Абайдың қай тап ақыны екендігі
Қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламалық-оқулықтық құрылымының жасалуы(1932-57жж.)
Ғылым атаулының қайсысының болсын өзіне тән дүниеге келу,қалыптасу және даму жолдары мен кезеңдері болады. Қазақ әдебиетіпәні де сондай жолдардан өтіп,өзінің қалыптасу дәуірін басынан кешірді. Қазақ әдебиетіпәнінің орта мектептерде оқытылу тарихының жасалуы оның әр түрлі кезеңдері арасындағы заңды байланыстарды ашып,әдістемелік ойдың бірте-бірте тереңдей,кемелдене түскенін айқындап береді.
Ұлттық әдебиетті оқу пәні ретінде мектеп бағдарламасына енгізу,әдеби білім мазмұнын айқындау,қазақ әдебиетін шәкірттерге меңгертудің тиімді жолдарын ғылыми түрде негіздеп беру арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе.
ВКПБ Орталық комитетінің 1932 жылғы 25 августке қабылданған Бастауыш және орта мектептердің оқу программасы мен жұмыс режимі туралықаулысы,осыған сәйкес Қазақ АССР Орталық Атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Советі қабылдаған қаулы,ВКП(б)Орталық Комитетінің 1933 жылы қабылдаған Бастауыш және орта мектептердің оқулықтары туралы қаулысы республикада халық ағарту ісінің жандана түсуіне игі ықпалын тигізді25.199.. Партиялық және мемлекеттік құжаттар еліміздің ғалым педагогтары алдына маркстік-лениндік педагогика ұстанымдарына негізделген тұрақты программалар мен оқулқтар жасау оқушылардың матерталистік көзқарасын қалыптастыратын білімдер жүйесін,яғни пән құрамы мен мазмұнын айқындау міндетін қойды.Алайда Қазақ әдебиеті пәні бойынша программалар мен оқулықтар жазу,әдеби білім құрылымы мен мазмұнын белгілеу оңайға түскен жоқ.Сол себепті пәннің мазмұнын айқындау,оқулықтар мен бағдарламалар жасау сияқты міндеттер алға қойылды,ғылыми экспедициялар құрылды.
Қазақ әдебиетінің пән ретінде қалыптасу жолы 30-жылдардан басталды дейтін болсақ,одан бергі өткен жарты ғасырдан астам уақытта қаншама күрделі мәселелер шешілгенін айқын пайымдаймыз.Пәндер бойынша бағдарламалар мен оқулықтар жасаудағы тәжірбиенің болмауы,әдебиетті,оның теориясы мен оқыту әдістемелік жақсы білетін мамандардың аздығы осы бағыттағы жұмыста көптеген қиындықтар туғызды.
Отызыншы жылдардың басынан-ақ қазақ әдебиетінің өз алдында ғылыми пән ретінде оқытылуына байланысты мектептерге арналған алғашқы оқулықтар жазыла бастады.Қазақ әдебиетінен алғашқы оқулықтар мен хрестоматиялар жазуға С.Сейфуллин,С.Мұқанов,М.Әуезов сияқты белді әдебиетшілер атсалыса кірісті.Қоғамдық-тарихи өзгерулерге байланысты әдебиет пәнін оқыту мен пән оқулықтарын жазып дайындау жұмысы да әр кезеңдердегі бағытты ұстанды.
Әдебиет пәні үшін Одақ көлемінде алпыс жыл тұрақты болған түбегейлі бетбұрыс 1933 жылы қабылданған программаларға көшу болды.Әдебиет пәні өз дербесігіне толық ие болып ұлт аймақтарында оның пән болып қалыптасу үрдісі басталды.
Одақ көлемінде ұйымдастыру формасы қалыпқа келген,даму бағыттары мен білім мазмұны айқындалған,мектептердің бұдан кейінгі дамуы 1941 жылға дейін қазақ әдебиеті пәні құрылымдық толықтығына жетіп оның пән ретінде қалыптасу кезеңінің аяқталуына жағдай туды.
Ол іс 1932-38 жылдар аралығында жалғасып 1932 жылы бастауыш оқу программасы нұсқасы,1934 жылы орыс мектептері орыс әдебиеті программалы үлгісінде қазақ әдебиетінің оқу бағдарламалары 1938 жылдары мектептегі әдебиетті оқыту курсының үш буындық жүйесінің ана тілі (бастауыш сатыда),әдебиеттік оқу (V-VII кластарда )әдебиет тарихын оқу (V-VII кластарда) құрылуы әдебиет пәнінің қалыптасуында маңызды белестер болды,оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдарға ашық сұраныс күшейді,қазақ әдебиетінің жүйеге түскен тарихын жасау,оны жас ұрпаққа оқыту мәселелері бойынша қоғамдық ой-пікірлер өрістеді.Қазақ әдебиеті дербес оқу пәні болып 1932 жылдан бастап оқытыла бастағанмен оның қалыптасу кезеңі бұл қарсанда тиянақталған еді деп айта алмаймыз.Өйткені оқу пәнінің пәндік құрылымының басты компоненттері болып табылатын оқу бағдарламасы мен оқулықтар жүйесін жасау,бір қалыпқа келтіру 40-жылдарға дейін жүріп жатты.Оның үстіне қазақ мектептерінің кластық құрылымдары әлі толық болмай,сабақ жүйесі біртұтас болмады.Сабақтың курстық толықтығы болмаса,оқу пәні де толықтыққа жетпейді.Қазақстанда қазақ болмаса,оқу пәні де толықтыққа жетпейді.Қазақстанда қазақ мектептерінің толықтығы тек 40 жылдары ғана оқу пәнінің толық пән ретінде жүзеге асуына жақын келді.
1935 жылы барлық қазақ мектептерінің 75,3% бір ғана класс немесе екі ғана класс, әрі кетсе үш қана кластар болған.Ал жетіжылдық болып құрылған барлық 212 қазақ мектебінің 193637 оқу жылында тек 79 мектебінде ғана жетінші кластар болған,17 қазақ орта мектебі бар деп есептелсе де,оныншы класс тек оның біреуінде ғана ашылған(Алматы қаласы №12 ).Тек 193940 оқу жылына қарай қарай қазақ мектептерінің кластары мен ондағы балалар саны толыса бастаған.Бастауыш мектепте 277139,жетіжылдық мектепте 121616,орта мектепте 10053 қазақ балалары оқыған.Бұның өзі 1934 жылы Одақ көлемінде,1935 жылы Қазақстан көлемінде бірыңғай бастауыш орталау және орта мектептер жүйесі құрылған соң ғана өрістей алды.1935 жылдан соң барып Қазақстанда мектепке алудың тәртібі,оқушылардан оқу үлгеруін бағалаудың бес дәрежесі,оқу мезгілдері,сабақ уақытының ұзақтығы оқу жоспарларының міндетті орындалуы бір жүйеге түсті.1937-38 оқу жылына орналған қазақ мектептері үшін оқу жоспары осыны дәлелдей түседі8.255.
Онда барлығы 19 оқу пәні апталық сағаттарымен көрсетілген.Оның ішінде қазақ әдебиеті пәні жеке пән ретінде аптасына бір сағат көлемде V-X кластардың әрқайсында берілген.Оқу жоспарындағы апталық сағаттың әр класқа өте аз бөлінуі әлі де болса оның пәндік мазмұнын қамтамасыз ете алатын білім мазмұны,әдебиет тарихының жүйеленуі,әдеби мұраны сұрыптау,әдеби зерттеулер,әдістемелік құралдар айқындала қоймағанын көрсетеді.
Академик Ә.Қирабаев Қазақ әдебиеті пәнінің-арнаулы курс есебінде мектепте оқытылуы- біраз кешеңдікпен басталған іс.Ол кезде қалыптасып,бір жүйеге түскен әдебиетіміздің тарихы жоқ болатын,ретке келтірілген программалар мен оқулықтарға қазақ мектептерінің қолы тек отызыншы жылдардың аяқ кезінде ғана жетті26.11.,-деп жазды.
Профессор Ә.Сембаев бұл пікірді 1939-1940 оқу жылына қарай қазақ мектептерінің барлық кластары үшін қазақ тілі мен әдебиеті бойынша жасалған программалардың бәрі де жеткілікті тиражбен басылды8.319,-деп дәйекті түседі.
1940 жылы қазақ жазуының орыс графикасына көшірілуі жазумен тікелей байланысты ғылым,мәдениет,баспасөз,ағарту ісінде айтулы серпін туғызды.Ол қазақ әдебиеті пәнінің біртұтас дербес пән ретінде жаңа даму кезеңінде аяқ басуымен қатар келді.
Қазақ әдебиетпәнінің құрылымдық жағынан толығуы деп,жалпы оқу пәнінің құрылымдық компоненттерінің толық қалыптастығын айтамыз:оқу жоспары,оқу бағдарламалары,оқулықтар,сабақтың ұйымдастырылу формасының айқын жүйесі(кластық,курстық,курсаралық,5 ,6,7,8,9,10-кластар,5-7 кластар,8-10 кластар буыны арасындағы сабақтастық)кластық сабақ процесі,оқу әдістемелік құралдар,сабақ-оқу жабдықтары-бәрі құралып келіп оқу пәнін құрайды.Бұл әлемдік педагогикалық ой-санада таңылған пәннің тұтастық бітімі.Сөйтіп 1920-40-жылдардағы жоғарыда көрсетілген халық ағарту ісінің тарихи-қоғамдық жағдайы, Қазақ әдебиетіпәннің пән болып қалыптасуының шешуші кезеңі еді.Бұл жиырма жылға созылған пәннің қалыптасу кезеңі қазақ зиялы қауымының тарапынан әдебиетті мектепте оқыту мәселесінде ізденістерге толы болды.
Қай уақыт,қай заманда болмасын оқытудың мектептік,сыныптық жүйесінде адамзат өзінің ұзақ тарихында жинақтаған бағалы білім,тәжірбиелерін,ашқан ,ғылыми жаңалықтарын,жасаған рухани-мәдени құндылықтары мен тәрбие,өнеге үрдістерін келешек ұрпағында жеткізудегі негізгі құрал оқулық болып табылады.
Білім беру ісін қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан,мәдени құндылықтарынан, ұллтық дәстүр,рухани негізден бөлек ұйымдастыруға болмайды.Сонымен қатар онда ғылым мен педагогиканың барлық талаптары да ескерілуі керек.Осы екі арна мемлекеттік оқу бағдарламаларында,сол негізде құрылған оқу құралдарында көрініс тауып кіріктірілуі қажет.Оқулық дегеніміз ғылымды педагогикалық тұрғыда баяндайтын құрал.Белгілі теоретик С.Г.Шаповаленконың Оқулық-ғылым негіздерін меңгеру үшін оқушыларға арналған құрал.Оқулықтарда белгілі бір мөлшерде оқу пәндерін оқыту әдістемесі де көрініс табады27.164.,-деген тұжырымы,ғалым М.И.Скаткиннің Оқулыққа белгілі бір мөлшерде оқыту әдістемесі де ендірілген.Бұл мағынада оқулық алдағы оқу қызметінің өзінше бір сценарийі (бастапқы нобайы,жобасы)болып табылады28.140.,-деген пікірлері оқулықтың іс жүзінде оқу үрдісінің барлық кезеңдерінде де пайдаланылатын көрсетеді. Педагогика энцеклопедиясында оқулық дегеніміз-оқытудың бағдарламада белгіленген мақсаттарына және дидактика талаптарына сәйкес белгілі бір оқу пәні бойынша ғылыми білімдердің негіздерін баяндайтын кітап,деп анықтама берілген29.53.,-дейді профессор А.Құсайынов.Шындығында оқулық оқу материалын қалай оқытып меңгертудің амал-әдістерін,тәсілдерін көрсетіп береді,сөйтіп оқулықта білім беру мақсаттары мен әдістер түрінде нақтыланады.
Мектепке арналған қазақ әдебиетінің алғашқы оқулығы 1933 жылы Қазақстанбаспасынан М.Жолдыбаев, М.Әуезов,Ә.Қоңыратбаевтардың құрастыруымен XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетіңнің оқу кітабы деген атпен басылып шақты.Бұл оқулық 7-сыныпқа арналды.
Алғашқы оқулық болғандықтан авторлар кітапты жазу үстінде көптеген қиыншылықтарға кездесті.Оған уақыттың тығыздығы,бекіген бағдарламаның,сыннан өтіп кемшілігі көрсетілген,бұрын жазылған оқытулықтың жоқтығы,айтылған дәуірдің экономикасын зерттеген материалдардың болмағандығы,ақын-жазушылардың өмір тарихы туралы тұрақты материалдардың болмағандығы сияқты мәселелер де себебін тигізді.
Оқулық үш бөлімнен тұрды.Авторлар оқулыққа тақырып етіп алған дәуірдегі қазақ әдебиетінің тарихын хронологиялық тәртіппен таныстыруды басты мақсат етіп алып,оны іштей үш кезеңде бөлген.Әр кезең ақындарын жеке-жеке қарастырмас бұрын сол уақыт шамасындағы құрылыс пен қазақ халқының бастан кешкен тарихында шамасындағы құрылыс пен халқының бастан кешкен тарихында болған елеулі оқиғалар мен өзгерістер,түрлі қозғалыстарды сипаттаған қысқаша шолулар беріп,олардың жыраулар мен ақындар поэзиясына тигізген әсерінің сырын ашуда нақты тұжырымдар білдіреді.
Өлкеннің патша үкіметіне бағынып,отарлау дәуірінің әдебиетідеп атаған кезеңге Бұқар жырау,Махамбет,Нысанбайларды жатқызып,олардың өмірбаяны мен шығармашылығына монографиялық сипаттағы әдеби-тарихи талдау жасайды.Оқулықты XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті деп атай отырса да,XVIII ғасырда өмір сүрген Бұқар жырауды тұңғыш рет әдебиетіміздің тарихына кіргізіп өмірі мен шығармаларынан мол мәлімет берді.Бұқар толғаулары көтерген қоғамдық,әлеуметтік тақырыптарды саралай отырып,бірлікке, бейбітшілікке,адамгершілікке,әділет тілікке шақырған жырларына ерекше тоқталды.Авторлар Бұқар толғауларының ел бірлігін сақтау мен жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті жырлаудағы маңызын ерекше атап көрсетеді,оқулық сөз етіп отырған дәуір әдебиетін әдеби-тарихи тұрғыдан зерттеп,даму жолын танытуда жеке шығармаларға ғылыми талдау жасауға ерекше қадам жасаған оқу-құралдарға қарағанда,оқулық хрестоматияларда ақын-жазушының өмірінен қысқаша ғана мәлімет беріп өнерпаздық тұлғасына аз сөзбен баға берілген.
Оқулықтың Бектік құлауға айналып өндіріс капитал дәуірі басталған кездің әдебиетідеп аталатын екінші бөлімінде ұлы Абай шығармаларына кең орын берілген.Алдымен Абайдың туған жері,өскен ортасы, арғы ата тегі жайлы өте кең түрде айтылып,сол кездегі тарихи жағдайларға сипаттама беріледі.Қазақ жерінің округтерге бөлініп ,оны сұлтандардың басқарғаны туралы тым ұзақ айтылады.Авторлар бұл мәліметтердің 7-сыныа оқушылары үшін өте ауыр екенін,олардың жас ерекшеліктеріне сай емес екендігін онша ескермеген.
Оқулықта Абайдың ақындығы атты жеке тарау бар.Авторлар ақынның шығармашылығын төрт бағытта алып қарастырады.
1.Абайдың қай тап ақыны екендігі;
2.Абай тіршілік еткен дәуір тынысы ,болмысы,тарихи шаруашылық өзгерістердің Абайға ықпалы;
3.Абай шығармаларында өз табының басынан кешірген өзгерістерді суреттеуде келген нәтижелері;
4.Сол кездегі пролетариат мәдениеті үшін Абайдың маңызы,рөлі.
Оқулықта Абайдың 12 өлеңі талданып,ақын шығармаларына баға беріледі.
Талдау барысында авторлар,төрт бағыттың алғашқысында көп тоқталады.Ақынның қай тап ақыны екенін оңай көрсететін екі өлеңі-Қақтаған ақ күмістей кең маңайлы-84 жол , Аттың сыны-86 жол.Осы екі жыр ақынның өлеңінде,өнерге қарай шындап бет бұрып ап,алғаш мойындап кіріскен жылдары деп саналады.Екі өлең тақырыбы да өзгелердей қоғамдық жайды қозғамайды.Бірі сұлу қыз,екіншісі жақсы,жүйрік ат жайында.Адамзаттың сұлуы әйел мен малдың тұлпары ат жайында жалпы сұлулық туралы айтылған кішкене ғана тақырыптар екенін айта отырып оқулықта:
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып койған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, алқызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса көрінер кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген іш қайнайды.
Бұл оқулықта осылай сұлу әйел яғни, адамзатты сипаттау мен
жүйрік атты суреттеудің төрт жолын алады.
Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ,
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
Ауыз омыртқа шығынқы майда жалды,
Ой желке үңірейген болса сағақ.
Осы екі суреттеу ұқсас дейді.
Авторлар бұл жерде ақынға ат әрекет, жұмыс үшін емес, тып-тыныш қарап отырып, тамашалау үшін көзді, алдандырып көлік болу үшін, жарастық үшін де керек. "Міне, Абайдың үстем тап, ерке таптаң
екенін осы "азғана жайлардың өзі де көрсетеді" 30.72., - дейді.
Бұл жерде авторлар эстетикалық талдауға әрине барған жоқ. Олар
тек сол заман тұрғысынан қарап Абай текті жерден шыққан соң ат оған сұлу мүлік ретінде ғана қажет деп санады. Оқулықта сонымен қатар "Көңілім қалды достан да, дұшпаннан да" өлеңіне де талдау берілген. Бұл өлеңінде Абай бұрынғы құрылыстың бұзылып өзгеріп бара жатқандығын сөз етеді. 86 жол жазылған "Қыран бүркіт не алмайды салса баптан" атты өлеңінде Абай некен-саяқ жалғыз боп кездесетін қыран мен көп күйкентай көк қарғаны салыстырып қарайды. Өлең сыртқы құрылысымен аңшылық суретті көрсеткен сияқты. Бірақ, алғашқы кезде жазылған ақын шығармаларының ішінде бұл өлең құр ғана көрініс суреті болмай, терең мағыналы коғамдық бір кейіпті баян еткен шығарма болып өзге өлеңдерден оқшауланып
тұрады. Бұл өлең басқаларына қарағанда, тұспалдап үлкен ақындық суретпен айтылған таптық мағынасы өте зор өлең болып табылады.Сонымен қатар, бұл ақынның сол кездегі саяси таптық көзқарасын білдіретін өлең болды. Осы сияқты 87 жолды "Сабырсыз, арсыз, еріншек" өлеңінде жаңағы күйкентай дегендердің тұтас бір кейпін береді. Оқулыққа сонымен қатар, "Бөтен елде бар болса","Болыс болдым мінекей","Сәулең болса кеудеңде", "Мәз болады болысың",Өлсем орным қара жер" өлеңдеріне талдау беріледі. Авторлар сөзімен айтқанда оқулықта сол сияқты "Абайдың оқымысты, өнерлі, мәдениетті ақын боп шығарған "Жылдың төрт мезгілі", махаббат
жайындағы, ән жайындағы өлеңдері тексерілген жоқ. Олардағы таптык, қоғамдык мазмұнды, мұғаліммен қосылып, шәкірттер өзі жазып баяндауы керек. Сыншылық тексеруде біздің осы жазғандарымыз жетекші болуға тиіс" 30.95, - деп оқулықтары Абайға арналған тарау аякталады.
Жалпы алғанда, алғашқы бұл оқулықта Абайдың 12 өлеңіне тоқталады, бірақ бірде-бір өлең мәтіні оқулықта берілмеген, талдау тек жалаң баяндау түрінде көрсетіледі. Оқулық алғашқы болғандықтан Абай шығармаларын оқытуға неше сағат бөлінді, тақырып қалай таңдап алынды, 7-сынып оқушыларының жас ерекшелігі, қисындық яғни, логикалық ойлау жүйесі, шығарманың әдеби білім мазмұнындағы орны, тәрбиелік мәні жан-жақты қарастырылып алынған жоқ. Бұған әрине, авторлар кінәлі де емес еді. Себебі ол кезде 1933 жылы тіпті бірінші бағдарламаның өзі де жоқ болатын.
Әдебиет пәнінен алғашқы бағдарлама 1934 жылы басылып шықты, дегенмен алғашкы оқулық бағдарламасыз жазылса да, елеулі кемшіліктеріне қарамастан, Абайға арналған беттерінде ақын өмірі мен шығармашылығын бұдан былайғы зерттеп жүрген жазушыларға мол мағлұмат берді. Бұл оқулықтан соң 1934 жылы С.Сейфуллин мен О.Турманжановтың " Көркем әдебиет" атты оқулығында (6-сынып үшін) Абайдың туған өлке табиғатын жырлаған жылдың төрт мезгілі, аңшылық жөніндегі тамаша өлеңдері талданып, бұл оқулықтың алғашқы оқулықтан ғылыми және әдістемелік дәрежесі әлдеқайда биік болды.1936 жылы шыққан М.Әуезовтің " Әдебиет тарихы" оқулығында (6 сынып үшін) Абай өлеңдеріне ерекше назар аударылып, асқан шеберлікпен талдау жасалынды.
Ақын әрі ғалым Ә.Тәжібаевтің 1938 жылы құрастырған әдебиет хрестоматиясында Абайдың жылдың төрт мезгілі өлеңіне берген кішкене ғана түсіндірмесінде ұлы ақынның суреткерлігін балалар ұғымына жеткізіп беруді нысана етілген. Абайдың жылдың төрт мезгіліне арналған
"Жаз", "Жазғытұры", "Күз", "Қыс" өлеңдері хрестоматияда
лирикалық өлеңдер делінген. Абай бұл өлеңдерінде асқан суретші ақын екендігін дәлелдейді. Сол сияқты "Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан" дегенде жан-жануарларды қалтырата бастаған жаңбырлы суық желді күзді сезе кетеміз. Ақын жалғыз табиғат құбылысын ғана емес, сол жағдайдан ескі ауылдың кескінін де көрсетіп береді.
1939 жылы жазылған Е.Ысмаилов пен Т.Ақшолақовтың оқулық хрестоматиясында да Абайдың өміріне, көзқарасына баға беріліп, саяси-әлеуметтік лирикасына орын берілген.
Отызыншы жылдардағы оқулықтардың идеологиялық жанынан
жетістіктері баршылық болса да, әдістемелік құрылымы мен баяндау тәсілінде олқылықтары аз емес еді. Олар тек материалды баяндаудан
ғана тұрды да, оқулықтардың ғылыми дидактикалық негізіне, методикалық құрылымына көңіл бөлінбеді. Оқулықтардың екінші бір кемшілігі шығарманың көркемдік сапасын, әдебиеттің өзіндік ерекшелігін танытуға айтарлықтай мән берілмегеніне байланысты еді.
Сөйтіп, 30-жылдардағы алғашқы оқулықтарда Абай шығармаларын оқытудағы әдеби білім мазмұны мен әдеби танымның кеңеюі бірте-бірте ілгерілеп дамып отырғанын ақын мұрасын бағалау критерийлерінің әлемдік өлшемдерге жақын бағдарланғанынан байқаймыз.
Қазақстанда сонымен, қазақ әдебиеті жеке пән ретінде оқу жоспарына кіргізіліп, 1932 жылы оның ең бірінші программасының нұсқасы жасалды, әдебиет пәнінің программасын жасау әдебиеттану ғылымының қандай дәрежеде екеніне тығыз байланысты болды. Бұл жерде "Мектепте оқытылатын әрбір пәннің программасы әдетте, сол пәнді тексеретін ғылымға арқа сүйейді, соны таяныш, негіз етеді,программаның мазмұны сайып келгенде сол ғылымның өсу, даму дәрежесіне сай болады " 31.20., - деген А.Ысқақовтың пікірі өте орынды.
Программа жасау мен оқулықтар жазу мәселесі әдебиеттану ғылымына тірелетін болса, отызыншы жылдардары қазақ әдебиетінің оқу құралдары әрі оқулық, әрі ғылыми-зерттеу еңбектерінің міндетін атқарды. Осы дәрежеде көрінген ең алғашқы еңбек С.Мұқановтың 1932 жылы шыққан "ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті" атты оқулығы.Қазақ әдебиеттану ғылымында бұл оқулық XX-ғасыр басындағы қазақ әдебиетін және жазушының өз шығармашылығын тексерген ғылыми-зерттеулерде әр түрлі баға алып келді.
Әйтсе де, отызыншы жылдардағы әдебиет тарихын зерттеу ісінде оқшау тұрған және әдебиет тарихын белгілі бір себептермен орағытып өтетін еңбектің мақсатына және объективтік сипатына, ғылыми жетістігі мен қате кемшілігіне назар аудармасқа болмайды. Себебі қазақ әдебиеті тарихының ең күрделі кезеңін дәуірге бөліп зерттеуінде батыл қадам жасаған сол дәуір әдебиетінің басты сипаттарын ашуға талпынған "әрбір ақынның, жазушының өмірбаяның бір-бірлеп, өзгеше әдісін, ақындық күшін, түрін, шығармаларының мазмұнын, не туралы жырлағанын көрсетуді басты мақсат тұтқан еңбек болды. Шындығына келгенде,
қазақ әдебиеттану ғылымында осы сипаттағы оқулықтардың жазылуына
яғни, қазақ әдебиетін тарихи курс ретінде жүргізуге алғашқы бастаманы
да С. Мұқановтың осы оқулығы жасады. Сонымен қатар, ол М.Әуезов,
Х. Досмұхамедов, С.Сейфуллин еңбектерінен кейін әдебиет тарихын зерттеу саласында өз кезеңі үшін белгілі бір міндетті атқарған ғылыми зерттеу дәрежесінде де көрінді. Автор алғысөзде: "Біздің " Қазақ әдебиеті тарихы" кітабымыз мектептерге құрал болу ниетімен жазылып отыр"
32.7., - деп мектептерді әдебиет пәнінің оқулығымен қамтамасыз ету
проблемасының да практикалық қажеттілігін атап көрсетеді. Бұл мақсатты жүзеге асыру жолында автор алдына бірнеше міндет қояды.
Осы міндеттердің ішіндегі ең маңыздылары қазақ әдебиетінің тарихын
зерттеу мен таптық сипатын ашу болғанын анық байқауға болады.
Бірақ тексеріп отырганы осы дәуірдегі
"ұлтшылдык әдебиет"
болғандықтан, ақын-жазушылардан ұлтшылдық сарын іздеуге көп көңіл
аударылып кеткен.
Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің кезең үшін актуальдығы мен маңызына тоқтала келіп, автор өз оқулығының ғылыми зерттеушілік сипатын, мақсат пен міндетін, дәуір талабына сай практикалық қажеттіліктің туғанын ашық та, анық түсіндіреді.
"Әдебиетті зерттеудің толып жатқан тармағы бар. Мәселен, әдебиеттің тарихы, қисыны, әдісі, сыны, тағы сондайлар. Бір сөзбен айтқанда алып отырған дәуіріміздің пікірі қай кезде қалай өркендегенін, қалай шегінетінін, оған нелер себеп болғанын тексеріп, оқушыға жеткізу еді. Көп жерде кейбір шығарманың шыққан тарихын, себебін тексерумен қатар, ішкі, сыртқы құрылысына тоқталып өзімізше сын бердік. Кей жерде көркем шығарманы тану, іздеу әдістерінен де азырақ сөз қозғадық. Кей жерде тіл, ырғақ, көркемдік жағына көз салып, сын жағына да көңіл бөлдік. Бұлардың барлығы, әрине, әлдеқалай істелген жоқ, әдейі істелді. Өйткені белгілі бір дәуір тарихы болғанымен бұл кітап мектепке арналған бірінші оқу құралы болғалы отыр. Мектептеріміз әдебиетті тану ретінде оқу құралына әлі кедей. Сондықтан тарих көлемінен шығып әдебиеттанудың басқа жүйелерімен де кей жерде мәлімет беріп отыруды пайдалы деп түсіндік" 32.19, - деген пікірдің сол кездегі ғылыми- зерттеушілік ой-пікірде үлкен жаңалық екеніне көңіл аудармасқа болмайды. Бұл оқулық, әдеби-теориялық талдау, әдеби-тарихи тұрғыда ғылыми зерттеушілік арнасында біріктірілген еңбек болды.
Қорыта айтқанда "ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті" оқулығы ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің, әдебиет тарихын тексерудің тереңдей түсуіне әсер еткен, қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиет тарихын дәуірге бөліп зерттеуді алғашқы болып бастаған ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің көрнекті дарындарының шығармашылығын тексеруді қолға алу қажеттігін көрсетіп берген, мектептердегі әдебиет пәнінің тарихи курс ретінде жүргізілуіне бастама салған еңбек деген тұжырымға келеміз. С.Мұқановтың оқулығы тарихи курс ретінде оқыту жолындағы талабы арқылы қазақ әдебиеті тарихының даму процесінің дәуірлерін ашып, қазақ әдебиеттану ғылымының алдына, дәуірге бөліп зерттеу және оны бір жүйеге түсіру проблемасын қойды. Ал, жүйелі түрде дәуірге бөлу - әдебиет тарихының тарихи сабақтастық дәстүріндегі даму жолын танып білудегі ең басты принциптердің бірі. Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірге бөлудің жаңа жобасын ұсынған оқулық М.Жолдыбаев, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаевтар жазған XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралы да осы принципке сай болды. 1934 жылы М.Жолдыбаев, М.Қаратаев, Ә.Қоңыратбаевтың бірігіп құрастырған Әдебиет хрестоматиясында қазақ әдебиетінің тарихы дәуірге бөлінбегенімен ақын-жазушыларды оқыту өмір сүрген кезеңіне байланысты хронологиялық тәртіппен берілген. Әрқайсысының өмірбаяны айтылып, олардың әдебиет тарихынан алатын орнына баға берілген. Авторлар Ертегілер мен Шаруашылық өлеңдер деген алғашқы бөлімдерде бұл өлең жырлардың еңбекшілердің ой-арманы және таптық мүддені көрсететінін тап басып айта келіп, революцияға дейінгі әдебиеттен Ыбырай, Абай, С.Көбеев, С.Торайғыров шығармаларына кең орын берген. Олардың өмірбаянын сөз еткенде ата тегіне көңіл аударған. Сол себептен де Ы.Алтынсаринді Қазақ феодалдарының патша өкіметіне берілген, туып келе жатқан капитализмді мойындаған мәдениетшіл ақын деп, ал Абайды қазақ феодалдар табының ақыны, Құдайшыл ақын деп таныстырады. С.Көбеев пен С.Торайғыров та молда билерді, бай болыстарды сынап, әшкерелеу айқын көрінетінін атап көрсете отырса да Мәшһүр пролетариат ақыны болған емес. Ол негізінде биржуазияшыл-төңкерісшіл ақын, биржуазияның ұлт қозғалысының солшыл ақыны. Хрестоматияда бұлардан соң Сәкен, Бейімбет, Ілияс, С.Мұқанов, шығармаларына орын беріп, олардың Қазақ пролетариат жазушыларының бірі екенін атап өтіп отырған. Орыс жазушыларынан А.Чехов пен М.Горький кіргізілген. Қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиет тарихын зерттеу, дәуірге бөлу, жеке дарындарды бағалау жұмыстары іздену жолында әртүрлі бағыттарда болғанын осы оқу құралдары мен оқулық хрестоматиялар анық байқатады.
М.Жолдыбаев, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаевтардың XIX-ғасыр мен XX-ғасыр басындағы қазақ әдебиеті атты оқу құралында ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің кемелдене түсіп, бір саты көтерілсе, ал М.Жолдыбаев, Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Қарашев құрастырған Әдебиет хрестоматиясында (1934) ол пікірлер Тұрпайы социологизм теориясының ықпалынан шыға алмай қалған. Оған осы еңбектерді қарастырғанда жоғарыда келтірілген мысалдар айқын дәлел. Көркем шығармалар жинағы түрінде болып келген басқа хрестоматияларға қарағанда бұл әдебиет хрестоматиясы оқулық-хрестоматия сипатында шыққан еңбектің көңіл аударарлық бір бастамасы болды. Атап айтқанда, қазақ әдебиеті тарихының революцияға дейін өмір сүрген жеке дарындары туралы ғана емес, сонымен қатар өзінің идеялық-творчестволық бағытын айқындап, қалыптасып келе жатқан жас қазақ совет әдебиетінің көрнекті тұжырымдарды кездестіреміз. Ғұмырнамалық, анықтамалық, түсіндірмелік деректер жинақталып, болашақ монографиялы зерттеулерге негіз боларлық алғашқы қадамдар жасалынды. Осы бастама кейін шыққан барлық оқулық хрестоматияларда орын алды. Солардың бірі С.Сейфуллин мен Ө.Тұрманжановтың Көркем әдебиет атты оқулық хрестоматиясы (1934) болды 33.208..Үлкен үш бөлімнен тұратын бұл оқулық-хрестоматияның Кеңес жазушылары атты тарауында қазақ совет әдебиетінің ақын-жазушыларын таныстыру негізгі мақсат болған. Б.Майлин, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Г.Жансүгіров, Ғ.Мүсіреповтердің өмірбаяны мен әдебиетке келу жолдары, көбіне ҚазАПП-тың құрылғанына алты жыл толуына байланысты Жаңа әдебиет журналында 1931 жылы жарияланған анкета-жауаптан үзінділер келтіре отырып толық баяндалса, Ж.Сыздықов, А.Тоқмағамбетов, Ө.Тұрманжанов, Қ.Әбдіқадыров, Т.Жароковтар туралы қысқаша ғана мәлімет берілген. Осы ақын-жазушылардың ең үздік деген көркем-туындылары келтіріп, соңынан әр автордың жырлаған тақырыбы, айтатын ойы, көркемдігі мен тілі жөнінде шағын әдеби-теориялық талдау түріндегі түсіндірмелер жасалған. Сонымен қатар оқушыларға жанрлық ұғымдар қалыптастыру мақсатында әңгіме, повесть, поэма, өлең жайында әдеби-теориялық түсінік беріп отырған. Авторлар Кеңес одағындағы көршілес елдердің жазушы-ақындары атты тарауда М.Горький, И.А.Крылов, Ә.Лахути, Ғ.Ғулям, А.Тоқамбайұлын сөз еткенде де жоғарығыдай жүйені ұстанған. Ғылыми-зерттеушілік сипат XIX ғасырдың ақырындағы, XX ғасырдың басындағы қазақ ақындары деп аталған тарауда қарастырылған ақындар туралы талдауларда анық көрінеді. Хрестоматияда осы дәуірдегі әдебиет өкілдерін таныстырар бұрын Классик жазушылардың мәні деген атпен қысқаша шолу беріледі. Онда әдебиетті маркстік-лениндік көзқараста қарау қажеттілігі түсіндіріле келіп, бұрынғы әдебиетті қалай оқып, білу керектігімен таптық тұрғыда бағалау атап көрсетіледі. Авторлардың Абай мен Сұлтанмахмұтқа қоса Ғ.Қарашевты де классик деп санағанына келіспесек те бұлар туралы алдыңғы Әдебиет хрестоматиясында айтылған тұрпайы социологиялық пікірлер кездеспейді.
Абайдың ата-тегін қараламай, орыс әдебиетінің ақын-поэзиясына тигізген ықпалына, жазба әдебиетті тудырудағы еңбегіне, ағартушылық идеясына көбірек тоқталады. Ұлы ақынның онда берілген Аттың сыны, Аңшылық туралы, Жылдың төрт мезгілі атты туындыларына талдау жасалынады. Ал Ғ.Қарашевтің Өрнек, Бала тұлпар, Аға тұлпар жинақтарындағы ағартушылық бағытты білімдарлықпен танып, шығармашылығындағы қайшылықты біршама дұрыс бағалайды. Дүниетанымдық көзқарастың дұрыс жолға бұрылуына 1905 жылғы қозғалыс пен Х.Досмұхамедов айтқандай, Шәңгерей ақын ықпал еткеніне тың деректер келтіреді.
Сол секілді С.Торайғыров творчествосын сөз еткенде алашорданы жақтау себебін ашып айтпаса да буржуазияшыл-ұлтшыл деген кінә тағылмаған, керісінше Кедей поэмасы ақынның таптық көзқарасын танытатын үстем тап заманының шындығын айқын бейнелеген реалистік туынды екеніне барынша көңіл бөлген. Оқулықтың соңында Ауыз мақал - мәтел, жұмбақ, төрт түлік мал туралы өлеңдер сияқты жанрларына да тоқталған. Басты мақсат-фольклордың таптық сипатын ашу болған. Негізінен алғанда авторлар өткен дәуір әдебиеті немесе Кеңес дәуірі тұсындағы әдебиет өкілдерін тексергенде қазақ әдебиеттану ғылымында маркстік-лениндік методологияның әдебиеттің таптығы принципіне дұрыс көзқараста болғанын ашық байқаймыз. С.Сейфуллин мен Ө.Тұрманжановтың бұл оқулық хрестоматиясы 30-жылдарда қазақ әдебиеттану ғылымының дамуына өзіндік ерекшеліктерімен үлес қосқан еңбек болы. Әдебиет тарихында елеулі еңбек сіңірген дарындардың творчестволық жолын дәуір шындығы деңгейінде бар қайшылығы, жетістігі, көркемдігі тұрғысынан бағалауда мәнді үлгі көрсетті. Қазақ әдебиетінің хрестоматиясының, оқулық-хрестоматиясының және оқулығы-ның әдебиеттану ғылымын туғызып қалыптастыруындағы рөлін әңгімелеген уақытта әр оқу құралының шыққан мерзімін ескерудегі басты нысана әдебиеттің пән ретіндегі тарихының қандай жолмен жүргенін анықтау еді. 30-жылдардың екінші жартысына қарай оқулықтардан гөрі хрестоматиялық сипаты басым оқу құралдарын шығару тенденциясы орын алды. 1937-1939 жылдар аралығында М.Әуезовтің VI класс үшін, Ә.Үсеновтің IX класс үшін, С.Дөнентаевтің VI класс үшін, М.Жанғалин мен С.Ерубаевтың X класс үшін, C.Мұқанов пен Х.Бекхожиннің VIII класс үшін әдебиет хрестоматиялары шығып, мектептерді оқу құралдарымен қамтамасыз етуді талап еткен дәуір тілегінің қажетіне жарады. Бұл хрестоматиялар оқушы-шәкірттердің білімін молайтуға, әдеби-эстетикалық танымын көтеруде ғана болмаса, қазақ әдебиеттану ғылымының туып қалыптасу жолына еңбек сіңірді деп айта алмаймыз.
Ал Е.Ысмайылов пен Т.Ақшолақовтың 1939 жылы құрастырған Әдебиет хрестоматиясы ғылыми зерттеушілік сипаттағы оқулық-хрестоматия дәрежесіне көрінді. Мұнда әрбір автор жөнінде өмірбаяндық толық дәректер, шығармаларына әдеби-теориялық, творчествосына әдеби-тарихи талдаулар беріліп отырылған. Біздің ойымызша, осы сияқты оқулық хрестоматиялар өз кезеңінде үш бірдей үлкен міндетті атқарып шықты:
1) мектептерде хрестоматиялық жинақтың міндетін атқарды;
2) оқулық, оқу құралының да орнына пайдаланылды;
3) әдебиет тарихын зерттеу, жеке дарындардың алатын орнын белгілеу мен дәуірге болу жұмысын да қоса атқарды.
Бұл оқулық-хрестоматия шын мәнінде қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің көрнекті дарындары туралы әрі мақала, әрі оқу құралында танылып жүрген оң көзқарастағы пікірлер мен тұжырымдарды бір жүйеге түсіре баяндап берді. Авторлар тұрпайы социологизм теориясының ықпалымен ғана емес, ұлтшыл алашордашылыққа қарсы күрестің әсерінен тым артық айтылған пікірлерді де түсетін ғылыми зерттеушілік ой-пікірдің кең өріс алуына бастайтын тың жатқан проблемаларды да көрсетіп берді. Сондықтан әр ақын-жазушы творчествосын зерттеудегі соны ойлардың айтылуын ұзақ сонар баяндаудан гөрі, осы проблемалық мәселелерді атап көрсетсек те жеткілікті. Оқулықта Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт творчествосын зерттеуде олардың дүниетанымы мен өнерпаздық тұлғасын бағалауда, ағартушы-демократтық көзқарастары мен сыншыл реализмін тереңдете ашуды мына бағыттарда тексеру керек деп көрсетеді:
1. Ыбырай-тұңғыш педагог-ағартушы, жаңашыл-прогресшіл, қазақтың таза әдеби тіл мен прозасының негізін салушы.
2. Абай-өз заманының сыншысы, көркем әдебиет тілінің негізін салушы, үлкен классик, көркем сөз шебері, новатор.
3. Сұлтанмахмұт-әділет іздеген шыншыл да сыншыл, Абайдан кейінгі ұлы реалист классик ақын.
Сонымен қатар осы дарындар шығармашылығының халықтық, таптық сипатын танытуда жаңа тұжырымдар да айтылып отырған. Ыбырайдың еңбек тақырыбындағы шығармаларына, Абайдың саяси-әлеуметтік лирикасына, Сұлтанмахмұттың Қамар сұлу романына жасалған ғылыми талдаулар соны дәлелдейді. Хрестоматияда Шәңгерей Бөкеев, Нарманбет Орманбетұлы, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Ғұмар Қарашев, Сәбит Дөнентаев шығармашылықтарында қайшылықтардың болу себебіне заман шындығына сай объективті баға берілсе, Спандияр Көбеев пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты туған жырларды оқу-құралы жүйесіне тұңғыш рет кіргізген. Оқулық-хрестоматия түрінде жазылғандықтан көркем шығарма мәтіні мол берілуі және монографиялық потреттің мектеп оқушыларының ой-өрісіне лайық болуын ойлағандықтан авторлардың зерттеу, талдау барысында еркін құлаш сермеп тереңдеп кете алмағандығы байқалды. 34.66.
Осы кезеңде Е.Ысмайылов жазған XX ғасырдағы қазақ әдебиеті оқулығында мынандай дәйектеме берілген:
Бұл еңбек XX ғасырдың алғашқы 15-16 жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихынан жазылған алғашқы еңбек деуге болады. Мұның үстіне XX ғасырдың революцияға дейінгі қазақ әдебиеті бір өрісті әдебиет емес, тіл түр жөнінде де, стиль және идеялық мазмұн жөнімен де бірнеше ағымдарға жіктелген, кейбір бұқарашыл деген ақын-жазушылардың кейбір шығармаларын да буржуазияның, ұлтшылдық сарындағы қайшылықтар бар. Міне, бұл сияқты бұрын зерттелмеген әдебиет тарихынан мектеп оқушыларының білім көлеміне сәйкестіріп программа бойынша оқу құралын жазып шығару, әрине, оңай жұмыс еием. Сондықтан, тұңғыш жазылған бұл сияқты әдебиет оқу құралында кемшіліктер мен қателіктер болуы мүмкін. Оның келесі басылуында түзетіліп, стабильдік оқу құралы болып шығуы үшін мұғалімдер жұртшылығы байқаған кемшіліктер көрсетіліп, ат салысар, көмегін тигізер деп сенеміз 35.81..
Осы оқулықта XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің дамупроцесі біршама тарихи-әдеби шындыққа негізделіп жазылғанын, сол принцип негізінде ғылыми пікір тұжырымдалғанын байқаймыз. Е.Ысмайылов революция қарсаңындағы қазақ әдебиетінің даму жолын жіктей, жүйелей баяндауға талпынған. Қазақ жазба әдебиетін, халық творчествосы, жеке кітаби ақындардың шығармаларын түгелдей болмағанымен, солардың мәнді үлгілерін танып-білуге және ғылыми эстетикалық талдау жасауға айрықша назар аударған.
Оқулық үлкен кіріспемен ашылып, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің жай-күйі біршама жүйелене баяндалады, соны деректер мен тарихи мағлұматтарды мол келтіріп отырады. Ой өрбіту, пікір түйіндеу жөнінде де ғылыми еңбектің сүрлеуін танытады. Алайда қазақтың жазба әдебиетінің өкілдерін ағым-бағытқа бөлуі сақтана қарауды талап етеді. Ең алдымен сыншыл реализм әдебиеті, демократияның әдебиеті деп екі үлкен топқа жіктеуінің өзі барынша шартты екені аңғарылады. Соның салдарынан жалпы әдеби даму процесі жан-жақтылықтан гөрі, бірқырындау әңгімеге өзек болған. Бұл сыңайдан қазақ әдебиеттану ғылымы арылып болды деу қиын. Ал енді сыншыл реализм әдебиеті мен демократияның әдебиеті деген жіктеулердің өзінде үлкен айқындық жетіспейді, олар бір өрісте болып көрінеді.
Қорыта келгенде Сыншыл реализм әдебиеті XX ғасырдың алғашқы 15-16 жылдарында туған демократиялық әдебиетпен бір бағыттағы, алдына қойған мақсаты бір әдебиет деген тұжырым жасауға болады.
Оқулықтың 1916 жылғы көтеріліс және халық поэзиясы деген мәнді тарауында ұлт-азаттық күрестің ішкі себептерін, Аманкелді образының жасалу жолдарына, Бекболат поэмасының ерекшеліктеріне назар аударылады.
VI-бөлімінде кітаби ақындардың назымдық шығармаларына орын беріп, Жүсіпбек Шайхысламовтың Мұңлық-Зарлығын енгізген. Сонымен бұл оқулық XX-ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің жай-күйін, дамуын, дарынды шығармаларын ғылыми түрғыдан зерттеуге із салды.
Әдебиеттану ғылымының марқайып кемелденуіне, сол сиякты әдістемелік ой-пікірлердің жетілуіне байланысты осы кезеңде бағдарламалар бен оқулықтар да жетіле,тұрақтана бастады.
Мәселен, М. Әуезовтің 1938 жылы құрастырылган орта, орталау мектептің 6-сыныбына арналған "Әдебиет хрестоматиясы" оқулығы мектептегі әдебиет пәнінен жазылған алғашқы окулықтардың бірі болып табылады. Оқулықтың алғашқы беті фольклор жанрына түсінік беруден басталады.
"Бұрынғы ескі фольклорды алганда оның жеке белгілерінің шығармашысының кім екені көбінесе мәлім болмаған.. Оны айтушы, білуші халықтың өзі, мынадай адам шығарушы деп атап көрсететін иесі жок. Дәуірден-дәуір, заманнан-заман өткен сайын алғашқы шыққан заманы, тудырған ортасы да көмескілене береді. Бірак қай фольклор түрі болса да, бертінде көпке жайылып, көп аузына ілініп кеткенімен өзінің негізгі мазмұны бойынша белгілі бір қоғамдық ортаның салт- санасынан туады. Сондықтан қай елдің фольклор тумаларын алсақ та, оның кейбір шығармаларын бұқара, еңбекші халық шығарса, кейбір түрлері үстем тап, ескінің қоғам туындысы болып отырады. Фольклор атаулының барлығы да әрбір елдің көркем әдебиетінде үлкен ірге, мол казына іспетті болады. Көп ірі шығармалар фольклордың тілімен, көрнекті кестесімен, мазмұн, тұр ерекшелігімен сипатталап пайдаланылып отырады"36.15., - дейді автор.
Оқулық мазмұны негізінен ауыз әдебиеті үлгілерінен тұрады.. Алдар Көсе әңгімелеріне, оның жеке дара отбасына келсек, ең алдымен мұның әуелі туған заманын дәлдеп айтуға болмайтынын ескере отырып, автор Алдар Көсенің өз тұрмысы, өмірбаяны туралы ешбір дерек, мөлшердің жоқтығын айтады. Олай болатын себебі революцияға дейінгі тапқа бөлінген рушылдық-феодалдық қоғамды алсақ сонын қай дәуір, қай кезі болсын барлығына да Алдар Көсе әңгімелеріндегі окиға тақырыптары доп келе кетеді, ондағы шындық сол заманның қайсысынан да болса көрініс табатын еді.
Ел қиялы Алдар Көсенің басына сансыз көп оқиға, әңгімелердің бәрін жамай бергендіктен онын аты жеке дара ат емес, мысал сөз түрінде жаппай ат (нарицательный ат) болып кеткендігіне оқулықта назар аударылады. Алдар Көсе жайында 5 әңгіме қамтылған.
1. Алдардыңөолген кемпірді екінші рет өлтіруі.
2. Алдардың шық бермес Шығайбайга қонақ болғаны.
3. Алдардың өгіз семірткен керуен басын екі алдауы.
4. Алдардың тазшаны емдеуі.
5. Алдардың тәубғга келуі, дүниеден қайтуы.
Алдар Көсе әңгімелерінің бізге жеткендері бергі айтушының құлағына тиген үзінділер ғана.Алдар Көсе әңгімелерінің негізгі мазмұны,тақырыбы бұқара халық,еңбекші ел санасынан туған шығармалар екеніне тұжырым жасайды.
Бұл оқулықта ауыз әдебиеті үлгілері ретінде ұсынылған Жиренше,Қожанасыр туралы әңгімелер мен "Қырық өтірік" әңгімесіне толық талдау жасалынады.Жиренше әңгемелерінің басты ерекшелігі және негізгі мазмұны шешендік тапқырлық,шапшандылықты қоғамдық тартыс құралы етіп пайдалануға.Жиренше ханнан зорлық,қорлық көрмеу үшін алысады. Ол тек Қарашаштан ғана жеңіліс табады. Автор Қожанасыр әңгімелеріне ерекше тоқталып мән береді. Қожанасыр әңгімелері көп замандардан бері қазақ фольклорының үлгісі болып көрінгенімен, оның әуелде қазақ ортасында тумағанына оқушы назарын аударады.
"Ол жайындағы әңгімелерді алатын болсақ барлығының ішінде кездесетін базар, қазы, (билік айтушы әкім) шәкірт сияқты сөздер бұл әңгімелердің тууына қазақ елінің ескілікті жағдайынан басқа нәрсе себеп болғанын көрсетеді. Әңгімеде көбінесе Қожанасырдың шаһарда туұатындығы айтылады. Осыған қарағанда, Қожанасыр әңгімесін қазақ топырағында туып тараған деп ешкім де айта алмайды. Оны тудырған шығыс елдерінің отырықшы, қалалық, сауда кәсіптік жағдайы көрінеді. Сондай ортада туып мұсылман діні атынан тараған диани ертегі (сопі) әңгімелер сияқты шығыс елінің бәріне жайылған. Ол жағынан келгенде Қожанасыр әңгімесі бізге көршілес елден ауысып келген "Қыдырынды әңгіме" 36.24 - дейді оқулық авторы.
Тегінде көп елдің тұтынып жүрген фольклор белгілерін алсақ, сол мол қордың ішінде бір жағынан аталған елдің өз топырағында туып өскен белгілерімен қатар, көрші елден, өзге жұрттан ауысып келген талай белгілер де өзінікіндей болып қосарлана жүретіні болады. Шығыс елдеріндегі Қожанасыр әңгімелерінің жайы да осындай, бұл әңгімелердің парсы, ауған, өзбек, татар, тәжік, қырғыз, қазақ, түркі елдерінің бәрінде де бар екендігі айтылады.
"Қырық өтірік" әңгімесі бул оқулықта өнер сүйген халыктың қиялын көрсететін шебер шығарма ретінде беріледі. Қиыннан киыстырган өткір киялды көрсете отырып, халық фантазиясының терендік, жүйріктігіне мән беріледі. Ол фантазия өмірде барды ғана емес, кейде тіпті өмірде болуы мүмкін емес нәрсені шын етіп көрсетеді. Бұл әңгімелерде тапқырлық халық өнерінің, халық қиялының жүйріктігін білдіретін ерекшеліктердің бірі болып қарастырылады. Әңгімені айтушы халық ортасынан шыққан өзі кедей, өзі елеусіз көптің бірі - жетім бала. Булай болуда мағына бар. Өнерді туғызушы халық. Сондықтан онда әрқашан тапқыр, ер өнерпаз өз өкілін, өз ортасынан шыққан адамын корсетеді. Оқулыкта "Қамбар батыр", "Қобыланды батыр" жырларынан үзінділер берілген. Сонымен қатар орыс акын- жазушылары шығармаларына назар аударылып И.А. Крыловтан "Шегіртке", "Қарға", А.С.Пушкиннен "Сібірге хат", "Чаадаевка", "Кавказ", "Дубровский" поэмасынан үзінді, Ю.М. Лермонтовтан "Акын өліміне", "Қанжар", Н.В. Гогольден "Ревизор" комедиясынан үзінді, Т.Г. Шевченкодан "Осист", "Украинада елімде", "Жат өлкеде", "Жел сатыры желпілдеген аспан таргыл", Л.Н.Толстойдан "Той таркар", Н.Некрасовтан "Темір жол" сияқты шығармалары оқулықтан орын алған.
Махамбет Өтемісұлының "Ереуіл атқа ер салмай", "Баймагамбет сұлтанға айтқаны", Абайдың "Мәз болады болысын", "Болыс болдым мінекей", "Әсемпаз болма әрнеге", "Интернтта оқып жүр", "Абайдың кара создері", Ы.Алтынсариннен "Кел балалар оқылық", "Жаз", "Надандык", Султанмахмұт Торайгыровтан "Бір адамға", "Ауырмай есімнен жаңылғаным" өлеңдері де осы оқулықта берілген. Оқулықта әр тақырыпта әр ақын өмірінен қысқаша мәлімет және олардың өлеңдеріне аздаған ғана түсініктер беріліп отырған. Бұл окулық хрестоматия ретінде пайдаланылды. Қорыта айтқанда, М.Әуезовтің 1938 жылғы 6-сынып хрестоматиясынан шығарма талдаудың қысқа да болса унамды үлгісін ұшыратамыз. Автор бүл оқулығындағы шағын талдауларында балалар түсінігіне орай:
а) әр шығарманың идеялык көркемдік мәнін атап берген;
ә) әр шығарманың бітіміндегі өзіндік ерекшелігін деп басып айтқан;
б) үлкен ғылыми ұғымдарды шәкірттердің жас ерекшелігіне сай түсінікті, оралымды етіп жеткізе білген.
Ол кездегі оқулықтардың жетістіктері баршылық болса да, методикалык құрылымы мен баяндау тәсілінде олқылықтары да аз емес еді. Олар тек материалды баяндаудан ғана түрды да, окулыктардын ғылыми-дидактикалық негізіне, методикалық құрылымына жете коніл бөлінбеді. Оқулыктардың екінші бір кемістігі шығарманың көркемдік сапасын, әдебиеттің өзіндік ерекшелігін танытуға жетекші мән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғылым атаулының қайсысының болсын өзіне тән дүниеге келу,қалыптасу және даму жолдары мен кезеңдері болады. Қазақ әдебиетіпәні де сондай жолдардан өтіп,өзінің қалыптасу дәуірін басынан кешірді. Қазақ әдебиетіпәнінің орта мектептерде оқытылу тарихының жасалуы оның әр түрлі кезеңдері арасындағы заңды байланыстарды ашып,әдістемелік ойдың бірте-бірте тереңдей,кемелдене түскенін айқындап береді.
Ұлттық әдебиетті оқу пәні ретінде мектеп бағдарламасына енгізу,әдеби білім мазмұнын айқындау,қазақ әдебиетін шәкірттерге меңгертудің тиімді жолдарын ғылыми түрде негіздеп беру арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе.
ВКПБ Орталық комитетінің 1932 жылғы 25 августке қабылданған Бастауыш және орта мектептердің оқу программасы мен жұмыс режимі туралықаулысы,осыған сәйкес Қазақ АССР Орталық Атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Советі қабылдаған қаулы,ВКП(б)Орталық Комитетінің 1933 жылы қабылдаған Бастауыш және орта мектептердің оқулықтары туралы қаулысы республикада халық ағарту ісінің жандана түсуіне игі ықпалын тигізді25.199.. Партиялық және мемлекеттік құжаттар еліміздің ғалым педагогтары алдына маркстік-лениндік педагогика ұстанымдарына негізделген тұрақты программалар мен оқулқтар жасау оқушылардың матерталистік көзқарасын қалыптастыратын білімдер жүйесін,яғни пән құрамы мен мазмұнын айқындау міндетін қойды.Алайда Қазақ әдебиеті пәні бойынша программалар мен оқулықтар жазу,әдеби білім құрылымы мен мазмұнын белгілеу оңайға түскен жоқ.Сол себепті пәннің мазмұнын айқындау,оқулықтар мен бағдарламалар жасау сияқты міндеттер алға қойылды,ғылыми экспедициялар құрылды.
Қазақ әдебиетінің пән ретінде қалыптасу жолы 30-жылдардан басталды дейтін болсақ,одан бергі өткен жарты ғасырдан астам уақытта қаншама күрделі мәселелер шешілгенін айқын пайымдаймыз.Пәндер бойынша бағдарламалар мен оқулықтар жасаудағы тәжірбиенің болмауы,әдебиетті,оның теориясы мен оқыту әдістемелік жақсы білетін мамандардың аздығы осы бағыттағы жұмыста көптеген қиындықтар туғызды.
Отызыншы жылдардың басынан-ақ қазақ әдебиетінің өз алдында ғылыми пән ретінде оқытылуына байланысты мектептерге арналған алғашқы оқулықтар жазыла бастады.Қазақ әдебиетінен алғашқы оқулықтар мен хрестоматиялар жазуға С.Сейфуллин,С.Мұқанов,М.Әуезов сияқты белді әдебиетшілер атсалыса кірісті.Қоғамдық-тарихи өзгерулерге байланысты әдебиет пәнін оқыту мен пән оқулықтарын жазып дайындау жұмысы да әр кезеңдердегі бағытты ұстанды.
Әдебиет пәні үшін Одақ көлемінде алпыс жыл тұрақты болған түбегейлі бетбұрыс 1933 жылы қабылданған программаларға көшу болды.Әдебиет пәні өз дербесігіне толық ие болып ұлт аймақтарында оның пән болып қалыптасу үрдісі басталды.
Одақ көлемінде ұйымдастыру формасы қалыпқа келген,даму бағыттары мен білім мазмұны айқындалған,мектептердің бұдан кейінгі дамуы 1941 жылға дейін қазақ әдебиеті пәні құрылымдық толықтығына жетіп оның пән ретінде қалыптасу кезеңінің аяқталуына жағдай туды.
Ол іс 1932-38 жылдар аралығында жалғасып 1932 жылы бастауыш оқу программасы нұсқасы,1934 жылы орыс мектептері орыс әдебиеті программалы үлгісінде қазақ әдебиетінің оқу бағдарламалары 1938 жылдары мектептегі әдебиетті оқыту курсының үш буындық жүйесінің ана тілі (бастауыш сатыда),әдебиеттік оқу (V-VII кластарда )әдебиет тарихын оқу (V-VII кластарда) құрылуы әдебиет пәнінің қалыптасуында маңызды белестер болды,оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдарға ашық сұраныс күшейді,қазақ әдебиетінің жүйеге түскен тарихын жасау,оны жас ұрпаққа оқыту мәселелері бойынша қоғамдық ой-пікірлер өрістеді.Қазақ әдебиеті дербес оқу пәні болып 1932 жылдан бастап оқытыла бастағанмен оның қалыптасу кезеңі бұл қарсанда тиянақталған еді деп айта алмаймыз.Өйткені оқу пәнінің пәндік құрылымының басты компоненттері болып табылатын оқу бағдарламасы мен оқулықтар жүйесін жасау,бір қалыпқа келтіру 40-жылдарға дейін жүріп жатты.Оның үстіне қазақ мектептерінің кластық құрылымдары әлі толық болмай,сабақ жүйесі біртұтас болмады.Сабақтың курстық толықтығы болмаса,оқу пәні де толықтыққа жетпейді.Қазақстанда қазақ болмаса,оқу пәні де толықтыққа жетпейді.Қазақстанда қазақ мектептерінің толықтығы тек 40 жылдары ғана оқу пәнінің толық пән ретінде жүзеге асуына жақын келді.
1935 жылы барлық қазақ мектептерінің 75,3% бір ғана класс немесе екі ғана класс, әрі кетсе үш қана кластар болған.Ал жетіжылдық болып құрылған барлық 212 қазақ мектебінің 193637 оқу жылында тек 79 мектебінде ғана жетінші кластар болған,17 қазақ орта мектебі бар деп есептелсе де,оныншы класс тек оның біреуінде ғана ашылған(Алматы қаласы №12 ).Тек 193940 оқу жылына қарай қарай қазақ мектептерінің кластары мен ондағы балалар саны толыса бастаған.Бастауыш мектепте 277139,жетіжылдық мектепте 121616,орта мектепте 10053 қазақ балалары оқыған.Бұның өзі 1934 жылы Одақ көлемінде,1935 жылы Қазақстан көлемінде бірыңғай бастауыш орталау және орта мектептер жүйесі құрылған соң ғана өрістей алды.1935 жылдан соң барып Қазақстанда мектепке алудың тәртібі,оқушылардан оқу үлгеруін бағалаудың бес дәрежесі,оқу мезгілдері,сабақ уақытының ұзақтығы оқу жоспарларының міндетті орындалуы бір жүйеге түсті.1937-38 оқу жылына орналған қазақ мектептері үшін оқу жоспары осыны дәлелдей түседі8.255.
Онда барлығы 19 оқу пәні апталық сағаттарымен көрсетілген.Оның ішінде қазақ әдебиеті пәні жеке пән ретінде аптасына бір сағат көлемде V-X кластардың әрқайсында берілген.Оқу жоспарындағы апталық сағаттың әр класқа өте аз бөлінуі әлі де болса оның пәндік мазмұнын қамтамасыз ете алатын білім мазмұны,әдебиет тарихының жүйеленуі,әдеби мұраны сұрыптау,әдеби зерттеулер,әдістемелік құралдар айқындала қоймағанын көрсетеді.
Академик Ә.Қирабаев Қазақ әдебиеті пәнінің-арнаулы курс есебінде мектепте оқытылуы- біраз кешеңдікпен басталған іс.Ол кезде қалыптасып,бір жүйеге түскен әдебиетіміздің тарихы жоқ болатын,ретке келтірілген программалар мен оқулықтарға қазақ мектептерінің қолы тек отызыншы жылдардың аяқ кезінде ғана жетті26.11.,-деп жазды.
Профессор Ә.Сембаев бұл пікірді 1939-1940 оқу жылына қарай қазақ мектептерінің барлық кластары үшін қазақ тілі мен әдебиеті бойынша жасалған программалардың бәрі де жеткілікті тиражбен басылды8.319,-деп дәйекті түседі.
1940 жылы қазақ жазуының орыс графикасына көшірілуі жазумен тікелей байланысты ғылым,мәдениет,баспасөз,ағарту ісінде айтулы серпін туғызды.Ол қазақ әдебиеті пәнінің біртұтас дербес пән ретінде жаңа даму кезеңінде аяқ басуымен қатар келді.
Қазақ әдебиетпәнінің құрылымдық жағынан толығуы деп,жалпы оқу пәнінің құрылымдық компоненттерінің толық қалыптастығын айтамыз:оқу жоспары,оқу бағдарламалары,оқулықтар,сабақтың ұйымдастырылу формасының айқын жүйесі(кластық,курстық,курсаралық,5 ,6,7,8,9,10-кластар,5-7 кластар,8-10 кластар буыны арасындағы сабақтастық)кластық сабақ процесі,оқу әдістемелік құралдар,сабақ-оқу жабдықтары-бәрі құралып келіп оқу пәнін құрайды.Бұл әлемдік педагогикалық ой-санада таңылған пәннің тұтастық бітімі.Сөйтіп 1920-40-жылдардағы жоғарыда көрсетілген халық ағарту ісінің тарихи-қоғамдық жағдайы, Қазақ әдебиетіпәннің пән болып қалыптасуының шешуші кезеңі еді.Бұл жиырма жылға созылған пәннің қалыптасу кезеңі қазақ зиялы қауымының тарапынан әдебиетті мектепте оқыту мәселесінде ізденістерге толы болды.
Қай уақыт,қай заманда болмасын оқытудың мектептік,сыныптық жүйесінде адамзат өзінің ұзақ тарихында жинақтаған бағалы білім,тәжірбиелерін,ашқан ,ғылыми жаңалықтарын,жасаған рухани-мәдени құндылықтары мен тәрбие,өнеге үрдістерін келешек ұрпағында жеткізудегі негізгі құрал оқулық болып табылады.
Білім беру ісін қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан,мәдени құндылықтарынан, ұллтық дәстүр,рухани негізден бөлек ұйымдастыруға болмайды.Сонымен қатар онда ғылым мен педагогиканың барлық талаптары да ескерілуі керек.Осы екі арна мемлекеттік оқу бағдарламаларында,сол негізде құрылған оқу құралдарында көрініс тауып кіріктірілуі қажет.Оқулық дегеніміз ғылымды педагогикалық тұрғыда баяндайтын құрал.Белгілі теоретик С.Г.Шаповаленконың Оқулық-ғылым негіздерін меңгеру үшін оқушыларға арналған құрал.Оқулықтарда белгілі бір мөлшерде оқу пәндерін оқыту әдістемесі де көрініс табады27.164.,-деген тұжырымы,ғалым М.И.Скаткиннің Оқулыққа белгілі бір мөлшерде оқыту әдістемесі де ендірілген.Бұл мағынада оқулық алдағы оқу қызметінің өзінше бір сценарийі (бастапқы нобайы,жобасы)болып табылады28.140.,-деген пікірлері оқулықтың іс жүзінде оқу үрдісінің барлық кезеңдерінде де пайдаланылатын көрсетеді. Педагогика энцеклопедиясында оқулық дегеніміз-оқытудың бағдарламада белгіленген мақсаттарына және дидактика талаптарына сәйкес белгілі бір оқу пәні бойынша ғылыми білімдердің негіздерін баяндайтын кітап,деп анықтама берілген29.53.,-дейді профессор А.Құсайынов.Шындығында оқулық оқу материалын қалай оқытып меңгертудің амал-әдістерін,тәсілдерін көрсетіп береді,сөйтіп оқулықта білім беру мақсаттары мен әдістер түрінде нақтыланады.
Мектепке арналған қазақ әдебиетінің алғашқы оқулығы 1933 жылы Қазақстанбаспасынан М.Жолдыбаев, М.Әуезов,Ә.Қоңыратбаевтардың құрастыруымен XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетіңнің оқу кітабы деген атпен басылып шақты.Бұл оқулық 7-сыныпқа арналды.
Алғашқы оқулық болғандықтан авторлар кітапты жазу үстінде көптеген қиыншылықтарға кездесті.Оған уақыттың тығыздығы,бекіген бағдарламаның,сыннан өтіп кемшілігі көрсетілген,бұрын жазылған оқытулықтың жоқтығы,айтылған дәуірдің экономикасын зерттеген материалдардың болмағандығы,ақын-жазушылардың өмір тарихы туралы тұрақты материалдардың болмағандығы сияқты мәселелер де себебін тигізді.
Оқулық үш бөлімнен тұрды.Авторлар оқулыққа тақырып етіп алған дәуірдегі қазақ әдебиетінің тарихын хронологиялық тәртіппен таныстыруды басты мақсат етіп алып,оны іштей үш кезеңде бөлген.Әр кезең ақындарын жеке-жеке қарастырмас бұрын сол уақыт шамасындағы құрылыс пен қазақ халқының бастан кешкен тарихында шамасындағы құрылыс пен халқының бастан кешкен тарихында болған елеулі оқиғалар мен өзгерістер,түрлі қозғалыстарды сипаттаған қысқаша шолулар беріп,олардың жыраулар мен ақындар поэзиясына тигізген әсерінің сырын ашуда нақты тұжырымдар білдіреді.
Өлкеннің патша үкіметіне бағынып,отарлау дәуірінің әдебиетідеп атаған кезеңге Бұқар жырау,Махамбет,Нысанбайларды жатқызып,олардың өмірбаяны мен шығармашылығына монографиялық сипаттағы әдеби-тарихи талдау жасайды.Оқулықты XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті деп атай отырса да,XVIII ғасырда өмір сүрген Бұқар жырауды тұңғыш рет әдебиетіміздің тарихына кіргізіп өмірі мен шығармаларынан мол мәлімет берді.Бұқар толғаулары көтерген қоғамдық,әлеуметтік тақырыптарды саралай отырып,бірлікке, бейбітшілікке,адамгершілікке,әділет тілікке шақырған жырларына ерекше тоқталды.Авторлар Бұқар толғауларының ел бірлігін сақтау мен жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті жырлаудағы маңызын ерекше атап көрсетеді,оқулық сөз етіп отырған дәуір әдебиетін әдеби-тарихи тұрғыдан зерттеп,даму жолын танытуда жеке шығармаларға ғылыми талдау жасауға ерекше қадам жасаған оқу-құралдарға қарағанда,оқулық хрестоматияларда ақын-жазушының өмірінен қысқаша ғана мәлімет беріп өнерпаздық тұлғасына аз сөзбен баға берілген.
Оқулықтың Бектік құлауға айналып өндіріс капитал дәуірі басталған кездің әдебиетідеп аталатын екінші бөлімінде ұлы Абай шығармаларына кең орын берілген.Алдымен Абайдың туған жері,өскен ортасы, арғы ата тегі жайлы өте кең түрде айтылып,сол кездегі тарихи жағдайларға сипаттама беріледі.Қазақ жерінің округтерге бөлініп ,оны сұлтандардың басқарғаны туралы тым ұзақ айтылады.Авторлар бұл мәліметтердің 7-сыныа оқушылары үшін өте ауыр екенін,олардың жас ерекшеліктеріне сай емес екендігін онша ескермеген.
Оқулықта Абайдың ақындығы атты жеке тарау бар.Авторлар ақынның шығармашылығын төрт бағытта алып қарастырады.
1.Абайдың қай тап ақыны екендігі;
2.Абай тіршілік еткен дәуір тынысы ,болмысы,тарихи шаруашылық өзгерістердің Абайға ықпалы;
3.Абай шығармаларында өз табының басынан кешірген өзгерістерді суреттеуде келген нәтижелері;
4.Сол кездегі пролетариат мәдениеті үшін Абайдың маңызы,рөлі.
Оқулықта Абайдың 12 өлеңі талданып,ақын шығармаларына баға беріледі.
Талдау барысында авторлар,төрт бағыттың алғашқысында көп тоқталады.Ақынның қай тап ақыны екенін оңай көрсететін екі өлеңі-Қақтаған ақ күмістей кең маңайлы-84 жол , Аттың сыны-86 жол.Осы екі жыр ақынның өлеңінде,өнерге қарай шындап бет бұрып ап,алғаш мойындап кіріскен жылдары деп саналады.Екі өлең тақырыбы да өзгелердей қоғамдық жайды қозғамайды.Бірі сұлу қыз,екіншісі жақсы,жүйрік ат жайында.Адамзаттың сұлуы әйел мен малдың тұлпары ат жайында жалпы сұлулық туралы айтылған кішкене ғана тақырыптар екенін айта отырып оқулықта:
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып койған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, алқызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса көрінер кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген іш қайнайды.
Бұл оқулықта осылай сұлу әйел яғни, адамзатты сипаттау мен
жүйрік атты суреттеудің төрт жолын алады.
Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ,
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
Ауыз омыртқа шығынқы майда жалды,
Ой желке үңірейген болса сағақ.
Осы екі суреттеу ұқсас дейді.
Авторлар бұл жерде ақынға ат әрекет, жұмыс үшін емес, тып-тыныш қарап отырып, тамашалау үшін көзді, алдандырып көлік болу үшін, жарастық үшін де керек. "Міне, Абайдың үстем тап, ерке таптаң
екенін осы "азғана жайлардың өзі де көрсетеді" 30.72., - дейді.
Бұл жерде авторлар эстетикалық талдауға әрине барған жоқ. Олар
тек сол заман тұрғысынан қарап Абай текті жерден шыққан соң ат оған сұлу мүлік ретінде ғана қажет деп санады. Оқулықта сонымен қатар "Көңілім қалды достан да, дұшпаннан да" өлеңіне де талдау берілген. Бұл өлеңінде Абай бұрынғы құрылыстың бұзылып өзгеріп бара жатқандығын сөз етеді. 86 жол жазылған "Қыран бүркіт не алмайды салса баптан" атты өлеңінде Абай некен-саяқ жалғыз боп кездесетін қыран мен көп күйкентай көк қарғаны салыстырып қарайды. Өлең сыртқы құрылысымен аңшылық суретті көрсеткен сияқты. Бірақ, алғашқы кезде жазылған ақын шығармаларының ішінде бұл өлең құр ғана көрініс суреті болмай, терең мағыналы коғамдық бір кейіпті баян еткен шығарма болып өзге өлеңдерден оқшауланып
тұрады. Бұл өлең басқаларына қарағанда, тұспалдап үлкен ақындық суретпен айтылған таптық мағынасы өте зор өлең болып табылады.Сонымен қатар, бұл ақынның сол кездегі саяси таптық көзқарасын білдіретін өлең болды. Осы сияқты 87 жолды "Сабырсыз, арсыз, еріншек" өлеңінде жаңағы күйкентай дегендердің тұтас бір кейпін береді. Оқулыққа сонымен қатар, "Бөтен елде бар болса","Болыс болдым мінекей","Сәулең болса кеудеңде", "Мәз болады болысың",Өлсем орным қара жер" өлеңдеріне талдау беріледі. Авторлар сөзімен айтқанда оқулықта сол сияқты "Абайдың оқымысты, өнерлі, мәдениетті ақын боп шығарған "Жылдың төрт мезгілі", махаббат
жайындағы, ән жайындағы өлеңдері тексерілген жоқ. Олардағы таптык, қоғамдык мазмұнды, мұғаліммен қосылып, шәкірттер өзі жазып баяндауы керек. Сыншылық тексеруде біздің осы жазғандарымыз жетекші болуға тиіс" 30.95, - деп оқулықтары Абайға арналған тарау аякталады.
Жалпы алғанда, алғашқы бұл оқулықта Абайдың 12 өлеңіне тоқталады, бірақ бірде-бір өлең мәтіні оқулықта берілмеген, талдау тек жалаң баяндау түрінде көрсетіледі. Оқулық алғашқы болғандықтан Абай шығармаларын оқытуға неше сағат бөлінді, тақырып қалай таңдап алынды, 7-сынып оқушыларының жас ерекшелігі, қисындық яғни, логикалық ойлау жүйесі, шығарманың әдеби білім мазмұнындағы орны, тәрбиелік мәні жан-жақты қарастырылып алынған жоқ. Бұған әрине, авторлар кінәлі де емес еді. Себебі ол кезде 1933 жылы тіпті бірінші бағдарламаның өзі де жоқ болатын.
Әдебиет пәнінен алғашқы бағдарлама 1934 жылы басылып шықты, дегенмен алғашкы оқулық бағдарламасыз жазылса да, елеулі кемшіліктеріне қарамастан, Абайға арналған беттерінде ақын өмірі мен шығармашылығын бұдан былайғы зерттеп жүрген жазушыларға мол мағлұмат берді. Бұл оқулықтан соң 1934 жылы С.Сейфуллин мен О.Турманжановтың " Көркем әдебиет" атты оқулығында (6-сынып үшін) Абайдың туған өлке табиғатын жырлаған жылдың төрт мезгілі, аңшылық жөніндегі тамаша өлеңдері талданып, бұл оқулықтың алғашқы оқулықтан ғылыми және әдістемелік дәрежесі әлдеқайда биік болды.1936 жылы шыққан М.Әуезовтің " Әдебиет тарихы" оқулығында (6 сынып үшін) Абай өлеңдеріне ерекше назар аударылып, асқан шеберлікпен талдау жасалынды.
Ақын әрі ғалым Ә.Тәжібаевтің 1938 жылы құрастырған әдебиет хрестоматиясында Абайдың жылдың төрт мезгілі өлеңіне берген кішкене ғана түсіндірмесінде ұлы ақынның суреткерлігін балалар ұғымына жеткізіп беруді нысана етілген. Абайдың жылдың төрт мезгіліне арналған
"Жаз", "Жазғытұры", "Күз", "Қыс" өлеңдері хрестоматияда
лирикалық өлеңдер делінген. Абай бұл өлеңдерінде асқан суретші ақын екендігін дәлелдейді. Сол сияқты "Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан" дегенде жан-жануарларды қалтырата бастаған жаңбырлы суық желді күзді сезе кетеміз. Ақын жалғыз табиғат құбылысын ғана емес, сол жағдайдан ескі ауылдың кескінін де көрсетіп береді.
1939 жылы жазылған Е.Ысмаилов пен Т.Ақшолақовтың оқулық хрестоматиясында да Абайдың өміріне, көзқарасына баға беріліп, саяси-әлеуметтік лирикасына орын берілген.
Отызыншы жылдардағы оқулықтардың идеологиялық жанынан
жетістіктері баршылық болса да, әдістемелік құрылымы мен баяндау тәсілінде олқылықтары аз емес еді. Олар тек материалды баяндаудан
ғана тұрды да, оқулықтардың ғылыми дидактикалық негізіне, методикалық құрылымына көңіл бөлінбеді. Оқулықтардың екінші бір кемшілігі шығарманың көркемдік сапасын, әдебиеттің өзіндік ерекшелігін танытуға айтарлықтай мән берілмегеніне байланысты еді.
Сөйтіп, 30-жылдардағы алғашқы оқулықтарда Абай шығармаларын оқытудағы әдеби білім мазмұны мен әдеби танымның кеңеюі бірте-бірте ілгерілеп дамып отырғанын ақын мұрасын бағалау критерийлерінің әлемдік өлшемдерге жақын бағдарланғанынан байқаймыз.
Қазақстанда сонымен, қазақ әдебиеті жеке пән ретінде оқу жоспарына кіргізіліп, 1932 жылы оның ең бірінші программасының нұсқасы жасалды, әдебиет пәнінің программасын жасау әдебиеттану ғылымының қандай дәрежеде екеніне тығыз байланысты болды. Бұл жерде "Мектепте оқытылатын әрбір пәннің программасы әдетте, сол пәнді тексеретін ғылымға арқа сүйейді, соны таяныш, негіз етеді,программаның мазмұны сайып келгенде сол ғылымның өсу, даму дәрежесіне сай болады " 31.20., - деген А.Ысқақовтың пікірі өте орынды.
Программа жасау мен оқулықтар жазу мәселесі әдебиеттану ғылымына тірелетін болса, отызыншы жылдардары қазақ әдебиетінің оқу құралдары әрі оқулық, әрі ғылыми-зерттеу еңбектерінің міндетін атқарды. Осы дәрежеде көрінген ең алғашқы еңбек С.Мұқановтың 1932 жылы шыққан "ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті" атты оқулығы.Қазақ әдебиеттану ғылымында бұл оқулық XX-ғасыр басындағы қазақ әдебиетін және жазушының өз шығармашылығын тексерген ғылыми-зерттеулерде әр түрлі баға алып келді.
Әйтсе де, отызыншы жылдардағы әдебиет тарихын зерттеу ісінде оқшау тұрған және әдебиет тарихын белгілі бір себептермен орағытып өтетін еңбектің мақсатына және объективтік сипатына, ғылыми жетістігі мен қате кемшілігіне назар аудармасқа болмайды. Себебі қазақ әдебиеті тарихының ең күрделі кезеңін дәуірге бөліп зерттеуінде батыл қадам жасаған сол дәуір әдебиетінің басты сипаттарын ашуға талпынған "әрбір ақынның, жазушының өмірбаяның бір-бірлеп, өзгеше әдісін, ақындық күшін, түрін, шығармаларының мазмұнын, не туралы жырлағанын көрсетуді басты мақсат тұтқан еңбек болды. Шындығына келгенде,
қазақ әдебиеттану ғылымында осы сипаттағы оқулықтардың жазылуына
яғни, қазақ әдебиетін тарихи курс ретінде жүргізуге алғашқы бастаманы
да С. Мұқановтың осы оқулығы жасады. Сонымен қатар, ол М.Әуезов,
Х. Досмұхамедов, С.Сейфуллин еңбектерінен кейін әдебиет тарихын зерттеу саласында өз кезеңі үшін белгілі бір міндетті атқарған ғылыми зерттеу дәрежесінде де көрінді. Автор алғысөзде: "Біздің " Қазақ әдебиеті тарихы" кітабымыз мектептерге құрал болу ниетімен жазылып отыр"
32.7., - деп мектептерді әдебиет пәнінің оқулығымен қамтамасыз ету
проблемасының да практикалық қажеттілігін атап көрсетеді. Бұл мақсатты жүзеге асыру жолында автор алдына бірнеше міндет қояды.
Осы міндеттердің ішіндегі ең маңыздылары қазақ әдебиетінің тарихын
зерттеу мен таптық сипатын ашу болғанын анық байқауға болады.
Бірақ тексеріп отырганы осы дәуірдегі
"ұлтшылдык әдебиет"
болғандықтан, ақын-жазушылардан ұлтшылдық сарын іздеуге көп көңіл
аударылып кеткен.
Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің кезең үшін актуальдығы мен маңызына тоқтала келіп, автор өз оқулығының ғылыми зерттеушілік сипатын, мақсат пен міндетін, дәуір талабына сай практикалық қажеттіліктің туғанын ашық та, анық түсіндіреді.
"Әдебиетті зерттеудің толып жатқан тармағы бар. Мәселен, әдебиеттің тарихы, қисыны, әдісі, сыны, тағы сондайлар. Бір сөзбен айтқанда алып отырған дәуіріміздің пікірі қай кезде қалай өркендегенін, қалай шегінетінін, оған нелер себеп болғанын тексеріп, оқушыға жеткізу еді. Көп жерде кейбір шығарманың шыққан тарихын, себебін тексерумен қатар, ішкі, сыртқы құрылысына тоқталып өзімізше сын бердік. Кей жерде көркем шығарманы тану, іздеу әдістерінен де азырақ сөз қозғадық. Кей жерде тіл, ырғақ, көркемдік жағына көз салып, сын жағына да көңіл бөлдік. Бұлардың барлығы, әрине, әлдеқалай істелген жоқ, әдейі істелді. Өйткені белгілі бір дәуір тарихы болғанымен бұл кітап мектепке арналған бірінші оқу құралы болғалы отыр. Мектептеріміз әдебиетті тану ретінде оқу құралына әлі кедей. Сондықтан тарих көлемінен шығып әдебиеттанудың басқа жүйелерімен де кей жерде мәлімет беріп отыруды пайдалы деп түсіндік" 32.19, - деген пікірдің сол кездегі ғылыми- зерттеушілік ой-пікірде үлкен жаңалық екеніне көңіл аудармасқа болмайды. Бұл оқулық, әдеби-теориялық талдау, әдеби-тарихи тұрғыда ғылыми зерттеушілік арнасында біріктірілген еңбек болды.
Қорыта айтқанда "ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті" оқулығы ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің, әдебиет тарихын тексерудің тереңдей түсуіне әсер еткен, қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиет тарихын дәуірге бөліп зерттеуді алғашқы болып бастаған ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің көрнекті дарындарының шығармашылығын тексеруді қолға алу қажеттігін көрсетіп берген, мектептердегі әдебиет пәнінің тарихи курс ретінде жүргізілуіне бастама салған еңбек деген тұжырымға келеміз. С.Мұқановтың оқулығы тарихи курс ретінде оқыту жолындағы талабы арқылы қазақ әдебиеті тарихының даму процесінің дәуірлерін ашып, қазақ әдебиеттану ғылымының алдына, дәуірге бөліп зерттеу және оны бір жүйеге түсіру проблемасын қойды. Ал, жүйелі түрде дәуірге бөлу - әдебиет тарихының тарихи сабақтастық дәстүріндегі даму жолын танып білудегі ең басты принциптердің бірі. Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірге бөлудің жаңа жобасын ұсынған оқулық М.Жолдыбаев, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаевтар жазған XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралы да осы принципке сай болды. 1934 жылы М.Жолдыбаев, М.Қаратаев, Ә.Қоңыратбаевтың бірігіп құрастырған Әдебиет хрестоматиясында қазақ әдебиетінің тарихы дәуірге бөлінбегенімен ақын-жазушыларды оқыту өмір сүрген кезеңіне байланысты хронологиялық тәртіппен берілген. Әрқайсысының өмірбаяны айтылып, олардың әдебиет тарихынан алатын орнына баға берілген. Авторлар Ертегілер мен Шаруашылық өлеңдер деген алғашқы бөлімдерде бұл өлең жырлардың еңбекшілердің ой-арманы және таптық мүддені көрсететінін тап басып айта келіп, революцияға дейінгі әдебиеттен Ыбырай, Абай, С.Көбеев, С.Торайғыров шығармаларына кең орын берген. Олардың өмірбаянын сөз еткенде ата тегіне көңіл аударған. Сол себептен де Ы.Алтынсаринді Қазақ феодалдарының патша өкіметіне берілген, туып келе жатқан капитализмді мойындаған мәдениетшіл ақын деп, ал Абайды қазақ феодалдар табының ақыны, Құдайшыл ақын деп таныстырады. С.Көбеев пен С.Торайғыров та молда билерді, бай болыстарды сынап, әшкерелеу айқын көрінетінін атап көрсете отырса да Мәшһүр пролетариат ақыны болған емес. Ол негізінде биржуазияшыл-төңкерісшіл ақын, биржуазияның ұлт қозғалысының солшыл ақыны. Хрестоматияда бұлардан соң Сәкен, Бейімбет, Ілияс, С.Мұқанов, шығармаларына орын беріп, олардың Қазақ пролетариат жазушыларының бірі екенін атап өтіп отырған. Орыс жазушыларынан А.Чехов пен М.Горький кіргізілген. Қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиет тарихын зерттеу, дәуірге бөлу, жеке дарындарды бағалау жұмыстары іздену жолында әртүрлі бағыттарда болғанын осы оқу құралдары мен оқулық хрестоматиялар анық байқатады.
М.Жолдыбаев, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаевтардың XIX-ғасыр мен XX-ғасыр басындағы қазақ әдебиеті атты оқу құралында ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің кемелдене түсіп, бір саты көтерілсе, ал М.Жолдыбаев, Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Қарашев құрастырған Әдебиет хрестоматиясында (1934) ол пікірлер Тұрпайы социологизм теориясының ықпалынан шыға алмай қалған. Оған осы еңбектерді қарастырғанда жоғарыда келтірілген мысалдар айқын дәлел. Көркем шығармалар жинағы түрінде болып келген басқа хрестоматияларға қарағанда бұл әдебиет хрестоматиясы оқулық-хрестоматия сипатында шыққан еңбектің көңіл аударарлық бір бастамасы болды. Атап айтқанда, қазақ әдебиеті тарихының революцияға дейін өмір сүрген жеке дарындары туралы ғана емес, сонымен қатар өзінің идеялық-творчестволық бағытын айқындап, қалыптасып келе жатқан жас қазақ совет әдебиетінің көрнекті тұжырымдарды кездестіреміз. Ғұмырнамалық, анықтамалық, түсіндірмелік деректер жинақталып, болашақ монографиялы зерттеулерге негіз боларлық алғашқы қадамдар жасалынды. Осы бастама кейін шыққан барлық оқулық хрестоматияларда орын алды. Солардың бірі С.Сейфуллин мен Ө.Тұрманжановтың Көркем әдебиет атты оқулық хрестоматиясы (1934) болды 33.208..Үлкен үш бөлімнен тұратын бұл оқулық-хрестоматияның Кеңес жазушылары атты тарауында қазақ совет әдебиетінің ақын-жазушыларын таныстыру негізгі мақсат болған. Б.Майлин, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Г.Жансүгіров, Ғ.Мүсіреповтердің өмірбаяны мен әдебиетке келу жолдары, көбіне ҚазАПП-тың құрылғанына алты жыл толуына байланысты Жаңа әдебиет журналында 1931 жылы жарияланған анкета-жауаптан үзінділер келтіре отырып толық баяндалса, Ж.Сыздықов, А.Тоқмағамбетов, Ө.Тұрманжанов, Қ.Әбдіқадыров, Т.Жароковтар туралы қысқаша ғана мәлімет берілген. Осы ақын-жазушылардың ең үздік деген көркем-туындылары келтіріп, соңынан әр автордың жырлаған тақырыбы, айтатын ойы, көркемдігі мен тілі жөнінде шағын әдеби-теориялық талдау түріндегі түсіндірмелер жасалған. Сонымен қатар оқушыларға жанрлық ұғымдар қалыптастыру мақсатында әңгіме, повесть, поэма, өлең жайында әдеби-теориялық түсінік беріп отырған. Авторлар Кеңес одағындағы көршілес елдердің жазушы-ақындары атты тарауда М.Горький, И.А.Крылов, Ә.Лахути, Ғ.Ғулям, А.Тоқамбайұлын сөз еткенде де жоғарығыдай жүйені ұстанған. Ғылыми-зерттеушілік сипат XIX ғасырдың ақырындағы, XX ғасырдың басындағы қазақ ақындары деп аталған тарауда қарастырылған ақындар туралы талдауларда анық көрінеді. Хрестоматияда осы дәуірдегі әдебиет өкілдерін таныстырар бұрын Классик жазушылардың мәні деген атпен қысқаша шолу беріледі. Онда әдебиетті маркстік-лениндік көзқараста қарау қажеттілігі түсіндіріле келіп, бұрынғы әдебиетті қалай оқып, білу керектігімен таптық тұрғыда бағалау атап көрсетіледі. Авторлардың Абай мен Сұлтанмахмұтқа қоса Ғ.Қарашевты де классик деп санағанына келіспесек те бұлар туралы алдыңғы Әдебиет хрестоматиясында айтылған тұрпайы социологиялық пікірлер кездеспейді.
Абайдың ата-тегін қараламай, орыс әдебиетінің ақын-поэзиясына тигізген ықпалына, жазба әдебиетті тудырудағы еңбегіне, ағартушылық идеясына көбірек тоқталады. Ұлы ақынның онда берілген Аттың сыны, Аңшылық туралы, Жылдың төрт мезгілі атты туындыларына талдау жасалынады. Ал Ғ.Қарашевтің Өрнек, Бала тұлпар, Аға тұлпар жинақтарындағы ағартушылық бағытты білімдарлықпен танып, шығармашылығындағы қайшылықты біршама дұрыс бағалайды. Дүниетанымдық көзқарастың дұрыс жолға бұрылуына 1905 жылғы қозғалыс пен Х.Досмұхамедов айтқандай, Шәңгерей ақын ықпал еткеніне тың деректер келтіреді.
Сол секілді С.Торайғыров творчествосын сөз еткенде алашорданы жақтау себебін ашып айтпаса да буржуазияшыл-ұлтшыл деген кінә тағылмаған, керісінше Кедей поэмасы ақынның таптық көзқарасын танытатын үстем тап заманының шындығын айқын бейнелеген реалистік туынды екеніне барынша көңіл бөлген. Оқулықтың соңында Ауыз мақал - мәтел, жұмбақ, төрт түлік мал туралы өлеңдер сияқты жанрларына да тоқталған. Басты мақсат-фольклордың таптық сипатын ашу болған. Негізінен алғанда авторлар өткен дәуір әдебиеті немесе Кеңес дәуірі тұсындағы әдебиет өкілдерін тексергенде қазақ әдебиеттану ғылымында маркстік-лениндік методологияның әдебиеттің таптығы принципіне дұрыс көзқараста болғанын ашық байқаймыз. С.Сейфуллин мен Ө.Тұрманжановтың бұл оқулық хрестоматиясы 30-жылдарда қазақ әдебиеттану ғылымының дамуына өзіндік ерекшеліктерімен үлес қосқан еңбек болы. Әдебиет тарихында елеулі еңбек сіңірген дарындардың творчестволық жолын дәуір шындығы деңгейінде бар қайшылығы, жетістігі, көркемдігі тұрғысынан бағалауда мәнді үлгі көрсетті. Қазақ әдебиетінің хрестоматиясының, оқулық-хрестоматиясының және оқулығы-ның әдебиеттану ғылымын туғызып қалыптастыруындағы рөлін әңгімелеген уақытта әр оқу құралының шыққан мерзімін ескерудегі басты нысана әдебиеттің пән ретіндегі тарихының қандай жолмен жүргенін анықтау еді. 30-жылдардың екінші жартысына қарай оқулықтардан гөрі хрестоматиялық сипаты басым оқу құралдарын шығару тенденциясы орын алды. 1937-1939 жылдар аралығында М.Әуезовтің VI класс үшін, Ә.Үсеновтің IX класс үшін, С.Дөнентаевтің VI класс үшін, М.Жанғалин мен С.Ерубаевтың X класс үшін, C.Мұқанов пен Х.Бекхожиннің VIII класс үшін әдебиет хрестоматиялары шығып, мектептерді оқу құралдарымен қамтамасыз етуді талап еткен дәуір тілегінің қажетіне жарады. Бұл хрестоматиялар оқушы-шәкірттердің білімін молайтуға, әдеби-эстетикалық танымын көтеруде ғана болмаса, қазақ әдебиеттану ғылымының туып қалыптасу жолына еңбек сіңірді деп айта алмаймыз.
Ал Е.Ысмайылов пен Т.Ақшолақовтың 1939 жылы құрастырған Әдебиет хрестоматиясы ғылыми зерттеушілік сипаттағы оқулық-хрестоматия дәрежесіне көрінді. Мұнда әрбір автор жөнінде өмірбаяндық толық дәректер, шығармаларына әдеби-теориялық, творчествосына әдеби-тарихи талдаулар беріліп отырылған. Біздің ойымызша, осы сияқты оқулық хрестоматиялар өз кезеңінде үш бірдей үлкен міндетті атқарып шықты:
1) мектептерде хрестоматиялық жинақтың міндетін атқарды;
2) оқулық, оқу құралының да орнына пайдаланылды;
3) әдебиет тарихын зерттеу, жеке дарындардың алатын орнын белгілеу мен дәуірге болу жұмысын да қоса атқарды.
Бұл оқулық-хрестоматия шын мәнінде қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің көрнекті дарындары туралы әрі мақала, әрі оқу құралында танылып жүрген оң көзқарастағы пікірлер мен тұжырымдарды бір жүйеге түсіре баяндап берді. Авторлар тұрпайы социологизм теориясының ықпалымен ғана емес, ұлтшыл алашордашылыққа қарсы күрестің әсерінен тым артық айтылған пікірлерді де түсетін ғылыми зерттеушілік ой-пікірдің кең өріс алуына бастайтын тың жатқан проблемаларды да көрсетіп берді. Сондықтан әр ақын-жазушы творчествосын зерттеудегі соны ойлардың айтылуын ұзақ сонар баяндаудан гөрі, осы проблемалық мәселелерді атап көрсетсек те жеткілікті. Оқулықта Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт творчествосын зерттеуде олардың дүниетанымы мен өнерпаздық тұлғасын бағалауда, ағартушы-демократтық көзқарастары мен сыншыл реализмін тереңдете ашуды мына бағыттарда тексеру керек деп көрсетеді:
1. Ыбырай-тұңғыш педагог-ағартушы, жаңашыл-прогресшіл, қазақтың таза әдеби тіл мен прозасының негізін салушы.
2. Абай-өз заманының сыншысы, көркем әдебиет тілінің негізін салушы, үлкен классик, көркем сөз шебері, новатор.
3. Сұлтанмахмұт-әділет іздеген шыншыл да сыншыл, Абайдан кейінгі ұлы реалист классик ақын.
Сонымен қатар осы дарындар шығармашылығының халықтық, таптық сипатын танытуда жаңа тұжырымдар да айтылып отырған. Ыбырайдың еңбек тақырыбындағы шығармаларына, Абайдың саяси-әлеуметтік лирикасына, Сұлтанмахмұттың Қамар сұлу романына жасалған ғылыми талдаулар соны дәлелдейді. Хрестоматияда Шәңгерей Бөкеев, Нарманбет Орманбетұлы, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Ғұмар Қарашев, Сәбит Дөнентаев шығармашылықтарында қайшылықтардың болу себебіне заман шындығына сай объективті баға берілсе, Спандияр Көбеев пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты туған жырларды оқу-құралы жүйесіне тұңғыш рет кіргізген. Оқулық-хрестоматия түрінде жазылғандықтан көркем шығарма мәтіні мол берілуі және монографиялық потреттің мектеп оқушыларының ой-өрісіне лайық болуын ойлағандықтан авторлардың зерттеу, талдау барысында еркін құлаш сермеп тереңдеп кете алмағандығы байқалды. 34.66.
Осы кезеңде Е.Ысмайылов жазған XX ғасырдағы қазақ әдебиеті оқулығында мынандай дәйектеме берілген:
Бұл еңбек XX ғасырдың алғашқы 15-16 жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихынан жазылған алғашқы еңбек деуге болады. Мұның үстіне XX ғасырдың революцияға дейінгі қазақ әдебиеті бір өрісті әдебиет емес, тіл түр жөнінде де, стиль және идеялық мазмұн жөнімен де бірнеше ағымдарға жіктелген, кейбір бұқарашыл деген ақын-жазушылардың кейбір шығармаларын да буржуазияның, ұлтшылдық сарындағы қайшылықтар бар. Міне, бұл сияқты бұрын зерттелмеген әдебиет тарихынан мектеп оқушыларының білім көлеміне сәйкестіріп программа бойынша оқу құралын жазып шығару, әрине, оңай жұмыс еием. Сондықтан, тұңғыш жазылған бұл сияқты әдебиет оқу құралында кемшіліктер мен қателіктер болуы мүмкін. Оның келесі басылуында түзетіліп, стабильдік оқу құралы болып шығуы үшін мұғалімдер жұртшылығы байқаған кемшіліктер көрсетіліп, ат салысар, көмегін тигізер деп сенеміз 35.81..
Осы оқулықта XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің дамупроцесі біршама тарихи-әдеби шындыққа негізделіп жазылғанын, сол принцип негізінде ғылыми пікір тұжырымдалғанын байқаймыз. Е.Ысмайылов революция қарсаңындағы қазақ әдебиетінің даму жолын жіктей, жүйелей баяндауға талпынған. Қазақ жазба әдебиетін, халық творчествосы, жеке кітаби ақындардың шығармаларын түгелдей болмағанымен, солардың мәнді үлгілерін танып-білуге және ғылыми эстетикалық талдау жасауға айрықша назар аударған.
Оқулық үлкен кіріспемен ашылып, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің жай-күйі біршама жүйелене баяндалады, соны деректер мен тарихи мағлұматтарды мол келтіріп отырады. Ой өрбіту, пікір түйіндеу жөнінде де ғылыми еңбектің сүрлеуін танытады. Алайда қазақтың жазба әдебиетінің өкілдерін ағым-бағытқа бөлуі сақтана қарауды талап етеді. Ең алдымен сыншыл реализм әдебиеті, демократияның әдебиеті деп екі үлкен топқа жіктеуінің өзі барынша шартты екені аңғарылады. Соның салдарынан жалпы әдеби даму процесі жан-жақтылықтан гөрі, бірқырындау әңгімеге өзек болған. Бұл сыңайдан қазақ әдебиеттану ғылымы арылып болды деу қиын. Ал енді сыншыл реализм әдебиеті мен демократияның әдебиеті деген жіктеулердің өзінде үлкен айқындық жетіспейді, олар бір өрісте болып көрінеді.
Қорыта келгенде Сыншыл реализм әдебиеті XX ғасырдың алғашқы 15-16 жылдарында туған демократиялық әдебиетпен бір бағыттағы, алдына қойған мақсаты бір әдебиет деген тұжырым жасауға болады.
Оқулықтың 1916 жылғы көтеріліс және халық поэзиясы деген мәнді тарауында ұлт-азаттық күрестің ішкі себептерін, Аманкелді образының жасалу жолдарына, Бекболат поэмасының ерекшеліктеріне назар аударылады.
VI-бөлімінде кітаби ақындардың назымдық шығармаларына орын беріп, Жүсіпбек Шайхысламовтың Мұңлық-Зарлығын енгізген. Сонымен бұл оқулық XX-ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің жай-күйін, дамуын, дарынды шығармаларын ғылыми түрғыдан зерттеуге із салды.
Әдебиеттану ғылымының марқайып кемелденуіне, сол сиякты әдістемелік ой-пікірлердің жетілуіне байланысты осы кезеңде бағдарламалар бен оқулықтар да жетіле,тұрақтана бастады.
Мәселен, М. Әуезовтің 1938 жылы құрастырылган орта, орталау мектептің 6-сыныбына арналған "Әдебиет хрестоматиясы" оқулығы мектептегі әдебиет пәнінен жазылған алғашқы окулықтардың бірі болып табылады. Оқулықтың алғашқы беті фольклор жанрына түсінік беруден басталады.
"Бұрынғы ескі фольклорды алганда оның жеке белгілерінің шығармашысының кім екені көбінесе мәлім болмаған.. Оны айтушы, білуші халықтың өзі, мынадай адам шығарушы деп атап көрсететін иесі жок. Дәуірден-дәуір, заманнан-заман өткен сайын алғашқы шыққан заманы, тудырған ортасы да көмескілене береді. Бірак қай фольклор түрі болса да, бертінде көпке жайылып, көп аузына ілініп кеткенімен өзінің негізгі мазмұны бойынша белгілі бір қоғамдық ортаның салт- санасынан туады. Сондықтан қай елдің фольклор тумаларын алсақ та, оның кейбір шығармаларын бұқара, еңбекші халық шығарса, кейбір түрлері үстем тап, ескінің қоғам туындысы болып отырады. Фольклор атаулының барлығы да әрбір елдің көркем әдебиетінде үлкен ірге, мол казына іспетті болады. Көп ірі шығармалар фольклордың тілімен, көрнекті кестесімен, мазмұн, тұр ерекшелігімен сипатталап пайдаланылып отырады"36.15., - дейді автор.
Оқулық мазмұны негізінен ауыз әдебиеті үлгілерінен тұрады.. Алдар Көсе әңгімелеріне, оның жеке дара отбасына келсек, ең алдымен мұның әуелі туған заманын дәлдеп айтуға болмайтынын ескере отырып, автор Алдар Көсенің өз тұрмысы, өмірбаяны туралы ешбір дерек, мөлшердің жоқтығын айтады. Олай болатын себебі революцияға дейінгі тапқа бөлінген рушылдық-феодалдық қоғамды алсақ сонын қай дәуір, қай кезі болсын барлығына да Алдар Көсе әңгімелеріндегі окиға тақырыптары доп келе кетеді, ондағы шындық сол заманның қайсысынан да болса көрініс табатын еді.
Ел қиялы Алдар Көсенің басына сансыз көп оқиға, әңгімелердің бәрін жамай бергендіктен онын аты жеке дара ат емес, мысал сөз түрінде жаппай ат (нарицательный ат) болып кеткендігіне оқулықта назар аударылады. Алдар Көсе жайында 5 әңгіме қамтылған.
1. Алдардыңөолген кемпірді екінші рет өлтіруі.
2. Алдардың шық бермес Шығайбайга қонақ болғаны.
3. Алдардың өгіз семірткен керуен басын екі алдауы.
4. Алдардың тазшаны емдеуі.
5. Алдардың тәубғга келуі, дүниеден қайтуы.
Алдар Көсе әңгімелерінің бізге жеткендері бергі айтушының құлағына тиген үзінділер ғана.Алдар Көсе әңгімелерінің негізгі мазмұны,тақырыбы бұқара халық,еңбекші ел санасынан туған шығармалар екеніне тұжырым жасайды.
Бұл оқулықта ауыз әдебиеті үлгілері ретінде ұсынылған Жиренше,Қожанасыр туралы әңгімелер мен "Қырық өтірік" әңгімесіне толық талдау жасалынады.Жиренше әңгемелерінің басты ерекшелігі және негізгі мазмұны шешендік тапқырлық,шапшандылықты қоғамдық тартыс құралы етіп пайдалануға.Жиренше ханнан зорлық,қорлық көрмеу үшін алысады. Ол тек Қарашаштан ғана жеңіліс табады. Автор Қожанасыр әңгімелеріне ерекше тоқталып мән береді. Қожанасыр әңгімелері көп замандардан бері қазақ фольклорының үлгісі болып көрінгенімен, оның әуелде қазақ ортасында тумағанына оқушы назарын аударады.
"Ол жайындағы әңгімелерді алатын болсақ барлығының ішінде кездесетін базар, қазы, (билік айтушы әкім) шәкірт сияқты сөздер бұл әңгімелердің тууына қазақ елінің ескілікті жағдайынан басқа нәрсе себеп болғанын көрсетеді. Әңгімеде көбінесе Қожанасырдың шаһарда туұатындығы айтылады. Осыған қарағанда, Қожанасыр әңгімесін қазақ топырағында туып тараған деп ешкім де айта алмайды. Оны тудырған шығыс елдерінің отырықшы, қалалық, сауда кәсіптік жағдайы көрінеді. Сондай ортада туып мұсылман діні атынан тараған диани ертегі (сопі) әңгімелер сияқты шығыс елінің бәріне жайылған. Ол жағынан келгенде Қожанасыр әңгімесі бізге көршілес елден ауысып келген "Қыдырынды әңгіме" 36.24 - дейді оқулық авторы.
Тегінде көп елдің тұтынып жүрген фольклор белгілерін алсақ, сол мол қордың ішінде бір жағынан аталған елдің өз топырағында туып өскен белгілерімен қатар, көрші елден, өзге жұрттан ауысып келген талай белгілер де өзінікіндей болып қосарлана жүретіні болады. Шығыс елдеріндегі Қожанасыр әңгімелерінің жайы да осындай, бұл әңгімелердің парсы, ауған, өзбек, татар, тәжік, қырғыз, қазақ, түркі елдерінің бәрінде де бар екендігі айтылады.
"Қырық өтірік" әңгімесі бул оқулықта өнер сүйген халыктың қиялын көрсететін шебер шығарма ретінде беріледі. Қиыннан киыстырган өткір киялды көрсете отырып, халық фантазиясының терендік, жүйріктігіне мән беріледі. Ол фантазия өмірде барды ғана емес, кейде тіпті өмірде болуы мүмкін емес нәрсені шын етіп көрсетеді. Бұл әңгімелерде тапқырлық халық өнерінің, халық қиялының жүйріктігін білдіретін ерекшеліктердің бірі болып қарастырылады. Әңгімені айтушы халық ортасынан шыққан өзі кедей, өзі елеусіз көптің бірі - жетім бала. Булай болуда мағына бар. Өнерді туғызушы халық. Сондықтан онда әрқашан тапқыр, ер өнерпаз өз өкілін, өз ортасынан шыққан адамын корсетеді. Оқулыкта "Қамбар батыр", "Қобыланды батыр" жырларынан үзінділер берілген. Сонымен қатар орыс акын- жазушылары шығармаларына назар аударылып И.А. Крыловтан "Шегіртке", "Қарға", А.С.Пушкиннен "Сібірге хат", "Чаадаевка", "Кавказ", "Дубровский" поэмасынан үзінді, Ю.М. Лермонтовтан "Акын өліміне", "Қанжар", Н.В. Гогольден "Ревизор" комедиясынан үзінді, Т.Г. Шевченкодан "Осист", "Украинада елімде", "Жат өлкеде", "Жел сатыры желпілдеген аспан таргыл", Л.Н.Толстойдан "Той таркар", Н.Некрасовтан "Темір жол" сияқты шығармалары оқулықтан орын алған.
Махамбет Өтемісұлының "Ереуіл атқа ер салмай", "Баймагамбет сұлтанға айтқаны", Абайдың "Мәз болады болысын", "Болыс болдым мінекей", "Әсемпаз болма әрнеге", "Интернтта оқып жүр", "Абайдың кара создері", Ы.Алтынсариннен "Кел балалар оқылық", "Жаз", "Надандык", Султанмахмұт Торайгыровтан "Бір адамға", "Ауырмай есімнен жаңылғаным" өлеңдері де осы оқулықта берілген. Оқулықта әр тақырыпта әр ақын өмірінен қысқаша мәлімет және олардың өлеңдеріне аздаған ғана түсініктер беріліп отырған. Бұл окулық хрестоматия ретінде пайдаланылды. Қорыта айтқанда, М.Әуезовтің 1938 жылғы 6-сынып хрестоматиясынан шығарма талдаудың қысқа да болса унамды үлгісін ұшыратамыз. Автор бүл оқулығындағы шағын талдауларында балалар түсінігіне орай:
а) әр шығарманың идеялык көркемдік мәнін атап берген;
ә) әр шығарманың бітіміндегі өзіндік ерекшелігін деп басып айтқан;
б) үлкен ғылыми ұғымдарды шәкірттердің жас ерекшелігіне сай түсінікті, оралымды етіп жеткізе білген.
Ол кездегі оқулықтардың жетістіктері баршылық болса да, методикалык құрылымы мен баяндау тәсілінде олқылықтары да аз емес еді. Олар тек материалды баяндаудан ғана түрды да, окулыктардын ғылыми-дидактикалық негізіне, методикалық құрылымына жете коніл бөлінбеді. Оқулыктардың екінші бір кемістігі шығарманың көркемдік сапасын, әдебиеттің өзіндік ерекшелігін танытуға жетекші мән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz