Ортаның факторларына организмдердің адаптациясы
Практикалық сабақ №1
Экологиялық фактор дегеніміз – ағза бейіндеушілік реакциялар, не
адаптациялар арқылы жауап беретін қоршаған ортаның кез келген элементі
немесе жағдайы.
Экологиялық фактор
биотикалық абиотикалық антропогенді
- тірі ағзаларға экологиялық фактордың әсерінің қолайлы немесе қолайсыз
болуы, ең алдымен оның әсер ету күшіне байланысты.
- ағзаның тіршілігі үшін анағұрлым қолайлы болатын экологиялық фактордың
интенсивтілігін оптимум деп атайды. Көптеген түрлердің гүлденуі, көбеюі
үшін оптималды темпиратуралар болуы қажет.
- түрлердің мекен ету ортасының факторларының қандай да бір ауытқу
диапазонына бейімделуге қабілетін экологиялық валенттілік деп атайды.
- экологиялық валенттілігі төмен түрлерді стенобионтты (грек тілінен
аударғанда stenos - тар), ал төзімділгі жоғары түрлер – эврибионтты – (грек
тілінен аударғанда eyros - кең) деп атайды.
- стенобионттылық пен эврибионттылық ағзада өзінің тіршілігін сақтауда
пайда болатын әр түрлі бейімделу типтерін сипаттайды. Мысалы,
Эврибионттылық түрдің кең таралуына жағдай жасайды.
to – температураға
эвритермді стенотермді
тұздардың концентрациясына
эвригалилі стеногалилі
жарыққа
эврифотты стенофотты
Қоректену
эврифагты стенофагты
Жалпы ағзалардың to байлынысты болінуі
Пойкилотермді Гомойотермді
(грек тілінен poikilos – алуан (грек тілінен homoios -
түрлі) заталмасу деңгелі бірдей) зат алмасу деңгеиі
тұрақсыз денесінің to –сы жоғары және тұрақты, зат
тұрақсыз. алмасу нәтижесінде жылу
реттелуі жүзеге асырылады.
Гетеротермді
Белсенді жағдайда дене температурасы саластармалы түрде жоғары
және тұрақты болса, тыныштық күйінде дене температурасының
сыртқы орта температурасынан айырмашылығы болмайды.
Термофиттер психрофиты псаммофиттер криофиттер петрофиттер
Альбедо - әр түрлі денелердің бетінің жарықты шағылыстыруға қабылеті.
Биолюминесценция - тірі ағзалардың жарық шығару қабылеті.
Жарыққа байланысты өсім-дің түрлері
Гелиофиттер Сциофиттер Факультативті гелиофиттер
(жарық сүйгіш түрлер) (көлеңке сүйгіш түрлер) (көлеңкеге төзімді
өсімдіктер)
Ылғалғы байланысты өсімдіктер тобы
гидрофиттергидатофиттер гигрофиттер (грекмезофиттер (грекксерофиттер
(грек (грек тілінентілінен hudros - тілінен mesos – (грек тілінен
тілінен hudatos - су)ылғалды) орташа, аралық) xeros – құрғақ)
hudor - су)өсімдіктері, ылғалдығы жоғары – қоңыржай құрғақ жерлерде
құрылық - денесінің біржағдайларда өсугеорташа ылғалды өсетін
су бөлігі немесебейімделген жерлерде өсетін өсімдіктер.
өсімдіктерітолығынан құрылық өсімдіктер.
, суға тек суға батып өсімдіктері. Шалғындықтың суккуленттер
төменгі тұрады. Көбінесе ылғалды шөптері, склерофиттер
бөліктері (элодея, ормандарда орманының
ғана батып лотос) (папоротниктер), шөптесін
тұрады. батпақтарда – өсімдіктері,
батпақ жалпақ жапырақты
өсімдіктері, су ағаштар, аш
қоймаларының дақлдары,
жағалауларында арамшөптер.
өседі.
Құрлық жануарлары ылғалға қатысты төмендегідей топтарға бөледі
Гидрофилдер Мезофилдер Ксерофилдер
Ылғал сүйгіш, маса, Оташа ылғалдылық Құрғақшылықты сүйетін.
былқылдақденелілер мен жағдайында тіршілік түйе, кемірушілер,
амфибиялар. ететін,бунақденелілер, бауырмен жорғалаушылар.
құстар, сүтқоректілер.
Фотопериодизм
Ағзалардың морфологиялық, биохимиялық және физиологиялық қасиеттері мен
функцияларының жарықтың кезектесуі мен ұзақтығына байланысты ырғықты
өзгеруі.
Қысқа күндік өсімдіктер Ұзақ күндік өсімдіктер
Өсімдіктердің тыныштық күйінің 3 түрі
Органикалық тыныштық Терең тыныштық Мәжбүрліктен туған
Жемістер, түйнектер мен тыныштық
бүршіктерге тән.
Анабиоз- тіршілік процестерінің баяулауы сонша, оларда тіршілік белгілері
білінбейді.
№2 Демэкология
Экологияда популяция дегеніміз – бір бірімен өзара қарым-қатынаста
болатын және үлкен территоряда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын
даралар тобы.
Даралардың кеңістікте таралуы
кездейсоқ бірқалыпты топтық
Популяцияның негізгі қасиеттері
популяция саныпопуляцияның туылу өлім популяцияның
тығыздығы өсімі
Гомеостаз – тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың қоршаған
ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-тендікті ұстап тұруға
қабілеті.
1929ж У. Кеннон
Биотикалық фактор – дегеніміз даралар мен популялар арасындағы өзара
әсерлердің түрлері.
Биотикалық факторлардың
Түрішілік гомотиптік гр.т.а. бірдей Түраралық гетеротиптік гр.а.әр түрлі
Топтық эффект – топ құрып тіршілік ету.
Бәсекелестік
Тікелей бәсекестік даралардың бір-бірімен Жанама бәсекелестік
агрессивті шекісіп қалуы немесе өсімдіктер мен даралар арасында тікелей
микроорганизімдер-дің ұлы заттар бөліп шығаруы озара әсер болмайды.
арқылы көрінеді.
Симбиоз (селбесу) – дегеніміз әр түрге жататын даралардың екі жақты
пайдалы бірігіп тіршілік етуі.
Әріптестік бірігіп тіршілік ету
Комменсализм фр.т. бірге тамақтану. Амменсализм – лат.т. тамақ,
Бір ағза екіншісінің есебінен азық. Бір популяция үшін
тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай қолайсыз болып табылатын
зиян келтірмейді. өзара қатынастар.
Жыртқыштық – популяциялардың біреуі екіншісіне қолайсыз әсер ете
отырып, пайда алады.
Паразитизм – гр.т. арамтамақ, иесінің есебінен тіршілік ететін
тұраралық қарым – қатынастардың түрі.
Паразитизм
Эндопаразит Эктопаразит
Ағза ішінде тіршілік етеді. Ағза сыртыңда тіршілік
(Мысалы аскарида,бауыр етеді.
құрты т.б ) (Мысалы кене,бит,маса
)
Экологиляқ қойма дегеніміз – ағзаның табиғаттағы орнын және оның бүкіл
тіршілік ету жағдайларын немесе тіршіліктегі орның, яғни қоршаған ортаға,
көбейетін орнына, баспанасына және т.б.
№3 Синэкологиясы
Гаузе принципі бойынша – экологиялық жағдайлары ұқсас екі түр ұзақ уақыт
бір экологиялық қоймада тіршілік ете алмайды.
Синэкология гр.т. бірге
биоценоз биотоп биогеоценоз
1877 ж. К.Мебиус 1940 ж. В.Н.Сукачев
Биоценоз+битоп
Экожүйе (1935 ж. А.Тенсли) – дегеніміз зат, энергия және ақпараттар
алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара
әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы.
Экожүйелердің жіктелуі
құрлық экожүйелері тұщы су теңіз
тундра, тайга, орманды дала, ағынсыз су (көл, тоған), экожүйелері
дала, шөлейіт, шөл, тропиктер, батпақтар. теңіздер мен
тау. ағнды су (өзен, бұлақ, ашық мұхит
саркырамалар)
Экожүйелердің энергетикасы
Термодинамиканың бірінші заңы, Термодинамиканың екінші заны,
энергияның сақталу заңы – энергияның өзгерісімен байланысты
табиғаттағы энергия жақтан пайда процестер тек энергия концептрленген
болмайды, жоғалып кетпейді. Ол тек түрден таралған күйге өткенде ғана
бір түрден екінші түрге айналады. өздігінен жүре алады. Ыстық заттың
Энергия мөлшері тұрақты болып жылуы.
қалады.
Экожүйедегі ағзалар трофтық (қоректік).
Өндірушілер Продуценттер Консументтер Редуценттер Ыдыратушылар
бірінші ретті өнімді (лат.тіл-пайдалану) (лат.тіл-қалпына
өндірушілер жануарлар, келтіруші,
өсімдіктер. микроорганизмдердің деструкторлар).бактерияла
көпшілігі, р,
бунақдене-қоректі саңырауқұлақтар,сапрофагт
өсімдіктер. ар,
копрофагтар.
Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергия өзгерту механизмдері
Автотрофтар
Гетеротрофтар
грек тілінен аударғанда грек тілінен аударғанда -әр
-өзі.бейорганикалық заттардың түрлі.дайын органикалық заттармен
органикалық заттарға айналуын жүзеге қоректенеді(жоғары сатыдығы
асырады (жасыл өсімдіктер мен кейбір паразит-өсімдіктер,
микроорганизмдер). саңырауқұлақтар,кейбір
микроорганизмдер,барлық жануарлар
Фототрофтар-(фотосинтез)-жасыл мен адам).
өсімдіктер, көк жасыл балдырлар. Дж.М. Андерсон.
Хемотрофтар-(хемосинтез)-күкірт Некротрофтар-(грек тіл.
бактериялары мен және т.б. -өлі)-қоректену объктісін өлтіреді
(адам, жыртқыш)
Биотрофтар -(грек тіл.- тірі)- басқа
тірі ағзалар есебінен қоректенетін
ағзалар(паразиттер, қаңсорғыштар)
Сапротрофтар-(грек тіл.-
шірік)-өлген органикалық затпен
қоректенеді.
Негізгі тіршілік орталары.
Гидробионттардың экологиялық жіктелуі.
Нектон (грек Планктон (грек Плейстон (грек Нейстон (грек Бентос (грек
тілінен тілінен тілінен тілінен тілінен
аударғанда аударғанда аударғанда аударғанда аударғанда
nektos - planktos - plein – кемеде neusteon – benthos -
жүзетін) – су қалықтаушы) жүзу) – жүзуге тереңдік) – су
түбімен тікелейнегізінен су денесінің бір қабілетті) – суқоймаларының
байланысы жоқ, ағысының бөлігі суда, бетінде жүзіп түбінде
еркін орын көмегімен екінші бөлігі жүретін ағзалар(грунтта)
ауыстыратын, қозғалатын, судың бетінде (бактериялар, мекендейтін
жүзіп жүретін жүзетін жүретін ағзаларқарапайымдылар,ағзалардың
ағзалардың ағзалардың (фезалия су қандаласы, жиынтығы. Ол
жиынтығы. Бұл жиынтығы. Олар сифонофора). балдырлар). фитобентос,
жануарлар өте жылдам және зообентос және
үлкен белсенді орын бактериобентосқ
арақашықтыққа ауыстыруға а бөлінеді.
орын ауыстыруғақабілетсіз. Зообентос
қабілетті және Фитобентос
қатты ағыстарғафитопланктон Бактериобентос
төзімді болып зоопланктон
келеді. Олардың
дене пішіні
сүйірленіп
келген және
қозғалу
мүшелері жақсы
дамыған.
Топырақ – тіршілік ету ортасы
Геобионттар – топырақта Геофилдер – даму циклініңГеоксендер – топырақты
тұрақты тіршілік ететін, бір бөлігі топырақта уақытша баспана ретінде
бүлік даму циклы өтетін жануарлар. Бұларғапайданалатын жануарлар
топырақта өтетін көптеген бунақденелілер: (таракан тәрізділер,
жануарлар (жауын қанатты шегірткілер, жартылай
құрттары, көптеген бірқатар қоныздар, қатқылқанаттылар,
алғашқы қанатсыз ұзынаяқты масалар жатады.кемірушілер інднрінде
бунақденелілер) Геофилдердің дернәсілдеріөмір суретін
топырақты дамиды, ал сүтқоректілер).
ересек формалары жер
бетінде мекендейді.
Дәрістік кешені
ДӘРІС №1 Тақырып: Экология және оның қысқаша даму тарихы
Мақсаты: Студенттерге экология және оның қысқаша даму тарихы, экологияның
ғылым ретінде анықтамасы, мақсаты, міндеттері және әдістері, ғылымның
қысқаша тарихы. бөлімдері: аутэкология, демэкология, синэкология, ғаламдық
экология туралы түсінік бере отырып, экологияның басқа ғылымдармен
байланысын, экологиялық мәселелерді шешудегі экологияның ролін түсіндіру.
Жоспары:
1. Экология туралы түсінік.
2. Экология қалыптасуының және дамуының қысқаша тарихы.
3. Экологияның ғылым ретінде анықтамасы
4. Экология бөлімдері.
5. Экологияның зерттеу әдістері.
Негізгі түсініктер: экология, аутэкология, синэкология, биоиндикация,
лихеноиндикация, қоршаған орта. Экология туралы ұғым.
1-2. Қоршаған ортаның күрделі проблемаларын зерттейтін, ғылыми
тұрғыдан ұсыныстар жасайтын ғылым саласын экология дейміз. Ол гректің
“oicos”-“үй, мекен, жай” деген мағынаны білдіреді. Экология бір ортада өмір
сүретін организмдерді зерттейді, олардың басқа организмдермен және
қоршаған ортамен ара қатынастарын анықтап, жиынтық қорытынды жасайтын
ғылым. Сондықтан экология қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып
саналады . Ең алғаш экология деген сөзді 1858 жылы пайдаланған Генрих
Девид Торо. Экология терминін ғылымға бірінші болып енгізген 1866
ж. белгілі табиғат зерттеушісі, дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Эрнест
Геккель. Э.Геккель экологияға мынандай анықтама берді . Экология табиғаттың
экономикасын білу, сонымен қатар тірі организмдердің осы ортаға басқа
органикалық және органикалық емес заттардың ара қатынасын, өсімдіктер мен
жануарлардың , олардың достары мен жауларының бір-бірімен байланыстарын
зерттеу. Экологияның даму ағымы өте ерте кезеңді қамтиды.
Организмдердің ортамен байланыстары және олардың қоршаған орта жағдайларына
тәуелділігі туралы пікірлер антикалық философтардың еңбектерінде кездеседі
. Өсімдіктер туралы осындай жоспарда Эмпедокл және Теофраст (IIIғ.б.э.д)
жазған , ал жануарлар туралы - Аристотель (Ivғ.б.э.д) жазған. Экология
ғылымының дамуына А. Гумбольдтің, Ч. Дарвиннің, К.Рулье, Н.Северцов және
басқалардың еңбектері үлкен үлесін қосты. А.Гумбольдтың (1769-1859)
еңбектері өз уақыты үшін өте елеулі болды. Ол өз бетімен жеке Солтүстік
және Оңтүстік Американы , Орталық Европаны, Сібірді , Алтайды, Каспий
жағалауларын зерттеді. Сөйтіп ол өсімдіктер географиясын қалыптастырды, жер
бетіндегі өсімдіктер дүниесінің таралу заңдылығы туралы рекше ғылым
ретінде және өсімдіктер тіршілігін зерттеуде экологиялық бағыттың негізін
салды. XIX ғ. ортасында Ресейде К.Ф.Рульенің еңбектері биологиялық
ғылымдағы экологиялық бағытының дамуы үлкен әсер етті. Оның еңбектері
зоологиядағы экология бөлімін қалыптастырды. XIXғ. соңында Дарвиннің ілімі
арқасында экология организмдердің адаптациясы туралы ғылымға айналды .
Дарвиннің анықтамасы бойынша , экология -бұл табиғаттағы барлық күрделі
өзара байланыстар мен өзара қатынастарды зерттейтін ғылым, тіршілік үшін
күрес жағдайы ретінде. XXғ. 60-жылдарынан бастап, экология дамуында жаңа
кезең басталды, экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде
экологиялық зерттеулердің күрт өсуімен сипатталады. Үнемі әртүрлі
экологиялық проблемалар бойынша ақпараттар саны өседі. Мысалы, қоршаған
ортаның өзгеруі туралы , өсімдіктерді қорғау туралы және т.б. фактілер саны
көбейе түсті. Экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера
шегіндегі ғаламдық мәселелерді бақылай отырып, ондағы тіршіліктің
тұрақтылығын немесе тепе-теңдігін сақтау. Экология ғылымының негізгі
міндеттері: 1. организмдердің бір-бірімен қарым-қатынастары мен қоршаған
табиғи ортасын зерттеу; 2. табиғи ресурстарды, оларды тиімді пайдалану және
қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін жасау; 3. адам, қоғам, табиғат
арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу; 4. биосфера шегіндегі
географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру; 5.
биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық ноосфералық деңгейге
көтеру; 6. көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және
экологиялық санасын, мәдениетін қалыптастыру; 7. экологиялық қауіпсіздікті
сақтау. Экологияның ғылым ретінде анықтамасы, оның қалыптасуының қысқаша
тарихы. Э. Геккель экологияға келесідей анықтама берді: Бұл табиғаттың
экономикасын танып білу, ортаның органикалық және бейорганикалық
компоненттері мен тірілер арасындағы барлық өзара қатынастарды бір уақытта
зерттеу. Ч. Дарвин бойынша: Экология-табиғаттағы барлық күрделі өзара
байланыстар мен өзара қатынастар, тіршілік үшін күрес ретінде
қарастырылатын ғылым. Ф. Клементс (АҚШ) 1920 ж. Экологияны қауымдастық
туралы ғылым деп атады. Ч. Элтон (Ұлыбритания) 1937 ж. Экологияны
жануарлардың социологиясы мен экономикасына қатысты, табиғи тарих ретіндегі
ғылым деп анықтады. Х. Б. Одум (АҚШ) 1959ж. Экологияны табиғаттың құрылымы
мен қызметін зерттейді деп атады. Ф.Энгельстің айтуынша , ғылымның ең
бастапқы қалыптасуы мен дамуы өндіріске тәуелді , дейді.
3. 1.Аутэкология - особьтар экологиясы. Аутэкология бір түрдің өкілінің
(особьтың) қоршаған ортамен өзара қарым- қатынасын зерттейді. Басқаша
айтқанда , осы организмге қоршаған орта факторларының әсерін және оларға
осы особьтың табиғи реакцияларын зерттейді. 2. Демэкология - популяциялық
экология. Популяция дегеніміз белгілі ареал бөлігінде ұзақ тіршілік етіп ,
еркін будандаса алатын бір түр особьтарының жиынтығы. Демэкология
популяцияның қалыптасу жағдайларын, құрылымы мен динамикасын зертейді. Ол
популяция санының өзгеруін, бұл құбылыстың себептерін зерттейді. 3.
Синэкология - қауымдастық экологиясы. Қауымдастық дегеніміз белгілі
ареалда мекендейтін, әртүрлі түрлерден құралған, тірі организмдер
жиынтығы Синэкология экожүйелердің шекараларын салумен айналысады,
сондықтан оны биогеноценологиялық экология деп те атайды.
4.Экологияның негізгі бағыттары Қазіргі уақытта экология ғылымының көптеген
бағыттары бар: 1.Классикалық экология - биологиялық жүйелердің қоршаған
ортамен байланыстарын зерттейді. 2.Глобалъды экология - биосфераның
бірлігін және тұтастығын зерттейді. 3.Қоғамдық экология - қоғам
мен қоршаған орта жүйесіндегі байланыс пен тәуелділікті қарастырады.
Геоэкология - әртүрлі деңгейдегі геожүйелерді және оларға антропогендік
өзгерістердің әсерін зерттейді. Адам экологиясы - адамның табиғи мәнін,
оның тіршілік ортасының экологиялық факторларының денсаулыққа әсерін
зерттейді. Қолданбалы экология -агрожүйе байланыстарын, қала экожүйесін,
техносфераның қоршаған ортамен байланысын зерттейді. Экологиялық
мониторинг - бұл қоршаған орта жағдайын болжау, бағалау, талдау мен бақылау
жүйесі. 5. Экологиялық зерттеу әдістері. Экологиялық ғылымның далалық,
лабораториялық және эксперименттік зерттеу әдістері бар. Далалық зерттеу
әдісі – далалық жағдайда жүргізіледі. Зерттеу обьектілері – особь,
популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері (биоценоз, биогеоценоз,
экожүйе), т.б. болуы мүмкін. Далалық зертеулер белгілі бір түр, популяция,
биоценоз, экожүйе, өзен-көлдер, т.б. обьектілерінің жәйі, сандық қатынасы
немесе сапасы, ауытқулар мен өзгерістер, абиотикалық, биотикалық,
антропогендік факторлардың әсері, уақыт пен кеңістікке қатысты олардың
көбеюі, құрып кетуі, апаттардың болу себептері туралы жалпы мағлұматтар
мен материалдар жинақталады. Материлдарды жинақтау жылдың барлық
мезгілінде және бірнеше жылдар бойы жүргізіледі. Лабораториялық зерттеу
әдісінде – далалық материалдар лабораториялық жағдайда өңделеді. Зерттеу
обьектілері лабораториялық жағдайда эксперимент арқылы тексеріліп,
бақылаулар, тәжірибелер жүргізіледі. Экологияда математикалық әдістер мен
модельдеу жиі қолданылады. Соңғы жылдары биоэкологиялық зерттеулер мен
құбылыстарды модельдеу қолданылып жүр.
Бақылау сұрақтары:
1.Экологияның ғылым ретінде анықтамасын беріңіз.
2.Экологияның міндеттері мен зерттеу әдістерін атаңыз.
3.Экология білімінің қалыптасуы мен даму сатыларын анықтаңыз.
4.Әртүрлі критерийлерге сәйкес экологияның бөлімдерін көрсетіңіз.
5.Экология мен басқа іргелі пәндер арасындағы қатынасты көрсетіңіз.
6.Тіршілік деңгейлерін көрсете отырып сызба жасаңыз.
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Р.С. Оразбаева Экология
негіздері, Астана-2003 2.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы.
Алматы, 2000. 3.Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы.
Алматы, Қайнар, 1990. 4.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология.
Алматы:Бастау,2003 Қосымша әдебиеттер: 1.Николайкин Н.И. и др. Экология М.:
Дрофа, 2003. 2.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.
ДӘРІС № 2 Тақырып: Аутэкология. Организм және қоршаған орта. Тірі
жүйелердің ұйымдасу деңгейі.
Мақсаты: Студенттерге экологияның аутэкология бөлімінің ерекшеліктері, тірі
организмдердің таралған негізгі тіршілік орталары, тірі жүйелердің ұйымдасу
деңгейлері туралы білім беру.
Жоспары:
1. Аутэкология –экологияның бір бөлімі.
2. Жер бетіндегі организмдердің таралуы.
3. Тіршіліктің пайда болу теориясы.
4. Биосфера эволюциясы.
5. Организдердің негізгі тіршілік орталары:
6. Биологиялық ырғақтар. Фотопериодизм.
Негізгі түсініктер: биологиялық ырғақтар, фотопериодизм, биолюминесценция,
гидробионттар, геобионттар.
1. Аутэкология бір түрдің өкілінің (особьтың) қоршаған ортамен өзара
қарым- қатынасын зерттейтін экологияның бір бөлімі. Қазіргі кезде
Қоршаған орталық ортаны, Техногендік орта, Антропогендік орта,
Өндірістік орта деген терминдер жиі пайдаланады. Осы аталған орталар
адаммен өзгертілген. Ортаның өрганизмге әсері жеке факторлар арқылы
бағаланады.
2. Жер бетінде организмдердің таралуы. Планетамызда 2 млн. астам тірі
организмдердің түрі тіршілік етеді. Фауна мен флора жер бетінде біркелкі
таралмаған. Климаттық жағдайларға байланысты арнайы өсімдіктер қауымдастығы
қалыптасады- тропикалық жауынды орман , таулы орман , тундра , тайга,
сованна немесе шөлдала. Биогеографиялық облыстар : 1.Голарктикалық
(Солт.Америка Гренландиясыз, Евразия Индиясыз, Исландия, Корея, Жапония,
Солт. Африка) 2.Палеотропикалық (Оңт. Африка, Мадагаскар , Индия және
ИндоКитай) 3.Австралиялық (Австралия, Жаңа Гвинея, Жаңа Зеландия, Океания)
4.Неотропикалық (Оңт. және Орт. Америка) 5.Антарктикалық (Антарктика)
3. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы. 1.абиогеноз теориясы(тірінің өліден
пайда болуы) 2.биогеноз теориясы (тіріден тірінің пайда болуы) Тіршілік -
зат алмасу және көбею сияқты ерекше қасиеттермен сипатталады. Жердегі
тіршілік дегеніміз негізінен нуклейн қышқылдары мен ақуыздың өзара
әрекеттесу функциясы болып табылады. Нуклеин қышқылы-нуклеотид
полимерлері болып табылады, ал ол кезегінде азоттық негізден, центоздан
және фосфаттан тұрады. Ақуыздар-бұлар да полимерлер және амин қышқылдардан
тұрады, ақуыз функциясы - ферментативтік. Джон Берналдың теориясына
сәйкес, тіршіліктің пайда болу тарихы 3 негізгі бөлімге бөлінеді: атомнан
молекулаға дейін, молекуладан полимерге дейін, полимерден организмге дейін.
1-сатысында өмір үшін сипатты содан метаннан және аммиактан аралық молекула
қалыптасқан. Олар, негізінен көміртектік азоттық қосылысты, жай
күрделілігі бар қосылыстар-амин қышқылдар және органикалық негізді-аденин.
Олар Опаринмен Холдейн гипотезаларына сәйкес первичный бульон құрамды
бөлігі болып саналады. 2-сатыдағы процесс-бұл молекулалардың
полимеризациялануы, шешуші жағдайға алып келетін динамикалық ұйымдастыру
процесінің пайда болу, оны біз тіршілік деп атаймыз. 3-сатысында
организмдердің дамуы және олардың ішкі ұйымдастыруларының қалыптасуы
жүреді, ол жәй метаболизмдік ортадан организмдік деңгейге ауысу, яғни
қоршаған өлі табиғаттан даралану.
4. Палеонтологиялық мәліметтер бойынша: 1.протерозой эрасында (700млн. жыл
бұрын)- бактериялар, балдырлар, қарапайым омыртқасыздар пайда болды.
2.палеозой эрасында (365 млн. жыл бұрын) – жер беті өсімдіктер , амфибиялар
пайда болды; 3.мезозой эрасы- (185 млн. жыл бұрын)- сүтқоректілер, құстар,
қарағай өсімдіктері пайда болды; 4.кайназой эрасы-(70млн. жыл бұрын) –
қазіргі заманғы өсімдіктер мен жануарлардың топтары пайда болды.
5. Тіршілік орталары Тіршілік ортасы дегеніміз – кез келген организмнің
өсіп-өніп, көбеюіне, ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихи
қалыптасқан орта. Су тіршілік ортасы. Мұхиттар мен теңіздер екі экологиялық
облыстарға бөлінеді: су қалыңдығы-пелагиаль; судың түбі-бенталь. Су
тіршілік ортасы ретінде бірқатар арнайы қасиеттері бар: су тығыздығы,
қысымның өзгеруі, оттектің құрамы, күн сәулесінің сіңіруі т.б. Су ортасының
мекендеушілерін экологияда гидробионттар деп атайды. Су факторларына
байланысты гидробионттарды бірнеше экологиялық топтарға бөледі. Планктон
дегеніміз судың беткі қабатында оның ағысымен қалқып жүретін ұсақ
омыртқасыз жәндіктер. Планктондардың өзі – зоопланктон және фитопланктон
деп бөлінеді. Фитопланктондардың су организмдері үшін маңызы зор. Оларға
диатомды, көк-жасыл балдырлар, өсімдік қоректі талшықтылар және т.б.
жатады. Ал, зоопланктондар бактериялар мен балдырлардан тереңіректе
тіршілік етуге бейімделген формалары жатады. Оларға шаянтәрізділер,
қарапайымдар, моллюскалар, медузалар, сальпалар және кейбір құрттәрізділер
жатады. Нектондар дегеніміз судың терең қабаттарында еркін жүзіп жүретін
балықтар және т.б. организмдер жатады. Нектондардың суда жүзуге икемді
денесі, жүзу қанаттары, жаксы дамыған сезім және қозғалу мүшелері бар.
Оларға балықтардың көптеген түрлері, кальмарлар, киттер, тюленьдер,
морждар, дельфиндер жатады. Бентостар дегеніміз судың түбіндегі
субстраттарда шөгінділерде тіршілік ететін организмдер жиынтығы. Бентостар
екіге бөлінеді фитобентос және зообентос болып. Негізінен бәрі де баяу
қозғалатын немесе қозғалыссыз өмір сүретіндер. Кейбіреулері шөгінді астында
тіршілік етеді. Жер бетінде топырақ түзілу процесі ұзаққа созылған
биогеохимиялық айналымның жеміс. Топырақтағы организімдердің экологиялық
топтары. Геобионттар – топырақтың тұрақты тіршілік иелері. Олардың барлық
тіршілігі топырақта өтеді. Негізгі өкілдері: микроорганизімдер,
қарапайымдылар, ұсақ жәндіктер, жауын құрттары, т.б. Геофильдер –
тіршілігінің біраз бөлігі топырақпен байланысты организімдер. Оларға:
шегірткелер, қоңыздар, қандалалар, ұзынаяқтылар, масалар, т.б. жатады.
Бәрінің де личинкалары топырақ астында дамып ересектері жер бетінде
тіршілігін жалғастырады. Геоксендер – топырақ қабаттарын уақытша немесе
тұрағы (мекені) үшін ғана пайдаланушылар. Оларға: қоңыз, қандала, сол
сияқты ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топтарға бөлінетін жәндіктер
жатады. Топырақта мекендеушілеріне жануарлардың келесі тобы жатады.
Микрофауна (ұсақ топырақ жануарлары). мезофауна-буынаяқтылар. макрофауна-
ірі топырақ жануарлары. Тірі ағзалық тіршілік ортасы Тірі
организмдердің өзі – тіршілік ортасы. Өсімдіктер, жануарлар және
микроорганизмдердің ішінде көптеген олардың өкілдері екінші бір
организмдерді-паразиттер немесе арамтамақтар деп атайды. Барлық
паразиттер немесе арамтамақтар деп атайды. Барлық паразиттер:
эктопаразиттер (иесінің сыртқы денесінде кездесетін – кенелер, сүліктер,
бүргелер, масалар, т.б. ) және эндопаразиттер (иесінің ішкі мүшесінде
кездесетін-құрттар, бактериялар, вирустар, қарапайым паразит өкілдері,т.б.)
деп жіктеледі. Ағзалық тіршілік ортасында ағзалар паразиттік және
жартылай паразиттік тіршілік етеді. Ағзаның адаптациялық биологиялық
ырғақтар. Фотопериодизм. Табиғаттағы жүйелі ауысып келіп отырған
факторларға байланысты өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінде құбылыстарға
үйлесе дамитын бейімделушілік қалыптасады. Осы құбылыстарды биологиялық
ырғақтар дейді. Кез-келген табиғи ағзалар үшін табиғи ритмдерді ішкі
(өзінің тіршілік әрекетіне байланысты), сыртқы (қоршаған ортадағы циклдық
өзгерістер) деп бөледі. Фотопериодизм дегеніміз организмдердің тәуліктік
жарық пен қараңғы мерзімінің ұзақтығына байланысты оған жауап беру
реакциясы.
Бақылау сұрақтары:
1.Тіршіліктің пайда болуы жайлы теорияларына тоқталыңыз.
2.Тірі ағзалардың ұйымдасу деңгейлерін анықтаңыз.
3.Тіршілік орталарын атаңыз.
4.Су ағзаларының экологиялық жіктелуін беріңіз. Әр топтың өкілдеріне мысал
келтіріңіз.
5.Топырақ және құрлық-ауа ағзаларының экологиялық жіктелуін көрсетіңіз.
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Оспанова Г., Бозшатаева.
Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000. 2.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты
даму пәнінен дәрістер жинағы Оқу құралы. Астана 2010 жыл. Қосымша
әдебиеттер: 1.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997. 2.Бродский А.К.
Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.
ДӘРІС №3 Тақырып: Экологиялық факторлар және олардың классификациясы.
Мақсаты: Студенттерге антропогенді факторлардың әсер ету заңдылықтары,
Либихтың минимум заңы, Шелфордтың толеранттылық заңы, стенобионтты және
эврибионтты организмдер, организмдердің тіршілігіндегі негізгі абиотикалық
факторлардың экологиялық мәні, ортаның экологиялық сыйымдылығы жайлы білім
беру
Жоспары:
1. Қоршаған ортаның экологиялық факторлары:
2. Ортаның факторларына организмдердің адаптациясы.
3.Экологиялық факторлар әсеріне организмдердің жалпы заңдылықтары:
Ю.Либихтың минимум заңы және В.Шелфордтың толеранттық заңы.
Негізгі түсініктер: экологиялық факторлар, биотикалық факторлар,
абиотикалық факторлар, антропогенді факторлар, толеранттылық диапазоны,
оптимум зонасы, экологиялық валенттілік
1. Қоршаған ортаның экологиялық факторлары- тірі организмдерге олардың
дербес дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама әсер ете
алатын, ортаның кез-келген әрі қарай бөлшектелмейтін элементі. Бұл
анықтамада экологиялық факторлардың мынандай критерийлерін ерекше атап өту
қажет; 1.Ортаның қарастырып отырған элементінің одан әрі бөлшектенбеуі.
2.Экологиялық фактордың әсері тікелей емес, аралық буындар арқылы берілуі
мүмкін, яғни бұндай жағдайда ол көптеген себеп-салдарлық байланыстар
арқылы ықпал көрсетеді. Экологиялық факторлардың әсерінің нәтижелері
экологиялық тұрғыдан салыстыруға келеді, өйткені әрқашанда организмдердің
тіршілік әрекетінің өзгерісі арқылы білінеді. 1. фактордың белгілі бір
мәндерінде организмдердің тіршілік ету үшін ең қолайлы жағдай туады: бұл
жағдайлар оптималды жағдайлар деп аталады. 2. фактордың мөлшері оптималдық
жағдайдан неғұрлым көбірек ауытқыса, дара организмдердің тіршілік әрекеті
де солғұрлым нашарлай түседі; осыған байланысты қалыпты тіршілік ету
аймағы айқындалады. 3. фактор мөлшерінің дара организмдер қалыпты тіршілік
ете алатын аралығы төзімділік шектері деп аталады; төзімділіктің төменгі
және жоғарғы шектері ажыратылады. Сонымен, қоршаған орта факторлары 3
топқа бөлінеді: 1.) Абиотикалық факторлар- өлі табиғаттың әсері (климат,
t0-ра , ылғалдылық , жарық және т.б. 2.) Биотикалық факторлар – тірі
организмдердің әсері. 3.) Антропогенді факторлар – адамның әртүрлі іс-
әрекетінің әсерлері. 2. Ортаның факторлары және ағзалардың оған
адаптациясы. 1.Орта және орта факторлары, оларды топтау. 2.Ағзаға орта
факторларының әсері етуінің кейбір жалпы заңдылықтары. 3.Адаптация
биологиялық құбылыс ретінде. 4.Тіршілік ету ортасы. 1.Мекен ету
ортасы деп, әдетте ағзалардың табиғи денелермен және құбылыстармен тікелей
немесе жанама өзара байланыста болатынын түсінеміз. 2.Факторлар әсер
ету маусымдылығы және бағыттылығы бойынша 3 топқа бөлінеді. 1.Қатаң
маусымдылықпен әсер етуші факторлар тәулік уақытының уақыты, жыл
мезгілдері, келіп-кету құбылыстары т. б.) 2.Маусымдылықсыз әсер етуші
факторлар - кейбір уақыттарда қайталанады-ауа-райы құбылыстары, су тасқыны,
жер сілкіну, вулкан т. б. 3.Бағыттылықпен әсер етуші факторлар. Олар әдетте
бір бағытта ғана өзгереді (климаттық жылынуы немесе суып кетуі, тар.
бетпақталада т. б.). 4. Белгісіз әсер етуші факторлар-бұған антропогендік
факторлар жатады, ағзалар мен олардың бірлестікреті үшін өте қауіпті. Жарық
және мінез-құлық бағдарлануы. Жануарлардың мінез-құлығындағы бағдарлануы
жарық әсері өте маңызды. Жарыққа байланысты жануарларды күндізгі және түнгі
деп бөлеміз. Ағымдар және оттегі. Көптеген тіршілік орталарында жануарлар
ағымының әсер етуін сезінеді. Ауа және су ағымдар болып бөлінеді және
жануарлардың таралуында қоршаған ортаның реттеуші факторы болып табылады.
Олардың әсері екі жақты: біріншіден, ағымдар жануарларға әртүрлі заттар
және жылу әкелсе, екіншіден, олар жануарлардың өзін басқа жаққа орнын
ауыстыртады. Ауа ағымдары горизантальды түрде тұратын жел сипатта және жер
бетінен шығатын термальды түрде болып бөлінеді. Суда да ағымдар бар. Су
ағымының жылдамдығы ауа ағымына қарағанда аз болып келеді. Ол
сарқырамаларды үлкен шамада-6м. секундқа дейін. Ең қуатты су ағымы мұхитта
болады, жылы Гольфстрим ағымдарында немесе суық компенсациялық
ағымдарында. Зат алмасу процесінде көпшілік жануарлар үшін оттегінің ролі
өте зор. Ол тыныс алуға қатысады. Ересек адамдардың қанында гемоглабиндік
байланысқан оттегінің мөлшері 1 метрге дейін болады. Гемоглобин көмегімен
О2-тканьдерге таралады және сіңіреді. Жануарлар үшін О2 негізгі зат
тіршілік үшін қажетті. Жер бетіндегі оның таралуы түрлердің таралу
шекарасын анықтайды. Оттегінің болуы шешуші фактор болып табылады, одан
жануарлардыңәртүрлі мекен ету орталарына таралуы тәуелді. О2 таралуы:
Ауадағы оттегі, топырақтағы О2, таяз судағы О2, теңіз О2-сі, паразиттердегі
О2. Ортаның абиотикалық факторларына бейімделу. Температура мен
ылғалдылықтың әсер етуі. Көптеген жануарлардың дене температурасы қоршаған
ортаның температурасына байланысты өзгеріп отырады. Мұндай жануарлар
өзгеруінің дене температурасын реттей алмайды, және пойкилотермдік
жануарлар деп аталады. Жануарлардың аздаған түрлері дене температураларын
белсенді реттей алады, мұндай жануарлардың дене температурасы тұрақты және
оларды гомойотермдік деп атайды. Қоршаған ортаның температурасының
өзгеруіне өте төзімді жануарлар эвритермдік, ал тек белгілші
температураның өзгеруіне ғана аз төзетін жануарлар стенотермдік деп
аталады. Ол өз теориясында гүлдердің балауыз қасиеттері сол өсімдікті
тозаңдыратын насекомдарға тәуелді екенін айтты. Мысалы: эвглосса арасы
кектар соратын мүшесі ұзын болып келеді. Оңтүстік америка көбелегі-
тұмсықтар өте ұзын гүл формасына байланысты. Шмель - аконит 3.
Экологиялық факторлар әсеріне организмдердің жалпы заңдылықтары
Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған организмнің
реакциясы бірдей болмайды. Өзара әрекеттесу факторлар ережесі. Оның мәні
келесіде: яғни бір факторлардың әсер ету күшін басқа факторлар күшейту
немесе азайтуы мүмкін . Мысалы, жылудың көп мөлшері ауаның ылғалдылығын
төмендетеді. Ю.Либихтың Минимум заңы немесе шектеуші факторлар ережесі.
Бұл ереженің мәні келесіде: шектен тыс аз немесе шектен тыс көп фактор
(қауіпті нүктенің қасындағы) организмнің күйіне ықпал етеді, сонымен
бірге , басқа факторлардың әсерлерін шектейді. Бұл заңның өмірде
практикалық маңызы зор. Организмдердің ең қажетті шектеуші факторларын біле
отырып, мол өнім алуға немесе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол
ашады. Шектеуші факторлармен қатар организмнің факторлар жиынтығына деген
ең жоғарғы төзімділік қасиеті болады. Ол В.Шелфордтың толеранттық
(төзімділік) заңына байланысты. Оптимум аймағы әртүрлі ағзалар үшін бірдей
емес . Біреулері үшін аймақ аралығы біршама көп, мұндай ағзалар
эврибионттар тобына жатады (грекше эури- кең, биос- тіршілік). Аз
диапазонда бейімделетін ағзалар стенобионттар деп аталады (грекше стенос-
тар). Эврибионтты түрлер қолайсыз экологиялық орталарда қалыпты тіршілігін
жалғастыра береді. Мысалы, бұл организмдер тобына Қазақстанға
жерсіндірілген ондатраны, көгілдір түлкіні, колорадо қоңызын, ақ қанатты
американдық көбелекті жатқызуға болады. Стенобионтты түрлердің таралу
аймағы шектеулі болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Ағзаның тіршілік ету жағдайлары қандай?
2.Экологиялық фаткорлар дегеніміз не?
3.Экологиялық фаткорлардың жіктелуін көрсетіңіз.
4.Қандай факторлар шектеуші фактор деп аталады?
5.Антропогенді факторларға мысал келтіріңіз.Адамның ағзаларға және қоршаған
ортаға тигізетін жағымды және жағымсыз әсерлері қандай?
6.Қандай ағзалар стенобионтты, ал қандай ағзалар эврибионтты деп аталады?
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Бродский А.К. Жалпы
экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,Ғылым, 1997, қаз.ауд.
Көшкімбаев Қ.С. 2.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
3.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты даму пәнінен дәрістер жинағы Оқу
құралы. Астана 2010 жыл. Қосымша әдебиеттер: 1.Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева
Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы,
қазақ университеті, 2000. 2.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.
3.Христофорова Н.К. Основы экологии. Владивосток: Дальнаука, 1999.
4.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского
университета, 2000.
ДӘРІС № 4 Тақырып: Популяция экологиясы-демэкология
Мақсаты: Студенттерге популяция түсінігі, популяцияның статикалық
сипаттамалары, популяцияның динамикалық сипаттамасы туралы түсінік беру.
Жоспары:
1. Популяция туралы жалпы мағлұмат.
2. Популяцияның құрылымы мен түрлері.
3. Популяцияның статистикалық және динамикалық сипаттамалары.
4. Популяциялық гомеостаз – популяцияның санын реттеу.
5.Өткендегі, қазіргі және болашақтағы демографиялық жағдайлар.
Негізгі түсініктер: популяция, динамика, статика, тығыздық, өсу
қарқындылығы, логистикалық қисық, экспоненциалды өсім, демография,
биомасса.
1.Популяциялық тіршілік деңгейі. Егер экожүйе биосфераның элементтері
болса, популяция табиғатта жеке түрінде кездеспейді. Популяция дегеніміз
белгілі ареалда ұзақ мекендейтін, өзара еркін будандаса алатын, информация
бере алатын, бір түрге жататын особьтар тобы. Популяция деңгейінде негізгі
адаптациялар, табиғи сұрыпталу және эволюциялық процестер жүреді.
Популяцияның көп түрлілігі, оның ортаны меңгеру, икемделу қабілеттілігін
арттырады, тіршілік үшін күресу мүмкіншілігін арттырады. Популяция құрылымы
өлімі особьтар саны ареалы жастық жыныстық туылымы құрамы құрамы өсу
темпі тығыздығы.
2. Популяцияның құрылымы мен түрлері. Популяцияның түрлері: Қалыпты
популяцияда - барлық жастағылар тең болуы қажет. Егер популяцияда кәрі
особьтар көп болса, онда олар көбеюі функциясын бұзады. Мұндай популяциялар
регрессивтік популяция немесе өліп бара жатқан популяция деп аталады.
Популяцияда жас особьтар көп болса жаңартатын немесе инвазивтік деп
аталады. Популяцияның өмір жастары қорқыныш туғызбайды, бірақ особьтардың
саны өте көп болып кетуі мүмкін, себебі мұндай популяцияда трофикалық
байланыстар қалыптаспаған. Популяцияның басқа да классификациясы бар.
Популяцияны көбею түріне, өмір сүру ұзақтығына, генетикалық дәрежесіне
байланысты да жіктейді. Популяцияның орналасқан территориясына және
особьтар арасындағы қарым-қатынас дәрежесіне байланысты элементарлы,
экологиялық, географиялық деп бөледі. Элементарлы популяция толық
панмиксиямен сипатталатын особьтардың қарапайым топтары. Панмиксия
–популяция ішінде немесе қандай да бір басқа түрішілік топтарда особьтардың
еркін будандасуы. Панмиксия терминін 1885 жылы Вейсман енгізген.
Экологиялық популяция –кеңістіктегі біріккен элементарлы популяциялардың
жиынтығы. Географиялық популяция кеңістіктегі біріккен экологиялық
популяциялардың жиынтығы. Өздігінен пайда болу және эволюциялық түр түзілу
процестері жүру қабілетіне байланысты перманентті-тұрақты, және темпоральды-
уақытша деп бөлінеді. Перманентті попуцляция –кеңістікте уақыт бойынша
салыстырмалы түрде тұрақты, ұзақ уақыт бойы шексіз ұзақ уақыт бойы
өздігінен қалыптасуға қабілетті эволюцияның элементарлы бірлігі.
Темпоральды популяция кеңістікте өмір сүруі тұрақсыз, өздігінен ұзақ уақыт
қалыптасуға қабілетсіз популяция. Ол жағдайлар өзгерсе перманентті
популяцияға айналады немесе мүлде жойылып кетеді. Көбею тәсіліне байланысты
популяцияны панмиктикалық, клональды, клональды-панмиктикалық деп бөледі.
Панмиктикалық популяция - жыныстық жолмен көбейетін особьтардан тұрады.
Клональды популяция – тек қана жыныссыз жолмен көбею қасиеті тән
особьтардан тұрады. Клональды-панмиктикалық популяция жыныстық және
жыныссыз жолмен көбеюі ауысып отыратын особьтардан тұрады.
3. Популяцияның статикалық және динамикалық сипаттамалары. Популяцияның
маңызды қасиетінің біріне оның динамикасы жатады. Ол особьтар санының
ауытқуы жағымсыз салдарды туғызады. Соған байланысты популяцияның
адаптациялық механиздері пайда болады. Популяцияның статикалық
көрсеткіштері Статикалық көрсеткіштер уақыттың осы кезеңіндегі популяцияның
күйін, жағдайын сипаттайды. Популяция саны бұл берілген территориядағы
немесе берілген көлемдегі особьтардың жалпы саны. Популяция тығыздығы
Популяция тығыздығы оны мекендейтін особьтардың аудан немесе көлем
бірлігіндегі санымен анықталады. Популяцияның динамикалық көрсеткіштері
Динамикалық көрсеткіштер белгілі бір уақыт аралығында популяцияда жүретін
процестерді сипаттайды. Популяцияның негізгі динамикалық көрсеткіштеріне
туылым, өлім-жітім және популяцияның өсу жылдамдығы жатады. Туылым Көбею
нәтижесіндігі уақыт бірлігінде пайда болған жаңа особьтар саны. Өлім –
жітім Белгілі бір уақыт аралығында популяциядағы өлген особьтер саны.
Популяцияның өсуі Популяция өсуі өлім - жітім мен туылым арасындағы
айырмашылық. XVII ғасырда популяцияның санының өсуі геометриялық прогресс
заңымен өсетіні белгілі болған, ал XVIIІ ғасырдың аяғында Томас Мальтус
халықтардың геометриялық өсуі жөнінен өзінің әйгілі теориясын ұсынды.
Қазіргі математикалық тілмен айтқанда организмдердің экспонциалды өсуі.
Экспоненциалды өсу дегеніміз -өзгермейтін тұрақты жағдайларда популяция
особьтерінің сандарының өсуі. Ұзақ уақыт бойы тұрақты, өзгерусіз сақталатын
жағдайлар табиғатта мүмкін емес. Өсу қарқындылығы Популяцияның өсу
қарқындылығының өзгеруі - әр түрлі болуы мүмкін. Көбеюдің жоғары потенциалы
түрлердің тірі қалуында үлкен роль атқарады.
4. Популяциялық гомеостаз – популяцияның санын реттеу. Популяциялық
гомеостаз дегеніміз популяцияның сандық мәнін белгілі бір шегінде ұстап
тұруы. Гомоестаздың түраралық механизмдеріне жыртқыш-жемтік, паразит-иесі
типтегі қарым-қатынастар жатады. Түрішілік гомоестаздың негізіне
бәсекелестік жатады. Оның екі түрі бар: 1) қатал түрішілік гомоестаз-
каннибализм; 2) Жайлы түрдегі түішілік гомосстаз-әдетте особьтардың
әлсіретуі арқылы көрініс береді. Бұл механизмде күшті особьтар сыртқы
ортаға тежеуіш(әлсіретткіш) заттарды бөледі: стресстік құбылысты,
территорияны шектеу, популяция арасындағы миграция. Популяцияның
кеңістіктік таралуы Біркелкі таралу- бұл табиғатта өте сирек кездеседі. Бұл
әртүрлі особьтар арасындағы бәсекелестікпен байланысты. Кездейсоқ таралу-
бірігіп тіршілік етуі байқалмайтын түрлерде және бірдей ортада ғана
кездеседі. Популяцияның демографиялық құрылымы Популяцияның жыныстық және
жас ерекшелік құрамын сипаттауды демография деп атайды (демос-халық,
графо-жазамын, суреттеймін). Белгілі бір популяция жас ерекшелігі әр
түрлі особьтардан тұрады. Топтардың жас ерекшелік және жыныстық қатынасы
популяцияның өсу қарқындылығы мен тіршілікке бейімдеушілігін және оның
құрылымының маңызды сипаттамасы болып табылады. Популяцияның этологиялық
құрылымы Этология - жануарлардың мінез-құлқының заңдылықтарын зерттейтін
ғылым. Бір популяция мүшелерінің қарым-қатынастарының жүйесін популяцияның
мінез-құлықтық немесе этологиялық құрылымы деп атайды. Популяция
особьтарының басқа мүшелерлеріне қарым-қатынасы жөніндегі жануарлардың
мінез-құлқы ең алдымен түрге тән жалғыз немесе топтық өмір сүруіне
байланысты. Жалғыз өмір сүруде - популяцияның особьтары бір-біріне
байланыссыз тіршілік етеді. Жанұялық өмір сүру типінде ата-аналары мен
ұрпақ арасында байланыс күшейеді. Қауым- отырықшы жануарлардың топтық
орналасуы. Тобыр. Биологиялық пайдалы ұйымдасқан іс - әрәкеті байқалатын
жануарлардың уақытша бірлігі Үйір. Тобырмен салыстырғанда үйір - бұл
жануарлардың ұзағырақ және тұрақты бірлесуі.
Бақылау сұрақтары:
1.Популяцияға анықтама беріңіз.
2.Популяцияның жастық және жыныстық құрамын сипаттаңыз.
3.Популяцияның кеңістікте орналасу түрлерін көрсетіңіз.
4.Туылу, өсу жылдамдығы, өлу дегеніміз не?
5.Туылу мен өлімнің типтері қандай?
6.Биотикалық потенциал дегеніміз не?
7.Биотикалық факторлардың түрлері қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Р.С. Оразбаева Экология
негіздері, Астана-2003 2.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология.
Алматы:Бастау,2003 3.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты даму пәнінен
дәрістер жинағы Оқу құралы. Астана 2010 жыл. Қосымша әдебиеттер: 5.Шилов И.
А. Экология. М.: Высшая школа, 1997. 6.Христофорова Н.К. Основы экологии.
Владивосток: Дальнаука, 1999. 7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.:
Изд-во С-Петербургского университета, 2000.
ДӘРІС № 5 Тақырып: Бірлестіктер экологиясы-синэкология
Мақсаты: Студенттерге биоценоз туралы түсінік беру және экожүйедегі
түраралық байланыстардың негізгі формалары, Г.Ф.Гаузенің бәсекелестік
арқылы жою принципі, экологиялық қуыстың потенциалды және жүзеге асырылған
түрлерін түсіндіру.
Жоспары:
1. Синэкологияның зерттеу обьектілеріне жалпы сипаттама:
2. Экожүйедегі энергия және заттар айналымы.
3. Экологиялық пирамида және оның типтері.
4. Экожүйенің тұрақтылығы мен динамикасы.
5. Экологиялық сукцессиялар.
Негізгі түсініктер: биоценоз, синекология, биогеоценоз, экожүйе,
нейтрализм, комменсализм, протокооперация, мутуализм, аменсализм, микориза,
антибиоз, аллелопатия
1. Синэкологияның зерттеу обьектілеріне жалпы сипаттама Синэкология
организмдердің тіршілік жағдайларын, өзара және қоршаған ортамен өзара
қарым-қатынасын зерттейді. Синэкология экожүйелердің шекараларын салумен
айналысады, сондықтан оны биогеноценологиялық экология деп те атайды.
Биоценоз (bios-өмір, koinos-жалпы) – табиғи жағдайлары бірегей жерлерде
тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер жиынтығынан
тұрады. Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологы К.Мебиус (1877
Қауымдастық дегеніміз әртүрлі биоценоздардың - фитоценоздардың,
зооценоздардың, микробоценоздардың, микоценоздардың өзарабайланыстарының
жиынтығы. Экологияның негізгі ұғымына экожүйе жатады. Бұл терминді
енгізген 1935 ж. А.Тенсли. Экожүйе дегеніміз тірі тіршілік иелері мен
олардың мекен ету орталарынан тұратын, біртұтас функционалды біріккен
табиғи жүйе. Экожүйенің құрылымы: Экожүйе = биоценоз + биотоп Биогеоценоз-
тірі ағзалар мен олардың мекен ететін физикалық ортасымен бірге қауымдасқан
жүйе. Табиғатта бейорганикалық химиялық элементтер айналымынан басқа
да, биогендік химиялық элементтер миграциясы немесе биогеохимиялық айналым
жүзеге асырылады. Экожүйе мен биогеоценоз- тірі ағзалардың және ортаның
жиынтығы. Биогеоценоз- тірі ағзалар мен ортаның кездейсоқ жиынтығы емес,
ерекше келісілген , динамикалық , өзарабайланысы, тұрақты, теңестірілген
жүйе. Биогеоценозда барлық тірі иелер қоректену тізбегіне біріктірілген.
Өзара қосылу және айырылу нәтижесінде белгілі буындардан күрделі трофикалық
тор құрылады. Биотикалық қарым қатынастары Табиғатта әрбір тірі организмдер
оқшау, жеке тіршілік ете алмайды. Оны көптеген табиғаттың басқа өкілдері
қоршайды және бұлардың барлығы бір бірімен күрделі қарым қатынаста болады.
Организмдер арасындағы қарым қатынастар, сонымен қатар олардың тіршілік
жағдайларына әсері қоршаған ортаның биотикалық факторларының жиынтығын
құрайды. Экологиялық қарым қатынастар, әдетте, өте күрделі сипатта болады,
көптеген факторларға байланысты және әртүрлі жағдайларда өзгеше өтеді.
Биотикалық факторлар деп – организмдер мен популяциялар арасындағы өзара
әрекеттесу формаларын атайды. Биотикалық факторлар түрішілік және түраралық
болып бөлінеді. Түрішілік- Гомотиптік реакциялар Гомотиптік реакциялар-бір
түрге жататын дара организмдер арасындағы өзара әрекеттер. Бірлесіп
тіршілік еткен жағдайда жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеттері көп
дәрежеде популяция саны мен тығыздығына тәуелді болады. Сол себепті топ
және масса эффектісімен байланысты құбылыстардың мәні үлкен. Топ эффектісі
дегеніміз - топтың өзінің және топ құрамындағы организмдердің санының дара
организмдердің мінез - құлқына, дамуы мен көбеюіне ықпалы. Масса
эффектісінің топ эффектісінен айырмашылығы, ол бір түр особьтарының бірін
бірі сезінумен байланысты емес. Масса эффектісін особьтар саны және
популяция тығыздығы артқан кезде тіршілік ету ортасында пайда болатын
организмдер туындатады. Гомотиптік реакцияларға топтың және масса
эффектілерінен басқа, бір түр особьтары арасындағы әрекеттердің және бір
формасы- түр ішіндегі бәсекелестік жатады. Бәсекелестіктің барлық түріне
қатысты бір ереже бар: бәсекелестердің мұқтаждары неғұрлым ұқсас болса,
бәсекелестік соғұрлым шиеленісе түседі. Бәсекелестіктің негізгі екі түрі -
тікелей және жанама бәсекелестік болады. Тікелей бәсекелестік — особьтардың
бір-біріне тікелей ықпал етуі арқылы жүзеге асады. Жанама бәсекелестік -
особьтардың тікелей әрекеттесуін қажет етпейді. Ол аралық буындар арқылы
әртүрлі жануарлардың бірдей және міндетті түрде шектеулі болатын
ресурстарды пайдалануынан туады. Сондықтан ондай бәсекелестікті, кейде
пайдаланушылық бәсекелестік деп атайды. Түраралық бәсекелестік –
Гетеротиптік реакциялар Гетеротиптік реакциялар- әртүрлі түрлерге жататын
жеке организмдер арасындағы өзара әрекеттесулер. 2. Қарым-қатынас типтері
Бәсекелестік екі популяция бір-біріне жағымсыз әсер ететін қарым-қатынас.
Бейтараптылық немесе нейтрализм екі популяция өзара әрекеттеспейді және
олардың ешқайсысы екіншілеріне ықпал етпейді. Мутуализмге екі жаққа бірдей
пайда әкелетін қарым-қатынас. Шаян мен актинияның симбиозы Симбиоз -
организмдердің белгілі дәрежеде бірге тіршілік етуі. Ынтымақтастық екі
популяцияның қауымдастық құруы. Комменсализм жағдайында қауымдастық құраушы
түрдің бірінің популяциясы бірлесіп тіршілік етуден пайда табады, ал екінші
түрдің популяциясы ешқандай пайда көрмейді. Аменсализм бірге тіршілік
ететін түрлердің біріне басқа түрдің әсері теріс (ол қысым көреді), ал тап
осы уақытта қысым көрсетуші зиян да шекпейді, пайда да көрмейтін қарым
қатынас түрі Жыртқыштық деп бір популяция екіншісіне жағымсыз ықпал ете
отырып, сол әрекетінен пайда болатын популяция аралық қатынастарды атайды.
Паразиттілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экологиялық фактор дегеніміз – ағза бейіндеушілік реакциялар, не
адаптациялар арқылы жауап беретін қоршаған ортаның кез келген элементі
немесе жағдайы.
Экологиялық фактор
биотикалық абиотикалық антропогенді
- тірі ағзаларға экологиялық фактордың әсерінің қолайлы немесе қолайсыз
болуы, ең алдымен оның әсер ету күшіне байланысты.
- ағзаның тіршілігі үшін анағұрлым қолайлы болатын экологиялық фактордың
интенсивтілігін оптимум деп атайды. Көптеген түрлердің гүлденуі, көбеюі
үшін оптималды темпиратуралар болуы қажет.
- түрлердің мекен ету ортасының факторларының қандай да бір ауытқу
диапазонына бейімделуге қабілетін экологиялық валенттілік деп атайды.
- экологиялық валенттілігі төмен түрлерді стенобионтты (грек тілінен
аударғанда stenos - тар), ал төзімділгі жоғары түрлер – эврибионтты – (грек
тілінен аударғанда eyros - кең) деп атайды.
- стенобионттылық пен эврибионттылық ағзада өзінің тіршілігін сақтауда
пайда болатын әр түрлі бейімделу типтерін сипаттайды. Мысалы,
Эврибионттылық түрдің кең таралуына жағдай жасайды.
to – температураға
эвритермді стенотермді
тұздардың концентрациясына
эвригалилі стеногалилі
жарыққа
эврифотты стенофотты
Қоректену
эврифагты стенофагты
Жалпы ағзалардың to байлынысты болінуі
Пойкилотермді Гомойотермді
(грек тілінен poikilos – алуан (грек тілінен homoios -
түрлі) заталмасу деңгелі бірдей) зат алмасу деңгеиі
тұрақсыз денесінің to –сы жоғары және тұрақты, зат
тұрақсыз. алмасу нәтижесінде жылу
реттелуі жүзеге асырылады.
Гетеротермді
Белсенді жағдайда дене температурасы саластармалы түрде жоғары
және тұрақты болса, тыныштық күйінде дене температурасының
сыртқы орта температурасынан айырмашылығы болмайды.
Термофиттер психрофиты псаммофиттер криофиттер петрофиттер
Альбедо - әр түрлі денелердің бетінің жарықты шағылыстыруға қабылеті.
Биолюминесценция - тірі ағзалардың жарық шығару қабылеті.
Жарыққа байланысты өсім-дің түрлері
Гелиофиттер Сциофиттер Факультативті гелиофиттер
(жарық сүйгіш түрлер) (көлеңке сүйгіш түрлер) (көлеңкеге төзімді
өсімдіктер)
Ылғалғы байланысты өсімдіктер тобы
гидрофиттергидатофиттер гигрофиттер (грекмезофиттер (грекксерофиттер
(грек (грек тілінентілінен hudros - тілінен mesos – (грек тілінен
тілінен hudatos - су)ылғалды) орташа, аралық) xeros – құрғақ)
hudor - су)өсімдіктері, ылғалдығы жоғары – қоңыржай құрғақ жерлерде
құрылық - денесінің біржағдайларда өсугеорташа ылғалды өсетін
су бөлігі немесебейімделген жерлерде өсетін өсімдіктер.
өсімдіктерітолығынан құрылық өсімдіктер.
, суға тек суға батып өсімдіктері. Шалғындықтың суккуленттер
төменгі тұрады. Көбінесе ылғалды шөптері, склерофиттер
бөліктері (элодея, ормандарда орманының
ғана батып лотос) (папоротниктер), шөптесін
тұрады. батпақтарда – өсімдіктері,
батпақ жалпақ жапырақты
өсімдіктері, су ағаштар, аш
қоймаларының дақлдары,
жағалауларында арамшөптер.
өседі.
Құрлық жануарлары ылғалға қатысты төмендегідей топтарға бөледі
Гидрофилдер Мезофилдер Ксерофилдер
Ылғал сүйгіш, маса, Оташа ылғалдылық Құрғақшылықты сүйетін.
былқылдақденелілер мен жағдайында тіршілік түйе, кемірушілер,
амфибиялар. ететін,бунақденелілер, бауырмен жорғалаушылар.
құстар, сүтқоректілер.
Фотопериодизм
Ағзалардың морфологиялық, биохимиялық және физиологиялық қасиеттері мен
функцияларының жарықтың кезектесуі мен ұзақтығына байланысты ырғықты
өзгеруі.
Қысқа күндік өсімдіктер Ұзақ күндік өсімдіктер
Өсімдіктердің тыныштық күйінің 3 түрі
Органикалық тыныштық Терең тыныштық Мәжбүрліктен туған
Жемістер, түйнектер мен тыныштық
бүршіктерге тән.
Анабиоз- тіршілік процестерінің баяулауы сонша, оларда тіршілік белгілері
білінбейді.
№2 Демэкология
Экологияда популяция дегеніміз – бір бірімен өзара қарым-қатынаста
болатын және үлкен территоряда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын
даралар тобы.
Даралардың кеңістікте таралуы
кездейсоқ бірқалыпты топтық
Популяцияның негізгі қасиеттері
популяция саныпопуляцияның туылу өлім популяцияның
тығыздығы өсімі
Гомеостаз – тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың қоршаған
ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-тендікті ұстап тұруға
қабілеті.
1929ж У. Кеннон
Биотикалық фактор – дегеніміз даралар мен популялар арасындағы өзара
әсерлердің түрлері.
Биотикалық факторлардың
Түрішілік гомотиптік гр.т.а. бірдей Түраралық гетеротиптік гр.а.әр түрлі
Топтық эффект – топ құрып тіршілік ету.
Бәсекелестік
Тікелей бәсекестік даралардың бір-бірімен Жанама бәсекелестік
агрессивті шекісіп қалуы немесе өсімдіктер мен даралар арасында тікелей
микроорганизімдер-дің ұлы заттар бөліп шығаруы озара әсер болмайды.
арқылы көрінеді.
Симбиоз (селбесу) – дегеніміз әр түрге жататын даралардың екі жақты
пайдалы бірігіп тіршілік етуі.
Әріптестік бірігіп тіршілік ету
Комменсализм фр.т. бірге тамақтану. Амменсализм – лат.т. тамақ,
Бір ағза екіншісінің есебінен азық. Бір популяция үшін
тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай қолайсыз болып табылатын
зиян келтірмейді. өзара қатынастар.
Жыртқыштық – популяциялардың біреуі екіншісіне қолайсыз әсер ете
отырып, пайда алады.
Паразитизм – гр.т. арамтамақ, иесінің есебінен тіршілік ететін
тұраралық қарым – қатынастардың түрі.
Паразитизм
Эндопаразит Эктопаразит
Ағза ішінде тіршілік етеді. Ағза сыртыңда тіршілік
(Мысалы аскарида,бауыр етеді.
құрты т.б ) (Мысалы кене,бит,маса
)
Экологиляқ қойма дегеніміз – ағзаның табиғаттағы орнын және оның бүкіл
тіршілік ету жағдайларын немесе тіршіліктегі орның, яғни қоршаған ортаға,
көбейетін орнына, баспанасына және т.б.
№3 Синэкологиясы
Гаузе принципі бойынша – экологиялық жағдайлары ұқсас екі түр ұзақ уақыт
бір экологиялық қоймада тіршілік ете алмайды.
Синэкология гр.т. бірге
биоценоз биотоп биогеоценоз
1877 ж. К.Мебиус 1940 ж. В.Н.Сукачев
Биоценоз+битоп
Экожүйе (1935 ж. А.Тенсли) – дегеніміз зат, энергия және ақпараттар
алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара
әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы.
Экожүйелердің жіктелуі
құрлық экожүйелері тұщы су теңіз
тундра, тайга, орманды дала, ағынсыз су (көл, тоған), экожүйелері
дала, шөлейіт, шөл, тропиктер, батпақтар. теңіздер мен
тау. ағнды су (өзен, бұлақ, ашық мұхит
саркырамалар)
Экожүйелердің энергетикасы
Термодинамиканың бірінші заңы, Термодинамиканың екінші заны,
энергияның сақталу заңы – энергияның өзгерісімен байланысты
табиғаттағы энергия жақтан пайда процестер тек энергия концептрленген
болмайды, жоғалып кетпейді. Ол тек түрден таралған күйге өткенде ғана
бір түрден екінші түрге айналады. өздігінен жүре алады. Ыстық заттың
Энергия мөлшері тұрақты болып жылуы.
қалады.
Экожүйедегі ағзалар трофтық (қоректік).
Өндірушілер Продуценттер Консументтер Редуценттер Ыдыратушылар
бірінші ретті өнімді (лат.тіл-пайдалану) (лат.тіл-қалпына
өндірушілер жануарлар, келтіруші,
өсімдіктер. микроорганизмдердің деструкторлар).бактерияла
көпшілігі, р,
бунақдене-қоректі саңырауқұлақтар,сапрофагт
өсімдіктер. ар,
копрофагтар.
Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергия өзгерту механизмдері
Автотрофтар
Гетеротрофтар
грек тілінен аударғанда грек тілінен аударғанда -әр
-өзі.бейорганикалық заттардың түрлі.дайын органикалық заттармен
органикалық заттарға айналуын жүзеге қоректенеді(жоғары сатыдығы
асырады (жасыл өсімдіктер мен кейбір паразит-өсімдіктер,
микроорганизмдер). саңырауқұлақтар,кейбір
микроорганизмдер,барлық жануарлар
Фототрофтар-(фотосинтез)-жасыл мен адам).
өсімдіктер, көк жасыл балдырлар. Дж.М. Андерсон.
Хемотрофтар-(хемосинтез)-күкірт Некротрофтар-(грек тіл.
бактериялары мен және т.б. -өлі)-қоректену объктісін өлтіреді
(адам, жыртқыш)
Биотрофтар -(грек тіл.- тірі)- басқа
тірі ағзалар есебінен қоректенетін
ағзалар(паразиттер, қаңсорғыштар)
Сапротрофтар-(грек тіл.-
шірік)-өлген органикалық затпен
қоректенеді.
Негізгі тіршілік орталары.
Гидробионттардың экологиялық жіктелуі.
Нектон (грек Планктон (грек Плейстон (грек Нейстон (грек Бентос (грек
тілінен тілінен тілінен тілінен тілінен
аударғанда аударғанда аударғанда аударғанда аударғанда
nektos - planktos - plein – кемеде neusteon – benthos -
жүзетін) – су қалықтаушы) жүзу) – жүзуге тереңдік) – су
түбімен тікелейнегізінен су денесінің бір қабілетті) – суқоймаларының
байланысы жоқ, ағысының бөлігі суда, бетінде жүзіп түбінде
еркін орын көмегімен екінші бөлігі жүретін ағзалар(грунтта)
ауыстыратын, қозғалатын, судың бетінде (бактериялар, мекендейтін
жүзіп жүретін жүзетін жүретін ағзаларқарапайымдылар,ағзалардың
ағзалардың ағзалардың (фезалия су қандаласы, жиынтығы. Ол
жиынтығы. Бұл жиынтығы. Олар сифонофора). балдырлар). фитобентос,
жануарлар өте жылдам және зообентос және
үлкен белсенді орын бактериобентосқ
арақашықтыққа ауыстыруға а бөлінеді.
орын ауыстыруғақабілетсіз. Зообентос
қабілетті және Фитобентос
қатты ағыстарғафитопланктон Бактериобентос
төзімді болып зоопланктон
келеді. Олардың
дене пішіні
сүйірленіп
келген және
қозғалу
мүшелері жақсы
дамыған.
Топырақ – тіршілік ету ортасы
Геобионттар – топырақта Геофилдер – даму циклініңГеоксендер – топырақты
тұрақты тіршілік ететін, бір бөлігі топырақта уақытша баспана ретінде
бүлік даму циклы өтетін жануарлар. Бұларғапайданалатын жануарлар
топырақта өтетін көптеген бунақденелілер: (таракан тәрізділер,
жануарлар (жауын қанатты шегірткілер, жартылай
құрттары, көптеген бірқатар қоныздар, қатқылқанаттылар,
алғашқы қанатсыз ұзынаяқты масалар жатады.кемірушілер інднрінде
бунақденелілер) Геофилдердің дернәсілдеріөмір суретін
топырақты дамиды, ал сүтқоректілер).
ересек формалары жер
бетінде мекендейді.
Дәрістік кешені
ДӘРІС №1 Тақырып: Экология және оның қысқаша даму тарихы
Мақсаты: Студенттерге экология және оның қысқаша даму тарихы, экологияның
ғылым ретінде анықтамасы, мақсаты, міндеттері және әдістері, ғылымның
қысқаша тарихы. бөлімдері: аутэкология, демэкология, синэкология, ғаламдық
экология туралы түсінік бере отырып, экологияның басқа ғылымдармен
байланысын, экологиялық мәселелерді шешудегі экологияның ролін түсіндіру.
Жоспары:
1. Экология туралы түсінік.
2. Экология қалыптасуының және дамуының қысқаша тарихы.
3. Экологияның ғылым ретінде анықтамасы
4. Экология бөлімдері.
5. Экологияның зерттеу әдістері.
Негізгі түсініктер: экология, аутэкология, синэкология, биоиндикация,
лихеноиндикация, қоршаған орта. Экология туралы ұғым.
1-2. Қоршаған ортаның күрделі проблемаларын зерттейтін, ғылыми
тұрғыдан ұсыныстар жасайтын ғылым саласын экология дейміз. Ол гректің
“oicos”-“үй, мекен, жай” деген мағынаны білдіреді. Экология бір ортада өмір
сүретін организмдерді зерттейді, олардың басқа организмдермен және
қоршаған ортамен ара қатынастарын анықтап, жиынтық қорытынды жасайтын
ғылым. Сондықтан экология қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып
саналады . Ең алғаш экология деген сөзді 1858 жылы пайдаланған Генрих
Девид Торо. Экология терминін ғылымға бірінші болып енгізген 1866
ж. белгілі табиғат зерттеушісі, дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Эрнест
Геккель. Э.Геккель экологияға мынандай анықтама берді . Экология табиғаттың
экономикасын білу, сонымен қатар тірі организмдердің осы ортаға басқа
органикалық және органикалық емес заттардың ара қатынасын, өсімдіктер мен
жануарлардың , олардың достары мен жауларының бір-бірімен байланыстарын
зерттеу. Экологияның даму ағымы өте ерте кезеңді қамтиды.
Организмдердің ортамен байланыстары және олардың қоршаған орта жағдайларына
тәуелділігі туралы пікірлер антикалық философтардың еңбектерінде кездеседі
. Өсімдіктер туралы осындай жоспарда Эмпедокл және Теофраст (IIIғ.б.э.д)
жазған , ал жануарлар туралы - Аристотель (Ivғ.б.э.д) жазған. Экология
ғылымының дамуына А. Гумбольдтің, Ч. Дарвиннің, К.Рулье, Н.Северцов және
басқалардың еңбектері үлкен үлесін қосты. А.Гумбольдтың (1769-1859)
еңбектері өз уақыты үшін өте елеулі болды. Ол өз бетімен жеке Солтүстік
және Оңтүстік Американы , Орталық Европаны, Сібірді , Алтайды, Каспий
жағалауларын зерттеді. Сөйтіп ол өсімдіктер географиясын қалыптастырды, жер
бетіндегі өсімдіктер дүниесінің таралу заңдылығы туралы рекше ғылым
ретінде және өсімдіктер тіршілігін зерттеуде экологиялық бағыттың негізін
салды. XIX ғ. ортасында Ресейде К.Ф.Рульенің еңбектері биологиялық
ғылымдағы экологиялық бағытының дамуы үлкен әсер етті. Оның еңбектері
зоологиядағы экология бөлімін қалыптастырды. XIXғ. соңында Дарвиннің ілімі
арқасында экология организмдердің адаптациясы туралы ғылымға айналды .
Дарвиннің анықтамасы бойынша , экология -бұл табиғаттағы барлық күрделі
өзара байланыстар мен өзара қатынастарды зерттейтін ғылым, тіршілік үшін
күрес жағдайы ретінде. XXғ. 60-жылдарынан бастап, экология дамуында жаңа
кезең басталды, экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде
экологиялық зерттеулердің күрт өсуімен сипатталады. Үнемі әртүрлі
экологиялық проблемалар бойынша ақпараттар саны өседі. Мысалы, қоршаған
ортаның өзгеруі туралы , өсімдіктерді қорғау туралы және т.б. фактілер саны
көбейе түсті. Экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера
шегіндегі ғаламдық мәселелерді бақылай отырып, ондағы тіршіліктің
тұрақтылығын немесе тепе-теңдігін сақтау. Экология ғылымының негізгі
міндеттері: 1. организмдердің бір-бірімен қарым-қатынастары мен қоршаған
табиғи ортасын зерттеу; 2. табиғи ресурстарды, оларды тиімді пайдалану және
қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін жасау; 3. адам, қоғам, табиғат
арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу; 4. биосфера шегіндегі
географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру; 5.
биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық ноосфералық деңгейге
көтеру; 6. көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және
экологиялық санасын, мәдениетін қалыптастыру; 7. экологиялық қауіпсіздікті
сақтау. Экологияның ғылым ретінде анықтамасы, оның қалыптасуының қысқаша
тарихы. Э. Геккель экологияға келесідей анықтама берді: Бұл табиғаттың
экономикасын танып білу, ортаның органикалық және бейорганикалық
компоненттері мен тірілер арасындағы барлық өзара қатынастарды бір уақытта
зерттеу. Ч. Дарвин бойынша: Экология-табиғаттағы барлық күрделі өзара
байланыстар мен өзара қатынастар, тіршілік үшін күрес ретінде
қарастырылатын ғылым. Ф. Клементс (АҚШ) 1920 ж. Экологияны қауымдастық
туралы ғылым деп атады. Ч. Элтон (Ұлыбритания) 1937 ж. Экологияны
жануарлардың социологиясы мен экономикасына қатысты, табиғи тарих ретіндегі
ғылым деп анықтады. Х. Б. Одум (АҚШ) 1959ж. Экологияны табиғаттың құрылымы
мен қызметін зерттейді деп атады. Ф.Энгельстің айтуынша , ғылымның ең
бастапқы қалыптасуы мен дамуы өндіріске тәуелді , дейді.
3. 1.Аутэкология - особьтар экологиясы. Аутэкология бір түрдің өкілінің
(особьтың) қоршаған ортамен өзара қарым- қатынасын зерттейді. Басқаша
айтқанда , осы организмге қоршаған орта факторларының әсерін және оларға
осы особьтың табиғи реакцияларын зерттейді. 2. Демэкология - популяциялық
экология. Популяция дегеніміз белгілі ареал бөлігінде ұзақ тіршілік етіп ,
еркін будандаса алатын бір түр особьтарының жиынтығы. Демэкология
популяцияның қалыптасу жағдайларын, құрылымы мен динамикасын зертейді. Ол
популяция санының өзгеруін, бұл құбылыстың себептерін зерттейді. 3.
Синэкология - қауымдастық экологиясы. Қауымдастық дегеніміз белгілі
ареалда мекендейтін, әртүрлі түрлерден құралған, тірі организмдер
жиынтығы Синэкология экожүйелердің шекараларын салумен айналысады,
сондықтан оны биогеноценологиялық экология деп те атайды.
4.Экологияның негізгі бағыттары Қазіргі уақытта экология ғылымының көптеген
бағыттары бар: 1.Классикалық экология - биологиялық жүйелердің қоршаған
ортамен байланыстарын зерттейді. 2.Глобалъды экология - биосфераның
бірлігін және тұтастығын зерттейді. 3.Қоғамдық экология - қоғам
мен қоршаған орта жүйесіндегі байланыс пен тәуелділікті қарастырады.
Геоэкология - әртүрлі деңгейдегі геожүйелерді және оларға антропогендік
өзгерістердің әсерін зерттейді. Адам экологиясы - адамның табиғи мәнін,
оның тіршілік ортасының экологиялық факторларының денсаулыққа әсерін
зерттейді. Қолданбалы экология -агрожүйе байланыстарын, қала экожүйесін,
техносфераның қоршаған ортамен байланысын зерттейді. Экологиялық
мониторинг - бұл қоршаған орта жағдайын болжау, бағалау, талдау мен бақылау
жүйесі. 5. Экологиялық зерттеу әдістері. Экологиялық ғылымның далалық,
лабораториялық және эксперименттік зерттеу әдістері бар. Далалық зерттеу
әдісі – далалық жағдайда жүргізіледі. Зерттеу обьектілері – особь,
популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері (биоценоз, биогеоценоз,
экожүйе), т.б. болуы мүмкін. Далалық зертеулер белгілі бір түр, популяция,
биоценоз, экожүйе, өзен-көлдер, т.б. обьектілерінің жәйі, сандық қатынасы
немесе сапасы, ауытқулар мен өзгерістер, абиотикалық, биотикалық,
антропогендік факторлардың әсері, уақыт пен кеңістікке қатысты олардың
көбеюі, құрып кетуі, апаттардың болу себептері туралы жалпы мағлұматтар
мен материалдар жинақталады. Материлдарды жинақтау жылдың барлық
мезгілінде және бірнеше жылдар бойы жүргізіледі. Лабораториялық зерттеу
әдісінде – далалық материалдар лабораториялық жағдайда өңделеді. Зерттеу
обьектілері лабораториялық жағдайда эксперимент арқылы тексеріліп,
бақылаулар, тәжірибелер жүргізіледі. Экологияда математикалық әдістер мен
модельдеу жиі қолданылады. Соңғы жылдары биоэкологиялық зерттеулер мен
құбылыстарды модельдеу қолданылып жүр.
Бақылау сұрақтары:
1.Экологияның ғылым ретінде анықтамасын беріңіз.
2.Экологияның міндеттері мен зерттеу әдістерін атаңыз.
3.Экология білімінің қалыптасуы мен даму сатыларын анықтаңыз.
4.Әртүрлі критерийлерге сәйкес экологияның бөлімдерін көрсетіңіз.
5.Экология мен басқа іргелі пәндер арасындағы қатынасты көрсетіңіз.
6.Тіршілік деңгейлерін көрсете отырып сызба жасаңыз.
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Р.С. Оразбаева Экология
негіздері, Астана-2003 2.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы.
Алматы, 2000. 3.Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы.
Алматы, Қайнар, 1990. 4.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология.
Алматы:Бастау,2003 Қосымша әдебиеттер: 1.Николайкин Н.И. и др. Экология М.:
Дрофа, 2003. 2.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.
ДӘРІС № 2 Тақырып: Аутэкология. Организм және қоршаған орта. Тірі
жүйелердің ұйымдасу деңгейі.
Мақсаты: Студенттерге экологияның аутэкология бөлімінің ерекшеліктері, тірі
организмдердің таралған негізгі тіршілік орталары, тірі жүйелердің ұйымдасу
деңгейлері туралы білім беру.
Жоспары:
1. Аутэкология –экологияның бір бөлімі.
2. Жер бетіндегі организмдердің таралуы.
3. Тіршіліктің пайда болу теориясы.
4. Биосфера эволюциясы.
5. Организдердің негізгі тіршілік орталары:
6. Биологиялық ырғақтар. Фотопериодизм.
Негізгі түсініктер: биологиялық ырғақтар, фотопериодизм, биолюминесценция,
гидробионттар, геобионттар.
1. Аутэкология бір түрдің өкілінің (особьтың) қоршаған ортамен өзара
қарым- қатынасын зерттейтін экологияның бір бөлімі. Қазіргі кезде
Қоршаған орталық ортаны, Техногендік орта, Антропогендік орта,
Өндірістік орта деген терминдер жиі пайдаланады. Осы аталған орталар
адаммен өзгертілген. Ортаның өрганизмге әсері жеке факторлар арқылы
бағаланады.
2. Жер бетінде организмдердің таралуы. Планетамызда 2 млн. астам тірі
организмдердің түрі тіршілік етеді. Фауна мен флора жер бетінде біркелкі
таралмаған. Климаттық жағдайларға байланысты арнайы өсімдіктер қауымдастығы
қалыптасады- тропикалық жауынды орман , таулы орман , тундра , тайга,
сованна немесе шөлдала. Биогеографиялық облыстар : 1.Голарктикалық
(Солт.Америка Гренландиясыз, Евразия Индиясыз, Исландия, Корея, Жапония,
Солт. Африка) 2.Палеотропикалық (Оңт. Африка, Мадагаскар , Индия және
ИндоКитай) 3.Австралиялық (Австралия, Жаңа Гвинея, Жаңа Зеландия, Океания)
4.Неотропикалық (Оңт. және Орт. Америка) 5.Антарктикалық (Антарктика)
3. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы. 1.абиогеноз теориясы(тірінің өліден
пайда болуы) 2.биогеноз теориясы (тіріден тірінің пайда болуы) Тіршілік -
зат алмасу және көбею сияқты ерекше қасиеттермен сипатталады. Жердегі
тіршілік дегеніміз негізінен нуклейн қышқылдары мен ақуыздың өзара
әрекеттесу функциясы болып табылады. Нуклеин қышқылы-нуклеотид
полимерлері болып табылады, ал ол кезегінде азоттық негізден, центоздан
және фосфаттан тұрады. Ақуыздар-бұлар да полимерлер және амин қышқылдардан
тұрады, ақуыз функциясы - ферментативтік. Джон Берналдың теориясына
сәйкес, тіршіліктің пайда болу тарихы 3 негізгі бөлімге бөлінеді: атомнан
молекулаға дейін, молекуладан полимерге дейін, полимерден организмге дейін.
1-сатысында өмір үшін сипатты содан метаннан және аммиактан аралық молекула
қалыптасқан. Олар, негізінен көміртектік азоттық қосылысты, жай
күрделілігі бар қосылыстар-амин қышқылдар және органикалық негізді-аденин.
Олар Опаринмен Холдейн гипотезаларына сәйкес первичный бульон құрамды
бөлігі болып саналады. 2-сатыдағы процесс-бұл молекулалардың
полимеризациялануы, шешуші жағдайға алып келетін динамикалық ұйымдастыру
процесінің пайда болу, оны біз тіршілік деп атаймыз. 3-сатысында
организмдердің дамуы және олардың ішкі ұйымдастыруларының қалыптасуы
жүреді, ол жәй метаболизмдік ортадан организмдік деңгейге ауысу, яғни
қоршаған өлі табиғаттан даралану.
4. Палеонтологиялық мәліметтер бойынша: 1.протерозой эрасында (700млн. жыл
бұрын)- бактериялар, балдырлар, қарапайым омыртқасыздар пайда болды.
2.палеозой эрасында (365 млн. жыл бұрын) – жер беті өсімдіктер , амфибиялар
пайда болды; 3.мезозой эрасы- (185 млн. жыл бұрын)- сүтқоректілер, құстар,
қарағай өсімдіктері пайда болды; 4.кайназой эрасы-(70млн. жыл бұрын) –
қазіргі заманғы өсімдіктер мен жануарлардың топтары пайда болды.
5. Тіршілік орталары Тіршілік ортасы дегеніміз – кез келген организмнің
өсіп-өніп, көбеюіне, ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихи
қалыптасқан орта. Су тіршілік ортасы. Мұхиттар мен теңіздер екі экологиялық
облыстарға бөлінеді: су қалыңдығы-пелагиаль; судың түбі-бенталь. Су
тіршілік ортасы ретінде бірқатар арнайы қасиеттері бар: су тығыздығы,
қысымның өзгеруі, оттектің құрамы, күн сәулесінің сіңіруі т.б. Су ортасының
мекендеушілерін экологияда гидробионттар деп атайды. Су факторларына
байланысты гидробионттарды бірнеше экологиялық топтарға бөледі. Планктон
дегеніміз судың беткі қабатында оның ағысымен қалқып жүретін ұсақ
омыртқасыз жәндіктер. Планктондардың өзі – зоопланктон және фитопланктон
деп бөлінеді. Фитопланктондардың су организмдері үшін маңызы зор. Оларға
диатомды, көк-жасыл балдырлар, өсімдік қоректі талшықтылар және т.б.
жатады. Ал, зоопланктондар бактериялар мен балдырлардан тереңіректе
тіршілік етуге бейімделген формалары жатады. Оларға шаянтәрізділер,
қарапайымдар, моллюскалар, медузалар, сальпалар және кейбір құрттәрізділер
жатады. Нектондар дегеніміз судың терең қабаттарында еркін жүзіп жүретін
балықтар және т.б. организмдер жатады. Нектондардың суда жүзуге икемді
денесі, жүзу қанаттары, жаксы дамыған сезім және қозғалу мүшелері бар.
Оларға балықтардың көптеген түрлері, кальмарлар, киттер, тюленьдер,
морждар, дельфиндер жатады. Бентостар дегеніміз судың түбіндегі
субстраттарда шөгінділерде тіршілік ететін организмдер жиынтығы. Бентостар
екіге бөлінеді фитобентос және зообентос болып. Негізінен бәрі де баяу
қозғалатын немесе қозғалыссыз өмір сүретіндер. Кейбіреулері шөгінді астында
тіршілік етеді. Жер бетінде топырақ түзілу процесі ұзаққа созылған
биогеохимиялық айналымның жеміс. Топырақтағы организімдердің экологиялық
топтары. Геобионттар – топырақтың тұрақты тіршілік иелері. Олардың барлық
тіршілігі топырақта өтеді. Негізгі өкілдері: микроорганизімдер,
қарапайымдылар, ұсақ жәндіктер, жауын құрттары, т.б. Геофильдер –
тіршілігінің біраз бөлігі топырақпен байланысты организімдер. Оларға:
шегірткелер, қоңыздар, қандалалар, ұзынаяқтылар, масалар, т.б. жатады.
Бәрінің де личинкалары топырақ астында дамып ересектері жер бетінде
тіршілігін жалғастырады. Геоксендер – топырақ қабаттарын уақытша немесе
тұрағы (мекені) үшін ғана пайдаланушылар. Оларға: қоңыз, қандала, сол
сияқты ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топтарға бөлінетін жәндіктер
жатады. Топырақта мекендеушілеріне жануарлардың келесі тобы жатады.
Микрофауна (ұсақ топырақ жануарлары). мезофауна-буынаяқтылар. макрофауна-
ірі топырақ жануарлары. Тірі ағзалық тіршілік ортасы Тірі
организмдердің өзі – тіршілік ортасы. Өсімдіктер, жануарлар және
микроорганизмдердің ішінде көптеген олардың өкілдері екінші бір
организмдерді-паразиттер немесе арамтамақтар деп атайды. Барлық
паразиттер немесе арамтамақтар деп атайды. Барлық паразиттер:
эктопаразиттер (иесінің сыртқы денесінде кездесетін – кенелер, сүліктер,
бүргелер, масалар, т.б. ) және эндопаразиттер (иесінің ішкі мүшесінде
кездесетін-құрттар, бактериялар, вирустар, қарапайым паразит өкілдері,т.б.)
деп жіктеледі. Ағзалық тіршілік ортасында ағзалар паразиттік және
жартылай паразиттік тіршілік етеді. Ағзаның адаптациялық биологиялық
ырғақтар. Фотопериодизм. Табиғаттағы жүйелі ауысып келіп отырған
факторларға байланысты өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінде құбылыстарға
үйлесе дамитын бейімделушілік қалыптасады. Осы құбылыстарды биологиялық
ырғақтар дейді. Кез-келген табиғи ағзалар үшін табиғи ритмдерді ішкі
(өзінің тіршілік әрекетіне байланысты), сыртқы (қоршаған ортадағы циклдық
өзгерістер) деп бөледі. Фотопериодизм дегеніміз организмдердің тәуліктік
жарық пен қараңғы мерзімінің ұзақтығына байланысты оған жауап беру
реакциясы.
Бақылау сұрақтары:
1.Тіршіліктің пайда болуы жайлы теорияларына тоқталыңыз.
2.Тірі ағзалардың ұйымдасу деңгейлерін анықтаңыз.
3.Тіршілік орталарын атаңыз.
4.Су ағзаларының экологиялық жіктелуін беріңіз. Әр топтың өкілдеріне мысал
келтіріңіз.
5.Топырақ және құрлық-ауа ағзаларының экологиялық жіктелуін көрсетіңіз.
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Оспанова Г., Бозшатаева.
Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000. 2.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты
даму пәнінен дәрістер жинағы Оқу құралы. Астана 2010 жыл. Қосымша
әдебиеттер: 1.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997. 2.Бродский А.К.
Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.
ДӘРІС №3 Тақырып: Экологиялық факторлар және олардың классификациясы.
Мақсаты: Студенттерге антропогенді факторлардың әсер ету заңдылықтары,
Либихтың минимум заңы, Шелфордтың толеранттылық заңы, стенобионтты және
эврибионтты организмдер, организмдердің тіршілігіндегі негізгі абиотикалық
факторлардың экологиялық мәні, ортаның экологиялық сыйымдылығы жайлы білім
беру
Жоспары:
1. Қоршаған ортаның экологиялық факторлары:
2. Ортаның факторларына организмдердің адаптациясы.
3.Экологиялық факторлар әсеріне организмдердің жалпы заңдылықтары:
Ю.Либихтың минимум заңы және В.Шелфордтың толеранттық заңы.
Негізгі түсініктер: экологиялық факторлар, биотикалық факторлар,
абиотикалық факторлар, антропогенді факторлар, толеранттылық диапазоны,
оптимум зонасы, экологиялық валенттілік
1. Қоршаған ортаның экологиялық факторлары- тірі организмдерге олардың
дербес дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама әсер ете
алатын, ортаның кез-келген әрі қарай бөлшектелмейтін элементі. Бұл
анықтамада экологиялық факторлардың мынандай критерийлерін ерекше атап өту
қажет; 1.Ортаның қарастырып отырған элементінің одан әрі бөлшектенбеуі.
2.Экологиялық фактордың әсері тікелей емес, аралық буындар арқылы берілуі
мүмкін, яғни бұндай жағдайда ол көптеген себеп-салдарлық байланыстар
арқылы ықпал көрсетеді. Экологиялық факторлардың әсерінің нәтижелері
экологиялық тұрғыдан салыстыруға келеді, өйткені әрқашанда организмдердің
тіршілік әрекетінің өзгерісі арқылы білінеді. 1. фактордың белгілі бір
мәндерінде организмдердің тіршілік ету үшін ең қолайлы жағдай туады: бұл
жағдайлар оптималды жағдайлар деп аталады. 2. фактордың мөлшері оптималдық
жағдайдан неғұрлым көбірек ауытқыса, дара организмдердің тіршілік әрекеті
де солғұрлым нашарлай түседі; осыған байланысты қалыпты тіршілік ету
аймағы айқындалады. 3. фактор мөлшерінің дара организмдер қалыпты тіршілік
ете алатын аралығы төзімділік шектері деп аталады; төзімділіктің төменгі
және жоғарғы шектері ажыратылады. Сонымен, қоршаған орта факторлары 3
топқа бөлінеді: 1.) Абиотикалық факторлар- өлі табиғаттың әсері (климат,
t0-ра , ылғалдылық , жарық және т.б. 2.) Биотикалық факторлар – тірі
организмдердің әсері. 3.) Антропогенді факторлар – адамның әртүрлі іс-
әрекетінің әсерлері. 2. Ортаның факторлары және ағзалардың оған
адаптациясы. 1.Орта және орта факторлары, оларды топтау. 2.Ағзаға орта
факторларының әсері етуінің кейбір жалпы заңдылықтары. 3.Адаптация
биологиялық құбылыс ретінде. 4.Тіршілік ету ортасы. 1.Мекен ету
ортасы деп, әдетте ағзалардың табиғи денелермен және құбылыстармен тікелей
немесе жанама өзара байланыста болатынын түсінеміз. 2.Факторлар әсер
ету маусымдылығы және бағыттылығы бойынша 3 топқа бөлінеді. 1.Қатаң
маусымдылықпен әсер етуші факторлар тәулік уақытының уақыты, жыл
мезгілдері, келіп-кету құбылыстары т. б.) 2.Маусымдылықсыз әсер етуші
факторлар - кейбір уақыттарда қайталанады-ауа-райы құбылыстары, су тасқыны,
жер сілкіну, вулкан т. б. 3.Бағыттылықпен әсер етуші факторлар. Олар әдетте
бір бағытта ғана өзгереді (климаттық жылынуы немесе суып кетуі, тар.
бетпақталада т. б.). 4. Белгісіз әсер етуші факторлар-бұған антропогендік
факторлар жатады, ағзалар мен олардың бірлестікреті үшін өте қауіпті. Жарық
және мінез-құлық бағдарлануы. Жануарлардың мінез-құлығындағы бағдарлануы
жарық әсері өте маңызды. Жарыққа байланысты жануарларды күндізгі және түнгі
деп бөлеміз. Ағымдар және оттегі. Көптеген тіршілік орталарында жануарлар
ағымының әсер етуін сезінеді. Ауа және су ағымдар болып бөлінеді және
жануарлардың таралуында қоршаған ортаның реттеуші факторы болып табылады.
Олардың әсері екі жақты: біріншіден, ағымдар жануарларға әртүрлі заттар
және жылу әкелсе, екіншіден, олар жануарлардың өзін басқа жаққа орнын
ауыстыртады. Ауа ағымдары горизантальды түрде тұратын жел сипатта және жер
бетінен шығатын термальды түрде болып бөлінеді. Суда да ағымдар бар. Су
ағымының жылдамдығы ауа ағымына қарағанда аз болып келеді. Ол
сарқырамаларды үлкен шамада-6м. секундқа дейін. Ең қуатты су ағымы мұхитта
болады, жылы Гольфстрим ағымдарында немесе суық компенсациялық
ағымдарында. Зат алмасу процесінде көпшілік жануарлар үшін оттегінің ролі
өте зор. Ол тыныс алуға қатысады. Ересек адамдардың қанында гемоглабиндік
байланысқан оттегінің мөлшері 1 метрге дейін болады. Гемоглобин көмегімен
О2-тканьдерге таралады және сіңіреді. Жануарлар үшін О2 негізгі зат
тіршілік үшін қажетті. Жер бетіндегі оның таралуы түрлердің таралу
шекарасын анықтайды. Оттегінің болуы шешуші фактор болып табылады, одан
жануарлардыңәртүрлі мекен ету орталарына таралуы тәуелді. О2 таралуы:
Ауадағы оттегі, топырақтағы О2, таяз судағы О2, теңіз О2-сі, паразиттердегі
О2. Ортаның абиотикалық факторларына бейімделу. Температура мен
ылғалдылықтың әсер етуі. Көптеген жануарлардың дене температурасы қоршаған
ортаның температурасына байланысты өзгеріп отырады. Мұндай жануарлар
өзгеруінің дене температурасын реттей алмайды, және пойкилотермдік
жануарлар деп аталады. Жануарлардың аздаған түрлері дене температураларын
белсенді реттей алады, мұндай жануарлардың дене температурасы тұрақты және
оларды гомойотермдік деп атайды. Қоршаған ортаның температурасының
өзгеруіне өте төзімді жануарлар эвритермдік, ал тек белгілші
температураның өзгеруіне ғана аз төзетін жануарлар стенотермдік деп
аталады. Ол өз теориясында гүлдердің балауыз қасиеттері сол өсімдікті
тозаңдыратын насекомдарға тәуелді екенін айтты. Мысалы: эвглосса арасы
кектар соратын мүшесі ұзын болып келеді. Оңтүстік америка көбелегі-
тұмсықтар өте ұзын гүл формасына байланысты. Шмель - аконит 3.
Экологиялық факторлар әсеріне организмдердің жалпы заңдылықтары
Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған организмнің
реакциясы бірдей болмайды. Өзара әрекеттесу факторлар ережесі. Оның мәні
келесіде: яғни бір факторлардың әсер ету күшін басқа факторлар күшейту
немесе азайтуы мүмкін . Мысалы, жылудың көп мөлшері ауаның ылғалдылығын
төмендетеді. Ю.Либихтың Минимум заңы немесе шектеуші факторлар ережесі.
Бұл ереженің мәні келесіде: шектен тыс аз немесе шектен тыс көп фактор
(қауіпті нүктенің қасындағы) организмнің күйіне ықпал етеді, сонымен
бірге , басқа факторлардың әсерлерін шектейді. Бұл заңның өмірде
практикалық маңызы зор. Организмдердің ең қажетті шектеуші факторларын біле
отырып, мол өнім алуға немесе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол
ашады. Шектеуші факторлармен қатар организмнің факторлар жиынтығына деген
ең жоғарғы төзімділік қасиеті болады. Ол В.Шелфордтың толеранттық
(төзімділік) заңына байланысты. Оптимум аймағы әртүрлі ағзалар үшін бірдей
емес . Біреулері үшін аймақ аралығы біршама көп, мұндай ағзалар
эврибионттар тобына жатады (грекше эури- кең, биос- тіршілік). Аз
диапазонда бейімделетін ағзалар стенобионттар деп аталады (грекше стенос-
тар). Эврибионтты түрлер қолайсыз экологиялық орталарда қалыпты тіршілігін
жалғастыра береді. Мысалы, бұл организмдер тобына Қазақстанға
жерсіндірілген ондатраны, көгілдір түлкіні, колорадо қоңызын, ақ қанатты
американдық көбелекті жатқызуға болады. Стенобионтты түрлердің таралу
аймағы шектеулі болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Ағзаның тіршілік ету жағдайлары қандай?
2.Экологиялық фаткорлар дегеніміз не?
3.Экологиялық фаткорлардың жіктелуін көрсетіңіз.
4.Қандай факторлар шектеуші фактор деп аталады?
5.Антропогенді факторларға мысал келтіріңіз.Адамның ағзаларға және қоршаған
ортаға тигізетін жағымды және жағымсыз әсерлері қандай?
6.Қандай ағзалар стенобионтты, ал қандай ағзалар эврибионтты деп аталады?
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Бродский А.К. Жалпы
экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,Ғылым, 1997, қаз.ауд.
Көшкімбаев Қ.С. 2.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
3.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты даму пәнінен дәрістер жинағы Оқу
құралы. Астана 2010 жыл. Қосымша әдебиеттер: 1.Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева
Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы,
қазақ университеті, 2000. 2.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.
3.Христофорова Н.К. Основы экологии. Владивосток: Дальнаука, 1999.
4.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского
университета, 2000.
ДӘРІС № 4 Тақырып: Популяция экологиясы-демэкология
Мақсаты: Студенттерге популяция түсінігі, популяцияның статикалық
сипаттамалары, популяцияның динамикалық сипаттамасы туралы түсінік беру.
Жоспары:
1. Популяция туралы жалпы мағлұмат.
2. Популяцияның құрылымы мен түрлері.
3. Популяцияның статистикалық және динамикалық сипаттамалары.
4. Популяциялық гомеостаз – популяцияның санын реттеу.
5.Өткендегі, қазіргі және болашақтағы демографиялық жағдайлар.
Негізгі түсініктер: популяция, динамика, статика, тығыздық, өсу
қарқындылығы, логистикалық қисық, экспоненциалды өсім, демография,
биомасса.
1.Популяциялық тіршілік деңгейі. Егер экожүйе биосфераның элементтері
болса, популяция табиғатта жеке түрінде кездеспейді. Популяция дегеніміз
белгілі ареалда ұзақ мекендейтін, өзара еркін будандаса алатын, информация
бере алатын, бір түрге жататын особьтар тобы. Популяция деңгейінде негізгі
адаптациялар, табиғи сұрыпталу және эволюциялық процестер жүреді.
Популяцияның көп түрлілігі, оның ортаны меңгеру, икемделу қабілеттілігін
арттырады, тіршілік үшін күресу мүмкіншілігін арттырады. Популяция құрылымы
өлімі особьтар саны ареалы жастық жыныстық туылымы құрамы құрамы өсу
темпі тығыздығы.
2. Популяцияның құрылымы мен түрлері. Популяцияның түрлері: Қалыпты
популяцияда - барлық жастағылар тең болуы қажет. Егер популяцияда кәрі
особьтар көп болса, онда олар көбеюі функциясын бұзады. Мұндай популяциялар
регрессивтік популяция немесе өліп бара жатқан популяция деп аталады.
Популяцияда жас особьтар көп болса жаңартатын немесе инвазивтік деп
аталады. Популяцияның өмір жастары қорқыныш туғызбайды, бірақ особьтардың
саны өте көп болып кетуі мүмкін, себебі мұндай популяцияда трофикалық
байланыстар қалыптаспаған. Популяцияның басқа да классификациясы бар.
Популяцияны көбею түріне, өмір сүру ұзақтығына, генетикалық дәрежесіне
байланысты да жіктейді. Популяцияның орналасқан территориясына және
особьтар арасындағы қарым-қатынас дәрежесіне байланысты элементарлы,
экологиялық, географиялық деп бөледі. Элементарлы популяция толық
панмиксиямен сипатталатын особьтардың қарапайым топтары. Панмиксия
–популяция ішінде немесе қандай да бір басқа түрішілік топтарда особьтардың
еркін будандасуы. Панмиксия терминін 1885 жылы Вейсман енгізген.
Экологиялық популяция –кеңістіктегі біріккен элементарлы популяциялардың
жиынтығы. Географиялық популяция кеңістіктегі біріккен экологиялық
популяциялардың жиынтығы. Өздігінен пайда болу және эволюциялық түр түзілу
процестері жүру қабілетіне байланысты перманентті-тұрақты, және темпоральды-
уақытша деп бөлінеді. Перманентті попуцляция –кеңістікте уақыт бойынша
салыстырмалы түрде тұрақты, ұзақ уақыт бойы шексіз ұзақ уақыт бойы
өздігінен қалыптасуға қабілетті эволюцияның элементарлы бірлігі.
Темпоральды популяция кеңістікте өмір сүруі тұрақсыз, өздігінен ұзақ уақыт
қалыптасуға қабілетсіз популяция. Ол жағдайлар өзгерсе перманентті
популяцияға айналады немесе мүлде жойылып кетеді. Көбею тәсіліне байланысты
популяцияны панмиктикалық, клональды, клональды-панмиктикалық деп бөледі.
Панмиктикалық популяция - жыныстық жолмен көбейетін особьтардан тұрады.
Клональды популяция – тек қана жыныссыз жолмен көбею қасиеті тән
особьтардан тұрады. Клональды-панмиктикалық популяция жыныстық және
жыныссыз жолмен көбеюі ауысып отыратын особьтардан тұрады.
3. Популяцияның статикалық және динамикалық сипаттамалары. Популяцияның
маңызды қасиетінің біріне оның динамикасы жатады. Ол особьтар санының
ауытқуы жағымсыз салдарды туғызады. Соған байланысты популяцияның
адаптациялық механиздері пайда болады. Популяцияның статикалық
көрсеткіштері Статикалық көрсеткіштер уақыттың осы кезеңіндегі популяцияның
күйін, жағдайын сипаттайды. Популяция саны бұл берілген территориядағы
немесе берілген көлемдегі особьтардың жалпы саны. Популяция тығыздығы
Популяция тығыздығы оны мекендейтін особьтардың аудан немесе көлем
бірлігіндегі санымен анықталады. Популяцияның динамикалық көрсеткіштері
Динамикалық көрсеткіштер белгілі бір уақыт аралығында популяцияда жүретін
процестерді сипаттайды. Популяцияның негізгі динамикалық көрсеткіштеріне
туылым, өлім-жітім және популяцияның өсу жылдамдығы жатады. Туылым Көбею
нәтижесіндігі уақыт бірлігінде пайда болған жаңа особьтар саны. Өлім –
жітім Белгілі бір уақыт аралығында популяциядағы өлген особьтер саны.
Популяцияның өсуі Популяция өсуі өлім - жітім мен туылым арасындағы
айырмашылық. XVII ғасырда популяцияның санының өсуі геометриялық прогресс
заңымен өсетіні белгілі болған, ал XVIIІ ғасырдың аяғында Томас Мальтус
халықтардың геометриялық өсуі жөнінен өзінің әйгілі теориясын ұсынды.
Қазіргі математикалық тілмен айтқанда организмдердің экспонциалды өсуі.
Экспоненциалды өсу дегеніміз -өзгермейтін тұрақты жағдайларда популяция
особьтерінің сандарының өсуі. Ұзақ уақыт бойы тұрақты, өзгерусіз сақталатын
жағдайлар табиғатта мүмкін емес. Өсу қарқындылығы Популяцияның өсу
қарқындылығының өзгеруі - әр түрлі болуы мүмкін. Көбеюдің жоғары потенциалы
түрлердің тірі қалуында үлкен роль атқарады.
4. Популяциялық гомеостаз – популяцияның санын реттеу. Популяциялық
гомеостаз дегеніміз популяцияның сандық мәнін белгілі бір шегінде ұстап
тұруы. Гомоестаздың түраралық механизмдеріне жыртқыш-жемтік, паразит-иесі
типтегі қарым-қатынастар жатады. Түрішілік гомоестаздың негізіне
бәсекелестік жатады. Оның екі түрі бар: 1) қатал түрішілік гомоестаз-
каннибализм; 2) Жайлы түрдегі түішілік гомосстаз-әдетте особьтардың
әлсіретуі арқылы көрініс береді. Бұл механизмде күшті особьтар сыртқы
ортаға тежеуіш(әлсіретткіш) заттарды бөледі: стресстік құбылысты,
территорияны шектеу, популяция арасындағы миграция. Популяцияның
кеңістіктік таралуы Біркелкі таралу- бұл табиғатта өте сирек кездеседі. Бұл
әртүрлі особьтар арасындағы бәсекелестікпен байланысты. Кездейсоқ таралу-
бірігіп тіршілік етуі байқалмайтын түрлерде және бірдей ортада ғана
кездеседі. Популяцияның демографиялық құрылымы Популяцияның жыныстық және
жас ерекшелік құрамын сипаттауды демография деп атайды (демос-халық,
графо-жазамын, суреттеймін). Белгілі бір популяция жас ерекшелігі әр
түрлі особьтардан тұрады. Топтардың жас ерекшелік және жыныстық қатынасы
популяцияның өсу қарқындылығы мен тіршілікке бейімдеушілігін және оның
құрылымының маңызды сипаттамасы болып табылады. Популяцияның этологиялық
құрылымы Этология - жануарлардың мінез-құлқының заңдылықтарын зерттейтін
ғылым. Бір популяция мүшелерінің қарым-қатынастарының жүйесін популяцияның
мінез-құлықтық немесе этологиялық құрылымы деп атайды. Популяция
особьтарының басқа мүшелерлеріне қарым-қатынасы жөніндегі жануарлардың
мінез-құлқы ең алдымен түрге тән жалғыз немесе топтық өмір сүруіне
байланысты. Жалғыз өмір сүруде - популяцияның особьтары бір-біріне
байланыссыз тіршілік етеді. Жанұялық өмір сүру типінде ата-аналары мен
ұрпақ арасында байланыс күшейеді. Қауым- отырықшы жануарлардың топтық
орналасуы. Тобыр. Биологиялық пайдалы ұйымдасқан іс - әрәкеті байқалатын
жануарлардың уақытша бірлігі Үйір. Тобырмен салыстырғанда үйір - бұл
жануарлардың ұзағырақ және тұрақты бірлесуі.
Бақылау сұрақтары:
1.Популяцияға анықтама беріңіз.
2.Популяцияның жастық және жыныстық құрамын сипаттаңыз.
3.Популяцияның кеңістікте орналасу түрлерін көрсетіңіз.
4.Туылу, өсу жылдамдығы, өлу дегеніміз не?
5.Туылу мен өлімнің типтері қандай?
6.Биотикалық потенциал дегеніміз не?
7.Биотикалық факторлардың түрлері қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: 1.Р.С. Оразбаева Экология
негіздері, Астана-2003 2.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология.
Алматы:Бастау,2003 3.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты даму пәнінен
дәрістер жинағы Оқу құралы. Астана 2010 жыл. Қосымша әдебиеттер: 5.Шилов И.
А. Экология. М.: Высшая школа, 1997. 6.Христофорова Н.К. Основы экологии.
Владивосток: Дальнаука, 1999. 7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.:
Изд-во С-Петербургского университета, 2000.
ДӘРІС № 5 Тақырып: Бірлестіктер экологиясы-синэкология
Мақсаты: Студенттерге биоценоз туралы түсінік беру және экожүйедегі
түраралық байланыстардың негізгі формалары, Г.Ф.Гаузенің бәсекелестік
арқылы жою принципі, экологиялық қуыстың потенциалды және жүзеге асырылған
түрлерін түсіндіру.
Жоспары:
1. Синэкологияның зерттеу обьектілеріне жалпы сипаттама:
2. Экожүйедегі энергия және заттар айналымы.
3. Экологиялық пирамида және оның типтері.
4. Экожүйенің тұрақтылығы мен динамикасы.
5. Экологиялық сукцессиялар.
Негізгі түсініктер: биоценоз, синекология, биогеоценоз, экожүйе,
нейтрализм, комменсализм, протокооперация, мутуализм, аменсализм, микориза,
антибиоз, аллелопатия
1. Синэкологияның зерттеу обьектілеріне жалпы сипаттама Синэкология
организмдердің тіршілік жағдайларын, өзара және қоршаған ортамен өзара
қарым-қатынасын зерттейді. Синэкология экожүйелердің шекараларын салумен
айналысады, сондықтан оны биогеноценологиялық экология деп те атайды.
Биоценоз (bios-өмір, koinos-жалпы) – табиғи жағдайлары бірегей жерлерде
тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер жиынтығынан
тұрады. Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологы К.Мебиус (1877
Қауымдастық дегеніміз әртүрлі биоценоздардың - фитоценоздардың,
зооценоздардың, микробоценоздардың, микоценоздардың өзарабайланыстарының
жиынтығы. Экологияның негізгі ұғымына экожүйе жатады. Бұл терминді
енгізген 1935 ж. А.Тенсли. Экожүйе дегеніміз тірі тіршілік иелері мен
олардың мекен ету орталарынан тұратын, біртұтас функционалды біріккен
табиғи жүйе. Экожүйенің құрылымы: Экожүйе = биоценоз + биотоп Биогеоценоз-
тірі ағзалар мен олардың мекен ететін физикалық ортасымен бірге қауымдасқан
жүйе. Табиғатта бейорганикалық химиялық элементтер айналымынан басқа
да, биогендік химиялық элементтер миграциясы немесе биогеохимиялық айналым
жүзеге асырылады. Экожүйе мен биогеоценоз- тірі ағзалардың және ортаның
жиынтығы. Биогеоценоз- тірі ағзалар мен ортаның кездейсоқ жиынтығы емес,
ерекше келісілген , динамикалық , өзарабайланысы, тұрақты, теңестірілген
жүйе. Биогеоценозда барлық тірі иелер қоректену тізбегіне біріктірілген.
Өзара қосылу және айырылу нәтижесінде белгілі буындардан күрделі трофикалық
тор құрылады. Биотикалық қарым қатынастары Табиғатта әрбір тірі организмдер
оқшау, жеке тіршілік ете алмайды. Оны көптеген табиғаттың басқа өкілдері
қоршайды және бұлардың барлығы бір бірімен күрделі қарым қатынаста болады.
Организмдер арасындағы қарым қатынастар, сонымен қатар олардың тіршілік
жағдайларына әсері қоршаған ортаның биотикалық факторларының жиынтығын
құрайды. Экологиялық қарым қатынастар, әдетте, өте күрделі сипатта болады,
көптеген факторларға байланысты және әртүрлі жағдайларда өзгеше өтеді.
Биотикалық факторлар деп – организмдер мен популяциялар арасындағы өзара
әрекеттесу формаларын атайды. Биотикалық факторлар түрішілік және түраралық
болып бөлінеді. Түрішілік- Гомотиптік реакциялар Гомотиптік реакциялар-бір
түрге жататын дара организмдер арасындағы өзара әрекеттер. Бірлесіп
тіршілік еткен жағдайда жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеттері көп
дәрежеде популяция саны мен тығыздығына тәуелді болады. Сол себепті топ
және масса эффектісімен байланысты құбылыстардың мәні үлкен. Топ эффектісі
дегеніміз - топтың өзінің және топ құрамындағы организмдердің санының дара
организмдердің мінез - құлқына, дамуы мен көбеюіне ықпалы. Масса
эффектісінің топ эффектісінен айырмашылығы, ол бір түр особьтарының бірін
бірі сезінумен байланысты емес. Масса эффектісін особьтар саны және
популяция тығыздығы артқан кезде тіршілік ету ортасында пайда болатын
организмдер туындатады. Гомотиптік реакцияларға топтың және масса
эффектілерінен басқа, бір түр особьтары арасындағы әрекеттердің және бір
формасы- түр ішіндегі бәсекелестік жатады. Бәсекелестіктің барлық түріне
қатысты бір ереже бар: бәсекелестердің мұқтаждары неғұрлым ұқсас болса,
бәсекелестік соғұрлым шиеленісе түседі. Бәсекелестіктің негізгі екі түрі -
тікелей және жанама бәсекелестік болады. Тікелей бәсекелестік — особьтардың
бір-біріне тікелей ықпал етуі арқылы жүзеге асады. Жанама бәсекелестік -
особьтардың тікелей әрекеттесуін қажет етпейді. Ол аралық буындар арқылы
әртүрлі жануарлардың бірдей және міндетті түрде шектеулі болатын
ресурстарды пайдалануынан туады. Сондықтан ондай бәсекелестікті, кейде
пайдаланушылық бәсекелестік деп атайды. Түраралық бәсекелестік –
Гетеротиптік реакциялар Гетеротиптік реакциялар- әртүрлі түрлерге жататын
жеке организмдер арасындағы өзара әрекеттесулер. 2. Қарым-қатынас типтері
Бәсекелестік екі популяция бір-біріне жағымсыз әсер ететін қарым-қатынас.
Бейтараптылық немесе нейтрализм екі популяция өзара әрекеттеспейді және
олардың ешқайсысы екіншілеріне ықпал етпейді. Мутуализмге екі жаққа бірдей
пайда әкелетін қарым-қатынас. Шаян мен актинияның симбиозы Симбиоз -
организмдердің белгілі дәрежеде бірге тіршілік етуі. Ынтымақтастық екі
популяцияның қауымдастық құруы. Комменсализм жағдайында қауымдастық құраушы
түрдің бірінің популяциясы бірлесіп тіршілік етуден пайда табады, ал екінші
түрдің популяциясы ешқандай пайда көрмейді. Аменсализм бірге тіршілік
ететін түрлердің біріне басқа түрдің әсері теріс (ол қысым көреді), ал тап
осы уақытта қысым көрсетуші зиян да шекпейді, пайда да көрмейтін қарым
қатынас түрі Жыртқыштық деп бір популяция екіншісіне жағымсыз ықпал ете
отырып, сол әрекетінен пайда болатын популяция аралық қатынастарды атайды.
Паразиттілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz