Сөйлем мушелерінің зерттелуі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Т.Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Филология факультеті
Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы

№5 ОБӨЖ

Мәнжазба
Пәні:Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі
Тақырыбы: Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі

Курс: 23

Топ: ҚТӘ (СПО-201)

Қабылдаған: Жазыкова Р.Б.

Орындаған: Сагинтаева Ғ.Е.

Ақтөбе 2023жыл

Жоспары

І. Кіріспе бөлімі
Сөйлем мушелерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

ІІ. Негізгі бөлімі
2.1. Сөйлем мушелерінің түрлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
2.2. Сөйлем мушелерінің құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
3.1 Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі ... ... ... . ... ... ... ... ... .10
III. Қорытынды

IV. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11

І. Кіріспе бөлімі
Сөйлем мушелерінің зерттелуі

Сөйлемге комуникативтік және құрылымдық синтасистік тұрғыдан талдау жасау сөйлем мүшелері ұғымдарымен (бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) тікелей байланысты. Тіл білімі тарихта осы әдіс ертеден-ақ қалыптасып, дәстүрге айналып отыр.
Лингвистикалық ой-пікірлер тарихы үшін сөйлем мүшелері жөніндегі тұжырымдар қызғылықты. Революцияға дейінгі түркі тілдерге арналған еңбектің қайсысында болмасын логикалық, психологиялық байымдаумен ұштасып, қатарласып қаралғандығын көреміз.
Қазақ тілін алғашқы зерттеген ғалымдардың бірі - М. П. Мелиоранский 1894 жылғы Қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы деген еңбегінде, екінші бөлімінде синтаксис мәселелері қаралған. Осы синтаксис бөлімінде мынадай тараулар қаралды:
Жай сөйлемнің кейбір мәселелері.
Етістіктердің қызметі, олардың көсемшеге айналуы.
Есімшелердің анықтауыш болуы және қимылды білдіріп келуі. Тұйық райлы етістіктің қолданылуы.
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, жалпы марфологиялық категориялардың синтаксистік қызметі.
М. П. Мелиоранский былай дейді, сөйлем туралы: При плавной спокойной речи (например, при неторопливом рассказе о чем-нибудь) простые предложения состоят по крайне мере из двух членов: подлежащего и сказуемого, как подлежащего так и именно стоит в иминительном падеже и подлежащее стоит обыкновенно перед сказуемым.
Автор бұдан соң бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен байланысу тәсілі, қандай сөз таптарынан жасалатыны туралы мағлумат береді. Автордың пікірінше бастауыш пен баяндауыштың қатар келуі жай сөйлемнің негізгі өлшемі (критериясы) болып есептеледі.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихына үңілсек, сөйлем мүшелерінің анықтамасы туралы ғалымдардың арасында түрліше көз қарастар болып келді.
Сөйлем мүшелері синтаксисте, оның ішінде жай сөйлем синтаксисінде басты қызмет атқарады.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелуін екі кезеңге бөліп қарауға болады:
Жиырмасыншы, отызыншы жылдар арасындағы айтылған ойлар, оқұлық пен ғылыми еңбектерде жарияланған пікірлер.
Қырықыншы жылдардан бастап осы кезеңге дейінгі көз қарастар.
Синтаксис, оның негізгі оъектілері қазақ тіл білімінде Қазан революциясына дейін және онон кейінгі уақыттан бері зерттеліп келеді. Сөйлем мүшелерінің негізгі белгілері, жасалуы, тыныс белгілері туралы ғылыми тұжырымдар бірінші кезеңде жақсы қаралды. Бұл кезеңдегі сөйлем мүшелерінің жасалуы жайлы А. Байтурсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Х. Басымов, Ч. Бәйтенов, т.б. ғалымдар алғаш сөз етті. Ол уақытта сөйлем мүшелері туралы айтыстар да, негізінен, оларды топтау мәселесіне, жасалуына қатысты ойлар жан-жақты айтылып отырды. Синтаксис саласындағы алғалқы мағлұматтарды осы бірінші кезеңнен аламыз.
Қазақ тіл білімінің негізін құраған 20-30 жылдардағы еңбектерді оқып отырғанда онда сөйлем мүшелерінің жасалуын, қалыптасу, топтастыру, тұрақтану мәселесін байқаймыз. Қазақ тілі лингвистикалық терминдерінің жасалуын, соның ішінде сөйлем мүшелері ұғымдарының алғашқы рет аталып, қалыптасуы 20 жылдардағы А. Байтурсынов еңбектерінен басталады. Ал осы дәстүрдің әрі қарай толысып, ғылыми негізге келуі отызыншы жылдардағы Қ. Жұбанов пен С. Аманжолов еңбектерінен айқын көрінеді.

ІІ. Негізгі бөлімі
2.1.Сөйлем мушелерінің түрлері

А. Байтурсынов 1923-1928 жылдардағы бірнеше рет басылып шыққан "Тіл-құралының" сөйлем жүйесіне арналған үшінші кітабында сөйлем мүшелеріне біршама тоқтаған.
Жалпы, сөйлем мүшелеріне келетін болсақ, сөйлем мүшелері ағылшынның term, fo-term және немістің Ausdruck - сөйлемнің құрылымдық семантикалық компоненттері, олар толық мағыналы сөздер немесе сөз тіркестері арқылы көрінеді. Сөйлем мүшелері-сөйлемнің дара және күрделі сөздерінің өзара тіркесуі нәтижесінде белгілі синтаксистік қызметте жұмсалатын дербес бөлшектері.
Тіл-қарым-қатынас жасаудың құралы, сөйлем сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы әр-алуан, әр қилы болатындықтан, соларды айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да түрлі-түрлі болады.
Кейде бір сөз бір сөйлем қызметінде жұмсалса, кейде екі не оданда көп сөздерді, сөз тіркестерін құрастыру арқылы сөйлем жасалады.
Сөйлем құрамындағы сөздің саны аз болып, көп болуы ой ерекшелігімен, стиль ерекшелігімен байланысты.
Сөйлем құрамындағы сөздер өз-ара тіркесу арқылы белгілі қызметте жұмсалады, басқаша айтқанда сөйлемдегі бір сөздің сөйлем мүшесі болуына санымен тіркескен басқа сөз себепке болады. Мысалы, бастауышты баяндауышты байланысында қарап, анықтауышты анықталатын сөзіне, қатысына қарап сөйлем мүшесі деп танимыз.
Сөйлемдер синтаксистік мағынаны білдіреді. Синтаксистік мағына сөйлемнің құрамына енген сөздердің функциялық қатынасынан туады. Мысалы, субъект пен іс әрекеттің қатынасын бастауыш-баяндауыш мүшелер қатынасқан сөйлем білдіреді. Ал егер субъект-іс-әрекет-іс құралы болып құралған пікірді білдіру үшін сөйлем бастауыш - толықтауыш - баяндауыш болып құралар еді. Сонымен пікірдің құрамына сай сөйлемнің құрылысында да тиісті синтаксистік единицалар болады. Ол - сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері-сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың компоненті. Сөйлем мүшелері ретінде толық мағыналы сөздер жұмсалады. Мысалы, машина көпірге тоқтады. Оспан өзеннен келді. Ол жолмен жүрді.
Осы үш сөйлемдегі сөздер біріңғай қатынаста тұр. Машина, Оспан, ол-бастауыш ретінде тоқтады, келді, жүрді деген сөздермен функциялық қатынасқа түсіп тұр. 1-ші топ сөздердің бастауыш қызметі тоқтады, келді, жүрді деген сөздердің баяндауыш қызметіне байланысты. Сонымен, бұл екі топ сөздердің синтаксистік қызметі олардың өзара предикативтік қатынасына байланысты, сол предикативтік қатынастың компоненті болуына байланысты. Предикативтік қатынастың бір компоненті-бастауыш, екінші компоненті-баяндауыш. Ал көпірге, өзеннен, жолмен деген мекен-предикат болып құралған қатынастық компоненті. Бұл қатынастың мекенді білдіретін компонентін пысықтауыш деп айтамыз.
Сөйлем мүшелері - сөздердің сөйлем құрамындағы негізгі қызметін функциялық қатынасы тұрғысынан зерттеудің нәтижесі.
Сөздердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы оның лексикалық, граматикалық санасына бағынышты.
Зат есімдер затттық атау ретінде, септік, жіктік формаларының бастауыш, байагндауыш, толықтауыш қызметінде жұмсалады, анықтауыш қызметінде жаппай жұмсала бермейді, пысықтауыш ретіндеде талғанып жұмсалады ол көбіне мекен пысықтауыш ретінде жұмсалады. Зат есімдер сөйлем мүшесі қызметін атқаруда іштей де сараланады, мысалы, антропонимдер(кісіге байланысты есім сөздер ) бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметінде жүреді.
Сөздер түрлі-түрлі сөйлем мүшелерінің қызметін тиісті тұрақталған формалар алып атқарады. Сөйлем мүшелері формаларының түрі, саны жағынан бірдей емес. Мысалы, бастауыш мүше негізінен атау септік формасы арқылы көрінсе, толықтауыш мүшенің алатын формасы бұдан әлде қайда көп. Сөйлем мүшелерінің түр-түрінің мол болуына мынандай себептер.
Сөйлем мүшелерінің мағыналық диапазоны яғни аумағы: қалаға, қаладан, т.б.
Стильдік көрініс беру: Асан да келді, Асанға дейін келді.
Сөйлем мүшелерінің формасына сөздердің тіркесу қалыпы да әсер етеді: балаға ұрысты, баланы ұрысты, жағаға ойнады т.б.
Қай тілдің болмасын синтаксистік категориялары мен морфологиялық категориялары бірімен-бірі өзара тығыз байланыста болады. Сөз синтаксистік қызметімен басқа сөздермен арадағы қатынасын сөйлем құрамында ғана көрсетеді.
Сонымен грамматикалық мағыналарға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып тұратын сөздерді сөйлем мүшелері деп айтамыз.
Жай сөйлемдер құрамдық ерекшеліктеріне сәйкес жалаң және жайылма болып бөлінеді.
Жалаң сөйлем бастауыш пен баяндауыштан құралады.
Ал сөйлем құрамында бастауыш, баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер не олардың бірі болса, сөйлем іргесі кеңіп ол жайлмаға айналады. Мыс: жер өршелене түсті-жалаң. Ал, ызғарлы жел өршелене түсті-жайылма.
Сөйлем құруға негіз болатын бас мүшелер-тұрлаулы мүшелер-сөйлем атаулының грамматикалық ұйытқысы. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері сөйлемдегі ойға негіз болатын, сөйлем құрауға қазық болатын бастауыштың, баяндауыштың қызметі де, мағыналары да сол екеуінің грамматикалық қатынасынан туады. Бастауыш сөйлемде айтылатын ойға негіз болып, баяндауыш арқылы айтылған қимылдың не басқа сананың субъектісі (иесі) болады. Ал баяндауыш бастауыштың ісін, қимылын, күшін және басқа заттың, сындық сапасын білдіріп, бастауышқа бағынады. Бұл жағынан тұрлаулы мүшелерінің ең негізгісі-бастауыш, бірақ сөйлемдегі қызметі жағынан бастауыштан гөрі баяндауыштың синтаксистік қызметі анағұрлым басым болады:
Баяндауыш сөйлем арқылы айтылған ойды тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады. Бұл жағынан алғанда, ол-сөйлемнің ең негізгі ұйымдастырушы мүшесі.
Бастауыштың мағынасы баяндауыштың морфологиялық құрамындағы тұлғалар арқылы белгілі болып тұра береді. Баяндауышсыз сөйлем толымсыз.
Ал тұрлаусыз мүшелер тұрлаулы мүшелердің маңына топтанып не тікелей соларды, не бірін-бірі анықтап, толықтап пысықтап тұрады. Тұрлаусыз мүшелер-толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш болып үшке бөлінеді. Бұларды "тұрлаусыз мүшелер дейтін себебіміз не?" сөзінде тиянақ жоқ кісіні " сөзінде тұрлауы жоқ" деп те айтамыз. Мұндағы "тұрлаулы" сөзі "тиянақ", "береке", "пәтуа" деген ұғымды білдіреді " тұрлаусыз деген ұғымды сөзді кейбір сөйлем мүшелеріне тануымыз ал мүшелердің сөйлемді тиянақты етпейтін қасиеттеріне негізделген. Расында да, бастауыш пен баяндауыш сөйлемді тиянақты ететін, оның бас арқауы болса, тұрлаусыз мүшелерде ондай қасиет болмайды. Тұрлаусыз мүшелердің негізгі қызметі-бас мүшелерді маңына топталып, алдымен соларды және бірін-бірі анықтап, пысықтау.
Сонымен, зат есімдер минатрибуттық қатынаста жұмсалатын түрлі-түрлі тұлғадағы сөздердің бәрі-анықтауыш, етістікпен және кейбір есімдермен объектілік қатынаста тіркесетін, заттың ұғымы бар сөздердің мүшелік қызметі толықтауыш болады. Сондай-ақ етістіктерге, кейде кейбір есімдерге қатысты болып, мезгіл, мекен, амал т.б. мағыналарда жұмсалатын сөздер, қандай тұлғада болмасын, пысықтауыш қызметінде жұмсалады.

2.2. Сөйлем мушелерінің құрамы

Сөйлем мүшелерінің құрамы дара, күрделі, үйірлі болады.
Үйірлі мүшеге тоқталатын болсақ, үйірлі мүше туралы кейбір тюркологтардың пікірлері болса да, бірақ арнаулы ешбір еңбек жоқ. 1936 жылы және 1940-41 ж.ж. С. Жиенбаев "Халық мұғалімі" журналы бетінде үйірлі мүше туралы бірқатар мақалалар жариялады. Бұдан әрі (1940-41 ж.ж.) 2 түрлі көзқарас пайда болды: бірі үйірлі мүшені, көсемше арқылы болады десе, екіншісі - үйірлі мүше есімше арқылы болады деді.
Үйірлі мүшелердің негізгі ерекшеліктерін сөз еткенде, алдымен олардың күрделі мүшеден айырылатын ерекшелігі не деген сұрау туады. Ал күрделі мүше болатын болса, ол жеке мүшеге талданбайды. Ал үйірлі мүше ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.