілінде, шығарманың жанрлық
сипатына қарай автордың өз баяндауында да қолданылуы норма болып табылады.
Соңғысы – стилистикалық нормалар ретінде танылады.
Демек, стилистика мен тіл мәдениетінің арақатынасын айқындау маңызды
мәселеге жатады. Стилистиканың қарастыратын негізгі мәселелері ілгеріде
айтылған жайлар болса, тіл мәдениетінің арқауы – тілдік құрылымның
жарасымдылығы. Проф. Б.Н.Головиннің өте дұрыс атап көрсеткеніндей, тіл
мәдениетінің өзіне тән дәлдік, дұрыстық, тазалық, байлық, мәнерлегіштік,
қисындылық, әдептілік тәрізді сапалары болады, өзіндік категорияларға ие.
Ал зерттелу хронологиясы жағынан стилистика мәселелерінің тіл мәдениеті
мәселелерінен әлдеқайда ерте қолға алынғаны белгілі. Айталық, стилистиканың
алғашқы элементтері ертедегі Греция мен Римнен, одан кейін Еуропа елдерінен
бастау алғаны тіл тарихынан мәлім, ал тіл мәдениеті мәселелерінің
қарастырылуы кейінгі ондаған жылдардың жемісі.
Қысқасы, өзіне тән категориялары мен белгілері бола тұра, тіл мәдениеті
стилистикамен тығыз байланыста ғана дами алатын, стилистиканың
жетістіктерін пайдалану нәтижесінде өсетін ғылым саласы бола бермек. Тілдік
құралдарды орнымен, мақсатқа сай дәл жұмсай білу – тіл мәдениетін
арттыратыны сөзсіз.
Тіл мен сөйлеу. Тіл – адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір
алысудың құралы. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз
қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құрымақ! Тіл – адамзат қоғамының өмір
сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүруінің
шарты.
Тіл – тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақталған іс-тәжірибесі
мен даналығы бар. Онда оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл
өмірінің жаңғырығы мен ізі, арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы,
күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады.
Тіл тек қатынас құралы болып қоймайды, сонымен бірге ол логикалық
ойлауды дамыту құралы болып табылады. Өйткен, сөз дарындылығының өрлеуі
ойлау логикасымен тығыз байланысты. Өз заманында логикалық ойлау –
логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны логикалық сөйлеуді отандық тіл ұстазы
дамытуға тиіс, - деп көрсеткен педагог К.Д.Ушинский.
Тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы ойымызды
басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөйлеу – пікір алысу процесінде жеке
адамның тілді пайдалануы [12, 162-б.].
Адамға тән сөйлеу әрекетіне екі сипат тән. Бұларсыз сөйлеу өзінің
қызметін дұрыстап атқара алмайды. Бірінші, сөйлеудің мазмұндылығы,
екіншісі, оның мәнерлілігі. Айтылатын сөзде мазмұн болмаса ол өзіндік мәнін
жояды. Ал сөздің мазмұндылығы дегеніміз – сөз болып отырған айналадағы зат
не құбылыстың немесе іс-әрекеттің мәнді белгілерін сөз етуді айтамыз.
Өйткені айтылатын ойға негіз болып отырған зат не құбылыстың негізгі
белгісі – қасиеттері оның басты мазмұнын құрайды.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы.
А.А.Макаренко бұл жөнінде: ...сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді,
сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болу
керек,- деген болатын.
Сөйлеу алдымен сырттай және іштей сөйлеу болып екіге бөлінеді.Сырттай
сөйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудің өзі диалог
және монолог болып екіге бөлінеді. Диалог деп екі немесе одан да көп
адамдардың кезектесіп пікір алысуын айтсақ, монолог деп бір адамның өз
ойын, пікірін ұзақ уақыт жүйелей, сабақтап баяндауы. Ол баяндама, әңгіме,
ұзақ сөз сөйлеу формасында көрінеді.
Сөйлеудің ерекше түрі – жазбаша сөйлеу. А.Байтұрсынов: біздің
заманымыз – жазу заманы, жазу болса сөйлеу ауызша сөйлеуден артық дәрежеге
жеткен заман, - деп бекер айтпаған. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеуге
қарағанда күрделі процесс [13, 142-б.].
Іштей сөйлеу деп – тілдік материалдар негізінде адамның өзімен-өзі
сөйлесіп, пікір алысуын айтамыз. Іштей сөйлеу адамдармен тікелей қарым-
қатынас жасауға бағытталған. Оны адам өзімен-өзі ақылдасу, ойлау әрекетінің
ішкі мақсаты үшін пайдаланады. Бұл ғылыми тілде диекурсивтік ойлау процесі
деп аталады. Өйткені мұнда ой ағымы болады, әлде бір шешім тауып, пікірін
білдіруге сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдер таңдайды.
Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфоэпиялық қағидаларын сақтап,
мәнерлеп сөйлеумен байланысты. Ауызша сөйлеу тілі: 1. Әдеби тілде сөйлеу.
2. Ауызекі сөйлеу тілі болып бөлінеді. Әдеби сөйлеу тілінің де сан алуан
түрлері бар. Олар: лекторлардың, үгітшілер мен баяндамашылардың,
әртістердің т.б. тілі болып бөлінеді. Әрқайсысының сөз қолдану
ерекшелігі, айтайын деген ой-пікірін тыңдаушыларына жеткізу әдіс-
тәсілдері әр түрлі болғанымен, бәріне ортақ заңдылық – орфоэпия
нормаларын сақтау. Орфоэпия дегеніміз – сөздердің жалпыға бірдей қалыпты
айтылу нормасы. Сөздердің әдеби тілдегі жалпыға ортақ қағидада сөйлеу-
кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігінің белгісі. Сөздердің айтылу
нормасы былай болу керек, - дейді М.Балақаев: - Құлаққа жағымды,
көңілге қонымды атылғанның бәрі – норма, бәрі – дұрыс. Құлаққа жат не
тосаң естілетін, көңілге қонбайтын, дөрекі айтылғанның бәрі – нормаға
жатпайды [14, 37-38-бб.].
Сөз қалай жазылса, солай оқуды тіліміз көтере бермейді. Олай
дейтініміз қазақ тілі – болмысында, табиғатында үнді, әуезді тіл. Оның
айтылуында өзіндік әсем үн бар, қалыптасқан жатық әуен бар. Оның негізі
мынада: сөздердің құрамындағы дыбыстар өзара үндесіп, біріне-бірі ықпалын
тигізе айтылады. Мысалы, қазақ тіліндегі жуан, жіңішке, еріндік, езулік
дауыстылардың сөз ішінде өзара үндесіп айтылуы сөз сазына келтіріп
сөйлеуге жатады. Сөз сазы дегеніміз – сөйлеу процесінде сөз ішіндегі немесе
сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, бірін-бірі өз ыңғайына
иіп алуы. Мұның өзі бір жағынан сөйлеу мүшелерінің жұмысын жеңілдету
көзделсе, екіншіден тыңдаушы адамның құлағына жұмсақ тиіп, сөзге әуенді үн
береді. Мысалы, төрде төртеу отыр төремін деп дегеннің айтылуы: төрдө
төртөу отұр төрөмін деп. Бұл сөздердің құрамындағы дауыстылар былайша
үндескен: төр, төртеу, төре сөздерінің басқа буындарында жіңішке еріндік
болғандықтан, олардан кейінгі буындарда да жіңішке еріндік болып айтылады:
төрдө, төртөу, төрө; ал отыр сөзінің бірінші буыны жуан еріндік о
болғандықтан, одан кейінгі буындағы ы дыбысы жуан ұ болып айтылады, алайда
жазуда бұлардың бәрі Төрде төртеу отыр төремін деп деген қалпында
жазылады.
Мәнерлеп сөйлеу, дыбыстардың қырын сындырып айту ежелгі ауыз әдебиеті
үлгілерінен, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық. Сөзді қандай қатесіз
жазу қажет болса, оны құлаққа жағымды, әуезді, мәнерлі етіп айту да
сондай қажет. Дыбыстардың қырын сындырып айту (құрғол – құр қол ем ес,
енгерек – не керек емес), қатар тұрған дауысты дыбыстың бірін түсіріп
қолдану (дәметкен – дәме еткен емес, Сарағаш – Сарыағаш емес), ерін
үндестігін сақтау (күрөк – күрек емес, жұлдұз – жұлдыз емес) сияқты
орфоэпия заңдылықтарына көңіл бөлу міндетті. Сөйлеген кезде сөйлемдегі
сөздердің бір-бірімен қиюласып ритмикалық бір топ құрып, бір ырғақпен
(торалат – торы ала ат емес) айтылуын да қадағалап отыру қажет.
Сөйлеу процесінде сөздер екі-үштен топтасып бір ырғақпен айтылуын
ритмикалық топ деп атаймыз. Мысалы, айтылуда: келалмады – келе алмады емес,
баралмады – бара алмады емес.
Сөйлеу стиліне тән ерекшеліктер.
1. Сөйлеу стилінде эмоцианалды сөздер жиі қолданылады. Мысалы, тәлпіш,
зымия, ақымақ, мес қарын, таз.
2. Сөйлеу стилінде кейбір сөздер айтылуы бойынша жазылмайды. Мысалы,
құлын, жұлдыз, жүрек т.б.
3. Сөйлеу стилінде диалектизм сөздер де айтыла береді. Мысалы, падашы-
бақташы, келімдәрі-бұрыш т.б.
4. Сөйлеу тілінде кісі аттары қысқартылып айтылуы жиі кездеседі.
Мысалы, Гүлмира-Гуля, Ақтолқын-Толқын, Мағауия-Мағаш т.б.
5. Сөйлеу тілінде сөздердің орын тәртібі еркін түрде болады. Мысалы,
Дәл осылай айтса,сал Біржан сенің сыңарың дағы!-деді де тұрып кетті орнынан
ол.
6. Сөйлеу тілінде одағай сөздер жиі айтылады. Мысалы, Әй, байғұсым-ай,
балаң келіп көзайым болдың ба?
7. Сөйлеу тілінде көп мағыналы сөздер пайдаланылады. Мысалы, өмірдің
гүлі.
8. Сөйлеу тілінде синоним сөздер жиі қолданылады. Мысалы, Біздің
ауылдың қыздары әрі көрікті, әрі сұлу, әрі әсем.
9. Сөйлеу тілінде сөздер қайталанып айтыла береді. Мысалы, Көке,
көкежан, көке-ай, аға, ағажан, аға-ай.
10. Сөйлеу процесіне қосымша құралдар: мимика, понтомимика, мәнерлі
қимыл-қозғалыстар қатысады.
11. Сөйлеу тілінде ой автоматты түрде дайындықсыз айтылады. Мысалы,
қымыз ішесіз бе, көже ішесіз бе? қымыз, көже.
12. Сөйлеу тілінде қазақша сөзге орысша қосымша қосып айту кездеседі.
Мысалы, Айнура, балашка.
13. Сөйлеу тілінде кейбір жағымды мағыналы сөздер жағымсыз мағына
береді. Мысалы, батыр, данышпан т.б.
Баяу дауыспен жайбарақат сөйлеп отырған кісінің әрбір сөзі үйреншікті
дәстүр бойынша айтылуға тиіс. Сөздердің сондай жалпыға бірдей, қалыпты
айтылу нормасын – о р ф о э п и я дейміз. Мұндай норма әдеби тілде
сөйлейтін кісілердің сөзінде болады. Әдеби тілде сөйлемейтін қарапайым
кісілердің сөздерді айтуда өзіндік ерекшеліктері бола береді
Қазақ сөздерінің айтылуы мен жазылуы арасында үлкен айырмашылық жоқ.
Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделетіндіктен олар жалпы халыққа
бірдей түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс.
Орфографиялық норма. Орфография гректің orfos – түзу, дұрыс, grapho –
жазамын деген сөзінен алынған. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің
дұрыс жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтамыз.
Орфография тілдегі сөздердің, олардың грамматикалық формаларынан бір
келкі жазылу нормасын белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық,
грамматикалық нормасы әрбір сауатты адамға қандай міндетті болса, сөздердің
жазылу нормасы да сондай міндетті. Тілдің орфографиясын үкіметтің бекітуі
де оның жалпы халыққа ортақ, міндетті екенін аңғартады. Бұл – сөздердің
біркелкі жазылуын қалыптастыруға көмектеседі. Біркелкі жазу қалыптасқан
тілде сөздің жазылу бейнесі сауатты адамға белгілі сөзді білдіретін
біртұтас жазу таңбасына айналады. Сөздің графикалық бейнесінің адам
санасында әбден бекуі сөздерді дағды бойынша дұрыс жазып, тез оқуға
көмектеседі.
Қазақ жазуының ең бірінші орфографиялық ережелер жинағы 1914 жылы ғана
жарық көрген. Бұған дейін қазақ халқы араб әліпбиін пайдаланып жүргенімен,
қазақ тіліндегі сөздің қалай білдіретін сөздер жиынтығы болмаған. 1911
жылдан бастап, баспа бетінде қазақ жазуын жүйеге келтіру, сөздердің дұрыс
жазылуын айқындау жайында пікір-талас болып, ол қазақ тілі орфографиясын
жасауға әкелді. Сөйтіп, 1914 жылғы қазақ тілі орфографиясы пайда болды. Бұл
орфография ережелері 1924 жылы толықтырылды, кейбір ережелер өзгеріссіз
қалды. Бұл ережелер 1926 жылға дейін қолданылды, 1929 жылдан 1940 жылға
дейін латын әліпбиіне көшумен байланысты қабылданған қазақ тілі
орфографиясы қолданылды.
Қазақ тілінің қазіргі орфографиясының алғашқы нұсқасы 1940 жылы орыс
графикасына көшумен байланысты: дәлірек айтсақ 1940 жылы 10 қазанда ҚазССР
жоғарғы советінің Ү сессиясы қазіргі қазақ орфографиясын бекітті.
Қазіргі қазақ орфографиясы қабылданғаннан бері екі рет 1957, 1983 жылы
ресми өзгерістер енгізілді. Атап айтқанда:
1. ый дыбыстарының тіркестері сөз ішінде кездескенде, олар и
әрпімен ғана белгіленеді. Мысалы, қыйын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Стилистика және тіл мәдениеті пәнінің мақсаты мен міндеттері –
студенттердің тіл мәдениеті мен стилистика туралы жүйелі теориялық білім
алуына оны тәжірибе жүзінде жүзеге асыруға негізделеді. Бұл пәнді оқытудағы
мақсат – студенттерге лингвистикалық стилистиканың бағыттары және негізгі
ұғымдары туралы, әсіресе функциональдық стильдер мен тіл ярустарының
стилистикалық мүмкіндіктері туралы білім беру, кез-келген мәтіннің қай
стильге жататынын ажырата білуге үйрету. Іс қағаздарының, ғылыми еңбектер
және баспасез бетіндегі материалдарға тілдік тұрғыдан талдау жасап, әр
стильге материалдар жазуға дағдыландыру осы курстың мақсаты болып табылады.
Мәтіндегі фонетикалық немесе грамматикалық қателерді болдырмаудың
жолдарын көрсете білуге үйрету, ауызша және жазбаша жұмыстарды орындау
үстінде шәкірттердің тіл тазалығын, анықтығын дәлдігін сақтап, әр сөз,
сөйлемді өз орнымен жұмсап, стилистикалық норманы сақтап, қазақ тіл
мәдениетін көтеруге үлес қосуды мақсат етеді.
Бұл пәнді үйретудегі міндет теориялық лекция оқу мен тәжірибелік сабақ
өткізу арқылы жүзеге асырылады. Бұл міндетті орындау барысында екі түрлі
талаптың орындалуы қажет:
– білімді меңгертуге қойылатын талап. Бұл талап бойынша қазіргі қазақ
тіл мәдениеті мен стилистиканың жүйесіндегі маңызды мәселелерді ғылыми
түрғыдан зерттеу ісі мен оқытудың жаңа технологиясын меңгертуге көңіл
бөлінеді;
– білімді қолдануға қойылатын талап. Бұл талап бойынша нақтылы контекст
ыңғайында нұсқаулар, ұсыныстар, ақыл-кеңестер айтылып, оларды студенттердің
орындаулары талап етіледі.
Болашақ қазақ тілі мамандарының шешен де тартымды сөйлеу білуі, ойын
қағазға анық та түсінікті түсіре білуі пәннің ғылыми және тәжірибелік мәнін
көрсетеді.
Студенттердің терең білім алуы үшін бірқатар пәндердің кейбір
тақырыптарын меңгеруіне тура келеді.
Стилистика және тіл мәдениеті пәні тіл ғылымы ішінде төмендегі
пәндермен байланыстырыла оқытылады. Фонетикамен дыбыс жүйесі, орфоэпиялық
нормаларды сақтау, орфографиялық қателерді жібермеу басшылыққа алынады.
Лексикология – сөз, сөздік қор, сөздердің мағыналық реңктерін ажырату
құбылыстарымен танысады. Грамматика – сөздің құрамы, сөз тіркесі, сөйлемді
тілдік единицаларды жазу, сөйлеу барысында дұрыс қолдана білуге үйретеді.
Жанама пәндермен тікелей байланыста оқытылады: студенттер әдебиет
теориясы, философиядан, логикадан, педагогикадан, психологиядан т.б.
пәндерден түйген танымдық білімдерін тіл мәдениеті мен стилистиканы
ойдағыдай игеруіне ықпал етері анық.
Осы пәндерді игеру жолында студент өзінің білімінің дағдылық, іскерлік
қабілетін дамытып, ана тілінің қасиетін тереңінен танып, оның қыр-сырын
меңгеріп, өз бойына ана тіліне деген сүйіспеншілігін дарытып, тіл
мәдениетін өркендетуге үлес қосары сөзсіз.
СТИЛИСТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ
Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ.
Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр
түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу
аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп,
тармақтала түсті.
Барынша жалпы мәнінде алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары
туралы, сонымен қоса тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-
қатынастың мақсатына, жағдайы мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің
қызмет ету заңдылықтары туралы ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың
анағұрылым жинақталған, әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми,
көркем, публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады.
Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те
анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол
тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады.
Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана
қарау да жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын
(ресурстарын) зерттеуден бастау алады, әрі стилистикалық қор функционалды
стильдерді қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады.
Сонымен, жоғарыдағы анықтаманы жалпы стилистикаға тән анықтама деуге
болады. Жалпы стилистика зерттеу бағыттарына қарай іштей тармақталады.
1. Контекстен тыс түрде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін саласы –
құрылымдық стилистика.
2. Тілдің әртүрлі қарым-қатынас саласында қолдану заңдылықтары туралы
ілім – функционалды немесе қолданымдық стилистика.
3. Көркем әдебиет стилистикасы.
4. Нормативті, практикалық стилистика.
Құрылымдық стилистика тілдік құралдардың стилистикалық сапа-қасиеттерін
олардың нақты қолдану жағдайына қатыссыз тұрғыда зерттесе, қолданымдық
стилистика, керісінше, тілдік құрылымдардың қызмет ету ерекшеліктерін
олардың белгілі бір жағдайларда (мысалы, белгілі бір жанрлық ерекшелікте,
ауызша, жазбаша т.б.) қолдануымен байланысты қарастырады. Көркем әдебиет
стилистикасы тілдік құралдардың ерекше салада, ерекше жағдайдағы
қолданысын: көркем шығармада өнер тудырушы, өнер құбылысы ретіндегі
қолданысын, яғни көркем шығармадағы өмірін зерттейді. Ал, практикалық
стилистиканың міндеті – стилистикалық тілдік мәдениетті қалыптастыру. Бұған
негіз болатын тілдің стилистикалық қорын және оның қызмет ету заңдылықтарын
меңгеру, мұның өзі сөз қолданудың стилистикалық нормаға сәйкес дағдысын
қалыптастырады.
Бұлардың ішінде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін құрылымдық
стилистика саласы – әріден келе жатқан дәстүрлі сала. Оны сипаттама
стилистика десе де болады. Ол тілдің стилистикалық бояуға ие құралдарын,
тілдік тұлғалардың (дыбыстан мәтінге дейінгі) мәнерлегіш мүмкіндіктерін,
мағыналық-қолданымдық реңктерін зерттейді. Жазушы тілінде қолданылатын
көріктеуіш-бейнелеуіш құралдар да осы стилистиканың синонимдік қатары –
оның негізгі зерттеу аймағын құрайды. Бір сөзбен айтқанда, жалпыхалықтық
тілдік қордың (байлықтың) стилистикалық құрамын зерттейді, ал ол
стилистиканың негізгі базасын құрайды.
Филология ғылымында стилистика, стиль сөздері ертеден қолданысқа ие.
Ресейде ХІХ, тіпті ХҮІІІ ғасырдан стилистиканың жекелеген аспектілеріне
арналған зерттеулер шықты (мысалы, әртүрлі көркем шығармалардың не
жазушылардың тілі, стилі туралы), теориялық сипаттағы еңбектер де жарық
көрді. Алайда, ғылыми пән ретінде стилистика ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан
қалыптаса бастайды, ал оның бір тармағы болып саналатын функционалды
стилистика 50 жылдардан бастап белсенді түрде зерттеу объектісіне айналды.
Стилистика, стиль ұғымының мәні тілдің қолданысымен, қызмет ету
жағдайымен тығыз байланысты. Бұл мәселеге көңіл бөлу ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасыр басындағы тілші ғалымдардың еңбектерінен бастау алады: В.Гумбольд,
Ф.де Соссюр, А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Е.Д.Поливанов,
Л.П.Якубинский, Р.О.Якобсон, В.В.Виноградов, Г.О.Винокур.
Функционалдық-стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60
жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің
тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді
жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей
бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В.Матезиус, В.Гавренек,
Э.Косериу және орыс ғалымдары В.В.Винаградов, Г.О.Винокур т. б. еңбектері).
Стилистиканың қалыптасуына тіл ғылымының ұсақ бірліктерді зерттеуден
ірі бірліктерге ден қоюы да (дыбыстардан – мәнге қарай) әсерін тигізеді.
Стилистиканың дамуына әдеби тіл, тіл мәдениеті мәселелерін зерттеу де
өзіндік үлес қосты.
Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына байланысты стиль, сөз мәдениеті
мәселелері одан әрі өзекті бола түседі.
Мәтін лингвистикасы, прагматика стилистикалық зерттеулердің кейбір жаңа
бағыттарын туғызады. Ю.С.Степанов: Қазіргі уақытта ұлттық мәдениетті, тілді
және психологияны зерттеу стилистиканың (тіл ғылымының бір саласы ретінде)
пайда болуымен одан әрі нақтылана, айқындала түсті, [1, 21-б.] - дейді.
Стилистика, сонымен, өзінің сипаты, мәні жағынан – функционалды сипатқа
ие (оның даму тарихы соны дәлелдейді). Бұл теориялық ғылым бола тұра, оның
қолданбалы, тәжірибелік маңызын жоққа шығармайды. Керсінше стилистиканың
дамуы (функционалды стилистиканың) тілді оқыту әдістемесіне, басқа
қолданбалы салалардың дамуына ықпалын тигізеді. Лингвостилистика тілдік
теорияның іргелі мәселелерін зерттейді (мыс., тілдің әлеуметтік табиғаты,
оның құрылымдық және функционалдық аспектілерінің байланысы, қызмет ету
заңдылықтары, тіл мен ойлаудың байланысы).
Тіл ғылымы тарихындағы ұлы жаңалықтардың бірі – тілдің қос қырлығының
(жүйелілігі мен қызмет ететіндігі, қозғалмалылығы) ашылуы болды. Тіл осы
екеуінің бірлігінен тұрады. Мұның бір жағы – құрылымдық-жүйелік жағы,
жеткілікті дәрежеде зерттелсе, функционалдық жағы (сөз тудырушылық
аспектісі) енді ғана зерттеле бастады.
Тіл – өте күрделі, көп қырлы құбылыс. Сондықтан оны бірден тұтастықта
алып зерттеу мүмкін емес, жеке бір қырынан келіп: логикалық, құрылымдық-
жүйелік, психологиялық т. б. зерттеуге болады.
ХХ ғасыр тіл ғылымының үлкен жетістігі деп тілдің жүйесін, оның
құрылымдық ұйымдасуын жан-жақты қарастыруын айтуға болады. Бірақ бұл тілдің
кейбір мәнді белгілерін анықтауға жеткізе алмады. Соңғы кездері тілді
зерттеуде коммуникативтік-функционалдық бағыт кең өріс алып, тілдің
функционалдық жағына, сөйлеуге, мәтінге көңіл бөліне бастады.
Шынында, тілді тек жекелеген бірліктердің жүйесі деп анықтау
жеткіліксіз, өйткені жеке тілдік бірлік болсын, не, тіпті, тілдің тұтас
жүйесі болсын әлі коммуникативтік қызмет атқармайды. Жеке тілдік тұлға мен
жүйеде ол мүмкіндік түрінде ғана қатысады. Бұл маңызды әлеуметтік қызметтің
нақты жүзеге асуы тіл шынайы қарым-қатынас процесінде қолданысқа түскенде
ғана мүмкін болады. Тек осы жағдайда тіл ақпарат тасушы жүйе түрінде
көрінеді.
Тілді жүйе мен оның қызметінің (қолданымының) бірлігі ретінде түсіну
ғана оның қатысымдық табиғатын толық түсіндіре алады. Мұнда қызмет ету
дегенді тек тілдік жүйені сөйлеу актісінде пайдалану ғана деп түсінбеу
керек, сонымен қатар тілді жалпы қарым-қатынас процесінде пайдалану деп
түсіну керек, яғни қарым-қатынастың мақсаты мен міндеттерін орындау үшін
тілдің көптеген сыртқы факторлардың әсерімен қолданысқа түсуі дегенді
білдіреді. Бұл сөйлем – айтылымының мағыналық жағын байытады.
Сөзде заттардың (олардың әртүрлі топтарының) белгіленуі, ұғымының
бейнеленуі қарым-қатынас үшін, тілдің қатысымдық мүмкіндіктерін жүзеге
асыру үшін әлі де жеткіліксіз болады. Қарым-қатынас процесінде контексте
сөздердің жалпыланған мағыналарын нақтылау жүріп жатады. Өйткені тілдік
тұлғалардың (тіпті, сөздерді) сөйлеушілер шамамен бірдей мағынада
қолданады. Сондықтан сөйлеу кезінде (әсіресе, жазба түрдегі) сөз азабы
деген туады (ол ақын, жазушыларға ғана тән емес). Ауызша сөзде
дәлсіздіктердің, оғаш құрылған сөйлемдердің болуы сондықтан. Қарым-
қатынастағы мұндай кедергілер вербалды емес амалдардың (ым, мимика)
көмегімен игеріледі.
Сөйлеу (ауызша болсын, жазбаша болсын) – шығармашылық процесс, ол аз
дәрежеде автоматтандырылған және әртүрлі салада бірдей болмайды. Тілдік
қатынаста стандарт, әрине, негіз, тірек қызметін атқарады, бірақ
толыққанды, тиімді қарым-қатынас жасау үшін тілдің бұл қасиеті жеткіліксіз.
Өйткені шынайы қарым-қатынастың алдын-ала болжап болмайтын нәзік иірімдері
толып жатады.
Сөйлеу қызметінің шығармашылық сипаты туралы Л.В.Щерба былай деп жазды:
Сөйлеу процесінде бұрын айтылғанды немесе естігенімізді жиі қайталасақ та,
алайда... сөйлеуде бұрын естімеген тұлғаларды, сөздерді жиі қолданамыз,
қолданып қана қоймаймыз, үнемі жаңа тіркесімдер жасап отырамыз [2, 24-б.].
Тілдің қолданысы тілдік тұлғалардың мағынасын синтагматика қағидалары
бойынша жай қоса салу деген емес, сондықтан сөз (сөйлеу) оны құру үшін
пайдаланылған тілдік тұлғалардың мағыналарының механикалық қосындысынан
тұрмайды. Өзара түсінісу қарым-қатынас контексінде пайда болатын жаңа
қолданымдардың көмегімен (солардың негізінде) жүзеге асады. Мысалы,
тілдегі жаңа қолданыстар: метафора, метонимия т.б. (сөздердің, тіркестердің
жаңа мағыналары) тіл жүйесінде алдын ала белгіленбейді, сондықтан белгілі
бір кезеңге дейін ешкімге белгісіз болады, алайда тыңдаушы адам оны бірінші
рет естігенде оның мағынасын бірден түсінеді (контекстегі белгісіз сөздерді
түсіну тілдің осы қасиетіне негізделеді).
Сөздің шығармашылық аспектісі айтылғанның (жазылғанның) ерекше
мәнерлілігіне, әсерлілігіне байланысты, ал бұның өзі стилистикалық
құбылысқа жатады. Тіл жүйесінің құпиялылығы – оны шығармашылық тұрғыдан
пайдалану мүмкіндігінде жатар.
Тіл мен сөз (сөйлеу), дәлірек айтқанда, тілдің жүйелік (құрылымдық)
және қолданымдық аспектілері өзара бірлікте, бірақ бірдей емес. Қолданыс
кезінде тілдің бай шығармашылық мүмкіндіктері ашылады. Олар тілден тысқары
шексіз жағдаяттар мен әсерлерге байланысты әрдайым жаңадан туындап отырады.
Тіл жүйесінде алдын ала қалыптастырылған мағыналық мазмұн электронды
есептегіш машиналары (ЭЕМ) үшін, әрине, тиімді, бірақ ол тілдегі
шығармашылықты жоққа шығарады. Шынында, табиғи тұрғыдағы тіл мен ойлау
тілдегі осы жалпыланғандық пен қалыптылықты (стандарттылықты) әрдайым
еңсеріп отырады. Тілдің жоғарыдағы белгілері (дайын үлгі, стандарттылық) –
бұлар әрі қажетті, әрі пайдалы да, бірақ олар тілді қолдану процесінде
кедергілер де жасайды.
Тілдік жүйенің коммуникативтіктілігі толық көлемінде тек қарым-қатынас
процесінде ашылады. Тілдік құралдардың барлық стилистикалық-мағыналық
реңктігі, мәнерлілігі, стилистикалық әсері, орындылығы, қажеттілігі тілдің
қолданысында ғана айқындалады. Сөйтіп, тілдің стилистикалық феномені, яғни
тілдегі стилистикалық мән о бастан функционалдық сипатқа ие. Тілді танып
білу және оны сипаттау үшін жүйелілігіне қоса оның функционалдық аспектісін
де ескеру керек. Сондықтан тіл грамматикасымен қоса жұмсалым грамматикасы
(функционалды грамматика) да пайда болып дами бастады.
Қорыта келгенде, функционалды стилистика тілдің қарым-қатынастың
әртүрлі салалары мен жағдаяттарында қолдануының заңдылықтарын зерттейді,
басқаша айтқанда, ол үшін тілдің функционалды аспектісі арнайы зерттеу пәні
(предметі) болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, стилистика тілді қоғам
тарапынан қолдану заңдылықтарын зерттейді.
Стилистиканың даму бағыттары мен түрлері, шектес ғылымдармен байланысы
Қазақ тіл ғылымында стилистиканың бағыттары бойынша М.Балақаев,
М.Томанов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Б.Шалбай
т.б. еңбектері бар. Қазақ тілі ғылымында стилистиканың екі бағыты бар:
бірі – қазіргі стилистиканың орталық бағыты – функционалдық стилистика,
екіншісі – ресурстар стилистикасы. Тіл ресурстар стилистикасы сөздердің
мәтіннен тысқары күйіндегі қызметін айқындайды.
Стилистиканың жалпы стилистика, салыстырмалы-салғастырмалы стилистика,
ішінара стилистика, дара стилистика, экспрессивті стилистика, көркем
әдебиет стилистикасы т.б. бағыттары бар.
Дара стилистика – автордың не жеке шығарманың немесе бір жанрдың
стилистикасын зертеудің нысаны. Дара стиль жеке адамның ақыл-ойын бірініші
кезекке қояды. Р.Әміров ауызекі сөйлеу стилін дара стиль ретінде қарайды.
Дара стиль жазушының, ғалымның, деректі сөйлеушінің т.б. стилі. Дара стиль
– танымдық-стильдік, аналитикалық-синтездік іс-әрекет қызметі. Автор дара
стильдің прагматикалық аспектісіне жету үшін еңбегін, шығармашылық
қабілетін концептуалды энциклопедиялық масштабта көрсетеді. Көріктеу,
шеберлік тәсілдері көркем әдебиет стилінде ғана кездеспейді, барлық стильде
коммуникактивті-прагматикалық, эстетикалық мақсатпен пайдаланылады әрі
экспрессивті стилистикада жан-жақты көрініс табады.
Орыс тілі ғылымында экспрессивтік стилистика теориясының аспектілері
Т.Г. Винокур, О.А. Лаптева, А.П. Сковородиков, К.А. Долинин, Т.Г. Хазагеров
еңбектерінде жан-жақты сөз болып жүр.
Стилистиканың даму бағыттарының пайда болуына психология, когнитивті
психология, гносеология ғылымдары ықпал етті. Адамның тілді еркін меңгеруі,
шығармашылық түрде қолдануы, ойлау стилі мен жеке стильді қалыптастырады.
Е.С.Кубрякова адамның ой-санасы ментальды процестермен тікелей байланысты
когнитивті ғылым-таным, ойлау, елестету, тапқырлық бірнеше ғылымдардың
тоғысуын талап етеді [3, 34-б,], - деген еді. Гносеология – білім, логика,
таным мәселелерінің жиынтығын қарастырады, адамның әлемді тану
мүмкіндіктерінің заңдылықтарын және шындық, көзін жеткізу танымының
критерийлерін оқып үйретеді. Адам сөзін ақиқат пен жалғанға құруы белгілі
прагматикалық мақсатын қамтамасыз ету үшін қолданады.
Стилистика өзінің зерттеу саласында шекаралық деңгей ұстамайды, басқа
ғылымдармен өзара байланыста болады. И.Р. Гальперин лингвистиканың
құрылымдық негізінің шайқалуына стилистиканың әсер еткендігін айтады:
Именно стилистика начала расшатывать основы структурной лингвистики [4,
с.145]. М.Н.Кожина, Л.Г.Лузина, Д.Н.Шмелев және т.б. стилистика
психолингвистика, әлеуметтік линвистика, прагматика саласында зерттеу
керектігін дәлелдеді.
Прагмастилистика – стилистиканың жаңа бағыты
Өткен ғасырдың 70 жылдарына дейін лингвистика тарихи және құрылымдық
тұрғадан зерттелініп келген болатын. Лингвистика ғылымының осы зерттеу
бағытына қозғау салған прагматика мәселесі болды.
Прагматика – грек сөзі, іс-әрекет деген мағынаны білдіреді. Бұл
терминді өткен ғасырдың 30-жылдары семиотиканың негізін салушы Ч.Прис пен
Ч.Моррис енгізген болатын. Прагматиканың лингвистикадағы жаңа зерттеу
бағыты ең алдымен прагматика табиғатын негізгі межеге алып отырады.
Прагмалингвистика – субстанционалдық және функционалдық қасиеттің нысаны.
Субстанционалдық қасиет – зат, құбылыстың жаратылысынан өзіне тән қасиеті
болса, онда функционалдық қасиет заттың сыртқы құбылысын сипаттайды. Осы
екі қасиеттің негізінде лингвистиканың екі бағыты бөлініп шығады. Бірі –
ішкі лингвистика, екіншісі – сыртқы лингвистика. Сыртқы лингвистиканың ең
басты межесі – адам. Ішкі лингвистика, сыртқы лингвистика сияқты екі ғылым
тоғысынан прагмалингвистика және оның салалары қалыптасты.
Прагмалингвистика ақиқатқа негізделген коммуникация бағытында тілдің
субстанционалдық-функционалдық қасиеттерін, қарым-қатынасын оқып үйретеді;
белгілі тұлғалардың нақтылы сөйлеу ситуацияларында вералды және вералды
емес тілдік тәсілдерді пайдаланып отырып, пікір алысып, ой бөлісуін
үйретеді. Реалды ақиқатқа құралған өмір ситуацияларында адам қандай
жағдайда таңбалар арқылы өзінің ой-пікірін тыңдаушыларына немесе оқырманына
жеткізе алатындығын үйретуді мақсат етеді. Прагмалингвистиканың зерттеу
нысаны толық тану үшін сөйлеу тіліндегі дискурс пен мәтіннің мазмұндық-
ақпараттық мәнін ашу керек. З.Ш.Ерназарова былай дейді: прагматиканы
динамикадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты
қарастыратын ғылым деп айтуға болады [5, 122-б.]. Прагмалингвистиканың
теориялық негізі дискурс пен мәтінде толық өз межесіне жетеді.
Дискурс көп мағыналы термин лингвистикалық философиялық, психологиялық,
тарихи зерттеулерде қолданылып келеді. Дискурс сөзі ауызша сөз, ақылды
ойлану деген мағынада айтылған. Дискурс терминінің жан-жақты кеңеюіне,
әртүрлі сипатқа ие болуына Д.Ван Дейктің мектебінің ықпалы тікелей әсер
етті. Н.Д.Арутюнова: дискурста – сөз, өмірдің ортасынан ойып алынған сөз
[6, 21-б.], - дейді. Дискурс пен мәтінде пресуппозиция, коммуниканттардың
стратегиясы мен тактикасы т.б. айтылым ерекшеліктері прагматикалық мақсатқа
сай құрыла отырып, стилистикалық амал-тәсілдерді таңдайды.
Мәтінді субстанционалдық тұрғыдан ғана емес, қатысымдық-функционалдық
тұрғыдан зерттеу прагматика мен стилистиканың бірлесуін қажет етеді. Ғалым
Б.Шалабай: Мәтінді зерттеу тұрақты күйдегі тілді емес әрекетті тілді
зерттеуден барып пайда болады, [7,131-б.] - дейді. Мәтін – когнитивті-
функционалдық сөз әрекетінің жазбаша түрдегі көрінісі.
Қазақ тілі ғылымында стилистикаға қатысты жазылған еңбектерде жеке
сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің стилистикалық мағынаға ие болуы
тұрғысынан ғана қарастырылып келді. Мәтіндегі немесе сөз авторының
қолданысындағы стилистикалық амал-тәсілдердің өн бойында бөлінбес бөлшегі
ретінде жүретін прагматика мәселесі туралы сөз бола қойған жоқ.
Прагмастилистика – стилистика ғылымының жаңа бағыты. Кез-келген айтылым
адресаттарға ақпарат берумен қатар, оның қабылдануына ықпал ететін тілдік
бірліктерді таңдайды және оның реакциясын тудырады. Адресант пен адресат
арасындағы қарым қатынас аясындағы тілдік бірліктердің ықпал ету және әсер
ету мақсатынан туындаған туынды прагмастилистика деп аталады.
Прагмастилистика ғылымның пайда болуына когнитивті лингвистика,
психолингвистика ықпал етті. Мәтіннің табиғатын, болмысын толық саралау
үшін тілдің мәтіндегі мінезін, іс-әрекетін де қарастыру керек. Мәтінде
автордың өз қалауымен алынған тілдік бірліктерімен қоса, коммуниактивтік
ниеті, пиғылы мен қатар белгілі мақсатқа құралған ойлау стилі де қатысады.
Мәтіннің толық табиғатын тануда стильдік амал-тәсілдердің қандай мақсатпен
қандай ниетке құралып тұрғаны контекстік және ситуациялық қарым-қатынаста
мән-мазмұны нақты ашылады.
Дискурс пен мәтіннің болмысын толық саралауда таңбаның мінезі, іс-
әрекеті толық қарастырылады. Ол – прагматиканың қарастыратын мәселесі.
Автордың қалауы бойынша таңбаның іс-әрекетіндегі жасырын, ашық көрінетін
мақсатын танытуда стилистикалық амал-тәсілдер сұрыпталынады. Бұл
стилистиканың зерттеу нысаны. Ал осы мәселелерді толық қарастыру
прагмастилистиканың үлесіне тиеді. Прагмастилистика автордың
коммуникативтік іс-әрекетінде өзінің ниет, пиғылын, аялық білімімен қоса
белгілі прагматикалық мақсатқа құрылған ойлау стилі арқылы тілдік
таңбаларлды таңдай отырып, өз туындысының мағыналық-ақпараттық және
эстетикалық мән-мазмұнын ашып бере алатындығын қарастырады.
Мәселен ғылыми стильде автор өзінің ғылыми көзқарасын дәлелдейді,
публицистикалық стильде субьект көпшілікке хабар беріп қана қоймай, ықпал
ету мақсатын басшылыққа алады.
Ресми стильдің стилистикалық нормасының дұрыс ұйымдастырылуы
адресанттың сөзінің ақпараттық мазмұнының ресмилік сипатының прагматикалық
салмағына сай болуы көзделінеді.
Сонымен, прагмастилистика дегеніміз – жоғары қабілетті тұлға сөз
шығармашылығын, тілдің сөйлесім тәжірибесін социум өмірінің заңдарымен
байланыстыра отырып, адамның әлемді қабылдау ерекшеліктерінің когнитивтік
базасын, ұлттық-мәдени стереотипі және дәстүрін стилистикалық амал-тәсілдер
арқылы үйретуді қарастырады.
Қазіргі уақытта стилистика мен прагматиканың бірлігінен туындаған
прагмастилистика осындай күрделі де қызықты стильдік таңдауларға әкеледі.
Мәтін туралы ғылыми көзқарас
Мәтін – тіл жүйесіндегі өзінің мәні мен болмысына сай, сөйлемдердің жай
ғана тізбегі емес, мағыналық-құрылымдық күрделі тұлға. Ол – логикалық,
грамматикалық, мағыналық байланыстарға негізделген, тиянақты мазмұнға ие
біртұтас қарым-қатынас бірлігі. Сондықтан мәтіннің құрылысына, оның түрлі
қыртыс қабаттарына түзіліп, мәнді де сипатты ерекшеліктерін ашу, белгілі
кеңістік пен уақыт шеңберінде өмір сүру заңдылықтарын айқындау, сөйтіп
мәтіннің ішкі бірлігінің сыр-сипатын түстеп-түгендеу тіл білімінің басты
міндеті. Демек, мәтін жайдан-жай түзіле салмайды, ол белгілі бір мағына мен
құрылымға негізделіп жасалатын күрделі тұлға. Енді осы мәтін дегеніміз
қандай құрылымдық тұлға бірліктерінен тұрады деген сауалға жауап іздесек.
Мәтін лингвистикасында мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктері туралы
бірнеше пікір қалыптасқан деп айтуға болады. Б.Шалабай мәтіннің құрылымдық
тұлға бірлігі туралы былай дейді: Мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне
көптеген зерттеушілер сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, абзацты
жатқызады. Олардың арсындағы байланыстық табиғаты бірдей болмайды [8, 8-
б.]. Орыс ғалымы А.М.Пешковский болса аталған күрделі синтаксистік тұлға
категориясын абзац деп қарастырады [9, 518-б.]. Ғалымның пікірінше
күрделі синтаксистік тұлға мен абзац бір категория болып табылады.
А.Жапбаров мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне сөйлем, күрделі
синтаксистік тұтастық, қайырымды жатқызады. Мәтіннің тұлға бірліктерінің
арасындағы байланыстар логикалық, грамматикалық және себеп-салдарлық жүйе
арқылы іске асады. Онсыз тұтастық белгісі қамтамасыз етілмейді [10,13-б.].
Зерттеуші мәтіннің негізгі тұлға бірліктеріне ескере отырып, оның негізгі
белгілерін төмендегідей бөліп көрсетеді:
• мәтіннің мазмұны мен құрылымдық бүтіндігі;
• мәтін құрайтын компоненттердің бір-бірімен байланыстылығы;
• стилистикалық норма жағынан тұтастығы;
• қайырымдарының тақырыптық мазмұндағы жүйелілігі;
• ой-пікірдің бір форма, жанрда берілуі.
Олай болса, мәтіннің өзіндік мынадай ерекшеліктері бар деп есептеледі:
1. Мәтін түзетін сөйлемдер және олардың өзара білдіретін ой-пікірі
бойынша байланыстылығы;
2. Мәтіндегі қайырымдар және олардың тақырып мазмұнына
бағыныштылығы;
3. Мәтіннің түрлілігі, яғни форманың тіл арқылы көрінетіндігі [10, 13-
14-бб.]. Енді осы ерекшеліктерді ескере отырып, мәтіннің тұлға бірліктеріне
жеке-жеке тоқталсақ. Сөйлем белгілі бір сөзден, сөз тіркесінен құралады.
Демек, сөз бен сөз тіркесі де мәтіннің негізгі тұлға бірлігі болып
табылады.
Сөз – тілдік элементтердің ішіндегі ең бастысы. Ол тіл білімінің барлық
деңгейлерінің (фонетика, лексика, морфология, синтаксис, стилистика т.б.)
зерттеу нысаны бола алады. Сөз – заттар мен құбылыстардың, олардың
қасиеттері (сыны, саны) мен қимыл-қозғалыс, іс-әрекеттерінің атауы. Әрбір
атау қоғам таныған, әбден қалыптасқан белгілі бір ұғымды білдіреді. Мысалы,
адам, ұстаз, өмір, су десек, бұлардың әрқайсысы жеке-жеке заттардың
атауын білдіріп, солар туралы нақтылы ұғым туғызып тұр. Тіліміздегі сөздер
сан алуан. Олардың біразы – заттық ұғымды білдіретін сөздер (зат есімдер):
ағаш, аң, үй, көл, тас, топырақ т.б. Біразы – сын есімдер мен сан есімдер:
қызыл, үлкен, жалпақ, биік; бір, бес, он, отыз т.б. Енді біраз сөздер – іс-
әрекетті, қимылды білдіреді (етістіктері): жүр, жүгір, аяңда т.б. Тағы бір
топ сөздер іс-әрекеттің мезгілін, қарқынын білдіреді (үстеулер): кеше,
бүгін, ертең, тез, жылдам. Бұлардың бәрінің де лексикалық мағыналары,
білдіретін өзіндік ұғымдары бар. Сондықтан да, мұндай сөздерді толық
мағыналы сөздер деп атайды.
Тілімізде бұлардан басқа да мен, сен, ол, біз деген сияқты есімдіктер
мен аһ, оһ, қап, еһе, ой, пай-пай деген сияқты одағайлар, үшін, туралы,
дейін, соң, таман деген сияқты шылаулар кездеседі. Бұлар да – сөздер [11, 5-
б.]. Демек, сөз тіркесіне, сөйлемге материалдық негіз болатын – сөз.
Сонымен сөз дегеніміз – лексикалық-грамматикалық мағынаны білдіретін
тілдік единица. Сөздердің өз ара тіркесу қабілеттілігі әрбір грамматикалық
топтағы сөздердің мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне негізделеді.
Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін,
оның мынадай белгілеріне қарау керек:
1) сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады;
2) ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және құрылымдық
жағынан байланыса тіркеседі.
Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі
сөздің сабақтаса байланысқан синтаксистік тобын сөз тіркесі деп атаймыз.
Анықтамадағы кемінде... деген сөзден сөз тіркесінің құрамы екіден артық
та болатыны аңғарылады. Рас, оның құрамында бірнеше сөз болуы мүмкін. Ондай
көп құрамды сөз тіркесін күрделі сөз тіркесі деп атайды. Күрделі сөз
тіркестерінің құрамында, әдетте түйдекті тіркестер болады. Түйдекті
тіркестердің өзі лексикалық және грамматикалық болып бөлінеді.
Сөйтіп, сөздерден сөз тіркесі, сөз тіркестерінен сөйлем құралады. Сөз
де, сөз тіркесі де – сөйлем құраудың материалдары. Сөйлем кейде көп сөзден,
кейде жеке сөзден не сөз тіркесінен жасалады.
Сөйлемдер әдетте күрделі компоненттер арқылы: сөз тіркесі,
грамматикалық комплекстер: түбір, атауыштар, етістіктер, олардың
категориялары, күрделі сөздер, фразеологизмдерден құралатыны белгілі.
Мәтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер бір сөйлем құрмалас сөйлем
болып, өте жайылыңқы болса да оны біз мәтін деп айта алмаймыз. Мұнда
тиянақты ой болғанымен ол мәтін бола алмайды, бар болғаны сөйлем, мазмұн
жоқ. Ал бұл сөйлем синтаксистің құрмалас заңдылығы бойынша үйлескен, яғни
мәтіннің заңдылығынан өзге. Бұл құрмалас сөйлемді жеке тиянақты сөйлемдерге
бөлшектеуге болмайды, мәтінде сөйлемдер байланысының заңдылығымен
бөлшектеуге келмейді.
Осыған орай, мәтін кемінде екі немесе бірнеше сөйлемдерден тұрады
деуге болады. Сондай-ақ көлемді мәтінде бірнеше сөйлемдер байланысып
қайырым құрайды.
Ал қайырымды сөз еткенде айтылатын ойды тиянақтылығы жөнінде емес, онда
салыстырмалы түрде аяқталған ой-пікір беріліп, тек микротақырып қана
ашылғандықтан оның салыстырмалы дербестігі болады.
Бірнеше сөйлемнен тұратын қайырым өзінің бастауы тақырыптық сөйлем және
қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге мағына мен формасы жағынан
тізбектеле байланысқан сөйлемдердің сөйлемде аяқталған интонация мен ұзақ
үзіліс (пауза) арқылы беріледі.
Кез келген мәтін әдетте бірнеше сөйлемдерден тұратын жеке-жеке маңызды
бөліктерге бөлінген. Осындай әр бөліктер жаңа жолдан басталады, яғни жолдың
басқы жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бұл азат жол деп аталады.
Мәтінді құрайтын сөйлемдерде нысандық модальдық деп аталатын болмысқа
қатынас беріледі. Ертең ауа-райы жақсы болады. – Кеше ауа-райы жақсы
болды. – Бүгін ауа-райы жақсы. Хабардың мазмұны етістіктің ашық рай
формасындағы үш шақтың бірі арқылы берілген. Бұл хабар арнайы грамматикалық
құралдар (етістік тұлғалары мен демеуліктер) арқылы тілек, қалау мағынасына
айналады. Бүгін ауа-райы жақсы болса екен! – Ертең ауа-райы жақсы болса
ғой!
Студенттің тақырыпты меңгергенін өзі тексеру үшін қайталау
сұрақтары:
Стилистиканың пайда болу тарихы және оның ғылым ретінде қалыптасуы.
1. Стилистиканың қазіргі таңдағы даму бағыт-бағдары мен зерттелуі.
2. Тілдің қоғамдық қызметі мен мәні. Тілдік және тілдік емес факторлар.
3. Стилистиканың филологиялық пәндермен байланысы және өзіндік
ерекшелігі. Лингвистикалық стилистика мен әдебиеттану стилистикасы,
лингвистикалық стилистика және тіл мәдениеті, стилистика тіл
мәдениетінің теориялық негізі.
4. Стилистиканың зерттеу нысаны дискурс пен мәтін туралы көзқарастар.
Дискурс пен мәтіндегі коммуникативті-прагматикалық қызметі.
Дискурстағы эксплицитті және имплицитті мағыналық компоненттердің
қызметтері.
5. Мәтіннің мағыналық-ақпараттық мазмұнының толық ашылуының
прагмастилистикалық мәні.
ТІЛ МӘДЕНИЕТІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып танылғаннан
бері қоғамдық санамыздың талап тілегіне сай, тіліміздің қоғамдық қызметінің
артуына байланысты, қазақ тілінің сөйлеу мәдениеті өз алдына бір сала
болып қалыптаса бастады.
Қазақ халқымен қоса жасасып, оның мәдени өмірінің өзегі болып табылатын
құнарлы да шұрайлы тілін байытқан үстіне байыта, толықтыра, дамыта түсу,
ішкі мүмкіншіліктерін ашу арқылы тіл мәдениетін көтере түсетініміз даусыз.
Өйткені тіл мәдениеті дегеніміз – тілдік тәсілдің ширауы, жетілу дәрежесі.
Сонымен бірге, сөйлеу мәдениеті Тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық
қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық,
морфологиялық, синтаксистік заңдылықтар мен нормаларды, стильдік
құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы - дейді көрнекті ғалым
М.Балақаев.
Тіл мәдениетінің мақсаты мен міндеті: әдеби тіл нормаларын сақтаумен
қатар, айтайын деген ойдың мәнерлі де әсерлі болуын талап ету;
студенттердің ана тілі мен әдебиеттен алған білімдері мен икем дағдыларын
теориялық және практикалық жағынан дамытып, ауызекі және жазбаша сөйлеу
тілінің ерекшеліктерін, шеберлігін, қазақ халқының шешендік сөз өнерінің
тәлімдік сипаттарын таныту.
Тіл мәдениеті әдеби тілдің даму деңгейімен тығыз байланысты. Бүгінгі
әдеби тіл жан-жақты дамыған, тілдік нормалары қалыптасқан жүйені сақтаған,
қабылданған нормадан ауытқуға болмайтыны белгілі. Тіл мәдениеті тілдік
нормамен тығыз байланысты. Олай дейтініміз, тілдік норма сөзді орфоэпиялық
нормаларға сай дұрыс айту, сөзді орфографиялық ережелерге сай жазу, сөзді
өз мағынасына сай қолдану, сөйлем құрауда грамматикалық нормаларды сақтау
болса, тіл мәдениеті осы талап-ережелердің орындалуын, бұрмаланбауын
қадағалайды.
Стилистика мен тіл мәдениетінің арақатынасы. Стилистика – тіл
құралдарын (тұлға-бірліктерді) талғап, орнымен дұрыс жұмсауды
үйрететіндіктен
тіл мәдениеті
ғылымымен тығыз байланысты екендігі мәлім. Сондықтан қай тұрғыдан болса да
сөз болатын тіл мәселесі тілдік нормаға барып тіреледі. Әдеби тілде
сөйлеуші адам ойын дұрыс жеткізуді ғана емес, қалай айтып жеткізуді
көздейді, тілдегі дұрыстықты ұстауға тырысады, демек, әдеби тілдік нормада
екі мақсат қатар көзделуі керек: ойды білдіру және оны мәдениетті түрде,
яғни белгілі дұрыстық, көркемдік нормаларын сақтап білдіру.
Қазіргі қазақ әдеби тілінің нормаларына келгенде, олардың жалпыға
ортақтығын, міндеттілігін айтумен қатар, функционалды стильдерге бөліп
қарау керектігі де назар аударады.
Тілдік норманы міндетті түрде қолдану бар да, ыңғайына қарай қолдану
бар. Айталық, орыс тілі мамандарының (Б.Н.Головин т.б.) тануынша,
грамматикалық, орфоэпиялық, орфографиялық, пунктуациялық нормаларды қатаң,
міндетті түрде сақтау керек, ал стилистикаға келгенде ыңғайына қарай босаң
нормаларға да иек артуға болады дейді. Тілдің функционалды стильдерге қарай
ажыратылатын нормалары стилистикалық нормалар болып табылады, яғни сөз
қолдану нормалары, олар әдеби тіл нормасына сәйкес қалыптасады. Әсіресе,
функционалды стилистикаға байланысты сөз қолданудың тұрақтылығы бар. Атап
айтқанда, ауызекі сөйлеу стилінде қарапайым сөздер, диалектизмдер,
жаргондар, бөтен тілдік элементтер, барғасын, кеп, боп т.б. тәрізді
морфологиялық тұлғалардың қолданылуы мүмкін болса, жазба стильдерде олар
нормадан тыс деп есептелінеді. Тілдің стильдік айшықтаулары, көркемдік
құралдары көркем әдебиет стиліне тән, олар іс қағаздары мен ғылыми
стильдерде қолданылмайды. Бұдан шығатын қорытынды: стилистикалық нормалар
да тілде қалыптасады, олар әр стиль түрлеріне сай келуі қажет. Мәселен,
өткен шақ есімшенің жұрнағы -тын (-тін) және тұғын болып екі вариантта
кездеседі. Мұның алдыңғысы қатаң норма, яғни функционалды стильдердің
барлығында қолданылады, ал -тұғын варианты, негізінен, көркем әдебиет, оның
ішінде поэзия үшін норма. Тағы да бір мысал, ресми хабарларда, құжаттарда
президент деген сөз елбасы деген суреттеме сыңарымен ауыстырылмайды. Соңғы
вариант көтеріңкі (пафостық) тонмен жазылған газет-журналдар тілінде,
көркем әдебиетте, оның ішінде поэзияда қолданыла береді.
Жоғарыда айтылған ауызекі сөйлеудің элементтері (қарапайым, диалект,
дөрекі сөздер...) әдеби тілдің лексикалық нормасынан тыс тұрады. Бірақ
көркем әдебиет тілінде, көбінесе кейіпкерлер тілінде, шығарманың жанрлық
сипатына қарай автордың өз баяндауында да қолданылуы норма болып табылады.
Соңғысы – стилистикалық нормалар ретінде танылады.
Демек, стилистика мен тіл мәдениетінің арақатынасын айқындау маңызды
мәселеге жатады. Стилистиканың қарастыратын негізгі мәселелері ілгеріде
айтылған жайлар болса, тіл мәдениетінің арқауы – тілдік құрылымның
жарасымдылығы. Проф. Б.Н.Головиннің өте дұрыс атап көрсеткеніндей, тіл
мәдениетінің өзіне тән дәлдік, дұрыстық, тазалық, байлық, мәнерлегіштік,
қисындылық, әдептілік тәрізді сапалары болады, өзіндік категорияларға ие.
Ал зерттелу хронологиясы жағынан стилистика мәселелерінің тіл мәдениеті
мәселелерінен әлдеқайда ерте қолға алынғаны белгілі. Айталық, стилистиканың
алғашқы элементтері ертедегі Греция мен Римнен, одан кейін Еуропа елдерінен
бастау алғаны тіл тарихынан мәлім, ал тіл мәдениеті мәселелерінің
қарастырылуы кейінгі ондаған жылдардың жемісі.
Қысқасы, өзіне тән категориялары мен белгілері бола тұра, тіл мәдениеті
стилистикамен тығыз байланыста ғана дами алатын, стилистиканың
жетістіктерін пайдалану нәтижесінде өсетін ғылым саласы бола бермек. Тілдік
құралдарды орнымен, мақсатқа сай дәл жұмсай білу – тіл мәдениетін
арттыратыны сөзсіз.
Тіл мен сөйлеу. Тіл – адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір
алысудың құралы. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз
қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құрымақ! Тіл – адамзат қоғамының өмір
сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүруінің
шарты.
Тіл – тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақталған іс-тәжірибесі
мен даналығы бар. Онда оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл
өмірінің жаңғырығы мен ізі, арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы,
күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады.
Тіл тек қатынас құралы болып қоймайды, сонымен бірге ол логикалық
ойлауды дамыту құралы болып табылады. Өйткен, сөз дарындылығының өрлеуі
ойлау логикасымен тығыз байланысты. Өз заманында логикалық ойлау –
логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны логикалық сөйлеуді отандық тіл ұстазы
дамытуға тиіс, - деп көрсеткен педагог К.Д.Ушинский.
Тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы ойымызды
басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөйлеу – пікір алысу процесінде жеке
адамның тілді пайдалануы [12, 162-б.].
Адамға тән сөйлеу әрекетіне екі сипат тән. Бұларсыз сөйлеу өзінің
қызметін дұрыстап атқара алмайды. Бірінші, сөйлеудің мазмұндылығы,
екіншісі, оның мәнерлілігі. Айтылатын сөзде мазмұн болмаса ол өзіндік мәнін
жояды. Ал сөздің мазмұндылығы дегеніміз – сөз болып отырған айналадағы зат
не құбылыстың немесе іс-әрекеттің мәнді белгілерін сөз етуді айтамыз.
Өйткені айтылатын ойға негіз болып отырған зат не құбылыстың негізгі
белгісі – қасиеттері оның басты мазмұнын құрайды.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы.
А.А.Макаренко бұл жөнінде: ...сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді,
сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болу
керек,- деген болатын.
Сөйлеу алдымен сырттай және іштей сөйлеу болып екіге бөлінеді.Сырттай
сөйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудің өзі диалог
және монолог болып екіге бөлінеді. Диалог деп екі немесе одан да көп
адамдардың кезектесіп пікір алысуын айтсақ, монолог деп бір адамның өз
ойын, пікірін ұзақ уақыт жүйелей, сабақтап баяндауы. Ол баяндама, әңгіме,
ұзақ сөз сөйлеу формасында көрінеді.
Сөйлеудің ерекше түрі – жазбаша сөйлеу. А.Байтұрсынов: біздің
заманымыз – жазу заманы, жазу болса сөйлеу ауызша сөйлеуден артық дәрежеге
жеткен заман, - деп бекер айтпаған. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеуге
қарағанда күрделі процесс [13, 142-б.].
Іштей сөйлеу деп – тілдік материалдар негізінде адамның өзімен-өзі
сөйлесіп, пікір алысуын айтамыз. Іштей сөйлеу адамдармен тікелей қарым-
қатынас жасауға бағытталған. Оны адам өзімен-өзі ақылдасу, ойлау әрекетінің
ішкі мақсаты үшін пайдаланады. Бұл ғылыми тілде диекурсивтік ойлау процесі
деп аталады. Өйткені мұнда ой ағымы болады, әлде бір шешім тауып, пікірін
білдіруге сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдер таңдайды.
Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфоэпиялық қағидаларын сақтап,
мәнерлеп сөйлеумен байланысты. Ауызша сөйлеу тілі: 1. Әдеби тілде сөйлеу.
2. Ауызекі сөйлеу тілі болып бөлінеді. Әдеби сөйлеу тілінің де сан алуан
түрлері бар. Олар: лекторлардың, үгітшілер мен баяндамашылардың,
әртістердің т.б. тілі болып бөлінеді. Әрқайсысының сөз қолдану
ерекшелігі, айтайын деген ой-пікірін тыңдаушыларына жеткізу әдіс-
тәсілдері әр түрлі болғанымен, бәріне ортақ заңдылық – орфоэпия
нормаларын сақтау. Орфоэпия дегеніміз – сөздердің жалпыға бірдей қалыпты
айтылу нормасы. Сөздердің әдеби тілдегі жалпыға ортақ қағидада сөйлеу-
кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігінің белгісі. Сөздердің айтылу
нормасы былай болу керек, - дейді М.Балақаев: - Құлаққа жағымды,
көңілге қонымды атылғанның бәрі – норма, бәрі – дұрыс. Құлаққа жат не
тосаң естілетін, көңілге қонбайтын, дөрекі айтылғанның бәрі – нормаға
жатпайды [14, 37-38-бб.].
Сөз қалай жазылса, солай оқуды тіліміз көтере бермейді. Олай
дейтініміз қазақ тілі – болмысында, табиғатында үнді, әуезді тіл. Оның
айтылуында өзіндік әсем үн бар, қалыптасқан жатық әуен бар. Оның негізі
мынада: сөздердің құрамындағы дыбыстар өзара үндесіп, біріне-бірі ықпалын
тигізе айтылады. Мысалы, қазақ тіліндегі жуан, жіңішке, еріндік, езулік
дауыстылардың сөз ішінде өзара үндесіп айтылуы сөз сазына келтіріп
сөйлеуге жатады. Сөз сазы дегеніміз – сөйлеу процесінде сөз ішіндегі немесе
сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, бірін-бірі өз ыңғайына
иіп алуы. Мұның өзі бір жағынан сөйлеу мүшелерінің жұмысын жеңілдету
көзделсе, екіншіден тыңдаушы адамның құлағына жұмсақ тиіп, сөзге әуенді үн
береді. Мысалы, төрде төртеу отыр төремін деп дегеннің айтылуы: төрдө
төртөу отұр төрөмін деп. Бұл сөздердің құрамындағы дауыстылар былайша
үндескен: төр, төртеу, төре сөздерінің басқа буындарында жіңішке еріндік
болғандықтан, олардан кейінгі буындарда да жіңішке еріндік болып айтылады:
төрдө, төртөу, төрө; ал отыр сөзінің бірінші буыны жуан еріндік о
болғандықтан, одан кейінгі буындағы ы дыбысы жуан ұ болып айтылады, алайда
жазуда бұлардың бәрі Төрде төртеу отыр төремін деп деген қалпында
жазылады.
Мәнерлеп сөйлеу, дыбыстардың қырын сындырып айту ежелгі ауыз әдебиеті
үлгілерінен, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық. Сөзді қандай қатесіз
жазу қажет болса, оны құлаққа жағымды, әуезді, мәнерлі етіп айту да
сондай қажет. Дыбыстардың қырын сындырып айту (құрғол – құр қол ем ес,
енгерек – не керек емес), қатар тұрған дауысты дыбыстың бірін түсіріп
қолдану (дәметкен – дәме еткен емес, Сарағаш – Сарыағаш емес), ерін
үндестігін сақтау (күрөк – күрек емес, жұлдұз – жұлдыз емес) сияқты
орфоэпия заңдылықтарына көңіл бөлу міндетті. Сөйлеген кезде сөйлемдегі
сөздердің бір-бірімен қиюласып ритмикалық бір топ құрып, бір ырғақпен
(торалат – торы ала ат емес) айтылуын да қадағалап отыру қажет.
Сөйлеу процесінде сөздер екі-үштен топтасып бір ырғақпен айтылуын
ритмикалық топ деп атаймыз. Мысалы, айтылуда: келалмады – келе алмады емес,
баралмады – бара алмады емес.
Сөйлеу стиліне тән ерекшеліктер.
1. Сөйлеу стилінде эмоцианалды сөздер жиі қолданылады. Мысалы, тәлпіш,
зымия, ақымақ, мес қарын, таз.
2. Сөйлеу стилінде кейбір сөздер айтылуы бойынша жазылмайды. Мысалы,
құлын, жұлдыз, жүрек т.б.
3. Сөйлеу стилінде диалектизм сөздер де айтыла береді. Мысалы, падашы-
бақташы, келімдәрі-бұрыш т.б.
4. Сөйлеу тілінде кісі аттары қысқартылып айтылуы жиі кездеседі.
Мысалы, Гүлмира-Гуля, Ақтолқын-Толқын, Мағауия-Мағаш т.б.
5. Сөйлеу тілінде сөздердің орын тәртібі еркін түрде болады. Мысалы,
Дәл осылай айтса,сал Біржан сенің сыңарың дағы!-деді де тұрып кетті орнынан
ол.
6. Сөйлеу тілінде одағай сөздер жиі айтылады. Мысалы, Әй, байғұсым-ай,
балаң келіп көзайым болдың ба?
7. Сөйлеу тілінде көп мағыналы сөздер пайдаланылады. Мысалы, өмірдің
гүлі.
8. Сөйлеу тілінде синоним сөздер жиі қолданылады. Мысалы, Біздің
ауылдың қыздары әрі көрікті, әрі сұлу, әрі әсем.
9. Сөйлеу тілінде сөздер қайталанып айтыла береді. Мысалы, Көке,
көкежан, көке-ай, аға, ағажан, аға-ай.
10. Сөйлеу процесіне қосымша құралдар: мимика, понтомимика, мәнерлі
қимыл-қозғалыстар қатысады.
11. Сөйлеу тілінде ой автоматты түрде дайындықсыз айтылады. Мысалы,
қымыз ішесіз бе, көже ішесіз бе? қымыз, көже.
12. Сөйлеу тілінде қазақша сөзге орысша қосымша қосып айту кездеседі.
Мысалы, Айнура, балашка.
13. Сөйлеу тілінде кейбір жағымды мағыналы сөздер жағымсыз мағына
береді. Мысалы, батыр, данышпан т.б.
Баяу дауыспен жайбарақат сөйлеп отырған кісінің әрбір сөзі үйреншікті
дәстүр бойынша айтылуға тиіс. Сөздердің сондай жалпыға бірдей, қалыпты
айтылу нормасын – о р ф о э п и я дейміз. Мұндай норма әдеби тілде
сөйлейтін кісілердің сөзінде болады. Әдеби тілде сөйлемейтін қарапайым
кісілердің сөздерді айтуда өзіндік ерекшеліктері бола береді
Қазақ сөздерінің айтылуы мен жазылуы арасында үлкен айырмашылық жоқ.
Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделетіндіктен олар жалпы халыққа
бірдей түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс.
Орфографиялық норма. Орфография гректің orfos – түзу, дұрыс, grapho –
жазамын деген сөзінен алынған. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің
дұрыс жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтамыз.
Орфография тілдегі сөздердің, олардың грамматикалық формаларынан бір
келкі жазылу нормасын белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық,
грамматикалық нормасы әрбір сауатты адамға қандай міндетті болса, сөздердің
жазылу нормасы да сондай міндетті. Тілдің орфографиясын үкіметтің бекітуі
де оның жалпы халыққа ортақ, міндетті екенін аңғартады. Бұл – сөздердің
біркелкі жазылуын қалыптастыруға көмектеседі. Біркелкі жазу қалыптасқан
тілде сөздің жазылу бейнесі сауатты адамға белгілі сөзді білдіретін
біртұтас жазу таңбасына айналады. Сөздің графикалық бейнесінің адам
санасында әбден бекуі сөздерді дағды бойынша дұрыс жазып, тез оқуға
көмектеседі.
Қазақ жазуының ең бірінші орфографиялық ережелер жинағы 1914 жылы ғана
жарық көрген. Бұған дейін қазақ халқы араб әліпбиін пайдаланып жүргенімен,
қазақ тіліндегі сөздің қалай білдіретін сөздер жиынтығы болмаған. 1911
жылдан бастап, баспа бетінде қазақ жазуын жүйеге келтіру, сөздердің дұрыс
жазылуын айқындау жайында пікір-талас болып, ол қазақ тілі орфографиясын
жасауға әкелді. Сөйтіп, 1914 жылғы қазақ тілі орфографиясы пайда болды. Бұл
орфография ережелері 1924 жылы толықтырылды, кейбір ережелер өзгеріссіз
қалды. Бұл ережелер 1926 жылға дейін қолданылды, 1929 жылдан 1940 жылға
дейін латын әліпбиіне көшумен байланысты қабылданған қазақ тілі
орфографиясы қолданылды.
Қазақ тілінің қазіргі орфографиясының алғашқы нұсқасы 1940 жылы орыс
графикасына көшумен байланысты: дәлірек айтсақ 1940 жылы 10 қазанда ҚазССР
жоғарғы советінің Ү сессиясы қазіргі қазақ орфографиясын бекітті.
Қазіргі қазақ орфографиясы қабылданғаннан бері екі рет 1957, 1983 жылы
ресми өзгерістер енгізілді. Атап айтқанда:
1. ый дыбыстарының тіркестері сөз ішінде кездескенде, олар и
әрпімен ғана белгіленеді. Мысалы, қыйын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz