Көне түркі руна жазбалары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Оқу ағарту министірлігі
Түркістан облысы, Кентау қаласы
Шаш-төбе жалпы білім беретін мектебі КММ

Ғылыми жоба тақырыбы:
Көне түркі руна жазбалары

Бағыты: Өлкетану
Секциясы: Тарих

Оқушының аты- жөні: Маматраимова Севара
Сыныбы: 11 А сынып
Ғылыми жетекшісі: Аметова Гузал

2023ж

Мазмұны

Аңдатпа
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім
2.1 Адамзаттың руникалық мәдениеті және түркі руналық мәдениеті туралы: мәселені жеткізу
2.2 Түркі руникалық мәдениетінің әлемдік жазба мәдениетіндегі тарихи рөлі
2.3 Гиперборея (прототүрік) тілі мен алфавитінің апологиясы
2.4 Біздің латиницаға руналық таңбаларды қосу керек пе?
3.Практикалық бөлім
4.Қорытынды
5.Пайдаланылған әдебиеттер

Аңдатпа

Бұл жұмыста Орхон-Енисей ескерткіштерінің тарихы мен зерттелуі қарастырылған. Тақырыптың өзектілігі ғылыми және тәжірибелік факторлармен анықталады. Руна жазуларының түріктер тарихын зерттеудегі алатын орнын, тарихи маңыздылығын, көлемділігін, баға жетпес қажеттілігін айқындап көрсету. Сондықтан біз ерте түріктердің тарихының жазба дерегі - Күлтегін, Білге-қаған, Төныкөк сияқты ескерткіштерді алдық.
Бұл ескерткіштерді зерттей отыра, түрік халқының қалыптасуы мен мемлекеттілігін дамуын қарастыру.7-8 ғасырлардағы Шығыс Түрік қағанатының дамуы дәуірін ашып көрсету. Тарихи-лингвистикалық тұрғыдан мәселені ашу; руна жазбаларының түрік тарихындщағы алатын орнын анықтау; Күлтегін жолдауы түрік тарихына деректік сипат беретінін дәлелдеу.
Шығыс Түрік қағанатының дамуы тұрғысында Білге қағанның өмірі мен іскерлігін жарқын ашып көрсетуге талпыныс жасалған.
Күлтегін, Білге-қаған, Төныкөк ескерткіштеріндегі руна жазбалары бойынша мәліметтер келтірген.

Аннотация

В данной работе рассматривается история и изучение Орхоно-Енсейских памятников. Актуальность темы определяется научными и практическими факторами. Показать место, историческую значимость, масштабность, неоценимую потребность рунических надписей в изучении истории тюрков. Поэтому мы взяли такие памятники, как культ, Бильге - Каган,Тоньюкук, которые являются письменным источником истории ранних турок.
Изучая эти памятники, рассмотреть становление и развитие государственности тюркского народа. Раскрыть эпоху развития Восточно-Тюркского каганата
в 7-8 в, Раскрыть проблему с историко-лингвистической точки зрения; определить место рунических надписей в турецкой истории; доказать, что послание Кюль- тегина придает истории тюрков специфический характер.
В контексте развития Восточно-Тюркского каганата предпринимаются попытки ярко раскрыть жизнь и умения Бильге кагана.
Приводил сведения по руническим надписям на памятниках Кюль-Тегина, Бильге-Каган,Тоньюкук .

Annotation

This paper examines the history and study of the Orkhon-Yenisei monuments. The relevance of the topic is determined by scientific and practical factors. To show the place, historical significance, scale, invaluable need of runic inscriptions in the study of the history of the Turks. Therefore, we have taken such monuments as the cult, Bilge Kagan, Higikok, which are the written source of the history of the early Turks.
Studying these monuments, consider the formation and development of the statehood of the Turkish people. To reveal the epoch of the development of the Eastern Turkic Khaganate in the 7-8 centuries BC. To reveal the problem from a historical and linguistic point of view; to determine the place of runic inscriptions in Turkish history; to prove that the message of Kul-Halyk gives the history of Turkey a specific character.
In the context of the development of the Eastern Turkic Kaganate, attempts are being made to vividly reveal the life and skills of Bilge Kagan.
He gave information on runic inscriptions on the monuments of kul-Tegin, Bilge-Kagan, Higikok.

Кіріспе
Бүкіл түркі дүниесінің алтын діңгегі, ортақ қазынасы саналатын көне түркі жазба ескерткіштері ата-бабаларымыздың ұрпақ болашағы, ел келешегі үшін артына қалдырған баға жетпес асыл мұрасы екені баршаға аян. Тарих қойнауында сан ғасырлар бойы сырын ішіне бүктеп, құпиямды, қасиетімді кім білер, бойымда жатқан ел мен жер тарихы сияқты құнды деректерді ұрпағыма кім паш етер екен деп түркінің сары даласында мүлгіп тұрған таңбалы тастар мен өрнекті кескіндер қаншама.
Бүгінгі таңда қазақ және өзге де түркі мемлекеттері алдында өзекті мәселелердің бірі ретінде тұрған руникалық түркі жазба ескерткіштері өзін зерттеуді тек көне тарих жазылып қалдырылған кезеңнен емес, бастауын сонау ғұн, сақ мәдениетінен іздеуді меңзейді. Сондықтан да біз мақалада осы көне көз жазбаларды тас бетіне түсіріп кеткен түркі қағанатының қайнар көзі, түп-тамыры саналатын ғұндар мен сақтар деп білеміз.
Осы көне түріктік руникалық жазбаларды зерттеу, олардың тарихын, қайнар көзін, географиялық мекендерде таралуын білу міндетті.

Мен ғылыми жобада ескерткіштерде жазылған көне руна жазуларының пайда болуы, ондағы жазуда не жазылғаны жайлы зерттеуді жөн көрдім.
Зерттеудің мақсаты:
Көне түркі руналарындағы жазулардың құпиясын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Руна жазулары ұғымына анықтама беру;
2. Ізденіс жұмыстарын жүргізу;
3. Жерімізде кездескен руна жазуларының кімге тиесілі екенін ажырату;
4. Жазуларда не жазылғаны жайлы зерттеушілердің болжамын талдау.
Гипотеза:көне руна жазбаларының көбі, сол кездегі дәрежесі жоғары ханға, батырға тиесілі болуы мүмкін.
Зерттеу кезеңдері:
1. Таңдалған тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді таңдау.
2. Ішкі туризмнің танымал нысандарының тізімін зерттеу.
3. Жеке туристік маршрутты құру.
Зерттеу әдістері:
1. Таңдалған тақырып бойынша деректерді жинау және талдау.
2. Мәселені шешу үшін нақты шешімді табу.
3. Проблеманы шешудің тәжірибелік демонстрациясы.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі:
Жұмыстың практикалық құндылығы:
Елімізде киелі болып танылған руна жазбалары туралы кеңінен ақпарат беріп, құндылықтарымызды байытудағы басты мақсатымыз - тарихы терең орындарды сақтап қалу, оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу, туризмді дамыту арқылы барлық елдерге паш ету.
Зерттеудің жаңалығы: Бағзы замандарда түркілер өз әліпбиін ойлап тапты. Ондағы әріптер қар бетіндегі құс іздеріне өте ұқсас, құйттай сына түріндегі сызықшалармен бейнеленді. Мұндай жазу сына жазуы (немесе ешкім сырын аша алмаған бұл жазулар руна деп аталады, руна сөзі гот тілінен аударғанда кұпия, сыр деген мағына береді) деп аталады. Ертеде кағаз болмағандықтан, біздің бабаларымыз өздерінің сына жазуларын күміс ыдысқа, ағаш тақталарға, беті тегіс үлкен тас кесектеріне жазған. Әсіресе, осы тас тақталардағы жазбалар бәрінен де жақсы сақталған. Олар Орхон және Енисей өзендердін маңынан табылды. Сондықтан ғалымдар оларды көне түркі жазуының Орхон-Енисей ескерткіштері деп атайды.

Жұмыстың нәтижелері мен шешімдері:
зерттеу барысында мен үйрендім:
1. пайдалы ақпаратты дербес іздеу
2. қазақ жерінің киелі жерлері туралы ақпарат алды.
3. анықталған ақпаратты талдау
4.шешім қабылдау.

II.Негізгі бөлім
Адамзаттың руникалық мәдениеті және түркі руналық мәдениеті туралы: мәселені жеткізу
Адамзаттың руникалық жазба мәдениеті-ежелгі немістер, скандинавиялықтар, фин-угор халықтары, Солтүстік славяндар, Орталық Азия мен Сібір түріктері халықтарының жұмбақ мұрасы. Бұлардың руналары бір-біріне ұқсас. Олар стильдер, құру уақыты, тілі, функциялары бойынша ерекшеленеді. Еуропалық ғылым ең көне (жалпы неміс) деп I-VIII ғасырлардағы руналар деп санайды:қару - жарақтағы жазулар, зергерлік бұйымдар, ал V ғасырдан бастап тастардағы жазуларды. VIII ғасырдағы Орхон және Енисей руналарының соңғы дәстүрлі жазбалары қабір тастарындағы, алтын ыдыстардағы, ағаш таяқшадағы және тіпті қағаздағы жазулар болып саналады.
Зерттеушілер "руна" сөзінің этимологиясын Готика немесе жоғарғы неміс тіліндегі - "құпия", "жұмбақ" деген сөзбен байланыстырады. Герман және көне түркі руникалық жүйелері белгілерінің пішіні бойынша ұқсастық әрқашан зерттеушілерді өзінің құпиясымен баурап алды. Бұл мүмкін бір дерек көзі немесе белгілі бір "жалпы алфавит" немесе адамзаттың "ежелгі ата-бабасы мен прамифі" туралы идеясын тудырды. Ә.Х.Марғұлан және Г.Ф. Вирт сияқты әртүрлі зерттеушілер бірыңғай әліпбидің түп-төркіні туралы ойланған болатын. А.Дугинруналық белгілердің келесі түсіндірмесін ұсынды. Оның көзқарасы бойынша, скандинавиялық және ежелгі германдық рундар мен руналық шеңберлер-бұл тілдердің барлық түрлерінің, мифологиялардың, мәдениеттердің, ырымдардың, қасиетті ілімдердің, күнтізбелік жүйелердің, астрологиялық бақылаулардың және т. б. негізінде жатқан ежелгі белгі -- символдық модельдің іздері. Гипербореяның солтүстік елі"Мәдени орта" протокультураны "Thulekulturkreise", яғни"Туленің мәдени шеңбері" деп атады.
Қазіргі ғылымда руналардың табиғаты мен шығу тегі туралы екі көзқарас қалыптасты. Сонымен қатар, дәстүрлі түрде руналарды зерттеу нысаны еуропалық, германдық (аға) руналар болып табылады: кейбір ғалымдар оларды V-VI ғасырларда скандинавиялықтарда пайда болған латын алфавитінің бұрмаланған нұсқалары деп санайды, ал басқалары - бұл латын жазуының әсерінен соңғы кезеңде қолданылған ежелгі белгілері деп санайды. Түркі руналарына қатысты олардың қалыптасуының негізі - соғды хаты деген пікір басым (гипотеза в. Томсен, ол негізгі болып саналады) жәнетиісінше, бұл хат қазірдің өзінде "екінші реттік"мөрін алып жатыр. Зерттеушілер "бұл белгілер түрінде неміс рундарына ұқсайды" деп атап өтсе де, олар бұл сәйкестіктерге де, рундардың жалпы тарихындағы түркі жазуының рөліне де мән бермейді. Ежелгі түрік хатын ескере отырып, олар: ""руникалық хат" термині басқа жазуларға да қатысты қолданылады", - деп тұжырымдайды.
Туындаған сұрақтар шеңберін анықтаңыз:
1) Үлкен және кіші рундардың бір бөлігі Орталық Азия және Сібір руналарымен сәйкес келуі кездейсоқ емес пе?
2) Егер неміс руналарының Жерорта теңізінің жазбаша мәдениетімен байланысы сөзсіз болса,онда олардың қалыптасуына әсер еткен қазақстандық ғалымдардың Таяу Шығыс, Батыс Азия, Оңтүстік Еуропа жазуларының қалыптасуына қандай көзқарастары бар?
3) Егер руналар тек "белгілер" мен "сыбырлау" ғана емес (готикалық "R u N a" - "құпия" және ежелгі неміс "r u n o n" - "сыбырлау"), сонымен қатар "r u n o" - карел, фин және эстон тілдеріндегі " өлеңдер", "халықтық эпикалық әндер", бұл жерде ежелгі уақытта рундардың кең функциясы, олардың бастапқыда эпикалық және салттық-сиқырлы табиғаты туралы идея ашылмайды ма?
4) бірқатар зерттеушілер тарапынан ежелгі түркі руналық мәдениетіне қатысты дерек (Дж. Клосон, в. Лифшиц, А. Щербак) олардың пікірінше, "Иран-соғды" негізі бар түркі рундарының 9-ы VIII ғасырда, II Түрік қағанаты кезеңінде "қандай да бір ойдан шығарылған тұлға ойлап тапқан құпия жазба ретінде бір рет қолдану үшін туындаған . Түркі рундарында тарихи даму болған жоқ,жазу оларда мүлдем пайда бола алмады" деген жаңсақ пікір орын алды.
Енді түркі руналық жазуына, оның тарихи рөлі мен әлемдік жазба мәдениетіндегі орнына тоқталайық.

Түркі руникалық мәдениетінің әлемдік жазба мәдениетіндегі тарихи рөлі
Егер ежелгі дәуірде барлық халықтарда бір ортақ әліпби болған деген болжамға сүйенетін болсақ (Ә.Марғұлан, Г.Вирт, С.Қондыбай), онда үлкен және кіші руналардың генезисі, олардың тікелей көзі осы алфавиттің отаны туралы мәселе болып табылады. Г.Ф. Вирттің ойынша олардың құрамы мен белгілері үлкен және кіші рундарда бұрмалануы мүмкін деп ойлайды.
Мұндай бұрмалау, біздің ойымызша, екі себепке байланысты болды - Ішкі: ежелгі белгі мен сөз арасындағы салттық-сиқырлы байланыстың жоғалуы (десакрализация); және сыртқы - басқа жазбаша мәдениеттердің неміс жазуына тарихи әсері. Бірақ бұл неміс хаты өзі құрылған кезде (I-V ғғ.), біз болжағандай, бастапқы дәуірде, тіл, белгі және миф ортақ болған кезде, "адамзаттың қасиетті тарихын" ашқан қасиетті мағынасын жоғалтты (Вирт). Сондықтан зерттеушілер неміс белгілерінің Орталық Азия және Сібір руналарымен сәйкестігін ескере отырып, үлкен және кіші руналардың тілін кез-келген нақты неміс тілімен анықтай алмайды?бұл барлық дереккөздерге ортақ алфавитке қатысты алғашқы дәлел.
Егер неміс руналарының Жерорта теңізінің жазбаша мәдениетімен сөзсіз байланысы болса, онда зерттеушілердің Таяу Шығыс, Батыс Азия, Оңтүстік Еуропа жазуларының қалай пайда болғандығы туралы пікірлерін келтірейік:
1975 жылы академик Ә.Х.Марғұлан докторлық диссертациясын қорғауға берген пікірінде А. С.Аманжолова "түркі руналық әліпбиі Жерорта теңізінің ерте әліпбилік жазбаларымен тығыз генетикалық байланысын анықтап, әліпбилік жазбалардың ең көне ортақ дереккөзіне орала бастағанын"атап өтті.Түркітанушы А. Аманжолов ең алғашқы алфавиттік хаттың қайнар көзіне қатысты жүзден астам болжам бар деп жазады. Ол түркі руналарының ежелгі грек және Финикия алфавиттерімен байланысын анықтады. Барлық ежелгі алфавиттердің ортақ ата-бабалары бар екендігіне сүйене отырып, ол прототүрік тілінің ежелгі шумерлердің бейнелеу логограммаларына әсерін қалдырмады. Ол б.з. д. IV мыңжылдықта Оңтүстік Жерорта теңізінде ерекше тілдік мемлекет қалыптасқанын дәлелдеді.
Ғалымның көзқарасын үлкен энциклопедиялық сөздіктің мақаласы айтарлықтай растады. Онда "б.з. д. 3300 жыл бұрын Месопотамияның оңтүстігіне алғашқы шумер тайпалары келді, олардың бастапқы Отаны Орталық Азия болды"делінген. Олар Гиперборея деп аталатын тікелей мұрагерлер болды деп ойлаймыз, олар ауызша және құпия белгілер түрінде өз білімдерін сақтап, көптеген ежелгі халықтарға берді.
Бұл шығу тегі гипербориялық немесе прототүрік деп санайтын алфавитбіздің барлық жазбаларға ортақ дереккөзге қатысты екінші дәлеліміз. Прототүрік алфавитінің гиперборейлік табиғаты туралы мәселені лингвистер де, фольклоршылар да алға тартады. Шумерлердің тілі, қазіргі лингвистер дәлелдегендей, "Тигр және Евфрат өзендерінің бойында өмір сүрген оларды қоршап тұрған халықтардың басқа тілдеріне ұқсамады".Түркілерге ортақ кейбір сөздерді тапқан алғашқы ғалымдар ағылшын Г.Раулинсон және француз ғалымы Дж. қазіргі кезде Э.Цэрэн, К.Вальтер, Ф.Хоммель,
О.Сүлейменов, И.Мизиев, К.Лайпанов, А.Сарай, А. Аманжолов, Е. Емельянов, А.Бахти, С.Крамер, Е.Омаров және басқалары ірі зерттеулер негізінде шумерлер, скифтер мен қазақтардың мәдениеті бір тамырдан шыққан деген қорытындыға келеді. Зерттеушілер сонымен бірге Орта Азияның тереңдік тайпаларының Месопотамия тұрғындарымен байланысы көп болғанын, сондықтан уақыт өте келе шумер тілі мен оның бейнелеу логограммалары прототүрік тайпаларының айтарлықтай әсерін бастан кешіргенін және Жерорта теңізінің жазба мәдениетінің қалыптасуына айтарлықтай әсер еткенін атап өтті. Дәл осы жазбаша мәдениет I-V ғасырда неміс руналарында пайда болып, сол кезде ұмытылды (бұрмаланған). Бұл неміс руналарының қалыптасуының соңғы кезеңі.
Осылайша, неміс руналық белгілерінің Орталық Азия және Сібір руналарымен сәйкес келуі оларға делдал алфавиттердің әсерінің нәтижесі болып табылады: ежелгі грек, латын, итальяндық, прототүрік хатымен ежелгі байланысы болған. Осы уақытқа дейін неміс руналары (қасиетті білім ретінде және осы білімді материалдандырудың бір түрі ретінде) бұрмаланған деп ойлаймыз.
Сібір мен Орталық Азияны анықтаудың келесі маңызды дәлелі жалпы алфавиттің қайнар көзі деп санауға болады, өйткені руналық дәлелдері бар барлық халықтар арасында осы территорияларды мекендеген халықтардың мәдени мұрасы өзінің географиясы, ауқымы мен сапасымен айқын ерекшеленеді:
1) түркі көшпелі тайпаларының тасқа қашалған руналары Якутиядан Дунайға және Солтүстік Кавказға дейінгі үлкен географиялық кеңістікте кездеседі;
2) бұл руналық ескерткіштер саны жағынан да, сапасы жағынан да, мазмұны жағынан да, көлемі жағынан да барлық еуропалық руналардан (скандинавиялықтардан басқа - 3500 жазба) едәуір асып түседі: Орхон ("патша") - ірі тарихи-батырлық поэма; Енисей - 200-ге жуық; "Ырк битиг"қағазындағы руникалық кітап. Олардан басқақазіргі уақытта Оңтүстік Сібірде, Моңғолияда Қазақстанда 300-ге жуық руналық жазулар табылған. Сонымен қатар, жазулар тек тастан ғана емес, сонымен қатар алтыннан, күмістен, қоладан және саздан жасалған түрлі заттардан да табылды. Қазақстан аумағында осыған ұқсас 30-ға жуық жазба анықталды. Түрколог А. С. Аманжоловтың Есік қорғанынан (б. з. д. V-IV ғғ.) атақты күміс тостаған секілді 20-дан астам жазбаны жеке өзі ашқаны белгілі.;
3) ежелгі түркі алфавиті басқа негізгі руналық алфавиттермен салыстырғанда ең көп, графемалардың (рундардың) саны 40 - тан асады (ескі рундарда тек 24 белгі бар, ал скандинавиялықтар арасында ең көп саны 16 рун (Дат нұсқасы). Ежелгі руналық хаттың ерекше нұсқасында - англо-саксон-33 руна;
4) Вильгельм Томсен "біз қолданатын алфавиттің... сол кезде өте сәтті, түркі тілінің дыбыстары мен дыбыстық заңдылықтарына бейімделген", ал "үлкен біркелкілік пен архаикалықпен сипатталатын үлкен руналардың тілін кез-келген нақты ежелгі неміс тілімен анықтау мүмкін емес"деп атап өтті.
5) екінші жағынан, В.Томсен дұрыс атап өткендей, ежелгі түркі жазуындағы белгі мен дыбыс (сөз) өте сәйкес келеді, бұл жұмбақ руналардың ауызша сөзбен, фольклормен (сиқырмен) байланысын көрсетеді. Біздің ойымызша, Сібір мен Орталық Азияны бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.