Етістіктің жақ категориясы
ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ККТМ 3221 Қазіргі қазақ тілі морфологиясы пәні бойынша
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
(6В01701 – Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау, 6В01704 – Қазақ
тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау
білім беру бағдарламасының студенттері үшін)
ШЫМКЕНТ
Қайырбекова Ұ.Ж.
Қазіргі қазақ тілі морфологиясы пәні бойынша 6В01701 – Қазақ тілі мен
әдебиеті мұғалімін даярлау, 6В01704 – Қазақ тілінде оқытпайтын
мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау білім беру
бағдарламасының студенттеріне өзіндік жұмыстарды орындауға арналған
әдістемелік нұсқау. - Шымкент, 2022 ж. -67 бет.
Пiкiр жазғандар:
Байғұтова Д.Н. - филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Танабаев Ғ.Ө. - филология ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы
Бұл әдістемелік нұсқау 6В01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау
білім беру бағдарламасы бойынша оқып жүрген студенттерге Қазіргі қазақ
тілі морфологиясы пәнінен жүргізілетін лекция, практикалық, ОСӨЖ, СӨЖ
сабақтары бойынша орындалатын тапсырмаларға басшылық жасайтын құрал ретiнде
ұсынылып отыр.
Қайырбекова Ұ.Ж., 2022 ж.
© Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, 2022
ж.
Алғысөз
Қазіргі қазақ тілі жоғарғы оқу орындарында көптен оқытылып келе
жатқан міндетті пән. Ал Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы пәні зерттеу
нысаны анықталған, өзге пәндерден ара-жігі ажыратылған, зерттеу тәсілдері
белгіленген курс болып табылады және филолог маманның кәсіби қызметінің
ерекшелігін, мәнін ашуға көмектеседі, оқыту үдерісінде алған білімін
байқататын негізгі қолданыс салаларына қажетті пән, жоғары біліктілікті,
сонымен қатар бәсекеге қабілетті маман ретінде қалыптасуына ықпалын
тигізеді.
Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы курсы қазақ тіліндегі
грамматикалық мағыналардың жасалу жолдары мен амал-тәсілдерін,
грамматикалық формаларды, грамматикалық категорияларды, сөздердің
морфологиялық құрылымын, сөз формаларының жасалу тәсілдерін, сөздердің
грамматикалық сипаттарына қарай грамматикалық топтарға, сөз таптарына
бөлінуін зерттеу, түсіндіру арқылы қазақ тілі грамматикасының ұғымдық-
категориялық аппаратын студенттердің меңгеруіне, сапалы білімнің және
игеріп жатқан мамандығы туралы түсінігінің қалыптасуына ыңғайлы етіп
құрастырылған, болашақ маманның кәсіби қызметіне деген жауапкершілігін
қалыптастырады. Пәнді оқу кезінде студент:
- гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі морфологиялық лингвистика-сының
рөлі мен орнын көрсететін, морфологияның қазақ тілі өзге салаларынан
айрықшалайтын терминдер мен ұғымдарды ажыратуы тиіс
- оқу үдерісінде алған білімін қазақтың ғылыми тілінде еркін баяндап
бере білуі керек;
- лингвистикалық морфологияның теориялық мәселелерін және өз ойын
еркін жеткізе алуды білуі тиіс;
- морфологиялық лингвистикасының терминдері мен ұғымдарын талдауды
меңгеруі қажет;
- алған білімін тәжіриебе жүзінде іске асыруды, еркін оқып, түсінуді
меңгеруі қажет;
- лингвистикалық ұғымдар мен терминдерді, морфологияның универсалды
ұғымдары мен заңдылықтарын меңгеруі тиіс.
ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№1 лекция.
Тақырыбы: Грамматика және оның салалары
Қаралатын мәселелер:
1. Грамматика және оның салалары жайлы түсінік.
2. Морфологияның зерттеу нысаны, оның синтаксиспен байланысы.
3. Синтаксистің зерттеу нысаны
4. Грамматиканың зерттелу тарихы.
Қысқаша мазмұны: Грамматика - грек тілінің gramm ( жазу, жазу өнері)
деген сөзі. Қазір грамматика - лингвистиканың негізгі терминінің бірі,
тілдің грамматикалық құрылысын зерттейтін дербес саласы. Бір тілдегі
грамматика-лық мағына мен сол мағынаның берілу амал-тәсілдері - сол тілдің
грамма-тикалық құрылысы деп те аталады. Ал ондай амал-тәсілдер тілдегі жеке-
жеке сөздердің басын қосып біріктіріп, бір-бірімен байланыстырады. Соның
нәтижесінде айтылмақшы ой-пікір мағыналы сипатқа ие болады. Екінші сөзбен
айтсақ, тіл атаулының негізгі коммуникативтік функциясы, яғни тілдің қарым-
қатынас, пікір алысу, адамдардың бір-бірімен өзара түсінісу құралы болу
қызметі, сол тілдің грамматикалық құрылысы арқылы атқары-лады. Бұдан
шығатын қорытынды: грамматика - тілдің негізгі функциясын, қарым-қатынас
құралы болу функциясын, жүзеге асыру жолдары мен амал-тәсілдері туралы
ілім. Грамматиканың негізгі объектісі - тілдің сөзжасамдық, морфологиялық
және синтаксистік жүйесі; оның ішінде грамматикалық форма, грамматикалық
мағына, грамматикалық категория, бір тілдегі грамма- тикалық формалардың
көріну амалдары менсол арқылы айтылмақшы мағыналардың берілу тәсілдері,
олардың байланысу, тіркесу жолдары мен типтері. Осыған орай грамматика
үлкен-үлкен 3 салаға бөлінеді: сөзжасам, морфология, синтаксис. Сөзжасам-
тілдегі сөздердің жасалу процесін зерттейтін грамматиканың бір саласы.
Морфология- гректің morphe (форма) деген сөзінен алынған термин.
Морфология- тілдің морфологиялық категориялары жөнінде ілім. Дәлірек
айтсақ, морфология-белгілі бір тілге тән сөздердің грамматикалық
категориялары мен сөз формалары , грамматикалық категориялардың жиынтығы
мен жүйесі.
Синтаксис –гректің syntaxis ( құрастыру, түзу) деген сөзінен алынған
термин. Синтаксис тілдегі сөздерді байланыстырып сөйлеу құрылысын
зерттейді. Синтаксис- сөйлеудегі негізгі единицаларды, яғни сөз тіркестері
мен сөйлемді зерттейтін ілім. Өзінің объектілеріне орай синтаксис бірнеше
салаға бөлінеді: сөз және оның формалары синтаксисі, сөз тіркесі
синтаксисі, сөйлем синтаксисі, мәтін синтаксисі. Синтаксистің негізгі
нысаны-синтаксистік құрылымдар. Синтаксистік құрылым дегеніміз - бір
бірімен грамматика ережелері бойынша байланысқа түскен сөздер тобы мен сөз
тіркестері немесе сөйлемдер тұтастығы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
6. Оразов М., Етістік А. 2001
№2 лекция.
Тақырыбы: Сөздің грамматикалық мағынасы
1. Қаралатын мәселелер:
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық мағынасы.
3. Грамматикалық мағынаның жалғаулар арқылы берілуі.
4. Нольдік қосымша арқылы берілетін грамматикалық мағына.
5. Грамматикалық мағынаның жұрнақтар арқылы берілуі.
6. Грамматикалық мағынаның көмекшілер арқылы берілуі.
Қысқаша мазмұны:
Грамматикалық мағына мен грамма тикалық форма, ол екеуінің жиын т
ығынан құралатын грамматикалық ка тегорияның негізгі грамматикалықұғ ымдар
қатарына жататындығы. Грамматикалық категорияның морфология-лық сипаты
жағынан лексика-грамматикалық және таза грамматикалық бо-лып бөлінетін дігі
жайында. Ғылымда сөз атаулының атауыш сөздер , көмекші
сөздер, одағай сөздер деп бөлінет індігі. Қазақ тіліндегі сөздерді г раммат
икалық топтарға профессор А.Ысқақов анықтаған семантикалық, морфология-
лық, синтаксистік үш негізгі белгі, ұстаным негізге алынатындығы.
Грамматикалық мағынаны білдірудің ең бірінші тәсілі – семантикалық
тәсіл. Ол – сөздің лексикалық мағынасының абстракцияланып, жалпылануы
арқылы іске асады. Сөйтіп, жалпы грамматикалық мағына пайда болады. Екінші
– синтетикалық тәсіл. Грамматикалық мағынаның синтетикалық тәсіл арқылы
берілуінің тіл білімінде бірнеше жолы бар. Олар: қосымша қосылу жолы, яғни
грамматикалық тұлғалардың ( формалардың) үстелуі арқылы грамматикалық
мағынаның берілуі, префикс қосылу жолы, яғни сөзге префикс қосылу арқылы
грамматикалық мағынаның берілуі; ішкі флексия жолы, яғни сөздің ішкі
кейбір дыбыстарының өзгеруі, алмасуы, қосылуы арқылы грамматикалық
мағынаның берілуі; екпін арқылы, яғни екпіннің өзгеруімен грамматикалық
мағынаның берілуі, супплетивті жол, яғни грамматикалық мағынаның жеке-жеке
сөздер арқылы берілуі. Үшінші аналитикалық тәсіл. Аналитикалық тәсілдің
бірнеше түрі , жолы бар. Олар: негізгі сөздердің тіркесуі арқылы
грамматикалық мағынаның берілуі (мысалы, алтын сағат, темір күрек, ағаш үй,
шәкірт бала сияқты тіркестерде алғашқы зат атаулары алтын, темір, ағаш,
шәкірт екінші зат атауын білдіретін сөздермен тіркесу арқылы заттық
мағынада емес, қатыстық-сындық мәнде қолданылған) негізгі сөз бен көмекші
сөздің ( көмекші етістік, шылау, т.б) тіркесуі арқылы грамматикалық
мағынаның берілуі, сөздердің қосарлануы арқылы грамматикалық мағынаның
берілуі, сөздердің орын тәртібі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі,
дауыс ырғағы, интонация арқылы грамматикалық мағынаның берілуі. Сондай-ақ
аралас тәсілдер де болуы мүмкін яғни грамматикалық мағынаның берілуінде бір
емес, бірнеше тәсілдің элементі болуы мүмкін.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
№3 лекция.
Тақырыбы: Сөздің грамматикалық формасы және грамматикалық категория
Қаралатын мәселелер:
1. Граматикалық форма жайлы түсінік.
2. Грамматикалық форма мен грамматикалық мағынаның байланысы.
3. Грамматикалық формаға тән белгілер.
4. Грамматикалық категорияның анықтамасы, белгілері, шарттары.
5. Грамматикалық категориялардың мағыналық құрамы, көрсеткіштері, жасалу
әдістері.
6. Грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатыстылығы.
Грамматикалық категориялардың әмбебаптық қасиеті.
Қысқаша мазмұны: таптарының форма жағынан түрлену мүмкіндіктері.
Грамматикалық мағына берудің тәсілдері: қосымша морфема, көмекші сөз,
сөздердің орын тәртібі, қосарлану, нөлдік форма, интонация. Қосымшалардың
жіктелуі. Қосымшалардың деривативтік және релятивтік тұрғыдан жіктелуі.
Қосымшалардың мағыналық және тарихи жақтан бір-бірінен ерекшеленуі.
Грамматикалық категория грамматикалық сипаты жағынан, жасалу жолы
мен тұлғалық жүйесі жағынан біркелкі емес. Қайткен күнде де грамматикалық
категориялар белгілі грамматикалық топтағы сөздердің тұлғану, түрлену
жүйесімен, соған лайық олардың грамматикалық мәнімен, сөйлеу процесінде сол
сөздердің атқаратын қызметімен, басқа сөздермен қарым-қатынасымен
байланысты болғандықтан да, грамматикалық категорияларды тілдік деңгейге
қатысты шартты түрде морфологиялық категория және синтаксистік категория
деп бөлуге де болады. Сондай-ақ морфологиялық категорияларды сөз
түрлендіруі мәнді морфологиялық категориялар және топтау я жіктеу мәнді
морфологиялық категориялар деп те бөлу дәстүрі бар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
№4 лекция.
Тақырыбы: Сөз таптары
Қаралатын мәселелер:
1. Тілдегі сөздерді топтастыру мәселелері.
2. Сөздер тобына тән ерекшеліктер.
3. А.Ысқақов анықтаған сөздерді топтастыру принциптері.
4. Қазақ тіліндегі негізгі сөз таптары.
Қысқаша мазмұны: Сөз таптары және олардың жіктелуі. Сөз таптарының
формалану мүмкіндіктері. Сөз таптары және олардың морфологиялық құрамы,
топтастырудағы мағыналық ерекшеліктері, морфологиялық белгілері мен
синтаксистік қызметтері. Қазақ тіліндегі сөздерді семантика-морфологиялық
белгілеріне қарай атауыш, көмекші, одағай сөздер деп топтастыру. Сөздерді
топтастыруда олардың мағыналық ерекшеліктері, морфологиялық белгілері мен
синтаксистік қызметтері ескерілетіні. Сөздердің іштей бір категориядан
екінші категорияға ауысу құбылыстары: заттану (субстантивтену), сындану
(адъективтену), есімдену немесе есімдікке айналу (прономиналдану),
үстеулену (адвербиалдану), етістіктену (вербалдану). Қазіргі қазақ
тіліндегі сөз таптары, олардың зерттелуі, қиындықтары.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
№5 лекция.
Тақырыбы: Сөздің морфологиялық құрылымы
Қаралатын мәселелер:
1. Негізгі морфема, оған тән белгілер.
2. Қосымша морфема, оның түрлері.
3. Көмекші морфеманың қызметін атқаратын көмекші сөздер.
Қысқаша мазмұны: Негізгі морфема дер әрі қарай бөлшетеуге
келмейтін лексикалық мағынасы бар морфема аталады. Мысалы, жел, дала, ауа,
тау, тас т.б. Қазіргі тілдің даму сатысында бқл морфемалар осы құрамда
лексикалық мағынаны білдіреді, әрі қарай бөлшектесе мағына бермейді,
сондықтан бөлшектенбейді.
Көмекші морфема деп өздігінен жеке қолданылмайтын, сөйлемде сөздің
құрамында ғана қолданылып, оған түрлі грамматикалық мағына үстейтін
морфемалар аталады. Көмекші морфемалар әр түрлі: 1) қосымшалар; 2) көмекші
сөздер.
Көмекші морфеманың өосымша түрі сөздің дыбыстық құрамына кіріп, яғни
сөзбен бірге жазылып, оған түрлі мағына қосады. Осымен байланысты көмекші
морфеманың өосымша түрі екіге бөлінеді: 1) грамматикалық мағыналы
қосымшалар; 2) сөзжасамдық қосымшалар.
Грамматикалық мағыналы қосымшалар деп грамматикалық категориялардың
мағынасын білдіретін, грамматикалық категориялардың көрсеткіші саналатын
қосымшалар аталады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Шалқарова Г.И., Сатыбаева А.Т. Салыстырмалы грамматика. Алматы, 2012.
6. Ысқақова, Ш.Қ. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Текст]: оқу-әдіст.
құрал ҚМПИ.- Қостанай: ҚМПИ, 2015.- 122 б.
7. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№6 лекция.
Тақырыбы: Зат есім.
Қаралатын мәселелер:
1. Зат есім жайлы түсінік.
2. Зат есімнің мағыналық сипаты.
3. Деректі, дерексіз мағыналы зат есімдер
4. Зат есімнің жалпы, жалқы мағынасы.
5. Адамзат есімдері және ғаламзат есімдері.
Қысқаша мазмұны: Қазақ тілінде зат есімдер кім? не? сұрақтарына жауап
беруіне байланысты үлкен екі топқа бөлінеді. Зат есімдердің осылай екі
топқа бөлінуі басқа тілдердің зат есімдерінен өзіндік ерекшелігі болып
табылады. Осымен байланысты А.Ысқақов персондық және бейперсондық деген
атаулар енгізді, яғни персондық зат есімдерге кім? деген грамматикалық
сұраққа жауап беретін сөздер, ал бейперсондық зат есімдерге не? деген
сұраққа жауап беретін сөздерді жатқызды. Ғалым бұл терминдерді "Қазіргі
қазақ тілі оқулығының 1974 жылғы басылымында адамзат есімдері мен ғаламзат
есімдері деп өзгертті. Сондай- ақ кім? деген грамматикалық сұрауға жауап
беретін зат есімдерді өз ішінде тағы да бірнеше мағыналық топтарға бөліп
көрсетті:
а) адамға тән атаулар: бөпе, бала, ұл, қыз т.б. ә) туыс атаулары: аға,
іні, нағашы, жиен т.б.
б) іс-әрекетпен кәсіп-мамандық иелерінің атаулары: студент, оқытушы,
дәрігер, заңгер т.б.
в) әр алуан қызмет баптары мен лауазым атаулары: ректор, әкім, директор
т.б.
г) кісі атаулары: Арман, Дәурен, Әлия, Раушан т.б.
Проф. А.Ысқақов не? деген грамматикалық сұрау, әдетте адамнан өзге барлық
жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің атауларына қойылады дей
келіп, оларды-деректі я дерексіз заттар мен заттық ұғымдардың атаулары,
өсімдік атаулары, ас пен ішімдік атаулары, хайуанаттардың, аң мен құстың
атаулары, балық аттары, құрт-кұмырсқа, бақа-шаян аттары, мекен, қопсы,
құрал-жабдық атаулары секілді бірнеше түрлерге бөлген.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Шалқарова Г.И., Сатыбаева А.Т. Салыстырмалы грамматика. Алматы, 2012.
6. Ысқақова, Ш.Қ. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Текст]: оқу-әдіст.
құрал ҚМПИ.- Қостанай: ҚМПИ, 2015.- 122 б.
7. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№7 лекция.
Тақырыбы: Көмекші есімдер
Қаралатын мәселелер:
1. Көмекші есімдердің жалпы сипаты
2. Көмекші есімдердің ішкі мағыналық құрамы
3. Көмекші есімдердің түрлену қабілеті
4. Көмекші есімдердің түп төркіні жайлы ғалымдардың пікірі
5. Көмекші сөздердің кейде дербес қолданылуы.
Қысқаша мазмұны: Көмекшi есiмдердiң лексикалық мағыналары бiрде
бүтiндей сақталып, бiрде солғындап, өзге сөздермен тiркесу ерекшелiктерiне
қарай, синтаксистiк жағынан кейде жеке-дара мүше есебiнде, кейде күрделi
мүшенiң құрамындағы дәнекер элемент есебiнде қолданылып, морфологиялық
жағынан зат есiмдерше түрленетiн жәрдемшi сөздерге айналады.
Көмекшi сөздердiң атаушы сөздерден өзгешелiгi көмекшi есiмдер бiр
затқа қатысы жөнiнен белгiленетiн кеңiстiктi, мекендi өзектiң бойы атайды.
Сондықтан бұлардың мағынасы басқа бiр атаушы сөзге телiнiп жұмсалғанда ғана
айқын танылады. Атаушы сөз бен көмекшi есiм қосылып конкреттi мекен
жөнiнде бiр ұғым бередi. Көмекшi сөздердiң мағынасындағы, жұмсалуындағы
бұл ерекшелiк осы сөздердiң морфологиялық дербестiгiне де әсер еткен.
Көмекшi сөздердiң көпшiлiгi түбiр күйiнде жеке жұмсала алмайды. Бiрқатар
көмекшi есiмдер алды, арты, асты, үстi өзiнiң бастапқы түбiрiнен адасып,
тек тәуелдеулi формада ғана ұшырайды.
Судың беті, таудың басы, таудың бауыры, таудың етегі деген
тіркестерде қолданылып тұрған беті, басы, бауыры, етегі деген сөздерде
нақтылы, дербес лексикалық мағына жоқ, бірақ олар мүлде мағынасыз да емес.
Мұның барлығы таудың бір бөлшегі деген мағынаны білдіріп тұр. Екінші сөзбен
айтқанда, таудың басы дегенде таудың көпке қараған ең жоғарғы жағын, таудың
етегі дегенде таудың жазықтықпен ұштасқан бөлшегін айқын танимыз. Бірақ сол
мағынаны басы, етегі сөзі жеке тұрғанда бере алмайды. Көмекші сөздерді
осындай мағыналарына қарай төмендегіше топтастыруға болады:
1. Түбі, шеті, жаны, маңы, төңірегі дегендер мекендік мағына береді.
Мысалы, жартастың түбі, ауылдың шеті, ауылдың маңы т.б.
2. Алды, үсті, беті, бойы дегендер мекендік мағынамен қатар жазықтықты,
созылыңқылықты білдіерді. Мысалы, үйдің алды, үйдің арты, өзеннің
бойы, дөңнің беті, сырдың бойы т.б.
3. Арасы, ортасы дегендер аралық мекенді білдіреді Мысалы, екі ауылдың
арасы, көп кісінің ортасы т.б.
Іші шеңбердегі мекенді білдіреді. Мысалы, әйелдердің ішінде отыр.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Салқынбай А., Қазіргі қазақ тілі Алматы, 2013
6. Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі ( Морфология) Алматы, 1991
7. Шалқарова Г.И., Сатыбаева А.Т. Салыстырмалы грамматика. Алматы, 2012.
№8 лекция.
Тақырыбы: Зат есімнің құрылымы
Қаралатын мәселелер:
1. Зат есімдердің жалаң және күрделі болып бөлінуі
2. Негізгі және туынды түбір зат есімдер
3. Күрделі зат есімдердің жасалу жолдары
Қысқаша мазмұны: Зат есiм құрылымына қарай жалаң (дара) және күрделi
болып екiге бөлiнедi. Жалаң зат есiмдер:
1. Түбiр зат есiмдер
2. Туынды түбiр зат есiмдер болып екіге бөлінеді.
Түбiр зат есiмдер деп –сөздiң морфемаларға бөлшектенбейтiн, тек бiр
ғана түбiр морфема (сөз) ретiнде қабылданатын заттық атауларын айтады.
Мысалы, тау, тас, адам, ағаш, мектеп, бала, гүл, кiтап, теңiз, жер, аспан,
тамақ, ауа т.б.
Туынды түбiр зат есiмдер деп – түбiр морфема мен қосымша морфемаға
бөлшектенетiн, яғни түбiр сөзге сөзжасамдық жұрнақ жалғану арқылы кейiннен
жасалған жаңа заттық ұғымдарды айтады. Мысалы, мал-шы, киiм, ег-iн, тұз-
дық, кiсi-лiк т.б.
Күрделi зат есiмдерге – кемiнде екi не одан да көп дербес мағыналы
түбiр морфемалардан құралған сөздер жатады. Ондай зат есiмдер қазақ тiлiнде
мыналар:
1.Бiрiккен зат есiмдер
2.Қосарланған зат есiмдер
3.Тiркескен (құрама) зат есiмдер
4.Қысқарған зат есiмдер.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Салқынбай А., Қазіргі қазақ тілі Алматы, 2013
6. Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі ( Морфология) Алматы, 1991
7. Ысқақова, Ш.Қ. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Текст]: оқу-әдіст.
құрал ҚМПИ.- Қостанай: ҚМПИ, 2015.- 122 б.
8. ОразовМ., Етістік А. 2001
№9 лекция.
Тақырыбы: Зат есімнің көптік категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Зат есімнің жекелік және көптік категориясы
2. Көптік мағынының нольдің форма арқылы берілуі
3. Зат есімінің көптік мағынасы мен нақтылы көптік мағынасының айырмасы
4. Көптік мағынаның берілу жолдары мен қолданылу ерекшеліктері.
Қысқаша мазмұны: Зат есiм құрылымына қарай жалаң (дара) және күрделi
болып екiге бөлiнедi. Жалаң зат есiмдер:
1. Түбiр зат есiмдер
2. Туынды түбiр зат есiмдер болып екіге бөлінеді.
Түбiр зат есiмдер деп –сөздiң морфемаларға бөлшектенбейтiн, тек бiр
ғана түбiр морфема (сөз) ретiнде қабылданатын заттық атауларын айтады.
Мысалы, тау, тас, адам, ағаш, мектеп, бала, гүл, кiтап, теңiз, жер, аспан,
тамақ, ауа т.б.
Туынды түбiр зат есiмдер деп – түбiр морфема мен қосымша морфемаға
бөлшектенетiн, яғни түбiр сөзге сөзжасамдық жұрнақ жалғану арқылы кейiннен
жасалған жаңа заттық ұғымдарды айтады. Мысалы, мал-шы, киiм, ег-iн, тұз-
дық, кiсi-лiк т.б.
Күрделi зат есiмдерге – кемiнде екi не одан да көп дербес мағыналы
түбiр морфемалардан құралған сөздер жатады. Ондай зат есiмдер қазақ тiлiнде
мыналар:
1.Бiрiккен зат есiмдер
2.Қосарланған зат есiмдер
3.Тiркескен (құрама) зат есiмдер
4.Қысқарған зат есiмдер.
Бiрiккен зат есiмдерге дербес мағыналы екi түбiр морфемадан бiрiгу
арқылы жасалған зат есiмдер жатады. Мысалы, бәйтерек, белбау, қайнаға,
ағайын, қолбасы, қолқанат. Бiрiккен зат есiмнiң тұтаса біріккен және
кіріге біріккен деген екi түрi бар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№10 лекция.
Тақырыбы: Зат есімнің тәуелдік және септік категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Тәуелдік катгориясының берілу жолдары
2. Тәуелдік жалғаулы сөздің қолданылу ерекшеліктері
3. Тәуелдік жалғаулы сөздің ілік септіктегі сөзбен тіркесте қолданылуы
4. Тәуелдік мағынаның жұрнақ арқылы берілуі
5. Септік категориясының септік жалғаулары арқылы берілуі
6. Сөздердің септелу түрі
7. Септік жалғауларының мағыналары мен синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Тәуелдік жалғау. Тәуелдеу категориясы, тарихы,
зерттелуі және тәуелдік жалғау. Тәуелдеу категориясының жасалу жолдары:
морфологиялық, синтаксистік, аралас –нікі формасы. Оңаша, ортақ тәуелдеу
және олардың мағыналық ерекшеліктері. Тәуелді форманың ілік септігіндегі
сөзбен тіркесіп изафеттік құрылыс жасауы, І,ІІ жақта ілік септігі
жалғауынсыз қолданылуының себебі. ІІІ жақтың қолданылу ерекшелігі,
мағынасындағы айырмашылықтар. Тәуелдік жалғаудың эмоционалды- экспрессивті
және синтаксистік қызметі. Септік жалғаулары, тарихы, зерттелуі. Септеудің
екі түрі: жай және тәуелді септеу, оларға тән ерекшеліктер. Септік
жалғауларының көп вариантты болуының себебі. Атау септігі, сұраулары,
синтаксистік қызметі, сөздерді байланыстыруы: матасу, изафеттік форма. Атау
септігінің негізгі, белгісіздік септік аталуының себептері. Атау формалы
сөзге тіркесіп қолданылатын шылаулар. Атау септігінің грамматикалық нөлдік
тұлға жасауға қатысы. Ілік септік, мағынасы, сұраулары, жалғаулары,
синтаксистік қызметі. Ілік септігінің жалғаулы және жалғаусыз қолданылуының
себебі. Барыс септігі, оның мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік
қызметі. Барыс жалғауының жасырын түрде келуінің себебі. Жатыс септігі және
оның мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік қызметі. Шығыс септік
және оның мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік қызметі. -нда, -нде
жалғауының құрамындағы н дыбысының тарихы. Көмектес септік және оның
мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік қызметі. Көмектес септігінің
пайда болуының тарихы. Көмектес септігінің жалғауының тек жіңішке вариантта
ғана ұшырасуының себебі. Барыс, жатыс, шығыс септіктерінің көлемдік,
кеңістік септіктері деп аталуының себебі. Осы септіктерге тән ортақ
ерекшеліктер: синтаксистік қызметтері, олардың пысықтауыш жасауға қатысы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№11 лекция. Зат есімнің жіктелуі
Тақырыбы:
Қаралатын мәселелер:
1. Жіктік жалғауы арқылы түрлене алатын зат есімдер тобы
2. Жіктік жалғаулы зат есімнің синтаксистік қызметі
3. Зат есімнің жіктелу ерекшелігі
Қысқаша мазмұны: Жіктік жалғау, зерттелуі, тарихы, оның мағынасы,
жалғаулары, синтаксистік қызметі. Жіктік жалғауының ықшам түрлерінің пайда
болуы себептері. Жіктік жалғауының болымсыз түрі және жіктік жалғауының
қолданылмайтын жағдайлары, өзге жалғаулармен қабаттасып келуі.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№12 лекция.
Тақырыбы: Сын есім
Қаралатын мәселелер:
1. Сын есімнің жалпы сипаттамасы
2. Сын есімнің мағыналық топтары:
а) Сапалық сын есімдерді зат есімдерден, үстеулерден ажырату тәсілдері
ә) Қатыстық сын есімдер
Сын есімдердің құрылымына қарай түрлері
Қысқаша мазмұны: Сын есім. Сын есімнің семантикалық мағынасы,
морфологиялық сипаты, синтаксистік қызметі. Сын есімдерді зат есімдерден,
үстеулерден ажырату тәсілдері, категориялық белгілер. Сын есімнің
семантикасы сапалық және қатыстық болып бөлінуі, олардың тұлғалық және
мағыналық ерекшеліктері. Сын есімнің морфологиялық құрамы, жалаң және
күрделі, негізгі және туынды сын есімдер. Сын есімдердің морфологиялық
(синтетикалық), синтаксистік (аналитикалық), морфологиялық-синтаксистік
тәсілдермен жасалуы. Есімдерден сын есім тудыратын өнімді (-қы,-лы,-сыз,-
шыл,-мпаз, -қой,-қор, т.б.) жұрнақтар. Етістіктерден сын есім тудыратын
өнімді (-қ, -ынқы, -ынды, -малы, -қыш, -ымды, -улы, -қақ, -ма, т.б.) және
өнімсіз (-ыс, -мыс, -ымтал, -қы, -ыр, -у, -аған, -ын, -қалақ, -алақ, анақ,
-ғылықты, -мсақ, т.б.) жұрнақтар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№13 лекция.
Тақырыбы: Сын есімнің шырай категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Шырай категориясы, оған тән белгілер
2. Шырай катгориясының мағыналық құрамы
3. Шырай түрлері
4. Сын есімнің заттану процесі
5. Сын есімнің синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Шырай категориясы, мағынасы, формасы. Шырай тудыратын
жұрнақтар (-ғыл, -ғыш, -ілдір, -қан, -ақ, -шыл, -ша, т.б.), олардың
мағыналық, қолданыстық ерекшеліктері. Шырай түрлері мен жасалу жолдары. Жай
шырай формасы – негізгі форма. Салыстырмалы шырайдың мағынасы мен
жұрнақтары (-рақ, -лау, -қыл, -тым, -шыл, -қай, -аң). Күшейтпелі шырай,
мағынасы, күшейткіш буынның қабаттасуы арқылы жасалуы. Асырмалы шырай,
мағынасы, күшейткіш үстеулермен (аса, тым, тіпті, ең, т.б.) тіркесуі арқылы
жасалуы. Сын есімнің синтаксистік қызметі, зерттелу тарихы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№14 лекция.
Тақырыбы: Сан есім
Қаралатын мәселелер:
1. Сан есім жайлы түсінік
2. Сан есім сөздердің өзіндік ерекшеліктері.
3. Сан есімнің құрылымы:дара, күрделі сан есімдер
Қысқаша мазмұны: Сан есім. Лексика-грамматикалық сипаты. Дара, күрделі
сан есімдер. Күрделі сан есімдердің жасалуы. Сан есімдердің семантика-
морфологиялық топтары. Есептік сан есім. Бір сөзінің ерекшеліктері. Реттік,
жинақтық, топтық, болжалдық, бөлшектік сан есімдер, мағыналары, жасалуы,
жалғаулармен түрленуі, синтаксистік қызметтері. Сан есімнің зерттелуі
жайында. Есімдіктің сипаттары, басты белгілері. Оның басқа сөз таптарының
орнына қолданылуы, мағыналық топтары: жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік,
белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері. Бұлардың мағыналық, түрлену
ерекшеліктері, синтаксистік қызметтері. Есімдіктердің зерттелу тарихы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№15 лекция.
Тақырыбы: Сан есімнің мағыналық топтары және синтаксистік қызметі
Қаралатын мәселелер:
1. Сан есімнің мағыналық топтары
2. Сан есімдердің жасалу жолдары
3. Сан есімдердің қолданылу ерекшеліктері
4. Сан есімдердің синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Сан есімдер құрамына қарай дара және күрделі болып
екіге бөлінеді. Тілімізде дара сандар көп емес, барлығы жиырма шақгы- бір,
екі, үш, төрт, бес, алты, жөті, сегіз, тогыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу,
алпыс, жетпіс, сексөн, тоқсан, жүз, мың.
Күрделі сан есімдерге Ә. Хасенов екі немесе бірнеше дара саннан құралған
сан есімдер, -деген анықгама берген. Мысалы, Қазақстан жерінде
сүтқоректілердің жүз елу алты, құстардың төрт жүз жетпіс төрт, балықгыңжүз
қырық түрі бар (оқулықган). Осы сөйлемдегі сан есімдер екі, үш, төрт сан
атауынан құралған.
Грамматикапарда дара сан есімдер іштей негізгі және туынды болып екіге
бөледі. Негізгі дара сан есімдерге морфемалық бөлшектерге бөлінбейтін
сөздер жатқызылады. Мысалы, бір, екі, бес, жеті, сегзт.б. Ал туынды сан
есімдер әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жасалады. Мысалы, бірер, бірінші,
үшеу, төртеу т.б.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№16 лекция.
Тақырыбы: Есімдік
Қаралатын мәселелер:
1. Есімдік, оғын тән белгілер.
2. Есімдіктердің түрленуі
3. Есімдіктің мағыналық топтары: жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік,
белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері.
4. Есімдіктің синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Есімдіктің сипаттары, басты белгілері. Оның басқа сөз
таптарының орнына қолданылуы, мағыналық топтары: жіктеу, сілтеу, сұрау,
өздік, белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері. Бұлардың мағыналық,
түрлену ерекшеліктері, синтаксистік қызметтері. Есімдіктердің зерттелу
тарихы. Есімдіктердің лексика-семантикалық топтары.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№17 лекция.
Тақырыбы: Етістік
Қаралатын мәселелер:
1. Етістіктің жалпы сипаты
2. Етістіктің лексика-семантикалық сипаты
3. Етістіктің морфемдік құрамы: негізгі және туынды түбір етістіктер
Қысқаша мазмұны: Етістік. Етістіктің зерттелуі. Етістіктің лексика-
семантикалық және морфологиялық сипаты. 52 Жалаң етістіктер. Негізгі түбір
етістіктер. Туынды түбір етістіктердің семантикалық және морфологиялық
құрылымы. Есімдерден етістік жасайтын жұрнақтар:-ла, -лан, -лас, -лат, -а,
-ай, -қар, -ар,-ал, -ық, -сы, -сын, -сыра, - ырай, т.б. Етістік негізді
етістіктер. Амалдың өту сипатын білдіретін жұрнақтар: -ла, -қыла, -ғышта,
-ымсыра, т.б. Амалдың субъектіге қатысын білдіретін жұрнақтар: -ыс, -тыр,
-қыз, -ыл, -ын,т.б.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. ОразовМ., Етістік А. 2001
№18 лекция.
Тақырыбы: Күрделі етістіктер
1. Қаралатын мәселелер:
2. Дара, күрделі етістіктер
3. Күрделі етістіктер жүйесі
4. Тең компонент күрделі етістік, құрамды етістік, аналитикалық формалы
етістік
5. Негізгі және көмекші етістіктер
6. Көмекші етістіктердің түрлері
7. Аналитикалық форманттар, олардың мағыналары, құрылымы
Қысқаша мазмұны: Күрделі етістіктер, түрлері. Күрделі етістіктің
аналитикалық түрі. Аналитикалық форманттар және олардың мағыналары. Көмекші
етістіктердің (бол, ет, қыл, жазда, де, т.б.) қызметі. Күрделі етістіктер,
түрлері: күрделі құранды етістік, құрама күрделі етістік, саралама
(аналитикалық) етістер, суреттемелі етістіктер. Жетекші етістік пен көмекші
етістіктің арақатынасы, байланысу жолдары. Көмекші етістіктер және
аналитикалық форма, толымды және толымсыз көмекші етістіктер. Аналитикалық
форманттар және олардың мағыналары. Көмекші етістіктердің (бол, ет, қыл,
жазда, де, т.б.) қызметі. Рай категориясы, мағынасы, түрлері: ашық рай
(индикатив), неғайбыл рай (ирреальды), бұйрық рай (императив), қалау рай,
шартты рай, олардың мағыналық және формалық ерекшеліктері. Шақ категориясы,
белгілері. Шақ түрлері: өткен шақ, осы шақ, келер шақ.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. ОразовМ., Етістік А. 2001
№19 лекция.
Тақырыбы: Етістіктің лексика-грамматикалық және грамматикалық категориялары
Қаралатын мәселелер:
1. Салттылық және сабақтылық категориясы
2. Етістіктің болымды-болымсыздық категориясы
Қысқаша мазмұны: Етістіктің грамматикалық формасы. Қимыл атауы,
мағынасы, жасалуы, синтаксистік қызметі, зат есім мен сын есімге айналуы.
Салт және сабақты етістіктер. Сабақты етістіктің салтқа, салт етістіктің
сабақтыға айналу жолдары.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№20 лекция.
Тақырыбы: Етіс категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Етіс түрлері, ол жөніндегі зерттеу еңбектері мен оқулықтардағы ой-
пікірлері
2. Етіс түрлерінің жасалу жолдары.
Қысқаша мазмұны: Етіс категориясы, оған тән сипаттар. Етіс категориясының
грамматикалық форма тудыруға қатысы. Етістердің түрлері: негізгі етіс,
ортақ етіс, өздік етіс, ырықсыз етіс.
Етіс категориясы тілдің грамматикалық жүйесінде көрнекті орын алатын
қимыл, іс-әрекеттің, субьекті мен обьекті арасындағы әртүрлі қатынасын
білдіретін, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы жасалатын етістіктің лексика-
грамматикалық категорияларының бірі. Етіс категориясы субьекті мен
обьектінің өзара әр түрлі қатынаста болуынан, яғни бастауыш пен
толықтауыштың сөйлемдегі қатынасынан пайда болатын категория. Әрі етіс
етістіктің салт, сабақты мағынада жұмсалуымен де байланысты, өйткені етіс
түбір етістіктерге қосымшалардың қосылу арқылы жасалады. Етіс категориясы
қимылдың субьекті мен обьектіге әр түрлі қатынасын көрсететін жұрнақтар
қосылу арқылы, түбір сөздің бастапқы грамматикалық мағынасын өзгертіп,
сөйлем мүшелерін синтаксистік байланысқа түсіреді.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№21 лекция.
Тақырыбы: Қимылдың өту сипаты категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Қимылдың өту сипатының зерттелуі.
2. Қимылдың өту сипаты категориясының семантикалық ерекшеліктері.
3. Қимылдың өту сипаты категориясының грамматикалық ерекшеліктері, берілу
жолдары.
Қысқаша мазмұны: Қимылдың өтусипаты категориясының жалпы мағынасы
қимылдың қалай жасалғандығын суреттеу және қимылдың қандай сатыда екенін
көрсету болыптабылады.
Қимылдың түрліше жасалу ерекшеліктерін білдіретін өзінің арнаулы
көрсеткіштері бар лексика-граматикалық категория қимылдың өту силаты
категориясы деп аталады.
Қазақ тіл білімінде қимылдың өту силаты категориясымен байланысты
семантикалық ерекшеліктер ертерек аңғарылған.
Қазақ тіліндегі басқа категорияларға қарағанда, қимылдың өту сипаты
категориясы-мағынаға бай категория. Ол қимылдың жасалуындағы әртүрлі
ерекшеліктерді білдіреді. Бірақ бұл оның жалпы мағынасы жоқ, түрлі
мағыналардан тұрады деген сөз емес. Біріне - бірі байланыспайтын, әр түрлі
мағыналарды білдірсе, оны бір категория деп тануға болмайды. Бұл
категорияның жалпы мағынасы бар, ол мағына- қимылдың жасалуының
сипаттамасы. Ал оның ішкі мағыналарының бәрі де қимылдың қалай жасалғанын
және қимылдың қандай дәрежеде екенін көрсетеді.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№22 лекция.
Тақырыбы: Есімше
Қаралатын мәселелер:
1. Есімше, оның есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері
2. Есімшелердің етістікке жақын белгілері
3. Есімшенің түрлері
Қысқаша мазмұны: Етістіктің функциялық формаларының бірі - есімше. Есімше
мағынасы жағынан етістіктерше болымды және болымсыз, салт-сабақты болып
бөлініп, жақтық, шақтық мағынаны аңғартады. Бірақ түрленгенде есімдерше
көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сөйлемде
атрибуттық және предикаттық мағынаға ие болады да, әрі етістік, әрі сын
есім орнына жүре береді.
Есімше -ған, -ген, -қан, -кен, -ар, -ер, -р, -с, -атын, -етін, -йтын,
-йтін, -ушы, -уші, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жүрнақтарының негізгі
және туынды түбір етістікке, етістіктің болымды және болымсыз формаларына,
етіс категориясының барлық түрлеріне жалғану арқылы жасалады. Ал қалау рай,
бұйрық рай, шартты рай формаларына есімше жүрнақтары жалғанбайды.
Есімше жұрнақтарының қызметі - өзі жалғанған етістіктің аңғартатын
мағынасын өзгертпей, заттың қимыл-әрекет арқылы білдірегін белгісін жасау.
Есімше жіктеледі, бірақ етістіктерше емес, есімдерше жіктеліп, сөйлемде
баяндауыш қызметін атқарады.
Есімшенің есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері:
а) есімше формалары сын есім сияқгы заттың белгісін аңғартып, сөйлемде
қандай? деген сұраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады. Бұп
жағынан есімшенің сын есімнен айырмашылығы байқалмайды. Бірақ сын есім мен
есімшенің заттың белгісін білдіруі анықтап аңғарған кісіге бірдей емес,
ә) Есімшелер сын есім сияқгы көптеліп, тәуепденіп, септеліп заттанады.
Сөйлемде бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады. Жіктеліп баяндауыш
қызметін атқарады.
б) Етістіктің болымсыз формасына есімше жұрнағы жалғанғанда да есімшенің
болымсыз мағынасы аңғарылады. Бірақ есім сөздер сияқты есімшелерде жоқ,
емес сөздері арқылы болымсыз форма жасайды. Есімшелер болымсыздық форманы
етістіктерше синтетикалық жолмен де, есімдерше аналитикалық формамен де
жасайды.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№23 лекция.
Тақырыбы: Көсемше
Қаралатын мәселелер:
1. Көсемшенің мағынасы, жасалуы.
2. Көсемшенің әрі қимылды, әрі амалды білдіретін қызметі.
3. Көсемшенің күрделі етістік, аналитикалық формалы етістіктің
құрамындағы қолданысы.
4. Көсемшенің жіктелуі.
5. Көсемшенің синтаксистік қызметі.
Қысқаша мазмұны: Көсемше атауын қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы
енгізген. Бұл сөздің мағынасы көсем сияқты үнемі алдыда тұрады дегенді
білдіреді.
Көсемшелер тұлғалық жағынан да, мағыналық жағынан да тиянақсыз
болғандықтан, қысқа қайырылып, өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет
етіп тұрады да, кем дегенде екі сыңардан құралып, жаңа мағына түзетін
күрделі етістіктердің көптеген түрін жасауға негіз болады.
Қазіргі қазақ тілінде көсемшелердің бұдан өзге де сан алуан қызметтері
бар. Көсемшелер сөйлемде етістік арқылы айтылған іс-әрекеттің сынын-
тәсілін, мекенін, мезгілін білдіріп, пысықтауыштық та қызмет атқарады.
Көсемшелер мен үстеулердің қызметі жағынан да, мағыналық жағынан да
бір-біріне өте ұқсас келуі, олардың екеуінің де пысықтауыштық қызметте
қолданылуында деуге болады. Бірақ көсемшелердің тілдегі қызметі мен
мағыналары үстеулерге қарағанда әлдеқайда кең. Мәселен, олар жоғарыда
айтылған күрделі етістік жасау мен пысықтауыш болудан өзге тілімізде
айтушының ойды ықшамды айту мақсатын жүзеге асырып бірыңғай баяндауыш
болады, сабақтас құрмалас сөйлемдердің бағыныңқы сыңарының баяндауышы бола
тұра екі жай сөйлемді еш дөнекерсіз байланыстырып тұрады және баяндауыш
қызметінде жіктеле келіп, шақты білдіріп тұр.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№24 лекция.
Тақырыбы: Тұйық етістік
Қаралатын мәселелер:
1. Тұйық етісіктің іс-әрекеттің атауын білдіруі.
2. Қимыл атауы және қимыл есім атауы.
3. Тұйық етістіктің көптелуі, тәуелденуі, септелуі.
4. Тұйық етістіктің синтаксистік қызметі.
Қысқаша мазмұны: Тұйық етістік (кейде қимыл есімі, кимыл атауы)
етістіктің мағына жағынан да, түрлену жүйесімен де ерекшеленетін функциялық
формаларының бір түрі.
Барлық етістік формалары жіктеліп, жақтық, шақтық мағынаны аңғартса,
қимыл есімінде ондай белгі жоқ. Керісінше, есімдерше көптеліп, тәуелденіп,
септеліп қолданылады.
Қимыл есімінің етістіктің бір түрі бола тұрып муңцай ерекшелікке ие болуы
қимыл әрекеттің өзін емес, сол әрекеттің атауы ретінде қолданылуына
байланысты.
Тұйық етістік түбір етістікпен туынды түбір етістікке-у, (-ұу, -үу), ыс(-
іс), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) журнаідары жалғану арқылы
жасалады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ККТМ 3221 Қазіргі қазақ тілі морфологиясы пәні бойынша
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
(6В01701 – Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау, 6В01704 – Қазақ
тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау
білім беру бағдарламасының студенттері үшін)
ШЫМКЕНТ
Қайырбекова Ұ.Ж.
Қазіргі қазақ тілі морфологиясы пәні бойынша 6В01701 – Қазақ тілі мен
әдебиеті мұғалімін даярлау, 6В01704 – Қазақ тілінде оқытпайтын
мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау білім беру
бағдарламасының студенттеріне өзіндік жұмыстарды орындауға арналған
әдістемелік нұсқау. - Шымкент, 2022 ж. -67 бет.
Пiкiр жазғандар:
Байғұтова Д.Н. - филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Танабаев Ғ.Ө. - филология ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы
Бұл әдістемелік нұсқау 6В01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін даярлау
білім беру бағдарламасы бойынша оқып жүрген студенттерге Қазіргі қазақ
тілі морфологиясы пәнінен жүргізілетін лекция, практикалық, ОСӨЖ, СӨЖ
сабақтары бойынша орындалатын тапсырмаларға басшылық жасайтын құрал ретiнде
ұсынылып отыр.
Қайырбекова Ұ.Ж., 2022 ж.
© Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, 2022
ж.
Алғысөз
Қазіргі қазақ тілі жоғарғы оқу орындарында көптен оқытылып келе
жатқан міндетті пән. Ал Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы пәні зерттеу
нысаны анықталған, өзге пәндерден ара-жігі ажыратылған, зерттеу тәсілдері
белгіленген курс болып табылады және филолог маманның кәсіби қызметінің
ерекшелігін, мәнін ашуға көмектеседі, оқыту үдерісінде алған білімін
байқататын негізгі қолданыс салаларына қажетті пән, жоғары біліктілікті,
сонымен қатар бәсекеге қабілетті маман ретінде қалыптасуына ықпалын
тигізеді.
Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы курсы қазақ тіліндегі
грамматикалық мағыналардың жасалу жолдары мен амал-тәсілдерін,
грамматикалық формаларды, грамматикалық категорияларды, сөздердің
морфологиялық құрылымын, сөз формаларының жасалу тәсілдерін, сөздердің
грамматикалық сипаттарына қарай грамматикалық топтарға, сөз таптарына
бөлінуін зерттеу, түсіндіру арқылы қазақ тілі грамматикасының ұғымдық-
категориялық аппаратын студенттердің меңгеруіне, сапалы білімнің және
игеріп жатқан мамандығы туралы түсінігінің қалыптасуына ыңғайлы етіп
құрастырылған, болашақ маманның кәсіби қызметіне деген жауапкершілігін
қалыптастырады. Пәнді оқу кезінде студент:
- гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі морфологиялық лингвистика-сының
рөлі мен орнын көрсететін, морфологияның қазақ тілі өзге салаларынан
айрықшалайтын терминдер мен ұғымдарды ажыратуы тиіс
- оқу үдерісінде алған білімін қазақтың ғылыми тілінде еркін баяндап
бере білуі керек;
- лингвистикалық морфологияның теориялық мәселелерін және өз ойын
еркін жеткізе алуды білуі тиіс;
- морфологиялық лингвистикасының терминдері мен ұғымдарын талдауды
меңгеруі қажет;
- алған білімін тәжіриебе жүзінде іске асыруды, еркін оқып, түсінуді
меңгеруі қажет;
- лингвистикалық ұғымдар мен терминдерді, морфологияның универсалды
ұғымдары мен заңдылықтарын меңгеруі тиіс.
ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№1 лекция.
Тақырыбы: Грамматика және оның салалары
Қаралатын мәселелер:
1. Грамматика және оның салалары жайлы түсінік.
2. Морфологияның зерттеу нысаны, оның синтаксиспен байланысы.
3. Синтаксистің зерттеу нысаны
4. Грамматиканың зерттелу тарихы.
Қысқаша мазмұны: Грамматика - грек тілінің gramm ( жазу, жазу өнері)
деген сөзі. Қазір грамматика - лингвистиканың негізгі терминінің бірі,
тілдің грамматикалық құрылысын зерттейтін дербес саласы. Бір тілдегі
грамматика-лық мағына мен сол мағынаның берілу амал-тәсілдері - сол тілдің
грамма-тикалық құрылысы деп те аталады. Ал ондай амал-тәсілдер тілдегі жеке-
жеке сөздердің басын қосып біріктіріп, бір-бірімен байланыстырады. Соның
нәтижесінде айтылмақшы ой-пікір мағыналы сипатқа ие болады. Екінші сөзбен
айтсақ, тіл атаулының негізгі коммуникативтік функциясы, яғни тілдің қарым-
қатынас, пікір алысу, адамдардың бір-бірімен өзара түсінісу құралы болу
қызметі, сол тілдің грамматикалық құрылысы арқылы атқары-лады. Бұдан
шығатын қорытынды: грамматика - тілдің негізгі функциясын, қарым-қатынас
құралы болу функциясын, жүзеге асыру жолдары мен амал-тәсілдері туралы
ілім. Грамматиканың негізгі объектісі - тілдің сөзжасамдық, морфологиялық
және синтаксистік жүйесі; оның ішінде грамматикалық форма, грамматикалық
мағына, грамматикалық категория, бір тілдегі грамма- тикалық формалардың
көріну амалдары менсол арқылы айтылмақшы мағыналардың берілу тәсілдері,
олардың байланысу, тіркесу жолдары мен типтері. Осыған орай грамматика
үлкен-үлкен 3 салаға бөлінеді: сөзжасам, морфология, синтаксис. Сөзжасам-
тілдегі сөздердің жасалу процесін зерттейтін грамматиканың бір саласы.
Морфология- гректің morphe (форма) деген сөзінен алынған термин.
Морфология- тілдің морфологиялық категориялары жөнінде ілім. Дәлірек
айтсақ, морфология-белгілі бір тілге тән сөздердің грамматикалық
категориялары мен сөз формалары , грамматикалық категориялардың жиынтығы
мен жүйесі.
Синтаксис –гректің syntaxis ( құрастыру, түзу) деген сөзінен алынған
термин. Синтаксис тілдегі сөздерді байланыстырып сөйлеу құрылысын
зерттейді. Синтаксис- сөйлеудегі негізгі единицаларды, яғни сөз тіркестері
мен сөйлемді зерттейтін ілім. Өзінің объектілеріне орай синтаксис бірнеше
салаға бөлінеді: сөз және оның формалары синтаксисі, сөз тіркесі
синтаксисі, сөйлем синтаксисі, мәтін синтаксисі. Синтаксистің негізгі
нысаны-синтаксистік құрылымдар. Синтаксистік құрылым дегеніміз - бір
бірімен грамматика ережелері бойынша байланысқа түскен сөздер тобы мен сөз
тіркестері немесе сөйлемдер тұтастығы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
6. Оразов М., Етістік А. 2001
№2 лекция.
Тақырыбы: Сөздің грамматикалық мағынасы
1. Қаралатын мәселелер:
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық мағынасы.
3. Грамматикалық мағынаның жалғаулар арқылы берілуі.
4. Нольдік қосымша арқылы берілетін грамматикалық мағына.
5. Грамматикалық мағынаның жұрнақтар арқылы берілуі.
6. Грамматикалық мағынаның көмекшілер арқылы берілуі.
Қысқаша мазмұны:
Грамматикалық мағына мен грамма тикалық форма, ол екеуінің жиын т
ығынан құралатын грамматикалық ка тегорияның негізгі грамматикалықұғ ымдар
қатарына жататындығы. Грамматикалық категорияның морфология-лық сипаты
жағынан лексика-грамматикалық және таза грамматикалық бо-лып бөлінетін дігі
жайында. Ғылымда сөз атаулының атауыш сөздер , көмекші
сөздер, одағай сөздер деп бөлінет індігі. Қазақ тіліндегі сөздерді г раммат
икалық топтарға профессор А.Ысқақов анықтаған семантикалық, морфология-
лық, синтаксистік үш негізгі белгі, ұстаным негізге алынатындығы.
Грамматикалық мағынаны білдірудің ең бірінші тәсілі – семантикалық
тәсіл. Ол – сөздің лексикалық мағынасының абстракцияланып, жалпылануы
арқылы іске асады. Сөйтіп, жалпы грамматикалық мағына пайда болады. Екінші
– синтетикалық тәсіл. Грамматикалық мағынаның синтетикалық тәсіл арқылы
берілуінің тіл білімінде бірнеше жолы бар. Олар: қосымша қосылу жолы, яғни
грамматикалық тұлғалардың ( формалардың) үстелуі арқылы грамматикалық
мағынаның берілуі, префикс қосылу жолы, яғни сөзге префикс қосылу арқылы
грамматикалық мағынаның берілуі; ішкі флексия жолы, яғни сөздің ішкі
кейбір дыбыстарының өзгеруі, алмасуы, қосылуы арқылы грамматикалық
мағынаның берілуі; екпін арқылы, яғни екпіннің өзгеруімен грамматикалық
мағынаның берілуі, супплетивті жол, яғни грамматикалық мағынаның жеке-жеке
сөздер арқылы берілуі. Үшінші аналитикалық тәсіл. Аналитикалық тәсілдің
бірнеше түрі , жолы бар. Олар: негізгі сөздердің тіркесуі арқылы
грамматикалық мағынаның берілуі (мысалы, алтын сағат, темір күрек, ағаш үй,
шәкірт бала сияқты тіркестерде алғашқы зат атаулары алтын, темір, ағаш,
шәкірт екінші зат атауын білдіретін сөздермен тіркесу арқылы заттық
мағынада емес, қатыстық-сындық мәнде қолданылған) негізгі сөз бен көмекші
сөздің ( көмекші етістік, шылау, т.б) тіркесуі арқылы грамматикалық
мағынаның берілуі, сөздердің қосарлануы арқылы грамматикалық мағынаның
берілуі, сөздердің орын тәртібі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі,
дауыс ырғағы, интонация арқылы грамматикалық мағынаның берілуі. Сондай-ақ
аралас тәсілдер де болуы мүмкін яғни грамматикалық мағынаның берілуінде бір
емес, бірнеше тәсілдің элементі болуы мүмкін.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
№3 лекция.
Тақырыбы: Сөздің грамматикалық формасы және грамматикалық категория
Қаралатын мәселелер:
1. Граматикалық форма жайлы түсінік.
2. Грамматикалық форма мен грамматикалық мағынаның байланысы.
3. Грамматикалық формаға тән белгілер.
4. Грамматикалық категорияның анықтамасы, белгілері, шарттары.
5. Грамматикалық категориялардың мағыналық құрамы, көрсеткіштері, жасалу
әдістері.
6. Грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатыстылығы.
Грамматикалық категориялардың әмбебаптық қасиеті.
Қысқаша мазмұны: таптарының форма жағынан түрлену мүмкіндіктері.
Грамматикалық мағына берудің тәсілдері: қосымша морфема, көмекші сөз,
сөздердің орын тәртібі, қосарлану, нөлдік форма, интонация. Қосымшалардың
жіктелуі. Қосымшалардың деривативтік және релятивтік тұрғыдан жіктелуі.
Қосымшалардың мағыналық және тарихи жақтан бір-бірінен ерекшеленуі.
Грамматикалық категория грамматикалық сипаты жағынан, жасалу жолы
мен тұлғалық жүйесі жағынан біркелкі емес. Қайткен күнде де грамматикалық
категориялар белгілі грамматикалық топтағы сөздердің тұлғану, түрлену
жүйесімен, соған лайық олардың грамматикалық мәнімен, сөйлеу процесінде сол
сөздердің атқаратын қызметімен, басқа сөздермен қарым-қатынасымен
байланысты болғандықтан да, грамматикалық категорияларды тілдік деңгейге
қатысты шартты түрде морфологиялық категория және синтаксистік категория
деп бөлуге де болады. Сондай-ақ морфологиялық категорияларды сөз
түрлендіруі мәнді морфологиялық категориялар және топтау я жіктеу мәнді
морфологиялық категориялар деп те бөлу дәстүрі бар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
№4 лекция.
Тақырыбы: Сөз таптары
Қаралатын мәселелер:
1. Тілдегі сөздерді топтастыру мәселелері.
2. Сөздер тобына тән ерекшеліктер.
3. А.Ысқақов анықтаған сөздерді топтастыру принциптері.
4. Қазақ тіліндегі негізгі сөз таптары.
Қысқаша мазмұны: Сөз таптары және олардың жіктелуі. Сөз таптарының
формалану мүмкіндіктері. Сөз таптары және олардың морфологиялық құрамы,
топтастырудағы мағыналық ерекшеліктері, морфологиялық белгілері мен
синтаксистік қызметтері. Қазақ тіліндегі сөздерді семантика-морфологиялық
белгілеріне қарай атауыш, көмекші, одағай сөздер деп топтастыру. Сөздерді
топтастыруда олардың мағыналық ерекшеліктері, морфологиялық белгілері мен
синтаксистік қызметтері ескерілетіні. Сөздердің іштей бір категориядан
екінші категорияға ауысу құбылыстары: заттану (субстантивтену), сындану
(адъективтену), есімдену немесе есімдікке айналу (прономиналдану),
үстеулену (адвербиалдану), етістіктену (вербалдану). Қазіргі қазақ
тіліндегі сөз таптары, олардың зерттелуі, қиындықтары.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лаборотиялық жұмыс
(Морфология). Алматы, 1992
№5 лекция.
Тақырыбы: Сөздің морфологиялық құрылымы
Қаралатын мәселелер:
1. Негізгі морфема, оған тән белгілер.
2. Қосымша морфема, оның түрлері.
3. Көмекші морфеманың қызметін атқаратын көмекші сөздер.
Қысқаша мазмұны: Негізгі морфема дер әрі қарай бөлшетеуге
келмейтін лексикалық мағынасы бар морфема аталады. Мысалы, жел, дала, ауа,
тау, тас т.б. Қазіргі тілдің даму сатысында бқл морфемалар осы құрамда
лексикалық мағынаны білдіреді, әрі қарай бөлшектесе мағына бермейді,
сондықтан бөлшектенбейді.
Көмекші морфема деп өздігінен жеке қолданылмайтын, сөйлемде сөздің
құрамында ғана қолданылып, оған түрлі грамматикалық мағына үстейтін
морфемалар аталады. Көмекші морфемалар әр түрлі: 1) қосымшалар; 2) көмекші
сөздер.
Көмекші морфеманың өосымша түрі сөздің дыбыстық құрамына кіріп, яғни
сөзбен бірге жазылып, оған түрлі мағына қосады. Осымен байланысты көмекші
морфеманың өосымша түрі екіге бөлінеді: 1) грамматикалық мағыналы
қосымшалар; 2) сөзжасамдық қосымшалар.
Грамматикалық мағыналы қосымшалар деп грамматикалық категориялардың
мағынасын білдіретін, грамматикалық категориялардың көрсеткіші саналатын
қосымшалар аталады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Шалқарова Г.И., Сатыбаева А.Т. Салыстырмалы грамматика. Алматы, 2012.
6. Ысқақова, Ш.Қ. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Текст]: оқу-әдіст.
құрал ҚМПИ.- Қостанай: ҚМПИ, 2015.- 122 б.
7. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№6 лекция.
Тақырыбы: Зат есім.
Қаралатын мәселелер:
1. Зат есім жайлы түсінік.
2. Зат есімнің мағыналық сипаты.
3. Деректі, дерексіз мағыналы зат есімдер
4. Зат есімнің жалпы, жалқы мағынасы.
5. Адамзат есімдері және ғаламзат есімдері.
Қысқаша мазмұны: Қазақ тілінде зат есімдер кім? не? сұрақтарына жауап
беруіне байланысты үлкен екі топқа бөлінеді. Зат есімдердің осылай екі
топқа бөлінуі басқа тілдердің зат есімдерінен өзіндік ерекшелігі болып
табылады. Осымен байланысты А.Ысқақов персондық және бейперсондық деген
атаулар енгізді, яғни персондық зат есімдерге кім? деген грамматикалық
сұраққа жауап беретін сөздер, ал бейперсондық зат есімдерге не? деген
сұраққа жауап беретін сөздерді жатқызды. Ғалым бұл терминдерді "Қазіргі
қазақ тілі оқулығының 1974 жылғы басылымында адамзат есімдері мен ғаламзат
есімдері деп өзгертті. Сондай- ақ кім? деген грамматикалық сұрауға жауап
беретін зат есімдерді өз ішінде тағы да бірнеше мағыналық топтарға бөліп
көрсетті:
а) адамға тән атаулар: бөпе, бала, ұл, қыз т.б. ә) туыс атаулары: аға,
іні, нағашы, жиен т.б.
б) іс-әрекетпен кәсіп-мамандық иелерінің атаулары: студент, оқытушы,
дәрігер, заңгер т.б.
в) әр алуан қызмет баптары мен лауазым атаулары: ректор, әкім, директор
т.б.
г) кісі атаулары: Арман, Дәурен, Әлия, Раушан т.б.
Проф. А.Ысқақов не? деген грамматикалық сұрау, әдетте адамнан өзге барлық
жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің атауларына қойылады дей
келіп, оларды-деректі я дерексіз заттар мен заттық ұғымдардың атаулары,
өсімдік атаулары, ас пен ішімдік атаулары, хайуанаттардың, аң мен құстың
атаулары, балық аттары, құрт-кұмырсқа, бақа-шаян аттары, мекен, қопсы,
құрал-жабдық атаулары секілді бірнеше түрлерге бөлген.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Шалқарова Г.И., Сатыбаева А.Т. Салыстырмалы грамматика. Алматы, 2012.
6. Ысқақова, Ш.Қ. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Текст]: оқу-әдіст.
құрал ҚМПИ.- Қостанай: ҚМПИ, 2015.- 122 б.
7. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№7 лекция.
Тақырыбы: Көмекші есімдер
Қаралатын мәселелер:
1. Көмекші есімдердің жалпы сипаты
2. Көмекші есімдердің ішкі мағыналық құрамы
3. Көмекші есімдердің түрлену қабілеті
4. Көмекші есімдердің түп төркіні жайлы ғалымдардың пікірі
5. Көмекші сөздердің кейде дербес қолданылуы.
Қысқаша мазмұны: Көмекшi есiмдердiң лексикалық мағыналары бiрде
бүтiндей сақталып, бiрде солғындап, өзге сөздермен тiркесу ерекшелiктерiне
қарай, синтаксистiк жағынан кейде жеке-дара мүше есебiнде, кейде күрделi
мүшенiң құрамындағы дәнекер элемент есебiнде қолданылып, морфологиялық
жағынан зат есiмдерше түрленетiн жәрдемшi сөздерге айналады.
Көмекшi сөздердiң атаушы сөздерден өзгешелiгi көмекшi есiмдер бiр
затқа қатысы жөнiнен белгiленетiн кеңiстiктi, мекендi өзектiң бойы атайды.
Сондықтан бұлардың мағынасы басқа бiр атаушы сөзге телiнiп жұмсалғанда ғана
айқын танылады. Атаушы сөз бен көмекшi есiм қосылып конкреттi мекен
жөнiнде бiр ұғым бередi. Көмекшi сөздердiң мағынасындағы, жұмсалуындағы
бұл ерекшелiк осы сөздердiң морфологиялық дербестiгiне де әсер еткен.
Көмекшi сөздердiң көпшiлiгi түбiр күйiнде жеке жұмсала алмайды. Бiрқатар
көмекшi есiмдер алды, арты, асты, үстi өзiнiң бастапқы түбiрiнен адасып,
тек тәуелдеулi формада ғана ұшырайды.
Судың беті, таудың басы, таудың бауыры, таудың етегі деген
тіркестерде қолданылып тұрған беті, басы, бауыры, етегі деген сөздерде
нақтылы, дербес лексикалық мағына жоқ, бірақ олар мүлде мағынасыз да емес.
Мұның барлығы таудың бір бөлшегі деген мағынаны білдіріп тұр. Екінші сөзбен
айтқанда, таудың басы дегенде таудың көпке қараған ең жоғарғы жағын, таудың
етегі дегенде таудың жазықтықпен ұштасқан бөлшегін айқын танимыз. Бірақ сол
мағынаны басы, етегі сөзі жеке тұрғанда бере алмайды. Көмекші сөздерді
осындай мағыналарына қарай төмендегіше топтастыруға болады:
1. Түбі, шеті, жаны, маңы, төңірегі дегендер мекендік мағына береді.
Мысалы, жартастың түбі, ауылдың шеті, ауылдың маңы т.б.
2. Алды, үсті, беті, бойы дегендер мекендік мағынамен қатар жазықтықты,
созылыңқылықты білдіерді. Мысалы, үйдің алды, үйдің арты, өзеннің
бойы, дөңнің беті, сырдың бойы т.б.
3. Арасы, ортасы дегендер аралық мекенді білдіреді Мысалы, екі ауылдың
арасы, көп кісінің ортасы т.б.
Іші шеңбердегі мекенді білдіреді. Мысалы, әйелдердің ішінде отыр.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Салқынбай А., Қазіргі қазақ тілі Алматы, 2013
6. Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі ( Морфология) Алматы, 1991
7. Шалқарова Г.И., Сатыбаева А.Т. Салыстырмалы грамматика. Алматы, 2012.
№8 лекция.
Тақырыбы: Зат есімнің құрылымы
Қаралатын мәселелер:
1. Зат есімдердің жалаң және күрделі болып бөлінуі
2. Негізгі және туынды түбір зат есімдер
3. Күрделі зат есімдердің жасалу жолдары
Қысқаша мазмұны: Зат есiм құрылымына қарай жалаң (дара) және күрделi
болып екiге бөлiнедi. Жалаң зат есiмдер:
1. Түбiр зат есiмдер
2. Туынды түбiр зат есiмдер болып екіге бөлінеді.
Түбiр зат есiмдер деп –сөздiң морфемаларға бөлшектенбейтiн, тек бiр
ғана түбiр морфема (сөз) ретiнде қабылданатын заттық атауларын айтады.
Мысалы, тау, тас, адам, ағаш, мектеп, бала, гүл, кiтап, теңiз, жер, аспан,
тамақ, ауа т.б.
Туынды түбiр зат есiмдер деп – түбiр морфема мен қосымша морфемаға
бөлшектенетiн, яғни түбiр сөзге сөзжасамдық жұрнақ жалғану арқылы кейiннен
жасалған жаңа заттық ұғымдарды айтады. Мысалы, мал-шы, киiм, ег-iн, тұз-
дық, кiсi-лiк т.б.
Күрделi зат есiмдерге – кемiнде екi не одан да көп дербес мағыналы
түбiр морфемалардан құралған сөздер жатады. Ондай зат есiмдер қазақ тiлiнде
мыналар:
1.Бiрiккен зат есiмдер
2.Қосарланған зат есiмдер
3.Тiркескен (құрама) зат есiмдер
4.Қысқарған зат есiмдер.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Салқынбай А., Қазіргі қазақ тілі Алматы, 2013
6. Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі ( Морфология) Алматы, 1991
7. Ысқақова, Ш.Қ. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Текст]: оқу-әдіст.
құрал ҚМПИ.- Қостанай: ҚМПИ, 2015.- 122 б.
8. ОразовМ., Етістік А. 2001
№9 лекция.
Тақырыбы: Зат есімнің көптік категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Зат есімнің жекелік және көптік категориясы
2. Көптік мағынының нольдің форма арқылы берілуі
3. Зат есімінің көптік мағынасы мен нақтылы көптік мағынасының айырмасы
4. Көптік мағынаның берілу жолдары мен қолданылу ерекшеліктері.
Қысқаша мазмұны: Зат есiм құрылымына қарай жалаң (дара) және күрделi
болып екiге бөлiнедi. Жалаң зат есiмдер:
1. Түбiр зат есiмдер
2. Туынды түбiр зат есiмдер болып екіге бөлінеді.
Түбiр зат есiмдер деп –сөздiң морфемаларға бөлшектенбейтiн, тек бiр
ғана түбiр морфема (сөз) ретiнде қабылданатын заттық атауларын айтады.
Мысалы, тау, тас, адам, ағаш, мектеп, бала, гүл, кiтап, теңiз, жер, аспан,
тамақ, ауа т.б.
Туынды түбiр зат есiмдер деп – түбiр морфема мен қосымша морфемаға
бөлшектенетiн, яғни түбiр сөзге сөзжасамдық жұрнақ жалғану арқылы кейiннен
жасалған жаңа заттық ұғымдарды айтады. Мысалы, мал-шы, киiм, ег-iн, тұз-
дық, кiсi-лiк т.б.
Күрделi зат есiмдерге – кемiнде екi не одан да көп дербес мағыналы
түбiр морфемалардан құралған сөздер жатады. Ондай зат есiмдер қазақ тiлiнде
мыналар:
1.Бiрiккен зат есiмдер
2.Қосарланған зат есiмдер
3.Тiркескен (құрама) зат есiмдер
4.Қысқарған зат есiмдер.
Бiрiккен зат есiмдерге дербес мағыналы екi түбiр морфемадан бiрiгу
арқылы жасалған зат есiмдер жатады. Мысалы, бәйтерек, белбау, қайнаға,
ағайын, қолбасы, қолқанат. Бiрiккен зат есiмнiң тұтаса біріккен және
кіріге біріккен деген екi түрi бар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№10 лекция.
Тақырыбы: Зат есімнің тәуелдік және септік категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Тәуелдік катгориясының берілу жолдары
2. Тәуелдік жалғаулы сөздің қолданылу ерекшеліктері
3. Тәуелдік жалғаулы сөздің ілік септіктегі сөзбен тіркесте қолданылуы
4. Тәуелдік мағынаның жұрнақ арқылы берілуі
5. Септік категориясының септік жалғаулары арқылы берілуі
6. Сөздердің септелу түрі
7. Септік жалғауларының мағыналары мен синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Тәуелдік жалғау. Тәуелдеу категориясы, тарихы,
зерттелуі және тәуелдік жалғау. Тәуелдеу категориясының жасалу жолдары:
морфологиялық, синтаксистік, аралас –нікі формасы. Оңаша, ортақ тәуелдеу
және олардың мағыналық ерекшеліктері. Тәуелді форманың ілік септігіндегі
сөзбен тіркесіп изафеттік құрылыс жасауы, І,ІІ жақта ілік септігі
жалғауынсыз қолданылуының себебі. ІІІ жақтың қолданылу ерекшелігі,
мағынасындағы айырмашылықтар. Тәуелдік жалғаудың эмоционалды- экспрессивті
және синтаксистік қызметі. Септік жалғаулары, тарихы, зерттелуі. Септеудің
екі түрі: жай және тәуелді септеу, оларға тән ерекшеліктер. Септік
жалғауларының көп вариантты болуының себебі. Атау септігі, сұраулары,
синтаксистік қызметі, сөздерді байланыстыруы: матасу, изафеттік форма. Атау
септігінің негізгі, белгісіздік септік аталуының себептері. Атау формалы
сөзге тіркесіп қолданылатын шылаулар. Атау септігінің грамматикалық нөлдік
тұлға жасауға қатысы. Ілік септік, мағынасы, сұраулары, жалғаулары,
синтаксистік қызметі. Ілік септігінің жалғаулы және жалғаусыз қолданылуының
себебі. Барыс септігі, оның мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік
қызметі. Барыс жалғауының жасырын түрде келуінің себебі. Жатыс септігі және
оның мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік қызметі. Шығыс септік
және оның мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік қызметі. -нда, -нде
жалғауының құрамындағы н дыбысының тарихы. Көмектес септік және оның
мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік қызметі. Көмектес септігінің
пайда болуының тарихы. Көмектес септігінің жалғауының тек жіңішке вариантта
ғана ұшырасуының себебі. Барыс, жатыс, шығыс септіктерінің көлемдік,
кеңістік септіктері деп аталуының себебі. Осы септіктерге тән ортақ
ерекшеліктер: синтаксистік қызметтері, олардың пысықтауыш жасауға қатысы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№11 лекция. Зат есімнің жіктелуі
Тақырыбы:
Қаралатын мәселелер:
1. Жіктік жалғауы арқылы түрлене алатын зат есімдер тобы
2. Жіктік жалғаулы зат есімнің синтаксистік қызметі
3. Зат есімнің жіктелу ерекшелігі
Қысқаша мазмұны: Жіктік жалғау, зерттелуі, тарихы, оның мағынасы,
жалғаулары, синтаксистік қызметі. Жіктік жалғауының ықшам түрлерінің пайда
болуы себептері. Жіктік жалғауының болымсыз түрі және жіктік жалғауының
қолданылмайтын жағдайлары, өзге жалғаулармен қабаттасып келуі.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№12 лекция.
Тақырыбы: Сын есім
Қаралатын мәселелер:
1. Сын есімнің жалпы сипаттамасы
2. Сын есімнің мағыналық топтары:
а) Сапалық сын есімдерді зат есімдерден, үстеулерден ажырату тәсілдері
ә) Қатыстық сын есімдер
Сын есімдердің құрылымына қарай түрлері
Қысқаша мазмұны: Сын есім. Сын есімнің семантикалық мағынасы,
морфологиялық сипаты, синтаксистік қызметі. Сын есімдерді зат есімдерден,
үстеулерден ажырату тәсілдері, категориялық белгілер. Сын есімнің
семантикасы сапалық және қатыстық болып бөлінуі, олардың тұлғалық және
мағыналық ерекшеліктері. Сын есімнің морфологиялық құрамы, жалаң және
күрделі, негізгі және туынды сын есімдер. Сын есімдердің морфологиялық
(синтетикалық), синтаксистік (аналитикалық), морфологиялық-синтаксистік
тәсілдермен жасалуы. Есімдерден сын есім тудыратын өнімді (-қы,-лы,-сыз,-
шыл,-мпаз, -қой,-қор, т.б.) жұрнақтар. Етістіктерден сын есім тудыратын
өнімді (-қ, -ынқы, -ынды, -малы, -қыш, -ымды, -улы, -қақ, -ма, т.б.) және
өнімсіз (-ыс, -мыс, -ымтал, -қы, -ыр, -у, -аған, -ын, -қалақ, -алақ, анақ,
-ғылықты, -мсақ, т.б.) жұрнақтар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№13 лекция.
Тақырыбы: Сын есімнің шырай категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Шырай категориясы, оған тән белгілер
2. Шырай катгориясының мағыналық құрамы
3. Шырай түрлері
4. Сын есімнің заттану процесі
5. Сын есімнің синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Шырай категориясы, мағынасы, формасы. Шырай тудыратын
жұрнақтар (-ғыл, -ғыш, -ілдір, -қан, -ақ, -шыл, -ша, т.б.), олардың
мағыналық, қолданыстық ерекшеліктері. Шырай түрлері мен жасалу жолдары. Жай
шырай формасы – негізгі форма. Салыстырмалы шырайдың мағынасы мен
жұрнақтары (-рақ, -лау, -қыл, -тым, -шыл, -қай, -аң). Күшейтпелі шырай,
мағынасы, күшейткіш буынның қабаттасуы арқылы жасалуы. Асырмалы шырай,
мағынасы, күшейткіш үстеулермен (аса, тым, тіпті, ең, т.б.) тіркесуі арқылы
жасалуы. Сын есімнің синтаксистік қызметі, зерттелу тарихы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№14 лекция.
Тақырыбы: Сан есім
Қаралатын мәселелер:
1. Сан есім жайлы түсінік
2. Сан есім сөздердің өзіндік ерекшеліктері.
3. Сан есімнің құрылымы:дара, күрделі сан есімдер
Қысқаша мазмұны: Сан есім. Лексика-грамматикалық сипаты. Дара, күрделі
сан есімдер. Күрделі сан есімдердің жасалуы. Сан есімдердің семантика-
морфологиялық топтары. Есептік сан есім. Бір сөзінің ерекшеліктері. Реттік,
жинақтық, топтық, болжалдық, бөлшектік сан есімдер, мағыналары, жасалуы,
жалғаулармен түрленуі, синтаксистік қызметтері. Сан есімнің зерттелуі
жайында. Есімдіктің сипаттары, басты белгілері. Оның басқа сөз таптарының
орнына қолданылуы, мағыналық топтары: жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік,
белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері. Бұлардың мағыналық, түрлену
ерекшеліктері, синтаксистік қызметтері. Есімдіктердің зерттелу тарихы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№15 лекция.
Тақырыбы: Сан есімнің мағыналық топтары және синтаксистік қызметі
Қаралатын мәселелер:
1. Сан есімнің мағыналық топтары
2. Сан есімдердің жасалу жолдары
3. Сан есімдердің қолданылу ерекшеліктері
4. Сан есімдердің синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Сан есімдер құрамына қарай дара және күрделі болып
екіге бөлінеді. Тілімізде дара сандар көп емес, барлығы жиырма шақгы- бір,
екі, үш, төрт, бес, алты, жөті, сегіз, тогыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу,
алпыс, жетпіс, сексөн, тоқсан, жүз, мың.
Күрделі сан есімдерге Ә. Хасенов екі немесе бірнеше дара саннан құралған
сан есімдер, -деген анықгама берген. Мысалы, Қазақстан жерінде
сүтқоректілердің жүз елу алты, құстардың төрт жүз жетпіс төрт, балықгыңжүз
қырық түрі бар (оқулықган). Осы сөйлемдегі сан есімдер екі, үш, төрт сан
атауынан құралған.
Грамматикапарда дара сан есімдер іштей негізгі және туынды болып екіге
бөледі. Негізгі дара сан есімдерге морфемалық бөлшектерге бөлінбейтін
сөздер жатқызылады. Мысалы, бір, екі, бес, жеті, сегзт.б. Ал туынды сан
есімдер әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жасалады. Мысалы, бірер, бірінші,
үшеу, төртеу т.б.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№16 лекция.
Тақырыбы: Есімдік
Қаралатын мәселелер:
1. Есімдік, оғын тән белгілер.
2. Есімдіктердің түрленуі
3. Есімдіктің мағыналық топтары: жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік,
белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері.
4. Есімдіктің синтаксистік қызметі
Қысқаша мазмұны: Есімдіктің сипаттары, басты белгілері. Оның басқа сөз
таптарының орнына қолданылуы, мағыналық топтары: жіктеу, сілтеу, сұрау,
өздік, белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері. Бұлардың мағыналық,
түрлену ерекшеліктері, синтаксистік қызметтері. Есімдіктердің зерттелу
тарихы. Есімдіктердің лексика-семантикалық топтары.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. Жұмағулова, Ө.А.Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы [Мәтін]: Оқу-
әдістемелік кешен - Көкшетау: Ш.Ш.Уәлиханов атындағы КМУ баспасы,
2016.- 251б.
№17 лекция.
Тақырыбы: Етістік
Қаралатын мәселелер:
1. Етістіктің жалпы сипаты
2. Етістіктің лексика-семантикалық сипаты
3. Етістіктің морфемдік құрамы: негізгі және туынды түбір етістіктер
Қысқаша мазмұны: Етістік. Етістіктің зерттелуі. Етістіктің лексика-
семантикалық және морфологиялық сипаты. 52 Жалаң етістіктер. Негізгі түбір
етістіктер. Туынды түбір етістіктердің семантикалық және морфологиялық
құрылымы. Есімдерден етістік жасайтын жұрнақтар:-ла, -лан, -лас, -лат, -а,
-ай, -қар, -ар,-ал, -ық, -сы, -сын, -сыра, - ырай, т.б. Етістік негізді
етістіктер. Амалдың өту сипатын білдіретін жұрнақтар: -ла, -қыла, -ғышта,
-ымсыра, т.б. Амалдың субъектіге қатысын білдіретін жұрнақтар: -ыс, -тыр,
-қыз, -ыл, -ын,т.б.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. ОразовМ., Етістік А. 2001
№18 лекция.
Тақырыбы: Күрделі етістіктер
1. Қаралатын мәселелер:
2. Дара, күрделі етістіктер
3. Күрделі етістіктер жүйесі
4. Тең компонент күрделі етістік, құрамды етістік, аналитикалық формалы
етістік
5. Негізгі және көмекші етістіктер
6. Көмекші етістіктердің түрлері
7. Аналитикалық форманттар, олардың мағыналары, құрылымы
Қысқаша мазмұны: Күрделі етістіктер, түрлері. Күрделі етістіктің
аналитикалық түрі. Аналитикалық форманттар және олардың мағыналары. Көмекші
етістіктердің (бол, ет, қыл, жазда, де, т.б.) қызметі. Күрделі етістіктер,
түрлері: күрделі құранды етістік, құрама күрделі етістік, саралама
(аналитикалық) етістер, суреттемелі етістіктер. Жетекші етістік пен көмекші
етістіктің арақатынасы, байланысу жолдары. Көмекші етістіктер және
аналитикалық форма, толымды және толымсыз көмекші етістіктер. Аналитикалық
форманттар және олардың мағыналары. Көмекші етістіктердің (бол, ет, қыл,
жазда, де, т.б.) қызметі. Рай категориясы, мағынасы, түрлері: ашық рай
(индикатив), неғайбыл рай (ирреальды), бұйрық рай (императив), қалау рай,
шартты рай, олардың мағыналық және формалық ерекшеліктері. Шақ категориясы,
белгілері. Шақ түрлері: өткен шақ, осы шақ, келер шақ.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
5. ОразовМ., Етістік А. 2001
№19 лекция.
Тақырыбы: Етістіктің лексика-грамматикалық және грамматикалық категориялары
Қаралатын мәселелер:
1. Салттылық және сабақтылық категориясы
2. Етістіктің болымды-болымсыздық категориясы
Қысқаша мазмұны: Етістіктің грамматикалық формасы. Қимыл атауы,
мағынасы, жасалуы, синтаксистік қызметі, зат есім мен сын есімге айналуы.
Салт және сабақты етістіктер. Сабақты етістіктің салтқа, салт етістіктің
сабақтыға айналу жолдары.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№20 лекция.
Тақырыбы: Етіс категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Етіс түрлері, ол жөніндегі зерттеу еңбектері мен оқулықтардағы ой-
пікірлері
2. Етіс түрлерінің жасалу жолдары.
Қысқаша мазмұны: Етіс категориясы, оған тән сипаттар. Етіс категориясының
грамматикалық форма тудыруға қатысы. Етістердің түрлері: негізгі етіс,
ортақ етіс, өздік етіс, ырықсыз етіс.
Етіс категориясы тілдің грамматикалық жүйесінде көрнекті орын алатын
қимыл, іс-әрекеттің, субьекті мен обьекті арасындағы әртүрлі қатынасын
білдіретін, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы жасалатын етістіктің лексика-
грамматикалық категорияларының бірі. Етіс категориясы субьекті мен
обьектінің өзара әр түрлі қатынаста болуынан, яғни бастауыш пен
толықтауыштың сөйлемдегі қатынасынан пайда болатын категория. Әрі етіс
етістіктің салт, сабақты мағынада жұмсалуымен де байланысты, өйткені етіс
түбір етістіктерге қосымшалардың қосылу арқылы жасалады. Етіс категориясы
қимылдың субьекті мен обьектіге әр түрлі қатынасын көрсететін жұрнақтар
қосылу арқылы, түбір сөздің бастапқы грамматикалық мағынасын өзгертіп,
сөйлем мүшелерін синтаксистік байланысқа түсіреді.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№21 лекция.
Тақырыбы: Қимылдың өту сипаты категориясы
Қаралатын мәселелер:
1. Қимылдың өту сипатының зерттелуі.
2. Қимылдың өту сипаты категориясының семантикалық ерекшеліктері.
3. Қимылдың өту сипаты категориясының грамматикалық ерекшеліктері, берілу
жолдары.
Қысқаша мазмұны: Қимылдың өтусипаты категориясының жалпы мағынасы
қимылдың қалай жасалғандығын суреттеу және қимылдың қандай сатыда екенін
көрсету болыптабылады.
Қимылдың түрліше жасалу ерекшеліктерін білдіретін өзінің арнаулы
көрсеткіштері бар лексика-граматикалық категория қимылдың өту силаты
категориясы деп аталады.
Қазақ тіл білімінде қимылдың өту силаты категориясымен байланысты
семантикалық ерекшеліктер ертерек аңғарылған.
Қазақ тіліндегі басқа категорияларға қарағанда, қимылдың өту сипаты
категориясы-мағынаға бай категория. Ол қимылдың жасалуындағы әртүрлі
ерекшеліктерді білдіреді. Бірақ бұл оның жалпы мағынасы жоқ, түрлі
мағыналардан тұрады деген сөз емес. Біріне - бірі байланыспайтын, әр түрлі
мағыналарды білдірсе, оны бір категория деп тануға болмайды. Бұл
категорияның жалпы мағынасы бар, ол мағына- қимылдың жасалуының
сипаттамасы. Ал оның ішкі мағыналарының бәрі де қимылдың қалай жасалғанын
және қимылдың қандай дәрежеде екенін көрсетеді.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№22 лекция.
Тақырыбы: Есімше
Қаралатын мәселелер:
1. Есімше, оның есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері
2. Есімшелердің етістікке жақын белгілері
3. Есімшенің түрлері
Қысқаша мазмұны: Етістіктің функциялық формаларының бірі - есімше. Есімше
мағынасы жағынан етістіктерше болымды және болымсыз, салт-сабақты болып
бөлініп, жақтық, шақтық мағынаны аңғартады. Бірақ түрленгенде есімдерше
көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сөйлемде
атрибуттық және предикаттық мағынаға ие болады да, әрі етістік, әрі сын
есім орнына жүре береді.
Есімше -ған, -ген, -қан, -кен, -ар, -ер, -р, -с, -атын, -етін, -йтын,
-йтін, -ушы, -уші, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жүрнақтарының негізгі
және туынды түбір етістікке, етістіктің болымды және болымсыз формаларына,
етіс категориясының барлық түрлеріне жалғану арқылы жасалады. Ал қалау рай,
бұйрық рай, шартты рай формаларына есімше жүрнақтары жалғанбайды.
Есімше жұрнақтарының қызметі - өзі жалғанған етістіктің аңғартатын
мағынасын өзгертпей, заттың қимыл-әрекет арқылы білдірегін белгісін жасау.
Есімше жіктеледі, бірақ етістіктерше емес, есімдерше жіктеліп, сөйлемде
баяндауыш қызметін атқарады.
Есімшенің есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері:
а) есімше формалары сын есім сияқгы заттың белгісін аңғартып, сөйлемде
қандай? деген сұраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады. Бұп
жағынан есімшенің сын есімнен айырмашылығы байқалмайды. Бірақ сын есім мен
есімшенің заттың белгісін білдіруі анықтап аңғарған кісіге бірдей емес,
ә) Есімшелер сын есім сияқгы көптеліп, тәуепденіп, септеліп заттанады.
Сөйлемде бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады. Жіктеліп баяндауыш
қызметін атқарады.
б) Етістіктің болымсыз формасына есімше жұрнағы жалғанғанда да есімшенің
болымсыз мағынасы аңғарылады. Бірақ есім сөздер сияқты есімшелерде жоқ,
емес сөздері арқылы болымсыз форма жасайды. Есімшелер болымсыздық форманы
етістіктерше синтетикалық жолмен де, есімдерше аналитикалық формамен де
жасайды.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№23 лекция.
Тақырыбы: Көсемше
Қаралатын мәселелер:
1. Көсемшенің мағынасы, жасалуы.
2. Көсемшенің әрі қимылды, әрі амалды білдіретін қызметі.
3. Көсемшенің күрделі етістік, аналитикалық формалы етістіктің
құрамындағы қолданысы.
4. Көсемшенің жіктелуі.
5. Көсемшенің синтаксистік қызметі.
Қысқаша мазмұны: Көсемше атауын қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы
енгізген. Бұл сөздің мағынасы көсем сияқты үнемі алдыда тұрады дегенді
білдіреді.
Көсемшелер тұлғалық жағынан да, мағыналық жағынан да тиянақсыз
болғандықтан, қысқа қайырылып, өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет
етіп тұрады да, кем дегенде екі сыңардан құралып, жаңа мағына түзетін
күрделі етістіктердің көптеген түрін жасауға негіз болады.
Қазіргі қазақ тілінде көсемшелердің бұдан өзге де сан алуан қызметтері
бар. Көсемшелер сөйлемде етістік арқылы айтылған іс-әрекеттің сынын-
тәсілін, мекенін, мезгілін білдіріп, пысықтауыштық та қызмет атқарады.
Көсемшелер мен үстеулердің қызметі жағынан да, мағыналық жағынан да
бір-біріне өте ұқсас келуі, олардың екеуінің де пысықтауыштық қызметте
қолданылуында деуге болады. Бірақ көсемшелердің тілдегі қызметі мен
мағыналары үстеулерге қарағанда әлдеқайда кең. Мәселен, олар жоғарыда
айтылған күрделі етістік жасау мен пысықтауыш болудан өзге тілімізде
айтушының ойды ықшамды айту мақсатын жүзеге асырып бірыңғай баяндауыш
болады, сабақтас құрмалас сөйлемдердің бағыныңқы сыңарының баяндауышы бола
тұра екі жай сөйлемді еш дөнекерсіз байланыстырып тұрады және баяндауыш
қызметінде жіктеле келіп, шақты білдіріп тұр.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
2014.
3. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
4. Оралбай Н., Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2012
№24 лекция.
Тақырыбы: Тұйық етістік
Қаралатын мәселелер:
1. Тұйық етісіктің іс-әрекеттің атауын білдіруі.
2. Қимыл атауы және қимыл есім атауы.
3. Тұйық етістіктің көптелуі, тәуелденуі, септелуі.
4. Тұйық етістіктің синтаксистік қызметі.
Қысқаша мазмұны: Тұйық етістік (кейде қимыл есімі, кимыл атауы)
етістіктің мағына жағынан да, түрлену жүйесімен де ерекшеленетін функциялық
формаларының бір түрі.
Барлық етістік формалары жіктеліп, жақтық, шақтық мағынаны аңғартса,
қимыл есімінде ондай белгі жоқ. Керісінше, есімдерше көптеліп, тәуелденіп,
септеліп қолданылады.
Қимыл есімінің етістіктің бір түрі бола тұрып муңцай ерекшелікке ие болуы
қимыл әрекеттің өзін емес, сол әрекеттің атауы ретінде қолданылуына
байланысты.
Тұйық етістік түбір етістікпен туынды түбір етістікке-у, (-ұу, -үу), ыс(-
іс), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) журнаідары жалғану арқылы
жасалады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Сыздықова Г. Қазақ тілі морфологиясы. Алматы, 2012.
2. Момынова Б.Қ., Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы. Алматы,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz