Өзеннің негізгі салалары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«География және табиғатты пайдалану» факультеті

«Гидрология және метеорология» кафедрасы

Студенттің өзіндік жұмысы

Қазақстан өзендерінің көктемгі ағындысын болжау ерекшеліктері

Орындаған:

Қабылдаған:

Алматы, 2020

Жоспар:

Кіріспе
Негізгі бөлім

Қазақстан өзендерінің көктемгі ағындысын болжау ерекшеліктері

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Аумақты болжам жасау сипатына байланысты аудандарға бөлу орташа жылдық ағындының таралуын ескеру арқылы жасалған, яғни жалпы ылғалдылықты, топырақ пен өсімдік түрлерінің таралуын, көктемгі ағындының негізгі факторларының кеңістік уақыттық өзермелілігін (қар қоры, жауын-шашын, топырақтың ылғалдану және қату дәрежесі), су тасу ағындысын болжаудың бұрынғы әдістерін ескеру арқылы орындалған.

Территорияның жалпы ылғалдануы және ағындының негізгі факторларының өзгермелілігі зоналдық заңдылыққа бағынады. Территорияны аудандарға бөлу су жинау алабының ауданы 5-20 мың км ² болып келген өзендерге жасалған. Қарастырып отырған территория екі ірі ауданға бөлінеді: солтүстік, жылдық ағындысы 12-5 л/км ² изосызықтарымен шектелген барлық орманды алқап және оңтүстік, 5-тен 0, 5 л/км ² изосызықтарымен шектелген зона. Әр аймақ ағындының пайда болу жағдайлары біртекті болып келген аудандарға бөлінген. Әр аудан үшін көктемгі ағындының негізгі факторлары анықталған (13. 1-кесте) . Тәуелділіктердегі факторлардың орналасу реті олардың ағындыны қалыптастырудағы алатын орнының маңызыдылығына қарай орналасқан. Мысалы, у=f [(S+X _B ), U, L] тәуелділігінде U факторының орны топырақтың ылғалдану дәрежесінің рөлі қату тереңдігіне қарағанда жоғары екендігін көрсетеді. белгісімен екі фактордың атқаратын рөлі бірдей аудандар белгіленген[1] .

Елек өзені - өзеннің сол жақ саласы. Жайық (Орал) . Өзеннің жалпы ұзындығы 623 км, су жиналатын жері 41300 км2. Р сулары. Шырша өндірістік және ауылшаруашылық сумен қамтамасыз ету үшін қарқынды қолданылады. Сондықтан өзен бассейнінің негізгі өзендерінің көктемгі ағынын болжау. Элек маңызды рөл атқарады. Көктемгі ағынды болжау өзен бассейніндегі барлық мүмкін жағдайларды және су көлемінің өзгеруінің кейінгі жылдардағы экономикаға әсерін алдын-ала білуге мүмкіндік береді. Өзеннің негізгі салалары. Елек - Қарғала, Үлкен Хобда, Карахобда, Сарыобда өзендері. Осы өзендердің көктемгі ағынының статистикалық сипаттамаларын есептеу өзен бассейнінің негізгі өзендерінде болғандықтан, бақылаудың қолда бар серияларын қалпына келтірумен қатар жүреді. Кейбір жылдары көктемгі ағынды суды бақылаған жоқ. Бұл жағдайда ағып кеткен ағынның мәндерін қалпына келтіру қажет болады [2, 3] .

Солтүстік Қазақстанның далалық және құрғақ далалық зоналарының өзендері

Солтүстік Қазақстан территориясында ағындының қалыптасу жағдайлары ТМД-ның ЕБ-нің осы зонада орналасқан өзендері ағындысы жағдайларына қарағанда өзгеше болып келеді. Қарастырып отырған облыс шұғыл континентальді климаттпен, ылғал тапшылығымен ерекшеленеді, мұнда жылдық ағынды шамасы төмен және оның 80-90%-ы көктемгі су тасуы кезінде өтеді. Жаңбырдан пайда болатын ағынды өте аз мөлшерде, бірақ күздік топырақтың ылғалдануы әр жылда үлкен шектерде (5-10-нан 70-80 мм-ге дейін) өзгеріп отырады. Топырақтың қату тереңдігі мұнда жоғары болып келеді, сондықтан қардың еруі кезінде топырақтың суды сіңіруі толықтай оның ылғалдану дәрежесімен анықталады. Топырағы - аз гумусты және каштанды болып келеді. Жеткілікті жоғары ылғалдылық жағдайында мұндай топырақ су өткізбейтін қабатқа айналады. Ылғалдану төмен болғанда мұндай топырақ еріген қар суын жоғары тереңдіктерге өткізеді.

13. 1-кесте Көктемгі ағындының негізгі факторлары /1/

Аудандар: Аудандар

Ауданның географиялық орналасуы: Ауданның географиялық орналасуы

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): Жылдық ағынды, л/(с⋅км ² )

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан

Аудандар: I

Ауданның географиялық орналасуы: ТМД-ның ЕБ-нің орманды зонасы сотүстігі (Валдай қыраты, Печора және Солт. Двина өзендерінің тармақтары, Карелия Кола түбегі өзендері)

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): 10 және одан жоғары

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: S+X _B

Аудандар: II

Ауданның географиялық орналасуы: Орманды зонаның орта бөлігі (Волга және Днепр өзендерінің жоғарғы бөліктері, ЕТ солт-батысы өзендері, Солт. Двинаның оң жағалық салалары)

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): 7-10

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (S+X _B ), U

Аудандар: II a

Ауданның географиялық орналасуы: Прибалтика

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2):

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (X ₃ +X _B ), U

Аудандар: III

Ауданның географиялық орналасуы: Орман зонасының оңтүстік бөлігі (Беларусь өзендері, Днестр, Унжа, Ветлуга өзендерінің жоғарғы бөліктері)

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): 5-7

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (S+X _B ), U, L

Аудандар: III a

Ауданның географиялық орналасуы:

Орман зонасының оңтүстік-батысы (Беларуссияның оңтүстігі, Батыс Украина және және Батыс

Беларуссия

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): 8-ге дейін

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (X ₃ +X _B ), U, L

Аудандар: IV

Ауданның географиялық орналасуы: Орманды дала зонасының орталығы (Дон, Ока, Сейма өзендерінің жоғарғы бөлігі)

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): 1, 5-5, 0

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (S+X _B ), L, U

Аудандар: IV a

Ауданның географиялық орналасуы: Орманды дала зонасының батысы

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2):

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (X ₃ +X _B ), L, U

Аудандар: V

Ауданның географиялық орналасуы: Восток лесостепи

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): 0, 5-4, 5

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (S+X _B ), U, L

Аудандар: VI

Ауданның географиялық орналасуы: Далалық зонаның батысы мен орталығы Запад и центр степной зоны (Иөменгі Дон, Орал)

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2): 0, 5-1, 5

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (S+X _B ),

Аудандар: VI a

Ауданның географиялық орналасуы: Далалық зонаның оңт-шығысы (Төменгі Волга, Қырым, Молдавияның оңтүстігі)

Жылдық ағынды, л/(с⋅км2):

Көктемгі ағындыны қалыптастыратын факторлар, маңыздылығына қарай ретпен орналасқан: (X ₃ +X _B ),

Солтүстік Қазақстанда көктемгі ағындының қалыптасуына рельеф маңызды рөл атқарады, себебі мұнда ойық ыдыстәрізді ойыс жерлер және көлдер көп тараған. Жазық рельефті жерде еріген қар суы негізінен беттік ұсталынуға және өзен алаптарында ауданы үлкен тұйық ойыстарда ысырап болады. Мысалы, Тобыл өзені алабында Қостанай қаласына дейінгі тұйық алаптардың ауданы 40-50 %-ды құрайды.

Шартты белгілер: S - қар қоры; X ₃ -қысқы жауын-шашын; X _B = X ₁ +X ₂ - көктемгі жауын-шашын; U - топырақтағы ылғал қоры; L-топырақтың қату тереңдігі.

13. 3-суретте судың беттік ұсталынуға ысырып болуының судың жерге сіңуінен судың алапқа келіп түсу мөлшерінің артық болуына және алаптың орташа еңістігіне тәуелділігі көрсетілген. График Солтүстік Қазақстан өзендері алаптарынан алынған мәліметтер бойынша тұрғызылған. Графикті судың тек беттік ұсталынуға ысырап болуына, яғни I =0 жағдайына арналған шектік сутеңдестік қисығын анықтау үшін жеткілікті эмпирикалық мәліметтер болмаған жағдайда қолдануға болады. 13. 3-суретте келтірілген график көмегі арқылы Y=f(X, ) (мұнда -еріген қар суының жерге сіңуі тоқтаған жағдайдағы күздік ылғалданудың шектік мәні) тәуелділігін тұрғызу келесі жолмен орындалады.

Р _max

13. 3-сурет. Р _max = f (X-I, i) /8/тәуелділігі

Берілген алап бетінің орташа еңістігі есептелінеді. Одан әрі берілген теңаралық Х _j мәндері және алаптың орташа еңістігі арқылы графиктен Р _max мәнін анықталады, ал ол арқылы y _j =X _j -P _max мәндерін есептей аламыз. Осындай жолмен анықталған Х _j және y _j мәндері арқылы y=f(X, ) тәуелділігінің шектік қисығын тұрғызу қиынға соқпайды.

Судың ысырап болуы P _max және еңістік I , сонымен қатар КазНИИМОСК институты ұсынған келесі формулалармен де есептелінуі мүмкін.

Р _max = а ехр {-nW} + c, (13. 3)

, (13. 4)

, (13. 15)

мұнда W - 0-50 см қабаттағы өнімді (продуктивный) ылғал қоры; D және D _max - өнімді ылғал қорының жетіспеушілігі (тапшылығы) және өнімді ылғал қорының максимал жетіспеушілігі; S - қардағы су қоры; aл, n, c- параметрлер.

Топырақтың өнімді су қоры және оның тапшылығы орташа тәуліктік ауа температурасының 0 ⁰ С-тан тұрақты өту датасына В. В. Голубцов және В. Н. Ли ұсынған схема бойынша есептелінеді. Жауын-шашын X ₂ қардағы ылғал қорымен жоғарыда айтылған тәсілмен жиынтық түрінде алынады, U - Паршин номограммасы бойынша анықталады[1] .

Көктемгі ағынды судың болжамы (Елек өзені) . Алдағы онжылдықтарға ағынды суды болжау үшін сол кезеңдегі күтілетін жауын-шашын мен ауа температурасы туралы болжамдық мәліметтер қолданылды. Мұндай деректерді алудың үш көзі болды:

- қазіргі жалпы қабылданған модельдер бойынша болашақтағы жауын-шашын мен температураның өзгеруін модельдеу нәтижелері;

- 2030-2040 жылдарға дейінгі кезеңдегі жауын-шашын мен температура серияларын модельдеу нәтижелерінің жаңартылған деректері. [бес] ;

- атмосфераның жалпы циркуляциясының индекстерін және температура мен жауын-шашынның серияларын гармоникалық талдау негізінде алынған мәліметтер .

Негізінде, Қазгидромет түзеткен модельдеу деректері сенімдірек. Уақыт қатарының динамикасын талдауға негізделген түзету әдісі айтарлықтай сенімді болып көрінген жоқ, өйткені процесс физикасы нақты сипатталмаған. Осы себепті біз үшінші әдіс деректерін де қолданылды.

Болашақтың сценарийлерін құру әдісінің идеясы қарапайым және физикалық тұрғыдан негізделген: кез-келген сәтте климаттың өзгеруі атмосфераның жалпы айналымы өзгерген кезде ғана мүмкін болады. Сондықтан мыналарды белгілеу үшін температура мен жауын-шашынның ауқымды циркуляциясының уақыт тізбегін бірге талдау қажет: өткен температура мен жауын-шашынның климаттық ауытқуларының болуы; осы климаттық ауытқулардың жалпы атмосфералық циркуляция индекстерінің ауытқуымен байланысы. Осындай сілтемелер негізінде болашаққа зерттелген параметрлерді өзгертудің сценарийлерін құруға болады. Жалпы айналым көрсеткіштерін гармоникалық талдау нәтижесінде климаттық ауытқуларға жауап беретін зайырлы және жарты ғасырлық гармониктер анықталды. Жалпы гармондық индекстерде осы гармоника сақталады деп есептеп, әдіс авторы Жайық, Илек, Есіл және Орталық Қазақстан өзендерінің бассейндерінде жауын-шашынның және температураның өзгеруінің сценарийін құрды .

Көктемгі ағынды қабаттың болжамдары мен максималды ағынды Ақтөбедегі өлшеу станциялары анықтады, б. Шелек және С. Каргалинское, өйткені, негізінен, үлкен су қоймалары бар. Өзеннің бекеттері үшін 2025, 2030 жылдарға көктемгі ағын қабатын болжау кезінде. Елек - Ақтөбе қаласы, б. Элек - с. Шелек, р. Қарғала - с. Каргалинское эмпирикалық тәуелділік қолданылды 56759.005.png . Мұнда, u - топырақ ылғалының көрсеткіші; s - қар мен мұз қабығындағы су қоры; х1 - қар бетіне түсетін жауын-шашын; х2 - қар еріген күннен бастап су тасқынының соңына дейінгі жауын-шашын. Жауын-шашын туралы деректерді гармоникалық талдау негізінде бассейннің негізгі станциялары үшін көктемгі ағынды қабаттың және максималды ағынның сценарийлік болжамдары жасалды.

Қазақстанның жазықтық өзендері үшін су тасудың басталуы және максимумының орнау даталарының ұзақ мерзімдік болжамдары қыс мезгілінің алдындағы синоптикалық процестер сипатын ескеру негізінде жасалынады[4] .

Орталық Қазақстан өзендерінде су тасудың басталуы және максимумының орнау даталары келесі тәуелділік бойынша жасалынады:

D _нач = f (А, grad ∆Р _II ), (14. 6)

D _макс = f (А, grad ∆Р _II ), (14. 7)

мұнда А= (А _II + А _1-15/III ) /2 - ақпан айы (А _II ) және наурыздың бірінші жартысы үшін (А _1-15/III ) ауа температурасының аномалиясының орташа мәні; grad ∆Р _II - ақпан айындағы ауа қысымы градиенті. Температура аномалиясы (нормадан ауытқуы) Атырау метеостанциясы (МС) бойынша, қысым градиенті grad ∆Р _II Иркутск және Уральск МС-лары ауа қысымдарының айырмасы ретінде grad ∆Р _II = ∆Р _{II. Ирк.} -∆Р _IIУрал анықталады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.