Ауызша сөз нормаларын оқытудың психолингвистикалық негізі
Кіріспе
Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігі: Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесінің бірден бір көрсеткіші - бұл тілдің қоғамдық ортада жан-жақты қолданыс табуы екені белгілі. Ал қоғамдық ортадағы қолданыс ең алдымен ауызша тілдің коммуникациясында көрінеді. Ұлт санасындағы вербалданбаған ой алғашында ауызша түрде ғана жарыққа шығып, кейін мақсатына қарай жазба сөзге айналуы, осыған орай ауызша коммуникация жазба сөздің жүйесі мен құрылымына негіз болатынын көрсетеді. Әр кезеңнің өз дәуірлік сипатына қарай сөздің не ауызша, не жазбаша түрі жетекшілік алып отыратыны белгілі. Бүгінде мобильді байланыс жүйесінің, интернет жүйесін пайдаланатындардың ауызша сөз нормаларын негізгі норма етіп алуы, сондай-ақ БАҚ-тың ішінде теледидар мен радионың тұтынушыларының көптігі жағынан алдыңғы орынға шығуы, осы саладағы ауызша қарым-қатынас тілінің нормасы мен құрылымдық белгілері және нормасы, сондай-ақ стильдік ерекшеліктерін қарастырудың қажеттілігін көрсетеді. Қазақ тілінде сөйлей де, жаза да алатын, қазақ тілінде сөйлей алатын, бірақ жаза алмайтын, қазақ тілінде сөйлей де, жаза да алмайтын әлеуметтік топтардың ішіндегі қазақ тілі мәртебесінің бір көрсеткіші қазақ тілінде сөйлей алатын ортаның басымдығы, қазақ тілін өз ана тілі ретінде тұтынатындар санының көптігі екенінде дау жоқ. Осыған орай қазіргі қазақ ауызша қарым-қатынас жүйесі мен құрылымының, қызметі мен нормасын зерттеу және оның әдістемелік негіздерін айқындау өзекті мәселе болып табылады.
Қазақ тіл білімі, қарым-қатынас тілі, ауызша қарым-қатынас тілі ерекшеліктері әр жылдарда, әр деңгейде, әр қырынан зерттеу нысанына айналып келді. Мысалы, сөз мәдениеті, сөз этикеті, сөз мәдениетінің прагматикалық коммуникативтік аспектісі (Н.Уәли), орфоэпиялық нормалар (Р.Сыздық, Дүйсебаева, Неталиева), іскери қатынас тілі (Қ.Мұхамадиева, М.Дуанбекова), ауызша тілдің синтаксистік ерекшеліктері (Р.Әмір) ғылыми монографиялар мен және тағы басқа журналист, жазушы, мәдениет қызметкерлерінің көпшілік сипаттағы мақалалары. Алайда ауызша қарым-қатынас тілінің жүйесін, құрылымын, нормасын, қызметін, мәдениеті әдістемелік тұрғыдан зерттеу нысанына алынған жоқ.
Осыған орай диплом жобамыздың ғылыми жаңалығы төмендегідей тұжырымдарға негізделеді:
- алғаш рет оқушылардың ауызша сөзі эксперименттік тұрғыдан стенографияға түсіріліп, оқушы жастардың ауызша сөзіндегі кемшіліктерге байланысты жаттығу жинағы жасалды.
- ауызша сөз нормасының жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес оқытылу жүйесі талданды;
- тілдік белсенділікке жетелейтін ауызша сөйлеу нормаларының ғылыми-әдістемелік негіздері сараланды.
Диплом жобаның мақсаты: ауызша сөз нормаларын мектеп оқушыларына игерту әдістемесін жасау.
Диплом жобаның міндеттері:
-ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесіне шолу жасау;
-ауызша сөз нормаларын оқытудағы дидактикалық негіздері мен оқытудың психолингвистикалық негіздерін айқындау;
- жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі мен оқыту параметрлерін саралау;
- оқушы жастардың тіліндегі ауызша сөз нормаларын, деңгейін саралау және т.б.
Күтілетін нәтижесі: Ауызша сөз нормаларын игертудің жаңа әдістемелік негіздерін айқындай отырып, 7-8 сынып оқушыларының ауызша сөзін дамытудың әдістемелік негіздерін жасау.
Мазмұны: дипломдық жоба кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жобаның ғылыми ақпараты беріліп, зерттеу жұмысының өзектілігі, ғылыми жаңалығы, мақсат-міндеттері мен күтілетін нәтижесі жайлы мәселелер айтылады.
Ауызша сөз нормалары: зерттеулер мен негізгі концептуалды тұжырымдар атты бірінші тарауда қазақ тіл біліміндегі ауызша сөз нормасының зерттелуі және оның қолданылу нормасы жайында теориялық ақпарат беріліп, ауызша сөз нормаларын оқытудың педагогика - дидактикалық және психолингвистикалық негізі туралы ой-пікірлер мен тұжырымдар айқындалды.
Жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі деп аталатын екінші тарауда ауызша сөзді оқытудың негізгі аспектілеріне бойынша ақпарат берілді. Оқушы жастардың ауызша сөзіндегі тілдік сапаны айқындау мақсатына экперимент жүргізіліп, талданды. Сонымен қатар ауызша сөз нормаларын оқытуға байланысты негізгі білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған Қазақ тілі пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқулық мазмұны талданды. Осы орайда мектептерде ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістері мен ұстанымдары сараланып, оны дамытуға арналған әдістер мен жаттығулар ұсынылды.
Топ (команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама: дипломдық жоба жұмысын орындаушы топ мүшелері арасындағы жұмыс жасау алгоритмі төмендегідей бөлінді:
Ауызша сөз нормалары: зерттеулер мен негізгі концептуалды тұжырымдар атты бірінші бөлім - Бидайбек Әмина.
Жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі атты екінші бөлім - Ибраимова Азиза.
Жобаны жүзеге асыру этаптары: жұмыстың бірінші кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша ауызша сөз нормаларының зерттелуіне, оны оқытудың педагогика-дидактикалық негіздеріне, психолингвисталық негіздеріне қатысты ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік еңбектер мен зерттеулерге шолу жасалынды.
Екінші кезеңде ауыза сөз нормасының оқытылуының негізгі аспектісіне қатысты ақпараттар берілді. Жалпы білім беру жүйесі бойынша оқу бағдарламасы, тақырыптар, сағат саны сараланды. Оқушылардың сөзсаптам жүйесін анықтау мақсатында экперимент жасалынып, талданды. Талдауға қатысты тапсырмалар мен әдіс-тәсіл түрлері енгізілді.
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы: дипломдық жоба жұмысын жүзеге асыру үшін арнайы эксперименттік-тәжірибелік база ретінде Алматы қаласындағы №149, №156 жалпы білім беретін мектептердің 7-8 сынып оқушылары таңдалынып алынды.
1 Ауызша сөз нормалары: зерттеулер мен негізгі концептуалды тұжырымдар
1.1 Ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі мен әдіснамасына қатысты зерттеулер
Қазақ тілінің ең жоғарғы ұлттық формасы - әдеби тіл. Әдеби тіл нормалары сұрыпталу, қалыптандыру сияқты үдерістерден үнемі өтіп отырады. Себебі, тіл - жанды құбылыс. Тіл - қоғаммен бірге өмір сүреді. Қолданушылардың тілді меңгеру және қолдану деңгейіне байланысты ұлттық әдеби тілдің дәстүрлі нормалары сақталады не жойылады, дамуындағы негізгі үрдістер айқындалады не айқындалмайды, сөздің коммуникативтік сапасы артады не кемиді. Сондықтан әдеби тілдің кодификацияланған нормаларын үнемі назарда ұстап, оның қалыптануына барлық жағдай жасалуы тиіс.
Тілдің қаруы - баспа мен мектеп. Баспа мен мектепте қолданылған тіл елге ақырында сіңбей қалмайды. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді. Олай болса, осы жаңа саланың мектептік пәннің білім мазмұнына енгізілу қажеттігі де дәлелдеуді керек етпесе керек. Бұл орайда отандық және шетелдік ғалымдардың сөз мәдениетіне қатысты еңбектеріне алдау жасалды. ХХ ғасыр басындағы Алаш арыстарының қазақ тілін оқытудағы сөз өнерін меңгертуге қатысты қағидалары; сөз мәдениетінің түрлі қырларын қарастырған отандық ғалымдар - М.Балақаевтың, Т.Қордабаевтың, Ә.Нұрмаханованың, Ә.Бұлғанбаевтың, Р.Әмірдің, Р.Сыздықтың, С.Исаевтың, Н.Уәлиевтің, Б.Шалабаевтың т.б. еңбектеріндегі түйінді пікірлер сөз мәдениетіне қатысты заңдылықтарды, категорияларды саралауға тірек болды.
Сондай-ақ қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымындағы ана тілінің оқушы дүниетанымын кеңейтуге, оның өмірлік дағдыларын жетілдіруге оң ықпалы мен тұлға қалыптастырушылық маңызын дәйектеген тұғырлы тұжырымдарды зерделегенде, оқушыны дара тұлға деңгейіне көтерудегі қазақ тілі пәні аясында ұсынылатын сөз мәдениетінің жаңашылдық маңызын айқындайтын өзгерістердің мәні ашыла түсті. Бұл орайда сөйлеу әрекетінің, тіл дамытудың және тілдік қатысымның теориясы мен әдістемесін негіздеген С. Рахметова, Ф. Оразбаеваның, Н. Құрманованың, А. Жапбаровтың, т.б. еңбектері орын алды [1, 6 б.].
Қазіргі кезде әдеби тіл нормаларының заңдылықтары айқындалып тұрғанымен, оны тиімді қолдану немесе меңгерту жағы әлі де ақсап тұр. Себебі қазақ тілін үйрету барысында айтылым үдерісіне қатысты ауызша әдеби тілдің нормаларын меңгерту мектепте, орта мектепте (кооледж), жоғары мектепте (ЖОО) қолға алынбаған мәселелердің бірі. Бұл қазақ тілінің орфографиясы мен орфоэпиясы өте ұқсас, айырмашылық жоқ деген түсінікпен байланысты. Ғалымдар қазіргі қазақ тіліндегі айтылым нормалары жазылым нормаларына жақындасу немесе ауызша сөз нормаларының жойылу тенденциясы басым екенін айтып дабыл қағып отыр. Бұл мәселе біріншіден, алғашқы кезде жазбаша сөз нормаларын қалыптастыруға көп көңіл бөлінуінен ауызша сөз нормасы мәселесі елеусіз қалып келді. Ол заңды да еді. Ғасырлар бойы ауызша дамып келген тілдің айту нормалары ол кезде аса алаңдата қоймады. Мектеп, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда алғашқы күннен-ақ үндестік заңдары арнайы айтылып келеді. Алайда орфоэпия жайында арнайы тақырып, түсінік тек 80-жылдардан бергі жерде ғана бой көрсете бастады. Соның өзінде жоғары оқу орнына арналған оқулықта бұл мәселе әлі күнге жабулы күйде қалып келеді. Әрине, қазақ ауызша сөзінің негізгі үндестік заңында жатқанын, үндестік заңдарын меңгеру, айналып келгенде, айту нормаларын меңгеру екенін түсіну қиын емес. Сөздерді айтудағы кемшіліктер негізінен тілдің ауызша және жазбаша формаларының арақатынасына парықтамаудан, орфоэпия туралы үгіт-насихаттың жеткіліксіз жүргізілуінен болып отыр. Мұндай тілдік жағдайды реттеу үшін, жазбаша және ауызша сөздің ерекшеліктерін оқыту әдіснамасын қайтадан сүзгіден өткізе отырып, қарастыруды талап етеді.
Ауызша сөз негіздерін зерттейтін тілтаным салалары - фонетика, просодика, интонация, сөз мәдениеті, орфоэпия екені белгілі. Бірақ қолданыстағы ауызша сөз бен ауызекі тіл, ауызша сөз бен ауызша тіл ара жігі тілтанымдық тұрғыдан ажыратылғанымен, бірінің орнына бірін қолданушылық бар. Бұл тіл мен сөз ұғымдарының мазмұнына байланысты. Аталған екі ұғымның қарастыратын мәселелерінде ұқсастық болғанымен, айырмашылық жоқ емес. Айта кетерлік жайт, ХХ ғасырдың басында Ф.де Соссюр тіл және сөз ұғымдарын ажыратып, екеуі бір бүтін емес, екеуінің зертеу объектілері, ерекшеліктері екі басқа екенін анықтайды. Осы ілім негізінде тіл мен сөз ұғымдары - парадигмалық (тіл, тілдік жүйе, ереже) және синтагмалық қатынастағы (сөйлеу, сөзді қолдану, пайдалану) қолданым екенін түсінуге болады. Профессор Қ.Күдеринова өзінің докторлық диссертациясында ауызша сөз - дыбысталған сөзді түсіну және ойды сөз ағыны арқылы жеткізуден тұратын сөйлеу әрекетінің түрі. Сөйлеу әрекетінің екі түрі бар, бірі осы ауызша сөз, екіншісі хатқа түскен сөзді түсіну және ойды жазу арқылы жеткізуден тұратын жазба сөз. Бұл екеуі бір-біріне қарама-қарсы қойылу арқылы ажыратылады деп көрсете отырып, ауызша сөз бен ауызша тіл екеуі бір емес екенін көрсетеді. Ғалым ауызша тіл - ауызша формада көрініс табатын ауызша сөздің санадағы ерекше жүйесі дей отырып, ауызша тілге тән фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік жүйе болады деп көрсетеді көрсетеді [2, 231 б.]. Осы тұжырымдар ауызша сөз - сөйлесім әрекетінің бір түрі екенін және ол нормаланған түрде көрініс табатынын және ауызша тілде тіл деңгейлері, жүйелерінің қызметі ерекше болатынын, ауызша сөзде сөздің фонетикалық бейнесін дұрыс, сауатты, қазақ әдеби тілінің нормасына сәйкес қолдану керектігін меңзейді .
Ауызша сөздің жалпы тіл мәдениетіне қойылатын талаптарымен қатар өзіне тән нормалары да болады. Оның нормаларына сөйлеу барысында сөздерді дұрыс дыбыстау, сөздің сазын келтіріп айту тәртібі жатады. Сөйлеген сөздің әсерлі, құлаққа жағымды, көңілге қонымды болуы, оның сазды айтылуынан болса, сөздің әсерлі-әсерсіздігі адамның эмоционалды-экспрессивтілігіне, көңіл-күйіне байланысты болуы қазақ тіліндегі орфоэпиялық және интонологиялық заңдылықтармен өлшенеді.
Қазақ тілінде норманың үш түрі бар. Олар: тілдік, коммуникативтік, этикалық нормалар.
1. Тілдік нормаларға орфоэпиялық норма, орфографиялық норма, лексика-фразеологиялық норма, грамматикалық (сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік) нормалар жатады.
2. Этикалық нормаларға сөз этикасы нормасы, моральдық принциптерге, мәдени-ұлттық дәстүрге негізделген тілдесу нормалары және сөз этикетінің нормалары жатады.
3. Коммуникативтік нормаларға қарым-қатынастың прагматикасына тән нормалар жатады. Бұл аталған норма түрлері ауызша және жазбаша сөзге бірдей қатысты, бірақ қолдану барысында өзіне тән нормасы арқылы да көрінеді [3,127].
Әдеби тіл нормасы өз ішінде кодификацияланған және кодификацияланбаған норма деп бөлінеді. Кодификацияланған норма: жазба тіл нормасы; сөйлеу тілі нормасы; ауызша тіл нормасы; мәтін нормасы; стильдік нормалар түрінде сараланады. Біздің зерттеуіміз ауызша сөздің кодификацияланған нормаларына қатысты болмақ.
Кодификацияланған ауызша сөз нормасы дыбыстау деңгейімен, лексикалық, грамматикалық және стилистикалық деңгейлермен өлшенеді. Дыбыстау деңгейінде - қазақ әліпбиіндегі әрбір әріпті дұрыс айту. Әліпбидегі әр әріптің жеке алғанда қолданылатын аты болады. Әріптердің атын білу сөзді дұрыс дыбыстау үшін, тілдің үндесімі мен үйлесімін бұзбау үшін қажет. Жазу тарихында әріптердің аты әртүрлі аталған. Мысалы, латын графикасына негізделген қазақ әліпбиінде әріптердің аталуы ұлттық сипатта көрінді, яғни әріп аттары фонетикалық жағдайға тәуелсіз түрімен айтылды. Мысалы, с [сы], ж [жы], т [ты], и [ій, ый], г [гі], к [кі] т.б., ал сонор дыбыстар көбінесе [ңы], [мы], [ны], [лы], [ры] түрінде дыбысталды [3, 6 б.]. Сонор дыбыстардың дыбысталымын есепке алмағанда 1940 жылға дейін әліпбидегі әріптер ұлттық негізде көрінді. 1940 жылдан бастап қазақ әліпбиіндегі әріптердің дыбысталуы және орфографиясы орыс грамматикасына жақындатылды. Яғни осы жылдан бастап әріптердің аталуы [бэ], [вэ], [гэ], [жэ], [зэ], [тэ], [цэ] түрінде өзгертіледі, ал 1957 жылы [бе], [ве], [ге], [де], [же], [зе], [те], [це] түрінде оқылады деген қаулы шығады (осы жылы й, ъ белгілерінің де аты өзгерді: шолақ й деген - қысқа й, жуандық белгі деген - айыру белгісі деп атауларын өзгерткен еді). Тек 90-жылдардың басында бұл мәселе қайта қаралып, қазақ жазуындағы әріп аттары фонетикалық жағдайға неғұрлым тәуелсіз түрі ғана таңдалуы қажет, тоғыз түрленімнің ішінен г [гі], к [кі], ң [ың], м [ым], л [ыл], р [ыр], ал қалған б [бы], ж [жы], т [ты] т.б., түрінде дыбысталады деген ғылыми тұжырымдама жасалған болатын. Ал сөзді дұрыс дыбыстау үшін фонетикалық заңдылықтарды білу қажет. Сөйлеуде буын үндесімі мен дыбыс үндесімі, ерін үндесімі дағдысын қалыптастыру керек. Жалпы айтқанда, фонетикалық деңгейде сегментті (фонетика-фонология) және суперсегментті (интонология, акцентология) бірліктерді жөнімен қолдану жатады. Ал ауызша тілдің лексикалық деңгейі сөйлесім үдерісіне түсетін коммуниканттың сөздік қорын, оның синонимдік, антонимдік, омонимдік қатарларды қолдану шамасын, неологизмдер мен фразеологиялық Санамалап көрсететін болсақ: а) әр сөздің мағыналық реңктері бойынша қолдану. Кез келген сөздің (бейтарап сөздер басқа) реңктік сипаты болады. Айталық, адамға немесе жануарларға байланысты айтылатын сөз, деректі не дерексіз затқа байланысты айтылатын сөз, жалпы не жалқылықты білдіретін сөз т.б. Мысалы, мекендейді сөзі жануарға, ұлт немесе этносқа қатысты айтылады. Ал жеке адамға қатысты бұл сөз қолданылмайды; ә) мәндес (синоним) сөздерді орнымен қолдану (тәртібін, қолайын, реттілігін ескеру). Мысалы, адамның жасына байланысты айтылатын жасар, жастағы, жасқа келген, жасаған деген синонимдік қатарлардың қолданымдық нормасы әр басқа. Адам жасының бірден жиырмаға дейінгі кезеңін сипаттағанда бір жасар, он екі жасар, жиырма жасар деуге болады, ал қырық жасар, сексен жасар деп қолдану - нормадан жөнсіз ауытқу. Отыз бен елу-алпыс жас аралығындағы адамдарды елу жастағы, елуге келген деп, жас шамасы едәуір ұлғайғанда, тоқсан жасаған, жетпіске келген деп айтқан дұрыс деп саналады; б) тұрақты тіркестердің құрамдық компоненттерін (сөздерін) қысқартпай не өзге сөзбен ауыстырмай, мәтіндегі орнын тап басып қолдану; в) термин сөзді өз мағынасы мен дефинициясына сәйкес қолдану; г) көне, сирек қолданылатын сөздердің мағынасын анық білмей қолданбау; ғ) сөздің денотаттық, коннататтық, сигнификативтік мағынасына сәйкес қолдану т.б. Грамматикалық деңгей бойынша грамматикалық категорияларды, синтаксистік конструкцияларды нормаға сәйкес қолдану. Синтаксис бойынша - ауызша және жазбаша сөздің жүйесіне сәйкес синтаксистік құрылымдарды және сөздердің байланысу амалдарын дұрыс қолдану. Морфология бойынша - жалғау мен жұрнақтардың негізгі сөзге беретін реңктік мағынасын ескеру т.б. Стилистикалық деңгей бойынша сөз дұрыстығы (әдеби тіл нормасын білу), сөз түсініктілігі (сөзді адресатты ойлап таңдау, бейәдеби лексиканы ажырата алу), сөз тазалығы (бөтен сөзден қашу, варваризмдер, кальканы білу), сөз дәлдігі (сөздердің тіркесім валенттілігін, семалар өрісін білу), сөз бедері (стильдік жағдаятқа тән қолданыстарды, стильдік маркерлі бірліктерді ажырату), сөз байлығы (гиперонимдік, гипонимдік катынастағы лексикалық бірліктерді ажырату, грамматикалық форма алуан түрлілігінің функционалдық қызметін білу) [4, 82 б.]. Жұмысымызда біз айтылым үдерісіне қатысты ауызша тілдің дыбыстау деңгейіне қатысты талдаймыз. Себебі ауызша сөз нормаларын орфоэпия саласы реттеп отырады.
Әр тілдің орфоэпиясы сол тілдің басты фонетикалық заңдылықтарына сүйенеді. Мысалы, орыс тілінде сөздің дұрыс айтылуы екпінге байланысты болса, қазақ тілінде үндесім заңдылығына табан тірейді. Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде әсіресе дыбыс үндестігі ерекше орын алады. Сөздерді жазылуынша айту әсіресе жастардың тілінде үйреншікті машыққа айналып бара жатқанын аңғару қиын емес. Мұны тіліміздің табиғи дамуының нәтижесі деп қарауға болмайды. Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір білдірген ғалымдардың бірі профессор М.Балақаев өзінің Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері деген еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: ...Бірақ сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз қалып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-құлалық байқалады. Мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы дұрыс, мынасы теріс дегенді көп есітпейміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай есітеді-бәрібір әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек дей отырып, сөздердің айтылу нормасы құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - норма бәрі дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын бұлдыр, оғаш түсініксіз, дөрекі айтылғанның бәрі нормаға жатпайды, дұрыс емес дейді [5, 3 б.]. Шындығында да, ғалымның сөзіндегі құлаққа жағымды, әуезді дегеннің ауызша сөз үшін маңызды. Себебі тілдің табиғи заңдылығы сақталса, сөз әуезді әрі әуенді болады.
Қазақ тілінде орфоэпиялық нормалардын жүйелі түрде заңдылықтарын белгілеген, кодификациялық нормасын саралаған ғалымдардың бірі - Р.Сыздықтың Сөз сазы еңбегінде 36 параграфке топтастырылған ауызша сөз нормасын белгілейді. Ғалым еңбегінде ырғақты топтарды дұрыс қолдану жағын баса көрсетеді.
Қазақ тілінде фраза мен идиом деп аталатын қалыптасқан тұрақты тіркестердің ырғағын сақтамауға байланысты: ашық ауыз - ашығауыз, қас пен көздің арасында - қаспеңгөздүң арасында;
Анықтауыш пен анықталатын сөздердің ырғағын сақтау: ақ ерке - ағерке, тас жол - ташшол, қара аспан - қараспан;
Күрделі етістіктер: келе алмады - келалмады, оқып отыр - оқыботұр;
Біріккен сөздер: күзді күні - күздүгүнү, шекара - шегара;
Қос сөздер: қоян-қолтық - қойаңқолтұқ;
Бір сыңары зат есім, екіншісі етістік болып келетін тіркестер: күн күркіреу - күңгүркүрөу;
Негізгі сөз бен соған қатысты шылау сездер: кешке қарай - кешкеғарай;
Көмекші есімдер (қасында, ішінде, үстінде т.б.): үйдің қасында - үйдүңғасында .
Ол, бұл, сол, не деген есімдіктермен келген тіркестер: ол қыз - олғыз;
О, а, я, е сияқты одағайлармен келген қаратпа сөздер: о Құдайым - Оғұдайым [6, 88 б.].
Ауызша сөз нормасында ерін үндесімін ескеру маңызды. Қазіргі жастардың тілінде ерін үндесімі бірінші және екінші буында ғана сақталады. Ал бұрынғы қазақтың дәстүрлі айтылымында ерін үндесімі екінші, үшінші буындарда сақталып отырған. Бұл да қазақтың ауызша сөз нормаларын дұрыс қолданбаудан шыққан проблемалардың бірі.
Қазіргі қазақ орфоэпиясында ең күрделі мәселелердің бірі - шеттілдік сөздердің айтылым нормасын белгілеу. Осы кезге дейін орыс тілінен, орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген интернационалдық термин сөздердің барлығы бірдей түпнұсқа тілдің орфоэпиясы бойынша айтылды. Жазуда түпнұсқа принципінен бас тартып, уәждемелі принцип бойынша сөзді сингармонизм заңдылығымен сындырып жазу болатын болса, жазудың коммуникациялық жағынан қиын болғанымен орфоэпиялық норманың бірізді болатынын көреміз. Яғни төл сөздердің үлгісі шеттілдік сөздерді қазақшалап айтуға негіз болады: кәккей, кәмпүйтүр, үнійберсійтет, інійстійтүт деп. Бірақ мұндай жүйені жалпыжұртшылық қабылдамауы мүмкін. Сондықтан ғалымдар жазбаша және ауызша дәстүрлі нормаларды сақтай отырып, я, ю, щ, ц сияқты әріптер есебінен ауызша сөзді жаңғыртуды ұсынады. Мысалы: көккей, униберситет, институт, компиутер , паркиң.
Жазбаша сөздің ауызша тілден өз артықшылығы, жүйесі бар. Ол графикалық тәсілдерге, емле тәртібіне, әдеби тілдің қатаң нормаларына байлаулы.
Жазба сөз бен ауызша сөздің ортақ тұстары, ұқсас белгілері болғанымен, олардың өзді-өзіне тән ерекшеліктері болады. Ауызша сөз нормасы - фонетикалық, орфоэпиялық, интонациялық заңдылықтармен, ал жазбаша сөз орфографиялық, пунктуациялық нормамен өлшенеді. Тіл деңгейлеріне байланысты салыстыратын болсақ, ауызша тілдің өзіне тән лексикалық, грамматикалық, синтаксистік конструкциялары болса, жазбаша сөздің де өз ерекшеліктері болады.
Ауызша сөз нормасындағы ерекшеліктер. Артикуляциялық норма - дауысты, дауыссыз дыбыстарды дұрыс айту.
Орфоэпиялық норма - белгілі бір заңдылық бойынша сөзді дұрыс айту: шегара (шекара емес), теж жет (тез жет емес), өмүр (өмір емес), тіл және ерін үндесімін сақтау.
Интонациялық норма - интонацияның компоненттері мен бірліктерін дұрыс қолдану.
Лексикалық норма - диалектизмдер, ауызекі сөз қолданыстар. Бейтарап лексика. Оккозионализмдер .
Грамматикалық норма - сөздердің және қосымшалардың қысқа формада берілуі; Сөйлемдердің орын тәртібі. Келе жатырм, баратырм, неістепватсың т.б.
Коммуникативтік норма - сөйлеуші - жағдаят - тыңдаушының болуы шарт.
Жазбаша сөз нормасындағы ерекшеліктер.
Фонологиялық - мағына ажырататын негізгі реңк жазуда таңбаланады: лас (ылас емес), рұқсат (ұрұқсат емес), хатшы (хатчы емес), сөзсіз (сөссүз емес), түнгі (түңгү емес).
Орфографиялық - сөздің белгілі бір заңдылық бойынша дұрыс жазылуы: бозторғай (боз торғай емес), құбылыс (құбұлұс емес), құлын (құлын емес), үтік (үтүк емес).
Лексикалық - әдеби тілдегі сөздерді іріктеп, сұрыптап қолдану. Грамматикалық - грамматикалық тұлғалардың бір ізге, бір қалыпқа
түсіп, дағдыға айналып жұмсалуы.
Коммуникативтік норма - жазушы - жағдаят - оқырман болуы шарт.
1.2 Ауызша сөз нормаларын оқытудың педагогикалық-дидактикалық негіздері
Ауызша сөз нормаларын оқытудың педагогикалық-дидактикалық негіздерін зерделеуде М.Балақаев, Ә.Исабаев, А.Қожахметова, Ф.Оразбаева, К.Жақсылықова, З.Бейсенбаева, А.Сатбекова, Н.Құрманова, т.б. ғалымдардың зерттеулері ерекше орын алады.
Ауызша сөзді оқыту оқушыға берілетін білім мен біліктердің дұрыс саралануына, оларды игертудің әдістемелік жүйесін дұрыс талғай білуге тікелей байланысты. Ол, ең алдымен, оқытудың ұстанымдарын дәйектеп алуды қажет етеді. Білім беру жүйесіндегі жаңа қағидалар жалпы білім беретін мектептердегі қазақ тілін сөз мәдениеті тұрғысынан дамыта оқытуды осы әдістемелік жүйе компоненттерімен сабақтастыруға мүмкіндік береді. Олар кешенді түрде білім мазмұнына қатысты, оқытуды ұйымдастыруға қатысты ұстанымдар деп жүйеленді.
Ауызша оқыту үрдісін айқындауда ескерілген ең маңызды ұстаным - қатысымдық (коммуникативтік) ұстаным. Бұл ұстаным бойынша ескерілетін оқыту қағидалары сөйлесім компонентінің бес түрі бойынша: оқылым, тыңдалым, айтылым, жазылым, тілдесім негізіндегі білім нәтижелері мен оқушының ақпаратты қабылдау және өз ой-тұжырымдарын қорытып шығару әрекеттеріне сүйене отырып анықталады. Мысалы, оқылым мен тыңдалым барысында оқушының сырттан алынатын ақпаратты қабылдауға қатысты естіген немесе оқыған материалдарын түсіну, ондағы негізгі және қосалқы мәселелердің ара жігін ажырата алу, мәтін құрамындағы сөздердің мағынасын түсіну, бейтаныс сөздердің мағынасын жалпы мәтін мазмұнына сүйеніп болжай алу, оқыған естіген ақпаратты қайта қорыту, оған баға беру, сол материалдар бойынша өзіндік қорытынды жасау секілді біліктіліктер қалыптасады [7, 65 б.]. Ал, айтылым мен жазылым әрекеттерінде оқушының өз бетінше ізденуі, шығармашылық тұрғыдағы қабілеттері, дара ойлауға ұмтылысы негізінде туындайтын біліктіліктер қалыптастыруға мүмкіндік мол. Мұнда түрлі өмір жағдаяттарында оқушының дұрыс жол табу, сын сәттерде тиімді шешім жасау, өзіндік көзқарастарын сөз әдебін сақтап жеткізе алу, ойын түсінікті әрі жүйелі айта алу қабілеттері шыңдалады. Оқушының ауызша және жазбаша тілде ойын еркін және әдеби тіл нормаларының талаптарына сай, стильдік ерекшеліктерді ескере отырып жеткізуі біліктіліктің өлшемі деп саналады. Осы айтылған төрт компоненттің басын біріктіріп, оларды толық тоғыстыратын және білім философиясындағы рефлексия жүйесіне сәйкес тілдің тұлға дамытушылық рөлін тікелей жүзеге асыратын компонент - тілдесім. Сондықтан қазіргі өзгермелі дүние жағдайында адамдармен тіл табыса жұмыс істеуге төселдіретін, бәсекелестікке бейім қоғамдағы бәсекелестікке бейім адамды тәрбиелеудің өзегі саналатын бұл әрекет - оқушының дара тұлға ретіндегі әр түрлі қабілеттерінің жетілуінің де басты факторы. Сондықтан мұнда оқушының қарым-қатынас мәдениетіне, көпшілік ортасында өзін-өзі ұстау әдебіне, пікірталас түріне лайық сөйлеу мәнеріне, этикеттік орамдарды дұрыс қолдана білуге төселдіруге назар аударылады. Аталған практикалық сипаты айқын сөйлеу дағдыларының жоғары талапқа сай болуының бір тетігі - оқушыларға тілдік материалдарды саналы меңгерту, оларды Ауызша сөзді жетілдірудің базасы түрінде қолдануға бейімдеу. Тілдік білімнің оқушы мүддесіне лайық жетілуі де, өзінің табиғатына толық сәйкестенуі де тек осы ұстанымның шынайы түрде жүзеге асырылуымен байланысты.
Қатысымдық ұстанымға сай іріктелетін түрлі тілдік жағдаяттар оқушының эмоциясына әсер етеді. Ішкі сезім сөз арқылы түрлі сипат алады. Әрине, эмоция адамды таным шегімен байланыстырады. Таным эволюциясы үстінде адам моральдық, интеллектуалдық тұрғыда жаңа болмысқа ие болады. Өйткен сөз-символ, ол адам баласын мәндер дүниесімен қосады. Осы процестердің негізінде тілдік сана өмірге келеді. Тілдік сананың ең биік көрсеткіші оқушылардың өздік, шығармашылық жұмыстарында айқындалады [7, 75 б.].
Ауызша сөзді меңгертуде ғана емес, жалпы оқыту жүйесінде ешқашан маңызын жоғалтпайтын тұғырлы ұстанымның бірі - білімнің жүйелілігі ұстанымы. Ауқымы кең, мәні ерекше бұл ұстанымның сақталуы нәтижесінде оқу материалдары қарапайымнан күрделіге қарай, жеңілден ауырға қарай сатылы-сабақтастық ретпен беруге мүмкіндік туады. Бұл осыған дейін тізбектеліп көрсетілген өзге ұстанымдардың оқу үрдісінде ортақ бір мақсат төңірегіне топтасуына да алғышарт жасайды. Дара тұлғаның тілдік қабілетін сөз мәдениеті тұрғысынан дамытуды көздейтін жаңа білім жүйесінде бұл ұстанымның жүзеге асырылу ретін мектептің үш сатысы бойынша атап айтар болсақ, бастауыштағы сауаттылық мәдениеттің, негізгі сатыдағы сөз дұрыстығының, жоғары сатыдағы сөз шеберлігінің өзара сабақтастығы мен ішкі тұтастығы, олардың меңгерілу сатылары мен даму жолдары арқылы дәйектеледі. Жүйелілік мұнда тек тіл білімі салаларының ауқымында ғана шектелмей, жалпы білім беретін орта мектептегі қазақ тілінің білім нәтижесін тұтас қамтитынына назар аударған жөн. Өз пікірін білдіруге үйрететін шағын монологтан шешендікке дейінгі, қарапайым диалогтан пікірсайыс мәдениетіне дейінгі аралықтағы оқушы меңгеретін барлық біліктіліктің алтын қазығы саналатын теориялық ұғымдар баланың жас және психологиялық ерекшеліктеріне, сондай-ақ тілдің өз ішіндегі даму заңдылықтарына бағындырыла отырып түзілуі нәтижесінде қазіргі қоғам қажетін өтеуге жол ашылары сөзсіз. Бұл білімнің ортақ негізін - сөз, ал біліктіліктің ортақ негізін - сөз мәдениеті деп алғанда ғана мүмкін боларын мектеп тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Тағы бір аса маңызды ұстаным - білімнің өмірмен байланысы. Бұл білім мазмұнына да, оқыту формаларына да толық сәйкес келеді. Білімге қатысы тұрғысынан алғанда оқу материалдары академиялық ғылым көшірмесі сипатынан арылып, дара тұлғаның түрлі қабілеттерінің жетілуіне, оның болашақ өміріне тікелей қатысы бар біліктіліктердің базасы болып табылатын өміршең білімге, іскерліктерге негізделуі қажет. Ал білімнің мотивациялық жағынан алғанда мұндай білім балалардың танымдық қызығушылығын тудыратын, білімнің өзі үшін мәнін сезіндіретін, оқуға белсенді әрі саналы қатынасын қалыптастыратын болады.
Өмірмен байланыс ұстанымының оқыту формасына қатысы қазіргі білім саласындағы педагогикалық жаңа парадигмамен қабысып жатыр. Онда оқушыны өз әрекетінің иесі, оны өздігінен орындаушы, кез келген жағдаяттарда шешім қабылдаушы деп санай отырып, барлық білімді оның өзі игеруіне қажетті мүмкіндіктерді кең қолдануға басымдылық беріледі. Сонда ғана білім біліктің тетігіне айналады. Дайын ақпараттарды қайталап айтып беру, үлгі бойынша жұмыс істеу секілді дәстүрлердің орнын топтық, жұптық, даралық тапсырмаларды жүйелі ұйымдастыру нәтижесінде оқушылардың бір-бірімен тіл табыса білуіне, ортақ мүдде үшін өз жауапкершіліктерін сезінуіне, ой қорыта алуына, әр қилы жағдаятта өздігінен жол таба алуына, ізденіс жасай алуына қажетті дағдыларды дамытуға бағытталған әрекеттер алмастыруға тиіс. Ол әрекеттердің қай-қайсысы да оқушының өмірлік дағдыларына негізделгенде барып аталмыш ұстаным жүзеге асты деп санауға болады. Егер өмірлік дағды ретінде адамның мәдениетті сөйлей алуын қарастырсақ, бұл ешқашан тек теориялық білімді меңгерумен шешілмейді, ол оқушының күнделікті тәжірибесінде кездесетін табиғи жағдаятқа тән тапсырмаларды орындату барысында бірте-бірте жетілдіріледі.
1.3 Ауызша сөз нормаларын оқытудың психолингвистикалық негізі
Психолингвистика ғылымы сөз әрекетінің құрылымымен, тіл бірліктері қандай тәртіп бойынша орналасатынын, тіл жүйесі қандай ретпен меңгерілетінін, оның қалай іске асатындығын қарастырады. Ол тілді нақты жүзеге асу кезінде оны ақпарат құрамыенда, яғни сөйлеудің түрлі ситуациядағы тілдік қарым-қатынасы кезінде зерттейді. Тілді қызмет ету кезінде зерттей отырып, яғни оны коммуникация феномені ретінде де зерттей отырып, психолингвистика өз сферасында сөйлеушіні де, тыңдаушыны да қамтиды, сондай-ақ олардың осы қатынастағы біріккен әрекетін қарастырады. Сол себепті ауызша сөздің психолингвистикалық ерекшеліктерін қарастырамыз.
Психолингвистикалық бағыт адамның тілдік мінезін зерттейді. Бұл бағытта тыңдалым мен сөйленімде болатын ойлау кезеңдерінің модельдері, әрекеттері сипатталады. Бұл бағытты ұстанушылар тілдік бірліктердің сөйленімге қандай бірізділікпен қатысады, линвистикалық грамматика мен психологиялық грамматиканың арасына айырмашылық пен ұқсастық бар, тіл жүйесінің меңгерілуін және оның жұмыс істеуі сияқты мәселелерді анықтауға тырысып бағады. Психолингвистер сөйлеу әрекетінің механизмі қандай бірлік операция, әрекеттерден тұратындығын көрсетеді.
Әрбір адам қоғамда өмір сүре отырып, келесі бір адаммен байланысқа түседі. Ал бұл байланыс ең алдымен тілдік қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Тілдік қарым-қатынастың негізгі түрі ауызша сөздің кең тараған түрі диалог болып табылады. Ауызша сөздің негізгі ерекшеліктері диалогтық қарым-қатынаста көрінеді, өйткені диалогта тілдің коммуникативтік қызметі - өзінің контактты-коммуникативтік ерекшелігінде көрінді.
Я.Яноушектің пікірінше, диалог ойлау үдерісімен және сол арқылы алдағы болуы ықтимал практикалық әрекетпен байланысты, ол әрдайым белгілі бір мақсатқа бағытталған сипатқа ие болады 1. Сондықтан диалогтың барысы оған қатысушылардың арасындағы өзара бірлескен коммуникацияға бағытталады.
Коммуникация - өзара түсіністікке қол жету, ақпараттар алмасу мазмұнын білдіретін әрекеттің өзгеше бір түрі. Бұл сөйлеу актісі арқылы жүзеге асатын коммуникативтік әрекет болып табылады. Екі коммуникант та коммуникативтік сөйлеу актісіне қатысу үшін ортақ бірдей тілді меңгеруі тиіс.
Коммуникация болу үшін сөйлеуді түсініп, оны құрай алып, сөйлеу техникасын меңгеру керек. Қатысым міндеттері шешілетін болса, онда тіл меңгеру барысын коммуникативтік деуге негіз бар. Тіл меңгерудің коммуникативтілік қатысым міндеттерін меңгеруімен өлшенеді.
Коммуникативтік ұстанымдарды түсіндіру жұмысын коммуникативтік сөйлеу актілеріне қатысты сөйлеу әрекетін, коммуникативтік тұрғыда меңгертудің негізгі бірліктерін, коммуникациялық әрекет ретіндегі ерекшелігін талдаудан бастағанда, коммуникативтік бағыттағы меңгеру туралы кеңірек түсінік береді.
Коммуникация үдерісі - өзгермелі, жылжымалы үдеріс. Онда төмендегі факторлар маңызды рөл атқарады: сөйлеушілердің әлеуметтік статусы, қарым-қатынас статусы, сөйлеушінің де, тыңдаушының да жеке тұлғалары, айтылымдағы қолданылатын құралдар жүйесі, оның экспрессивтік, эмоционалдық және т.б. стилистикалық параметрлері.
Осы мәселеге байланысты психолингвистикалық еңбектерде диалогқа төмендегідей ерекшеліктер тән деп көрсетіледі. Диалог екі жақты үдеріс, онлдағы тақырыптар әртүрлі болып келеді. Диалогтың тілдің қарым-қатынаста айтылған ойлардың түрлі көзқараста түрлі пікірде болуына қарамастан, ол ары қарай жүргізіле береді, яғни бұдан шығатын қорытынды диалогта түрлі көзқарастар, сөйлеушілердің талқыланып отырған бір мәселеге байланысты әртүрлі пікір байқалады. Онда әңгімелесушілер бірлесіп бір мәселені шешуге тырысады. Ортақ міндетке деген көзқарас және әңгімелесушілердің бір-біріне деген ілтипаты кезектесу арқылы алмасады.
А.А.Леонтьев диалогты эмоционалды үдеріс деп, онда мынадай ситуациялардың кездесетінін көрсетеді: қайталаулар (фразаның немесе оның бір бөлігінің немесе сөздің қайталануы). Сөздің көп бөлігінің толық айтылмауы кездеседі, яғни сөйлемнің соңы көп жағдайда логикалық, грамматикалық тұрғыдан аяқталмауы мүмкін. Айтылым түзетулерсіз жалғастырыла береді. Сөздің жаңылыс айтылуы кездеседі, сонымен бірге айтылымдар арасында үзіліс, үндемеулер кездеседі, дауыстың бәсеңдеуі, сөйлем темпінің, интонациясының өзгеруі болады.
Ғалымдардың зерттеуі көрсеткендей, психолингвистикада коммуникативтік актіні іске асыру әрекет ықпалының шеңберінде жүзеге асады. Соған сай комуниканттар әрекет ретінде сипатталады. Мұндай әрекет схемасына А.А.Леонтьев төмендегілерді жатқызады: субьект, обьект, құрал, мақсат [8, 231 б.].
Сөз актісінің коммуникатвтік бағыты мен осы коммуникацияға қатысушылардың қызметіне байланысты сөздің коммуникативтік түрлері ажыратылады. Егер сөйлеуші тілдік айтылымды өндірсе, жіберсе, оның тілдік әрекеті продуктивтік, ал өзі продуциент қызметін атқарады. Өнім туғызуда сөз актісінің бастапқы түйіні ой, оның соңы-осы ой көрініс тапқан тілдік айтылым болып табылады. Тілдің единицаларын өндіруде ( сөз, тұрақты тіркес, сөйлем) сөйлеуші меңгерен тілдік құралдар қайтадан құрастырылмайды, олар айтылымда көрінеді. Мұндай көрініс репродукция ретінде қарастырылады. Сөйтіп, репродукция продукцияның құрамына енеді. Егер коммуникацияға қатысушы тілдік айтылымды қабылдаса, оның тілдік әрекеті рецептивтік сипатқа ие болады, өзі рецепиент болып табылады.
Енді диалогтағы сөз тудыру үлгісіне келер болсақ, психолингвисттер оның мынадай сатыларын көрсетеді: мотивтің болуы, тілдік интенция, тілдік айтылымды іштей қалыптастыру, оны жүзеге асыру, айтылымды бақылау. Сөйлеуге мотивтің болуы, яғни сөйлеуге талпындыру кезеңі талпыныс, мақсат, қажеттіліктің өзара бірлесуі арқылы іске асады. Бұл үшеуі біріге келе сөздің тууына әсер етеді. Қалыптастыру кезеңінде түл үйренушінің тәжірибесі іске асырылады. Ол сөзді қалай пайдалану керек екендігін еске түсіреді, ол ой мен сөздің байланысын көрсетеді. Сөз тудыру моделінің келесі кезеңі- іске асыру. И.А.Зимняя бұл кезеңді дұрыс айту кезеңі деп көрсетеді. Аталған кезеңде сөз екпініне көңіл бөлінеді. Бұл кезеңде ой мен сөздің нәтижесі көрінеді [9, 185 б.].
Тіл мен сана, сөйлеу мен ойлау тығыз байланысты. Адам ойы сөйлеу тілінде көрініс табады. Сөзін дұрыс құрау арқылы оқушы өз ойын нақтылай түсіндіреді. Сан мыңдаған сөздерді, грамматикалық форма жүйесін, оларды қолдану тәсілдерін меңгеру арқылы адамның ойлау жүйесі де дамиды. Олай болса, ана тілі тіл білімі туралы арнайы білім беретін оқу пәні ғана емес, ол-басқа пәндерді үйрену, меңгеру құралы. Сондықтан ана тілінің оқытылу деңгейі баланы жеке тұлға ретінде дамытуда көп нәрсені шешетін, өте маңызды фактор болып саналады. Пәнді оқыту үстінде білім мазмұнымен қатар пәнаралық байланыстарда да бұл мәселеге назар аудару қажет.
Жеке тұлғаның дамуы интеллектуалдық қабілеттердің өрісімен шектелмейді, ол оқушының жалпы дамуында адамгершілік қасиеттерін де, әлеуметтік тұрғыда қалыптасуын да қамтиды. Оқыту қашан да дамудың алдында жүруі керек деген қағиданы ескере отырып, оқу әрекетінің баланың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай деңгейде жүргізу арқылы оның өсіп-толуына мүмкіндік жасалады. Білім беру дегеніміз - сол білімді оқушының өздігінен меңгеруіне жол көрсету, яғни оқушыны өз әрекетінің субъектісі дәрежесіне көтеру. Бұл міндеттің жүзеге асыуы оқу әрекетінің жекелік сипатына, оқушы әрекетіне түрткі болып, оның бағыттылығын анықтайтын оқу мотивтеріне тікелей тәуелді. Олай болса, қазақ тілін оқыту жүйесінде мотив қалыптастыру тілді меңгертуге қойылып отырған қоғамдық-әлеуметтік талаптарға сай оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып,тілдің әлеуметтік дамудағы рөлін, тіл мен сананың, сөйлеу мен ойлаудың бірлігін таныту, оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыру мәселелерімен сабақтасып, анықталады. Сол арқылы оқытудың әдістемелік жүйесін жетілдіруге ықпал етеді, оқушы мотивтері дамиды.
Тіл мен сана қатынастарына байланысты қағидалар философияның болмыс пен ойлау қатынасы туралы заңдылықтарынан туындайды. Себебі тіл адамның қоғамдық әрекетінің маңызды бір құрамдас бөлігі ретінде қызмет етеді және адам дамуының қайнар көзі болып есептеледі. Тіл арқылы қоғамдық тәжірибелердің нәтижелері болашаққа жалғасып отырылады. Бұл ұғым оқушының пәнге осы тұрғыдан қарап, тілдің тек жеке адам өмірінде ғана емес, ұлттық, жалпыадамзаттық мәні терең құбылыс екендігін тануына жол ашады. Оқу мотивтерін де Ана тілі пәнінде берілетін тілдің ғылыми негіздері туралы ұғым-түсініктерді игерудің ең бір маңызды шарты - оқушының білімді меңгеру үрдісінде интеллектуальдық белсенді ойлау қызметін жандандыру. Себебі баланың ойлауы арқылы "сана сүзгісінен" өтіп, оның ақыл-ойында қорытылып, бекіп, оқушының білім базасын толықтырған жаңа ұғым танымдық мәнге ие болады.
Тілдің ғылыми негіздері туралы саналы білім қалыптастырудың екінші шарты - тіл фактілерін таныту үстінде баланың эмоциялық сезімдерін оятып,тілдік қажеттікке деген сенімін арттыру. Мұнда тіл тарихынан берілетін мәліметтерді орынды пайдалану, тілдік атаулардың халықтың салт-дәстүрімен қатыстылығын таныту, тілдің сақталуына жауапкершілігін сезіндіру т.б. мәселелерге білім мазмұнында кең орын беру көзделеді. Оқу процесінде интеллектуальдық, эмоциялық-еріктік, практикалық факторлардың бірлігінде туатын сенім - баланың білімге шындық болмыс деп қарайтын ерекше қарым-қатынасының көрінісі болмақ.
Қазіргі қатаң бәсекелестік заманда әркімнің табысқа қол жеткізуі оның қарым-қатынас жасау этикасына, өзін-өзі танытуына тікелей байланысты екендігі сөзсіз. Жоғарыда айтқанымыздай өзін-өзі танытудың басты құралы - тіл. Олай болса, ауызекі сөйлеу, жазба тілдерінің ерекшелігі мен бірлігін үнемі ескеріп, оған көңіл бөліп отыруы да әлеуметтік мотив қалыптастырудың негізі бола алады [10, 152б.].
Сонымен, мотив оқушы әрекетін ұйымдастырудың ең басты факторы екендігіне сүйеніп, қазақ тілі пәнін оқыту арқылы саналы көзқарас қалыптастырып, сапалы білім беруде оған ерекше назар аудару керектігі айқындалды. Ол үшін пәннің білім мазмұнында оқушылардың ішкі қажеттілігіне сәйкес келетін, олалрды қызықтырып оқуға жағымды қатынасын қажлыптастыруға негіз болатын оқу материалдары мол қамтылуы тиіс. Бұл бағыттағы жұмыстарда тіл арқылы балалардың лингвистикалық дүние танымын кеңейту, тілдің адам болмысы мен қатынасын таныту оқушының білімі мен білік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігі: Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесінің бірден бір көрсеткіші - бұл тілдің қоғамдық ортада жан-жақты қолданыс табуы екені белгілі. Ал қоғамдық ортадағы қолданыс ең алдымен ауызша тілдің коммуникациясында көрінеді. Ұлт санасындағы вербалданбаған ой алғашында ауызша түрде ғана жарыққа шығып, кейін мақсатына қарай жазба сөзге айналуы, осыған орай ауызша коммуникация жазба сөздің жүйесі мен құрылымына негіз болатынын көрсетеді. Әр кезеңнің өз дәуірлік сипатына қарай сөздің не ауызша, не жазбаша түрі жетекшілік алып отыратыны белгілі. Бүгінде мобильді байланыс жүйесінің, интернет жүйесін пайдаланатындардың ауызша сөз нормаларын негізгі норма етіп алуы, сондай-ақ БАҚ-тың ішінде теледидар мен радионың тұтынушыларының көптігі жағынан алдыңғы орынға шығуы, осы саладағы ауызша қарым-қатынас тілінің нормасы мен құрылымдық белгілері және нормасы, сондай-ақ стильдік ерекшеліктерін қарастырудың қажеттілігін көрсетеді. Қазақ тілінде сөйлей де, жаза да алатын, қазақ тілінде сөйлей алатын, бірақ жаза алмайтын, қазақ тілінде сөйлей де, жаза да алмайтын әлеуметтік топтардың ішіндегі қазақ тілі мәртебесінің бір көрсеткіші қазақ тілінде сөйлей алатын ортаның басымдығы, қазақ тілін өз ана тілі ретінде тұтынатындар санының көптігі екенінде дау жоқ. Осыған орай қазіргі қазақ ауызша қарым-қатынас жүйесі мен құрылымының, қызметі мен нормасын зерттеу және оның әдістемелік негіздерін айқындау өзекті мәселе болып табылады.
Қазақ тіл білімі, қарым-қатынас тілі, ауызша қарым-қатынас тілі ерекшеліктері әр жылдарда, әр деңгейде, әр қырынан зерттеу нысанына айналып келді. Мысалы, сөз мәдениеті, сөз этикеті, сөз мәдениетінің прагматикалық коммуникативтік аспектісі (Н.Уәли), орфоэпиялық нормалар (Р.Сыздық, Дүйсебаева, Неталиева), іскери қатынас тілі (Қ.Мұхамадиева, М.Дуанбекова), ауызша тілдің синтаксистік ерекшеліктері (Р.Әмір) ғылыми монографиялар мен және тағы басқа журналист, жазушы, мәдениет қызметкерлерінің көпшілік сипаттағы мақалалары. Алайда ауызша қарым-қатынас тілінің жүйесін, құрылымын, нормасын, қызметін, мәдениеті әдістемелік тұрғыдан зерттеу нысанына алынған жоқ.
Осыған орай диплом жобамыздың ғылыми жаңалығы төмендегідей тұжырымдарға негізделеді:
- алғаш рет оқушылардың ауызша сөзі эксперименттік тұрғыдан стенографияға түсіріліп, оқушы жастардың ауызша сөзіндегі кемшіліктерге байланысты жаттығу жинағы жасалды.
- ауызша сөз нормасының жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес оқытылу жүйесі талданды;
- тілдік белсенділікке жетелейтін ауызша сөйлеу нормаларының ғылыми-әдістемелік негіздері сараланды.
Диплом жобаның мақсаты: ауызша сөз нормаларын мектеп оқушыларына игерту әдістемесін жасау.
Диплом жобаның міндеттері:
-ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесіне шолу жасау;
-ауызша сөз нормаларын оқытудағы дидактикалық негіздері мен оқытудың психолингвистикалық негіздерін айқындау;
- жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі мен оқыту параметрлерін саралау;
- оқушы жастардың тіліндегі ауызша сөз нормаларын, деңгейін саралау және т.б.
Күтілетін нәтижесі: Ауызша сөз нормаларын игертудің жаңа әдістемелік негіздерін айқындай отырып, 7-8 сынып оқушыларының ауызша сөзін дамытудың әдістемелік негіздерін жасау.
Мазмұны: дипломдық жоба кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жобаның ғылыми ақпараты беріліп, зерттеу жұмысының өзектілігі, ғылыми жаңалығы, мақсат-міндеттері мен күтілетін нәтижесі жайлы мәселелер айтылады.
Ауызша сөз нормалары: зерттеулер мен негізгі концептуалды тұжырымдар атты бірінші тарауда қазақ тіл біліміндегі ауызша сөз нормасының зерттелуі және оның қолданылу нормасы жайында теориялық ақпарат беріліп, ауызша сөз нормаларын оқытудың педагогика - дидактикалық және психолингвистикалық негізі туралы ой-пікірлер мен тұжырымдар айқындалды.
Жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі деп аталатын екінші тарауда ауызша сөзді оқытудың негізгі аспектілеріне бойынша ақпарат берілді. Оқушы жастардың ауызша сөзіндегі тілдік сапаны айқындау мақсатына экперимент жүргізіліп, талданды. Сонымен қатар ауызша сөз нормаларын оқытуға байланысты негізгі білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған Қазақ тілі пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқулық мазмұны талданды. Осы орайда мектептерде ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістері мен ұстанымдары сараланып, оны дамытуға арналған әдістер мен жаттығулар ұсынылды.
Топ (команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама: дипломдық жоба жұмысын орындаушы топ мүшелері арасындағы жұмыс жасау алгоритмі төмендегідей бөлінді:
Ауызша сөз нормалары: зерттеулер мен негізгі концептуалды тұжырымдар атты бірінші бөлім - Бидайбек Әмина.
Жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі атты екінші бөлім - Ибраимова Азиза.
Жобаны жүзеге асыру этаптары: жұмыстың бірінші кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша ауызша сөз нормаларының зерттелуіне, оны оқытудың педагогика-дидактикалық негіздеріне, психолингвисталық негіздеріне қатысты ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік еңбектер мен зерттеулерге шолу жасалынды.
Екінші кезеңде ауыза сөз нормасының оқытылуының негізгі аспектісіне қатысты ақпараттар берілді. Жалпы білім беру жүйесі бойынша оқу бағдарламасы, тақырыптар, сағат саны сараланды. Оқушылардың сөзсаптам жүйесін анықтау мақсатында экперимент жасалынып, талданды. Талдауға қатысты тапсырмалар мен әдіс-тәсіл түрлері енгізілді.
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы: дипломдық жоба жұмысын жүзеге асыру үшін арнайы эксперименттік-тәжірибелік база ретінде Алматы қаласындағы №149, №156 жалпы білім беретін мектептердің 7-8 сынып оқушылары таңдалынып алынды.
1 Ауызша сөз нормалары: зерттеулер мен негізгі концептуалды тұжырымдар
1.1 Ауызша сөз нормаларын оқытудың әдістемесі мен әдіснамасына қатысты зерттеулер
Қазақ тілінің ең жоғарғы ұлттық формасы - әдеби тіл. Әдеби тіл нормалары сұрыпталу, қалыптандыру сияқты үдерістерден үнемі өтіп отырады. Себебі, тіл - жанды құбылыс. Тіл - қоғаммен бірге өмір сүреді. Қолданушылардың тілді меңгеру және қолдану деңгейіне байланысты ұлттық әдеби тілдің дәстүрлі нормалары сақталады не жойылады, дамуындағы негізгі үрдістер айқындалады не айқындалмайды, сөздің коммуникативтік сапасы артады не кемиді. Сондықтан әдеби тілдің кодификацияланған нормаларын үнемі назарда ұстап, оның қалыптануына барлық жағдай жасалуы тиіс.
Тілдің қаруы - баспа мен мектеп. Баспа мен мектепте қолданылған тіл елге ақырында сіңбей қалмайды. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді. Олай болса, осы жаңа саланың мектептік пәннің білім мазмұнына енгізілу қажеттігі де дәлелдеуді керек етпесе керек. Бұл орайда отандық және шетелдік ғалымдардың сөз мәдениетіне қатысты еңбектеріне алдау жасалды. ХХ ғасыр басындағы Алаш арыстарының қазақ тілін оқытудағы сөз өнерін меңгертуге қатысты қағидалары; сөз мәдениетінің түрлі қырларын қарастырған отандық ғалымдар - М.Балақаевтың, Т.Қордабаевтың, Ә.Нұрмаханованың, Ә.Бұлғанбаевтың, Р.Әмірдің, Р.Сыздықтың, С.Исаевтың, Н.Уәлиевтің, Б.Шалабаевтың т.б. еңбектеріндегі түйінді пікірлер сөз мәдениетіне қатысты заңдылықтарды, категорияларды саралауға тірек болды.
Сондай-ақ қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымындағы ана тілінің оқушы дүниетанымын кеңейтуге, оның өмірлік дағдыларын жетілдіруге оң ықпалы мен тұлға қалыптастырушылық маңызын дәйектеген тұғырлы тұжырымдарды зерделегенде, оқушыны дара тұлға деңгейіне көтерудегі қазақ тілі пәні аясында ұсынылатын сөз мәдениетінің жаңашылдық маңызын айқындайтын өзгерістердің мәні ашыла түсті. Бұл орайда сөйлеу әрекетінің, тіл дамытудың және тілдік қатысымның теориясы мен әдістемесін негіздеген С. Рахметова, Ф. Оразбаеваның, Н. Құрманованың, А. Жапбаровтың, т.б. еңбектері орын алды [1, 6 б.].
Қазіргі кезде әдеби тіл нормаларының заңдылықтары айқындалып тұрғанымен, оны тиімді қолдану немесе меңгерту жағы әлі де ақсап тұр. Себебі қазақ тілін үйрету барысында айтылым үдерісіне қатысты ауызша әдеби тілдің нормаларын меңгерту мектепте, орта мектепте (кооледж), жоғары мектепте (ЖОО) қолға алынбаған мәселелердің бірі. Бұл қазақ тілінің орфографиясы мен орфоэпиясы өте ұқсас, айырмашылық жоқ деген түсінікпен байланысты. Ғалымдар қазіргі қазақ тіліндегі айтылым нормалары жазылым нормаларына жақындасу немесе ауызша сөз нормаларының жойылу тенденциясы басым екенін айтып дабыл қағып отыр. Бұл мәселе біріншіден, алғашқы кезде жазбаша сөз нормаларын қалыптастыруға көп көңіл бөлінуінен ауызша сөз нормасы мәселесі елеусіз қалып келді. Ол заңды да еді. Ғасырлар бойы ауызша дамып келген тілдің айту нормалары ол кезде аса алаңдата қоймады. Мектеп, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда алғашқы күннен-ақ үндестік заңдары арнайы айтылып келеді. Алайда орфоэпия жайында арнайы тақырып, түсінік тек 80-жылдардан бергі жерде ғана бой көрсете бастады. Соның өзінде жоғары оқу орнына арналған оқулықта бұл мәселе әлі күнге жабулы күйде қалып келеді. Әрине, қазақ ауызша сөзінің негізгі үндестік заңында жатқанын, үндестік заңдарын меңгеру, айналып келгенде, айту нормаларын меңгеру екенін түсіну қиын емес. Сөздерді айтудағы кемшіліктер негізінен тілдің ауызша және жазбаша формаларының арақатынасына парықтамаудан, орфоэпия туралы үгіт-насихаттың жеткіліксіз жүргізілуінен болып отыр. Мұндай тілдік жағдайды реттеу үшін, жазбаша және ауызша сөздің ерекшеліктерін оқыту әдіснамасын қайтадан сүзгіден өткізе отырып, қарастыруды талап етеді.
Ауызша сөз негіздерін зерттейтін тілтаным салалары - фонетика, просодика, интонация, сөз мәдениеті, орфоэпия екені белгілі. Бірақ қолданыстағы ауызша сөз бен ауызекі тіл, ауызша сөз бен ауызша тіл ара жігі тілтанымдық тұрғыдан ажыратылғанымен, бірінің орнына бірін қолданушылық бар. Бұл тіл мен сөз ұғымдарының мазмұнына байланысты. Аталған екі ұғымның қарастыратын мәселелерінде ұқсастық болғанымен, айырмашылық жоқ емес. Айта кетерлік жайт, ХХ ғасырдың басында Ф.де Соссюр тіл және сөз ұғымдарын ажыратып, екеуі бір бүтін емес, екеуінің зертеу объектілері, ерекшеліктері екі басқа екенін анықтайды. Осы ілім негізінде тіл мен сөз ұғымдары - парадигмалық (тіл, тілдік жүйе, ереже) және синтагмалық қатынастағы (сөйлеу, сөзді қолдану, пайдалану) қолданым екенін түсінуге болады. Профессор Қ.Күдеринова өзінің докторлық диссертациясында ауызша сөз - дыбысталған сөзді түсіну және ойды сөз ағыны арқылы жеткізуден тұратын сөйлеу әрекетінің түрі. Сөйлеу әрекетінің екі түрі бар, бірі осы ауызша сөз, екіншісі хатқа түскен сөзді түсіну және ойды жазу арқылы жеткізуден тұратын жазба сөз. Бұл екеуі бір-біріне қарама-қарсы қойылу арқылы ажыратылады деп көрсете отырып, ауызша сөз бен ауызша тіл екеуі бір емес екенін көрсетеді. Ғалым ауызша тіл - ауызша формада көрініс табатын ауызша сөздің санадағы ерекше жүйесі дей отырып, ауызша тілге тән фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік жүйе болады деп көрсетеді көрсетеді [2, 231 б.]. Осы тұжырымдар ауызша сөз - сөйлесім әрекетінің бір түрі екенін және ол нормаланған түрде көрініс табатынын және ауызша тілде тіл деңгейлері, жүйелерінің қызметі ерекше болатынын, ауызша сөзде сөздің фонетикалық бейнесін дұрыс, сауатты, қазақ әдеби тілінің нормасына сәйкес қолдану керектігін меңзейді .
Ауызша сөздің жалпы тіл мәдениетіне қойылатын талаптарымен қатар өзіне тән нормалары да болады. Оның нормаларына сөйлеу барысында сөздерді дұрыс дыбыстау, сөздің сазын келтіріп айту тәртібі жатады. Сөйлеген сөздің әсерлі, құлаққа жағымды, көңілге қонымды болуы, оның сазды айтылуынан болса, сөздің әсерлі-әсерсіздігі адамның эмоционалды-экспрессивтілігіне, көңіл-күйіне байланысты болуы қазақ тіліндегі орфоэпиялық және интонологиялық заңдылықтармен өлшенеді.
Қазақ тілінде норманың үш түрі бар. Олар: тілдік, коммуникативтік, этикалық нормалар.
1. Тілдік нормаларға орфоэпиялық норма, орфографиялық норма, лексика-фразеологиялық норма, грамматикалық (сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік) нормалар жатады.
2. Этикалық нормаларға сөз этикасы нормасы, моральдық принциптерге, мәдени-ұлттық дәстүрге негізделген тілдесу нормалары және сөз этикетінің нормалары жатады.
3. Коммуникативтік нормаларға қарым-қатынастың прагматикасына тән нормалар жатады. Бұл аталған норма түрлері ауызша және жазбаша сөзге бірдей қатысты, бірақ қолдану барысында өзіне тән нормасы арқылы да көрінеді [3,127].
Әдеби тіл нормасы өз ішінде кодификацияланған және кодификацияланбаған норма деп бөлінеді. Кодификацияланған норма: жазба тіл нормасы; сөйлеу тілі нормасы; ауызша тіл нормасы; мәтін нормасы; стильдік нормалар түрінде сараланады. Біздің зерттеуіміз ауызша сөздің кодификацияланған нормаларына қатысты болмақ.
Кодификацияланған ауызша сөз нормасы дыбыстау деңгейімен, лексикалық, грамматикалық және стилистикалық деңгейлермен өлшенеді. Дыбыстау деңгейінде - қазақ әліпбиіндегі әрбір әріпті дұрыс айту. Әліпбидегі әр әріптің жеке алғанда қолданылатын аты болады. Әріптердің атын білу сөзді дұрыс дыбыстау үшін, тілдің үндесімі мен үйлесімін бұзбау үшін қажет. Жазу тарихында әріптердің аты әртүрлі аталған. Мысалы, латын графикасына негізделген қазақ әліпбиінде әріптердің аталуы ұлттық сипатта көрінді, яғни әріп аттары фонетикалық жағдайға тәуелсіз түрімен айтылды. Мысалы, с [сы], ж [жы], т [ты], и [ій, ый], г [гі], к [кі] т.б., ал сонор дыбыстар көбінесе [ңы], [мы], [ны], [лы], [ры] түрінде дыбысталды [3, 6 б.]. Сонор дыбыстардың дыбысталымын есепке алмағанда 1940 жылға дейін әліпбидегі әріптер ұлттық негізде көрінді. 1940 жылдан бастап қазақ әліпбиіндегі әріптердің дыбысталуы және орфографиясы орыс грамматикасына жақындатылды. Яғни осы жылдан бастап әріптердің аталуы [бэ], [вэ], [гэ], [жэ], [зэ], [тэ], [цэ] түрінде өзгертіледі, ал 1957 жылы [бе], [ве], [ге], [де], [же], [зе], [те], [це] түрінде оқылады деген қаулы шығады (осы жылы й, ъ белгілерінің де аты өзгерді: шолақ й деген - қысқа й, жуандық белгі деген - айыру белгісі деп атауларын өзгерткен еді). Тек 90-жылдардың басында бұл мәселе қайта қаралып, қазақ жазуындағы әріп аттары фонетикалық жағдайға неғұрлым тәуелсіз түрі ғана таңдалуы қажет, тоғыз түрленімнің ішінен г [гі], к [кі], ң [ың], м [ым], л [ыл], р [ыр], ал қалған б [бы], ж [жы], т [ты] т.б., түрінде дыбысталады деген ғылыми тұжырымдама жасалған болатын. Ал сөзді дұрыс дыбыстау үшін фонетикалық заңдылықтарды білу қажет. Сөйлеуде буын үндесімі мен дыбыс үндесімі, ерін үндесімі дағдысын қалыптастыру керек. Жалпы айтқанда, фонетикалық деңгейде сегментті (фонетика-фонология) және суперсегментті (интонология, акцентология) бірліктерді жөнімен қолдану жатады. Ал ауызша тілдің лексикалық деңгейі сөйлесім үдерісіне түсетін коммуниканттың сөздік қорын, оның синонимдік, антонимдік, омонимдік қатарларды қолдану шамасын, неологизмдер мен фразеологиялық Санамалап көрсететін болсақ: а) әр сөздің мағыналық реңктері бойынша қолдану. Кез келген сөздің (бейтарап сөздер басқа) реңктік сипаты болады. Айталық, адамға немесе жануарларға байланысты айтылатын сөз, деректі не дерексіз затқа байланысты айтылатын сөз, жалпы не жалқылықты білдіретін сөз т.б. Мысалы, мекендейді сөзі жануарға, ұлт немесе этносқа қатысты айтылады. Ал жеке адамға қатысты бұл сөз қолданылмайды; ә) мәндес (синоним) сөздерді орнымен қолдану (тәртібін, қолайын, реттілігін ескеру). Мысалы, адамның жасына байланысты айтылатын жасар, жастағы, жасқа келген, жасаған деген синонимдік қатарлардың қолданымдық нормасы әр басқа. Адам жасының бірден жиырмаға дейінгі кезеңін сипаттағанда бір жасар, он екі жасар, жиырма жасар деуге болады, ал қырық жасар, сексен жасар деп қолдану - нормадан жөнсіз ауытқу. Отыз бен елу-алпыс жас аралығындағы адамдарды елу жастағы, елуге келген деп, жас шамасы едәуір ұлғайғанда, тоқсан жасаған, жетпіске келген деп айтқан дұрыс деп саналады; б) тұрақты тіркестердің құрамдық компоненттерін (сөздерін) қысқартпай не өзге сөзбен ауыстырмай, мәтіндегі орнын тап басып қолдану; в) термин сөзді өз мағынасы мен дефинициясына сәйкес қолдану; г) көне, сирек қолданылатын сөздердің мағынасын анық білмей қолданбау; ғ) сөздің денотаттық, коннататтық, сигнификативтік мағынасына сәйкес қолдану т.б. Грамматикалық деңгей бойынша грамматикалық категорияларды, синтаксистік конструкцияларды нормаға сәйкес қолдану. Синтаксис бойынша - ауызша және жазбаша сөздің жүйесіне сәйкес синтаксистік құрылымдарды және сөздердің байланысу амалдарын дұрыс қолдану. Морфология бойынша - жалғау мен жұрнақтардың негізгі сөзге беретін реңктік мағынасын ескеру т.б. Стилистикалық деңгей бойынша сөз дұрыстығы (әдеби тіл нормасын білу), сөз түсініктілігі (сөзді адресатты ойлап таңдау, бейәдеби лексиканы ажырата алу), сөз тазалығы (бөтен сөзден қашу, варваризмдер, кальканы білу), сөз дәлдігі (сөздердің тіркесім валенттілігін, семалар өрісін білу), сөз бедері (стильдік жағдаятқа тән қолданыстарды, стильдік маркерлі бірліктерді ажырату), сөз байлығы (гиперонимдік, гипонимдік катынастағы лексикалық бірліктерді ажырату, грамматикалық форма алуан түрлілігінің функционалдық қызметін білу) [4, 82 б.]. Жұмысымызда біз айтылым үдерісіне қатысты ауызша тілдің дыбыстау деңгейіне қатысты талдаймыз. Себебі ауызша сөз нормаларын орфоэпия саласы реттеп отырады.
Әр тілдің орфоэпиясы сол тілдің басты фонетикалық заңдылықтарына сүйенеді. Мысалы, орыс тілінде сөздің дұрыс айтылуы екпінге байланысты болса, қазақ тілінде үндесім заңдылығына табан тірейді. Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде әсіресе дыбыс үндестігі ерекше орын алады. Сөздерді жазылуынша айту әсіресе жастардың тілінде үйреншікті машыққа айналып бара жатқанын аңғару қиын емес. Мұны тіліміздің табиғи дамуының нәтижесі деп қарауға болмайды. Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір білдірген ғалымдардың бірі профессор М.Балақаев өзінің Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері деген еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: ...Бірақ сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз қалып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-құлалық байқалады. Мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы дұрыс, мынасы теріс дегенді көп есітпейміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай есітеді-бәрібір әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек дей отырып, сөздердің айтылу нормасы құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - норма бәрі дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын бұлдыр, оғаш түсініксіз, дөрекі айтылғанның бәрі нормаға жатпайды, дұрыс емес дейді [5, 3 б.]. Шындығында да, ғалымның сөзіндегі құлаққа жағымды, әуезді дегеннің ауызша сөз үшін маңызды. Себебі тілдің табиғи заңдылығы сақталса, сөз әуезді әрі әуенді болады.
Қазақ тілінде орфоэпиялық нормалардын жүйелі түрде заңдылықтарын белгілеген, кодификациялық нормасын саралаған ғалымдардың бірі - Р.Сыздықтың Сөз сазы еңбегінде 36 параграфке топтастырылған ауызша сөз нормасын белгілейді. Ғалым еңбегінде ырғақты топтарды дұрыс қолдану жағын баса көрсетеді.
Қазақ тілінде фраза мен идиом деп аталатын қалыптасқан тұрақты тіркестердің ырғағын сақтамауға байланысты: ашық ауыз - ашығауыз, қас пен көздің арасында - қаспеңгөздүң арасында;
Анықтауыш пен анықталатын сөздердің ырғағын сақтау: ақ ерке - ағерке, тас жол - ташшол, қара аспан - қараспан;
Күрделі етістіктер: келе алмады - келалмады, оқып отыр - оқыботұр;
Біріккен сөздер: күзді күні - күздүгүнү, шекара - шегара;
Қос сөздер: қоян-қолтық - қойаңқолтұқ;
Бір сыңары зат есім, екіншісі етістік болып келетін тіркестер: күн күркіреу - күңгүркүрөу;
Негізгі сөз бен соған қатысты шылау сездер: кешке қарай - кешкеғарай;
Көмекші есімдер (қасында, ішінде, үстінде т.б.): үйдің қасында - үйдүңғасында .
Ол, бұл, сол, не деген есімдіктермен келген тіркестер: ол қыз - олғыз;
О, а, я, е сияқты одағайлармен келген қаратпа сөздер: о Құдайым - Оғұдайым [6, 88 б.].
Ауызша сөз нормасында ерін үндесімін ескеру маңызды. Қазіргі жастардың тілінде ерін үндесімі бірінші және екінші буында ғана сақталады. Ал бұрынғы қазақтың дәстүрлі айтылымында ерін үндесімі екінші, үшінші буындарда сақталып отырған. Бұл да қазақтың ауызша сөз нормаларын дұрыс қолданбаудан шыққан проблемалардың бірі.
Қазіргі қазақ орфоэпиясында ең күрделі мәселелердің бірі - шеттілдік сөздердің айтылым нормасын белгілеу. Осы кезге дейін орыс тілінен, орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген интернационалдық термин сөздердің барлығы бірдей түпнұсқа тілдің орфоэпиясы бойынша айтылды. Жазуда түпнұсқа принципінен бас тартып, уәждемелі принцип бойынша сөзді сингармонизм заңдылығымен сындырып жазу болатын болса, жазудың коммуникациялық жағынан қиын болғанымен орфоэпиялық норманың бірізді болатынын көреміз. Яғни төл сөздердің үлгісі шеттілдік сөздерді қазақшалап айтуға негіз болады: кәккей, кәмпүйтүр, үнійберсійтет, інійстійтүт деп. Бірақ мұндай жүйені жалпыжұртшылық қабылдамауы мүмкін. Сондықтан ғалымдар жазбаша және ауызша дәстүрлі нормаларды сақтай отырып, я, ю, щ, ц сияқты әріптер есебінен ауызша сөзді жаңғыртуды ұсынады. Мысалы: көккей, униберситет, институт, компиутер , паркиң.
Жазбаша сөздің ауызша тілден өз артықшылығы, жүйесі бар. Ол графикалық тәсілдерге, емле тәртібіне, әдеби тілдің қатаң нормаларына байлаулы.
Жазба сөз бен ауызша сөздің ортақ тұстары, ұқсас белгілері болғанымен, олардың өзді-өзіне тән ерекшеліктері болады. Ауызша сөз нормасы - фонетикалық, орфоэпиялық, интонациялық заңдылықтармен, ал жазбаша сөз орфографиялық, пунктуациялық нормамен өлшенеді. Тіл деңгейлеріне байланысты салыстыратын болсақ, ауызша тілдің өзіне тән лексикалық, грамматикалық, синтаксистік конструкциялары болса, жазбаша сөздің де өз ерекшеліктері болады.
Ауызша сөз нормасындағы ерекшеліктер. Артикуляциялық норма - дауысты, дауыссыз дыбыстарды дұрыс айту.
Орфоэпиялық норма - белгілі бір заңдылық бойынша сөзді дұрыс айту: шегара (шекара емес), теж жет (тез жет емес), өмүр (өмір емес), тіл және ерін үндесімін сақтау.
Интонациялық норма - интонацияның компоненттері мен бірліктерін дұрыс қолдану.
Лексикалық норма - диалектизмдер, ауызекі сөз қолданыстар. Бейтарап лексика. Оккозионализмдер .
Грамматикалық норма - сөздердің және қосымшалардың қысқа формада берілуі; Сөйлемдердің орын тәртібі. Келе жатырм, баратырм, неістепватсың т.б.
Коммуникативтік норма - сөйлеуші - жағдаят - тыңдаушының болуы шарт.
Жазбаша сөз нормасындағы ерекшеліктер.
Фонологиялық - мағына ажырататын негізгі реңк жазуда таңбаланады: лас (ылас емес), рұқсат (ұрұқсат емес), хатшы (хатчы емес), сөзсіз (сөссүз емес), түнгі (түңгү емес).
Орфографиялық - сөздің белгілі бір заңдылық бойынша дұрыс жазылуы: бозторғай (боз торғай емес), құбылыс (құбұлұс емес), құлын (құлын емес), үтік (үтүк емес).
Лексикалық - әдеби тілдегі сөздерді іріктеп, сұрыптап қолдану. Грамматикалық - грамматикалық тұлғалардың бір ізге, бір қалыпқа
түсіп, дағдыға айналып жұмсалуы.
Коммуникативтік норма - жазушы - жағдаят - оқырман болуы шарт.
1.2 Ауызша сөз нормаларын оқытудың педагогикалық-дидактикалық негіздері
Ауызша сөз нормаларын оқытудың педагогикалық-дидактикалық негіздерін зерделеуде М.Балақаев, Ә.Исабаев, А.Қожахметова, Ф.Оразбаева, К.Жақсылықова, З.Бейсенбаева, А.Сатбекова, Н.Құрманова, т.б. ғалымдардың зерттеулері ерекше орын алады.
Ауызша сөзді оқыту оқушыға берілетін білім мен біліктердің дұрыс саралануына, оларды игертудің әдістемелік жүйесін дұрыс талғай білуге тікелей байланысты. Ол, ең алдымен, оқытудың ұстанымдарын дәйектеп алуды қажет етеді. Білім беру жүйесіндегі жаңа қағидалар жалпы білім беретін мектептердегі қазақ тілін сөз мәдениеті тұрғысынан дамыта оқытуды осы әдістемелік жүйе компоненттерімен сабақтастыруға мүмкіндік береді. Олар кешенді түрде білім мазмұнына қатысты, оқытуды ұйымдастыруға қатысты ұстанымдар деп жүйеленді.
Ауызша оқыту үрдісін айқындауда ескерілген ең маңызды ұстаным - қатысымдық (коммуникативтік) ұстаным. Бұл ұстаным бойынша ескерілетін оқыту қағидалары сөйлесім компонентінің бес түрі бойынша: оқылым, тыңдалым, айтылым, жазылым, тілдесім негізіндегі білім нәтижелері мен оқушының ақпаратты қабылдау және өз ой-тұжырымдарын қорытып шығару әрекеттеріне сүйене отырып анықталады. Мысалы, оқылым мен тыңдалым барысында оқушының сырттан алынатын ақпаратты қабылдауға қатысты естіген немесе оқыған материалдарын түсіну, ондағы негізгі және қосалқы мәселелердің ара жігін ажырата алу, мәтін құрамындағы сөздердің мағынасын түсіну, бейтаныс сөздердің мағынасын жалпы мәтін мазмұнына сүйеніп болжай алу, оқыған естіген ақпаратты қайта қорыту, оған баға беру, сол материалдар бойынша өзіндік қорытынды жасау секілді біліктіліктер қалыптасады [7, 65 б.]. Ал, айтылым мен жазылым әрекеттерінде оқушының өз бетінше ізденуі, шығармашылық тұрғыдағы қабілеттері, дара ойлауға ұмтылысы негізінде туындайтын біліктіліктер қалыптастыруға мүмкіндік мол. Мұнда түрлі өмір жағдаяттарында оқушының дұрыс жол табу, сын сәттерде тиімді шешім жасау, өзіндік көзқарастарын сөз әдебін сақтап жеткізе алу, ойын түсінікті әрі жүйелі айта алу қабілеттері шыңдалады. Оқушының ауызша және жазбаша тілде ойын еркін және әдеби тіл нормаларының талаптарына сай, стильдік ерекшеліктерді ескере отырып жеткізуі біліктіліктің өлшемі деп саналады. Осы айтылған төрт компоненттің басын біріктіріп, оларды толық тоғыстыратын және білім философиясындағы рефлексия жүйесіне сәйкес тілдің тұлға дамытушылық рөлін тікелей жүзеге асыратын компонент - тілдесім. Сондықтан қазіргі өзгермелі дүние жағдайында адамдармен тіл табыса жұмыс істеуге төселдіретін, бәсекелестікке бейім қоғамдағы бәсекелестікке бейім адамды тәрбиелеудің өзегі саналатын бұл әрекет - оқушының дара тұлға ретіндегі әр түрлі қабілеттерінің жетілуінің де басты факторы. Сондықтан мұнда оқушының қарым-қатынас мәдениетіне, көпшілік ортасында өзін-өзі ұстау әдебіне, пікірталас түріне лайық сөйлеу мәнеріне, этикеттік орамдарды дұрыс қолдана білуге төселдіруге назар аударылады. Аталған практикалық сипаты айқын сөйлеу дағдыларының жоғары талапқа сай болуының бір тетігі - оқушыларға тілдік материалдарды саналы меңгерту, оларды Ауызша сөзді жетілдірудің базасы түрінде қолдануға бейімдеу. Тілдік білімнің оқушы мүддесіне лайық жетілуі де, өзінің табиғатына толық сәйкестенуі де тек осы ұстанымның шынайы түрде жүзеге асырылуымен байланысты.
Қатысымдық ұстанымға сай іріктелетін түрлі тілдік жағдаяттар оқушының эмоциясына әсер етеді. Ішкі сезім сөз арқылы түрлі сипат алады. Әрине, эмоция адамды таным шегімен байланыстырады. Таным эволюциясы үстінде адам моральдық, интеллектуалдық тұрғыда жаңа болмысқа ие болады. Өйткен сөз-символ, ол адам баласын мәндер дүниесімен қосады. Осы процестердің негізінде тілдік сана өмірге келеді. Тілдік сананың ең биік көрсеткіші оқушылардың өздік, шығармашылық жұмыстарында айқындалады [7, 75 б.].
Ауызша сөзді меңгертуде ғана емес, жалпы оқыту жүйесінде ешқашан маңызын жоғалтпайтын тұғырлы ұстанымның бірі - білімнің жүйелілігі ұстанымы. Ауқымы кең, мәні ерекше бұл ұстанымның сақталуы нәтижесінде оқу материалдары қарапайымнан күрделіге қарай, жеңілден ауырға қарай сатылы-сабақтастық ретпен беруге мүмкіндік туады. Бұл осыған дейін тізбектеліп көрсетілген өзге ұстанымдардың оқу үрдісінде ортақ бір мақсат төңірегіне топтасуына да алғышарт жасайды. Дара тұлғаның тілдік қабілетін сөз мәдениеті тұрғысынан дамытуды көздейтін жаңа білім жүйесінде бұл ұстанымның жүзеге асырылу ретін мектептің үш сатысы бойынша атап айтар болсақ, бастауыштағы сауаттылық мәдениеттің, негізгі сатыдағы сөз дұрыстығының, жоғары сатыдағы сөз шеберлігінің өзара сабақтастығы мен ішкі тұтастығы, олардың меңгерілу сатылары мен даму жолдары арқылы дәйектеледі. Жүйелілік мұнда тек тіл білімі салаларының ауқымында ғана шектелмей, жалпы білім беретін орта мектептегі қазақ тілінің білім нәтижесін тұтас қамтитынына назар аударған жөн. Өз пікірін білдіруге үйрететін шағын монологтан шешендікке дейінгі, қарапайым диалогтан пікірсайыс мәдениетіне дейінгі аралықтағы оқушы меңгеретін барлық біліктіліктің алтын қазығы саналатын теориялық ұғымдар баланың жас және психологиялық ерекшеліктеріне, сондай-ақ тілдің өз ішіндегі даму заңдылықтарына бағындырыла отырып түзілуі нәтижесінде қазіргі қоғам қажетін өтеуге жол ашылары сөзсіз. Бұл білімнің ортақ негізін - сөз, ал біліктіліктің ортақ негізін - сөз мәдениеті деп алғанда ғана мүмкін боларын мектеп тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Тағы бір аса маңызды ұстаным - білімнің өмірмен байланысы. Бұл білім мазмұнына да, оқыту формаларына да толық сәйкес келеді. Білімге қатысы тұрғысынан алғанда оқу материалдары академиялық ғылым көшірмесі сипатынан арылып, дара тұлғаның түрлі қабілеттерінің жетілуіне, оның болашақ өміріне тікелей қатысы бар біліктіліктердің базасы болып табылатын өміршең білімге, іскерліктерге негізделуі қажет. Ал білімнің мотивациялық жағынан алғанда мұндай білім балалардың танымдық қызығушылығын тудыратын, білімнің өзі үшін мәнін сезіндіретін, оқуға белсенді әрі саналы қатынасын қалыптастыратын болады.
Өмірмен байланыс ұстанымының оқыту формасына қатысы қазіргі білім саласындағы педагогикалық жаңа парадигмамен қабысып жатыр. Онда оқушыны өз әрекетінің иесі, оны өздігінен орындаушы, кез келген жағдаяттарда шешім қабылдаушы деп санай отырып, барлық білімді оның өзі игеруіне қажетті мүмкіндіктерді кең қолдануға басымдылық беріледі. Сонда ғана білім біліктің тетігіне айналады. Дайын ақпараттарды қайталап айтып беру, үлгі бойынша жұмыс істеу секілді дәстүрлердің орнын топтық, жұптық, даралық тапсырмаларды жүйелі ұйымдастыру нәтижесінде оқушылардың бір-бірімен тіл табыса білуіне, ортақ мүдде үшін өз жауапкершіліктерін сезінуіне, ой қорыта алуына, әр қилы жағдаятта өздігінен жол таба алуына, ізденіс жасай алуына қажетті дағдыларды дамытуға бағытталған әрекеттер алмастыруға тиіс. Ол әрекеттердің қай-қайсысы да оқушының өмірлік дағдыларына негізделгенде барып аталмыш ұстаным жүзеге асты деп санауға болады. Егер өмірлік дағды ретінде адамның мәдениетті сөйлей алуын қарастырсақ, бұл ешқашан тек теориялық білімді меңгерумен шешілмейді, ол оқушының күнделікті тәжірибесінде кездесетін табиғи жағдаятқа тән тапсырмаларды орындату барысында бірте-бірте жетілдіріледі.
1.3 Ауызша сөз нормаларын оқытудың психолингвистикалық негізі
Психолингвистика ғылымы сөз әрекетінің құрылымымен, тіл бірліктері қандай тәртіп бойынша орналасатынын, тіл жүйесі қандай ретпен меңгерілетінін, оның қалай іске асатындығын қарастырады. Ол тілді нақты жүзеге асу кезінде оны ақпарат құрамыенда, яғни сөйлеудің түрлі ситуациядағы тілдік қарым-қатынасы кезінде зерттейді. Тілді қызмет ету кезінде зерттей отырып, яғни оны коммуникация феномені ретінде де зерттей отырып, психолингвистика өз сферасында сөйлеушіні де, тыңдаушыны да қамтиды, сондай-ақ олардың осы қатынастағы біріккен әрекетін қарастырады. Сол себепті ауызша сөздің психолингвистикалық ерекшеліктерін қарастырамыз.
Психолингвистикалық бағыт адамның тілдік мінезін зерттейді. Бұл бағытта тыңдалым мен сөйленімде болатын ойлау кезеңдерінің модельдері, әрекеттері сипатталады. Бұл бағытты ұстанушылар тілдік бірліктердің сөйленімге қандай бірізділікпен қатысады, линвистикалық грамматика мен психологиялық грамматиканың арасына айырмашылық пен ұқсастық бар, тіл жүйесінің меңгерілуін және оның жұмыс істеуі сияқты мәселелерді анықтауға тырысып бағады. Психолингвистер сөйлеу әрекетінің механизмі қандай бірлік операция, әрекеттерден тұратындығын көрсетеді.
Әрбір адам қоғамда өмір сүре отырып, келесі бір адаммен байланысқа түседі. Ал бұл байланыс ең алдымен тілдік қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Тілдік қарым-қатынастың негізгі түрі ауызша сөздің кең тараған түрі диалог болып табылады. Ауызша сөздің негізгі ерекшеліктері диалогтық қарым-қатынаста көрінеді, өйткені диалогта тілдің коммуникативтік қызметі - өзінің контактты-коммуникативтік ерекшелігінде көрінді.
Я.Яноушектің пікірінше, диалог ойлау үдерісімен және сол арқылы алдағы болуы ықтимал практикалық әрекетпен байланысты, ол әрдайым белгілі бір мақсатқа бағытталған сипатқа ие болады 1. Сондықтан диалогтың барысы оған қатысушылардың арасындағы өзара бірлескен коммуникацияға бағытталады.
Коммуникация - өзара түсіністікке қол жету, ақпараттар алмасу мазмұнын білдіретін әрекеттің өзгеше бір түрі. Бұл сөйлеу актісі арқылы жүзеге асатын коммуникативтік әрекет болып табылады. Екі коммуникант та коммуникативтік сөйлеу актісіне қатысу үшін ортақ бірдей тілді меңгеруі тиіс.
Коммуникация болу үшін сөйлеуді түсініп, оны құрай алып, сөйлеу техникасын меңгеру керек. Қатысым міндеттері шешілетін болса, онда тіл меңгеру барысын коммуникативтік деуге негіз бар. Тіл меңгерудің коммуникативтілік қатысым міндеттерін меңгеруімен өлшенеді.
Коммуникативтік ұстанымдарды түсіндіру жұмысын коммуникативтік сөйлеу актілеріне қатысты сөйлеу әрекетін, коммуникативтік тұрғыда меңгертудің негізгі бірліктерін, коммуникациялық әрекет ретіндегі ерекшелігін талдаудан бастағанда, коммуникативтік бағыттағы меңгеру туралы кеңірек түсінік береді.
Коммуникация үдерісі - өзгермелі, жылжымалы үдеріс. Онда төмендегі факторлар маңызды рөл атқарады: сөйлеушілердің әлеуметтік статусы, қарым-қатынас статусы, сөйлеушінің де, тыңдаушының да жеке тұлғалары, айтылымдағы қолданылатын құралдар жүйесі, оның экспрессивтік, эмоционалдық және т.б. стилистикалық параметрлері.
Осы мәселеге байланысты психолингвистикалық еңбектерде диалогқа төмендегідей ерекшеліктер тән деп көрсетіледі. Диалог екі жақты үдеріс, онлдағы тақырыптар әртүрлі болып келеді. Диалогтың тілдің қарым-қатынаста айтылған ойлардың түрлі көзқараста түрлі пікірде болуына қарамастан, ол ары қарай жүргізіле береді, яғни бұдан шығатын қорытынды диалогта түрлі көзқарастар, сөйлеушілердің талқыланып отырған бір мәселеге байланысты әртүрлі пікір байқалады. Онда әңгімелесушілер бірлесіп бір мәселені шешуге тырысады. Ортақ міндетке деген көзқарас және әңгімелесушілердің бір-біріне деген ілтипаты кезектесу арқылы алмасады.
А.А.Леонтьев диалогты эмоционалды үдеріс деп, онда мынадай ситуациялардың кездесетінін көрсетеді: қайталаулар (фразаның немесе оның бір бөлігінің немесе сөздің қайталануы). Сөздің көп бөлігінің толық айтылмауы кездеседі, яғни сөйлемнің соңы көп жағдайда логикалық, грамматикалық тұрғыдан аяқталмауы мүмкін. Айтылым түзетулерсіз жалғастырыла береді. Сөздің жаңылыс айтылуы кездеседі, сонымен бірге айтылымдар арасында үзіліс, үндемеулер кездеседі, дауыстың бәсеңдеуі, сөйлем темпінің, интонациясының өзгеруі болады.
Ғалымдардың зерттеуі көрсеткендей, психолингвистикада коммуникативтік актіні іске асыру әрекет ықпалының шеңберінде жүзеге асады. Соған сай комуниканттар әрекет ретінде сипатталады. Мұндай әрекет схемасына А.А.Леонтьев төмендегілерді жатқызады: субьект, обьект, құрал, мақсат [8, 231 б.].
Сөз актісінің коммуникатвтік бағыты мен осы коммуникацияға қатысушылардың қызметіне байланысты сөздің коммуникативтік түрлері ажыратылады. Егер сөйлеуші тілдік айтылымды өндірсе, жіберсе, оның тілдік әрекеті продуктивтік, ал өзі продуциент қызметін атқарады. Өнім туғызуда сөз актісінің бастапқы түйіні ой, оның соңы-осы ой көрініс тапқан тілдік айтылым болып табылады. Тілдің единицаларын өндіруде ( сөз, тұрақты тіркес, сөйлем) сөйлеуші меңгерен тілдік құралдар қайтадан құрастырылмайды, олар айтылымда көрінеді. Мұндай көрініс репродукция ретінде қарастырылады. Сөйтіп, репродукция продукцияның құрамына енеді. Егер коммуникацияға қатысушы тілдік айтылымды қабылдаса, оның тілдік әрекеті рецептивтік сипатқа ие болады, өзі рецепиент болып табылады.
Енді диалогтағы сөз тудыру үлгісіне келер болсақ, психолингвисттер оның мынадай сатыларын көрсетеді: мотивтің болуы, тілдік интенция, тілдік айтылымды іштей қалыптастыру, оны жүзеге асыру, айтылымды бақылау. Сөйлеуге мотивтің болуы, яғни сөйлеуге талпындыру кезеңі талпыныс, мақсат, қажеттіліктің өзара бірлесуі арқылы іске асады. Бұл үшеуі біріге келе сөздің тууына әсер етеді. Қалыптастыру кезеңінде түл үйренушінің тәжірибесі іске асырылады. Ол сөзді қалай пайдалану керек екендігін еске түсіреді, ол ой мен сөздің байланысын көрсетеді. Сөз тудыру моделінің келесі кезеңі- іске асыру. И.А.Зимняя бұл кезеңді дұрыс айту кезеңі деп көрсетеді. Аталған кезеңде сөз екпініне көңіл бөлінеді. Бұл кезеңде ой мен сөздің нәтижесі көрінеді [9, 185 б.].
Тіл мен сана, сөйлеу мен ойлау тығыз байланысты. Адам ойы сөйлеу тілінде көрініс табады. Сөзін дұрыс құрау арқылы оқушы өз ойын нақтылай түсіндіреді. Сан мыңдаған сөздерді, грамматикалық форма жүйесін, оларды қолдану тәсілдерін меңгеру арқылы адамның ойлау жүйесі де дамиды. Олай болса, ана тілі тіл білімі туралы арнайы білім беретін оқу пәні ғана емес, ол-басқа пәндерді үйрену, меңгеру құралы. Сондықтан ана тілінің оқытылу деңгейі баланы жеке тұлға ретінде дамытуда көп нәрсені шешетін, өте маңызды фактор болып саналады. Пәнді оқыту үстінде білім мазмұнымен қатар пәнаралық байланыстарда да бұл мәселеге назар аудару қажет.
Жеке тұлғаның дамуы интеллектуалдық қабілеттердің өрісімен шектелмейді, ол оқушының жалпы дамуында адамгершілік қасиеттерін де, әлеуметтік тұрғыда қалыптасуын да қамтиды. Оқыту қашан да дамудың алдында жүруі керек деген қағиданы ескере отырып, оқу әрекетінің баланың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай деңгейде жүргізу арқылы оның өсіп-толуына мүмкіндік жасалады. Білім беру дегеніміз - сол білімді оқушының өздігінен меңгеруіне жол көрсету, яғни оқушыны өз әрекетінің субъектісі дәрежесіне көтеру. Бұл міндеттің жүзеге асыуы оқу әрекетінің жекелік сипатына, оқушы әрекетіне түрткі болып, оның бағыттылығын анықтайтын оқу мотивтеріне тікелей тәуелді. Олай болса, қазақ тілін оқыту жүйесінде мотив қалыптастыру тілді меңгертуге қойылып отырған қоғамдық-әлеуметтік талаптарға сай оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып,тілдің әлеуметтік дамудағы рөлін, тіл мен сананың, сөйлеу мен ойлаудың бірлігін таныту, оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыру мәселелерімен сабақтасып, анықталады. Сол арқылы оқытудың әдістемелік жүйесін жетілдіруге ықпал етеді, оқушы мотивтері дамиды.
Тіл мен сана қатынастарына байланысты қағидалар философияның болмыс пен ойлау қатынасы туралы заңдылықтарынан туындайды. Себебі тіл адамның қоғамдық әрекетінің маңызды бір құрамдас бөлігі ретінде қызмет етеді және адам дамуының қайнар көзі болып есептеледі. Тіл арқылы қоғамдық тәжірибелердің нәтижелері болашаққа жалғасып отырылады. Бұл ұғым оқушының пәнге осы тұрғыдан қарап, тілдің тек жеке адам өмірінде ғана емес, ұлттық, жалпыадамзаттық мәні терең құбылыс екендігін тануына жол ашады. Оқу мотивтерін де Ана тілі пәнінде берілетін тілдің ғылыми негіздері туралы ұғым-түсініктерді игерудің ең бір маңызды шарты - оқушының білімді меңгеру үрдісінде интеллектуальдық белсенді ойлау қызметін жандандыру. Себебі баланың ойлауы арқылы "сана сүзгісінен" өтіп, оның ақыл-ойында қорытылып, бекіп, оқушының білім базасын толықтырған жаңа ұғым танымдық мәнге ие болады.
Тілдің ғылыми негіздері туралы саналы білім қалыптастырудың екінші шарты - тіл фактілерін таныту үстінде баланың эмоциялық сезімдерін оятып,тілдік қажеттікке деген сенімін арттыру. Мұнда тіл тарихынан берілетін мәліметтерді орынды пайдалану, тілдік атаулардың халықтың салт-дәстүрімен қатыстылығын таныту, тілдің сақталуына жауапкершілігін сезіндіру т.б. мәселелерге білім мазмұнында кең орын беру көзделеді. Оқу процесінде интеллектуальдық, эмоциялық-еріктік, практикалық факторлардың бірлігінде туатын сенім - баланың білімге шындық болмыс деп қарайтын ерекше қарым-қатынасының көрінісі болмақ.
Қазіргі қатаң бәсекелестік заманда әркімнің табысқа қол жеткізуі оның қарым-қатынас жасау этикасына, өзін-өзі танытуына тікелей байланысты екендігі сөзсіз. Жоғарыда айтқанымыздай өзін-өзі танытудың басты құралы - тіл. Олай болса, ауызекі сөйлеу, жазба тілдерінің ерекшелігі мен бірлігін үнемі ескеріп, оған көңіл бөліп отыруы да әлеуметтік мотив қалыптастырудың негізі бола алады [10, 152б.].
Сонымен, мотив оқушы әрекетін ұйымдастырудың ең басты факторы екендігіне сүйеніп, қазақ тілі пәнін оқыту арқылы саналы көзқарас қалыптастырып, сапалы білім беруде оған ерекше назар аудару керектігі айқындалды. Ол үшін пәннің білім мазмұнында оқушылардың ішкі қажеттілігіне сәйкес келетін, олалрды қызықтырып оқуға жағымды қатынасын қажлыптастыруға негіз болатын оқу материалдары мол қамтылуы тиіс. Бұл бағыттағы жұмыстарда тіл арқылы балалардың лингвистикалық дүние танымын кеңейту, тілдің адам болмысы мен қатынасын таныту оқушының білімі мен білік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz