Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы

Жоспар

МЕМЛЕКЕТТІҢ РОЛІ.
Өтпелі кезең экономикасындағы мемлекеттің ролін жаңаша ойластыру қажет. Бұл кезде мемлекеттің экономикалық сфераларға тікелей араласуы кеміп, бірте.бірте жанама реттеумен алмастыратыны айқын. Расында, әрбір кәсіпорынға жоспар белгілеп берудің қажеттігі жоқ. Мекемелер мен кәсіпорын ұжымдарының өкілдіктерін кеңейтіп, оларға дербестік берген, мемлекет өзіне тән іс . дамудың стратегиясын анықтаумен шұғылдануға мол мүмкіндік алатыны тәжірибеден белгілі.
Қысқаша айтқанда, рыноктық экономика жағдайдағы мемлекттің рөлі әкімшілдік.әміршілдік жүйедегі жағдайдан мүлдем басқаша болуы тиіс. Азаматтер, жеке кәсіпкерлер немесе еңбек ұжымдары шешім қабылда процесінде дербестік пен жауапкершілікті өз мойнына алып, «бәрін» мемлекет органдарына мойынсұнудан арылуы қажет. Мемлекет рөлінің күшейюі оның жаңа заңдаржасап барлық азаматтарды бірдей, тең жағдайлы мүмкіндіктердің алдына қоюынан көрінеді. Мұның өзі демократиялық мемлекеттің дамуы мен кемелденуінің кепілі.
Осы негізде, мемлекет қоғамға пайдалы, іс.әрекеттерді жүргізу үшін өзінің әр түрлі функцияларын пайдаланады. Олардың ішінен заң шығару, кәсіпкерлік пен халықаралық байланыстарды нығайту функцияларын атап айтуға болады.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

РЫНОКТЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ РОЛІ.
Өтпелі кезең экономикасындағы мемлекеттің ролін жаңаша ойластыру қажет.
Бұл кезде мемлекеттің экономикалық сфераларға тікелей араласуы кеміп, бірте-
бірте жанама реттеумен алмастыратыны айқын. Расында, әрбір кәсіпорынға
жоспар белгілеп берудің қажеттігі жоқ. Мекемелер мен кәсіпорын ұжымдарының
өкілдіктерін кеңейтіп, оларға дербестік берген, мемлекет өзіне тән іс –
дамудың стратегиясын анықтаумен шұғылдануға мол мүмкіндік алатыны
тәжірибеден белгілі.

Қысқаша айтқанда, рыноктық экономика жағдайдағы мемлекттің рөлі
әкімшілдік-әміршілдік жүйедегі жағдайдан мүлдем басқаша болуы тиіс.
Азаматтер, жеке кәсіпкерлер немесе еңбек ұжымдары шешім қабылда процесінде
дербестік пен жауапкершілікті өз мойнына алып, бәрін мемлекет органдарына
мойынсұнудан арылуы қажет. Мемлекет рөлінің күшейюі оның жаңа заңдаржасап
барлық азаматтарды бірдей, тең жағдайлы мүмкіндіктердің алдына қоюынан
көрінеді. Мұның өзі демократиялық мемлекеттің дамуы мен кемелденуінің
кепілі.

Осы негізде, мемлекет қоғамға пайдалы, іс-әрекеттерді жүргізу үшін
өзінің әр түрлі функцияларын пайдаланады. Олардың ішінен заң шығару,
кәсіпкерлік пен халықаралық байланыстарды нығайту функцияларын атап айтуға
болады.

РЫНОКҚА ӨТУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЯСАТ ПЕН ЭКОНОМИКА.

Рынокқа өту процесіне жоғары серпін беру үшін қандай да негізгі
шараларды орынлдау керек? Білетініміз, бұл жол жеңіл емес, өтпелі
кезеңнің ауырпатылқтарын жеңу де оңайға түспейді. Реформалар үшін терең
ойластырылған және ғылыми негізделген іс-әрекеттің өте қажеттілігін, оған
шешімділік пен табандылықтың керектігін өткен жылдар тәжірибесі көрсетті.
Өтпелі кезеңде пайда болатын жаңа заңдар, ең алдымен осы уақытта дейінгі
қоғам жинақтаған жақсы тәжирибені, нақты бекіген, өміршең қатынастарды
(адамдар, ұйымдар, мекемелер арасында) қорытындылау қажет, содан кейін ғана
жаңа қатынастарды орнықтыра бастацу керек. Өтпелі кезеңді бастан көшіре
отырып, белгілі нақыл сөзді естен шығармау маңызды: Қирату (бұзу, жаңадан
жасау емес).

Экономикалық көзқарас тұрғысынан рынокқа өту ең алдымен меншік
қатынастарына байланысты және осы негізде жаңа кәсіперлік құрылымдарды
дамыту мәселесін шешуді қажет етеді. Меншіктің дәстүрлі формаларымен қатар
(мемлекеттік, кооперативтік) жеке меншік те іс жүзінде орнығуы тиіс. Жеке
меншік туралы пікірталастар мен қорытуларға, ізгі ойлармен ғана тойтарыс
беріп қоймай, жеке меншік негізінде дамыған, гүлденген елдер тәжірибесіне
де сүйену керек.

Меншік түсінігіне қбьективті ақиқат тұрғысынан қарау адамдардың іс-
әректін жаңаша бағалауға мүмкіндік береді. Өйткені, меншік – адамның жеке
қасиеттерінің материалданған көрінісі, меншікті пайдалану арқылы ол қоғамға
тартылып, басқа меншік иелерімен қатынасқа түседі. Міне, осы жерде
әлеуметтік байланыстардың игі әсері ретінде дәстүрлі өнегелік қалыптасып,
бекиді. Тіпті меншікті иелену адамдар арасындағы қатынастарға шынайылық
пен әділеттілік сипатын береді. Жеке меншік басқа меншік түрлерінің өмір
сүруін шектемейді, қайта барлық меншік түрлері өзара бәсекеге түсу арқылы
өздерінің тиімділігін іс жүзінде дәлелдейді.

Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы. Нарық – тауарлы –ақша қатынасының
түрі ретінде

В.И.Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ-шы ғ-ң 90-шы
жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде Нарық жайлы әңгімелесу
реферат және Каптиализмнің Россияда дамуы ғылыми еңбегін айтуға болады.
Бұл еңбектерінде В.И.Ленин нарықтың мәні мен ролі жайлы жазды. Нарық
ұғымын – Лениннің айтуынша – қоғамдық еңбекті бөлу ұғымынан алшақ қарауға
болмайды.

Нарық - белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту,шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.

Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалық қатаынастар жүйесінің сипаттамасы.

Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.

Осы көзқарастың әрқайсысында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді , бірақ мәселенің
тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ піікр:нарықты өндірістің
емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
өатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның
нәрсе,сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті
болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар – ақша, нарық байланыстары
сату – сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.

Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды, ол
өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экоеомикалық
байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай
нақты түрде тауарлы – ақшф қатынасы болатындығы айқындалады.

Нарық – өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, тек қатаң
бәсекелестік ортада барлық элемент пен буындар төлем қабілеттілігі бар
сұраным мен ұсыныстың тұрақты әсерінде болады

Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы
арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.

Нарық – күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен
классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз:ішкі
(ұлттық) нарық, еларалық,аймақтық, біріккен нарық және ішкі (республикалық,
облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық.

Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыстар
өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау
операциясымен жүзеге асып отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы
байланыстар ұлғаюда. Шығыс Еуропа мен Еуропаның экономикалық қауымдастық
(ЕЭҚ) елдері арасында және дүниежізілік нарық қалыптасуда.

Қазіргі ішкі нарық - түгел алып қарағанда елдің ұлттық
нарығы:өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-
техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмышы күші нарығы енеді.
Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен
нәтижелерді сату – сатып алу немесе өндіріс факторы арқылы жүргізіледі. Бұл
қатаынастар тауар-ақша түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің жағдайын
ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.

Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен
байланыстырылып, тереңдеген еңбек бөлінісіне қарай топтасқан елден құралған
нарығы – еларалық біріккен нарық дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу
деңгейі тұрғысынан нарықты былай жіктейміз:дамыған нарық, қалыптасқан нарық
және әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық,
олигополиялық, монополиялық бәсеке).

Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз:

a) Мемлекеттік нарық – бір субъектінің бағаны анықтауымен сипатталады,
алайда сол тауарды шығаратын басқа да субъектілер болуы мүмкін.
Олардың өндірістегі үлесі аса көп емес, сондықтан монополиялық бағаны
өзгертуге шамасы келмейді;

b) Олигополиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап, олардың
әрқайсысы тауар бағасына әсер етуі мүмкін;

c) Мнополиялық бәсеке нарығы – еркін нарық (бәскелестер көп болады)
тетігі мен өндіріс облысындағы монополияны кең жіктелген өніммен
сабақтастығы. Бұл шағын кәсіпорынның өзінде ле бағаны кең өрісте
вариациялауға көмектесіп, нарықта өтімдік жағдайда болуға итермелейді.

Сатушы нарығы және сатып алушы нарығы болып та жіктеледі.Сатушы
нарығы деп сатушы көп билікке ие болып, субъекті белсенділігін сатып
алушы жүзеге асырған нарықты айтамыз. Нарықтың мұндай күйде болуы
өндірушілер монополиясының еркін нарықта сипат алумен түсіндіріледі.
Сатып алушы нарығы деп сатып алушылар көп билікке ие болып, нарықтың
субъекті белсенділігін сатушылар жүзеге асырған нарықты айтамыз.

Атқарылып жатқан заңдылықтарға сай көзқараспен нарықты былай
жіктейміз: ресми және ресми емес.

Нарықты ірі тауар топтарына қарай – азық-түлік және азық-түліктік емес
тауарлар, жекелеген тауарлар нарығы болып жіктеледі. Тауар топтарындағы
нарыққа мыналар жатады:нан-бәлішке өндірунарығы, ұн және тары нарығы,
макарон өндіру нарығы және т.б. Киім нарығында мынаны жіктеп
қараймыз:тігін, тоқыма тауарлар, бас киім мен шүлке-нәски өндірісі
нарығын қандай жағдай болмасын ішкі нарығын біреу-ақ. Олардың барлық
сегменттерінің дамуы мен қызмет жасау бір-бірімен байланыста және бір-
біріне тәуелді. Сондай-ақ ол тұйық емес, себебі сыртқы нарықпен тығыз
байланысты.

Адамзат қызметінің аясына байланысты жалпы ұлттық ішкі нарықты шарты
жағдайда бірнеше түрге бөлуге болады.
Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген элементін
қалыптастырып, нақты өмірде біркелкі тұтастықты байқатады. Олар өзара бір-
бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және
материалдық емес игіліктер мен қызмет көрсету салалары – өндіріс құрал-
жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықтарын
қалыптастырады.

Нарықтың ролі өте-мөте жалпы түрде оның қызметі арқылы ашыла түседі.
Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль
атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі үздіксіз
қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы
экономикалық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сүйкессіздікке,
тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі қозғаушы күшін ролін
жоюға алып барады.
Нарықтың келесі қызметі – ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет
көрсету, банктегі депозит мен несиеге проценттік өсімнің призма арқылы
тұрақты өзгеруі нарықты экономиканың барометріне әрі айнасына айнплдырады.
Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы
жедел объективті ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әрі сатып
алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен
ассортименті туралы да нарық хабар жеткізеді.
Нарықтық механизм санациялық қызметті де атқарады. Бәсекенің
көмегімен ол қоғамдық өндірісті тиімсіз бірыңғай шаруашылықтан тазалп, үміт
артатындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70%
солардың өндірген құраса, онда кәсіпорын қызметі монополияланған саналады.
Сондықтан нарықтық ортаны қалыпқа келтіру үшін бәсекелестер әлемін жасау
қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи күй-жайы. Осы жағдайда тауар
өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен байланысады және өнімді
шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.
Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне – тауардың қоғамдық маңызын
мойындау, еңбектң материалдық ынталандыру экономикалық тұрғыдан қамтамасыз
ету және басқаларын жатқызамыз.

Нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылымы

Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй
шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен
ресурс нарығында, қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс
пен кірісті айналым жасайды. Мұның өзі кестелік түрде көрсетілген.
Үй шарушылығы материалдық және адами ресурстарды өткере отырып,
оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынады. Соңғылары тауар
өндірісіне қажеті сұраным ресурстарын талап етеді. Сұраным мен ұсыныстың
өзара іс-әрекетті әрбір ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй
шаруашылығы тұтыну нарығында тауарға сұраным жасай отырып,ресурстарды
сатудан алынған табысты қажетті өнім мен қызмет жасауға жұмсайды. Ал,
фирмалар өз өнімін өткере отырып, ақшалай табыс алады.
Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды,
белгілі бөлігін жинайды және ресерстар мен салықты төлеуге жұмсайды.
Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп,
өнім шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта
сату фмрманың ақшалай табысын қалыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты
фирмалар да алынған табысты ресурстарды төлеуге толық жұмсайды. Фирмалар үй
шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді, инвестицияны жүзеге асырады
және т.б.

Өндіріс шығындары
Ақшалай табыстар

Ресурстар ресурстар
(еңбек, капитал,

Жер,кәсіпшілік)

салықтар
салықтар

Мемлекеттің қыз
трансферлік
мет көрсетуі
төлемдер

Мемлкет-ң
тауарлар мен
сатып алуы
қызмет көрсету

төлемдер
ресурстарды

төлеу
жинақ қоры жинақ қоры

несиелер несиелер
тауарлар мен қызмет көрсету тауарлар мен
қызмет көрсету

ақшалай табыс
тұтынушы шығындары

Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке кәдімгідей әсер етеді және ол
елді мемлекеттің басқару қызметін жүзеге асырып, экономиканы әр деңгейде –
жалпы мемлекеттен аймаққа дейін – реттеп отырады.
Үкімет фирмалардан салық алып, жеке кәсіпорындарға дотация, субсидия
береді және кәсіпкерлерден қажеті ресурстарды сатып алады. Үкімет жұмысымен
қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық өнімнің
қозғалысы мен құрылымына әсер етіп, табыстарды үлестіреді. Салықтан түскен
ақшалай қаржыны шоғырландырып, үкімет жалақыны, трансферлік төлемдерді
төлейді. Құқықтық негізде қамтамасыз етіп, экономиканы тиімді дамыту үшін
мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынады. Демек, табыс пен шығындардың шеңбер
айналымы үнемі қозғалыста болып, теңгеріледі. Түпкі есепте өндірістің жалпы
көлемін байқатып, тұрғындардың жұмыстылығы мен табысы көрсетіледі.

Нарықтық инфрақұрылым

Аукциондар Консультациялық-делдалдық
Фирмалар
Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары
Банктер Сақтандыру және аудиторлық
Компаниялар
Коммерциялық орталықтар және Жарнамалық-ақпараттық қызметтер
сақтандыру қорлары
Мемлекеттік резервтік және Сладтық, элеваторлық, тоңазытқыштық
сақтандыру қорлары және транспорттық шаруашылық
Баға мен сстандартты бақылаушы Сауда үйлері
мемлекеттік инспекция
Мемлекеттік салық инспекциясы Маркетингтік зерттеу орталықтары
Бағалы қағаздарды бақылау Көтерме сауда орталықтары
инспекциясы
Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау орталықтары
Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер
Кеден қызметтері Өндірушілердің әртүрлі ассоциациясы
Тұтынушыны қорғайтын қоғам және басқалары

Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым
жатады.
Инфрақұрылым – бұл институттар жиынтығынан тұрады және оның мән-
мағынасы нарықтың дамуы мен қыщмет жасауы үшін қалыпты жағдай
қалыптастыратын қызмет көрсетеді.
Нарықтың инфрақұрылымының элементіне – тауарлық, қор биржасы, еңбек
биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер,
коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар,жәрмеңкелер
және т.б. жатады.

Нарықтық экономикадағы мемлекеттің экономикалық қызметі
Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы наырқтық қоғамда маңызды
мәселелердің бірі, себебі бұл экономикалық жүйеде мемлекет ерекше
қызметтерді атқарады. Шаруашылық байланыстарын интернационализациялау
мемлекеттің экономиканы реттеудегі ролін күшейтуге объективті жағдайлар
жасайды. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі ұзаққа сызылған эволюцияның
жемісі, бұл істі жүзеге асыруда оны реттеудің экономикалық механизмдері
өзгеріп отырды. Мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері мен тәсілдерін
жасауда дүниежүзілік экономикалық дағдарыстар, әсіресе 1929 - 1933 жылғы
ұлы депрессия аталған әлемдік экономикалық дағдарыс ерекше роль атқарды.
Бұл жағдайда мемлекет өзіне бірқатар қызметті алуға мәжбүр болды, сөйтіп
нарықтық экономикаға мемлекеттің араласуының оңтайланған шекараларын
іздеді.
Кез келген елдің экономикалық жүйесіндегі мемлекеттің ролі оның
қызметер арқылы байқалады. Экономикалық қызметтің түрлері өте көп,
сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:
Біріншіден, нарық жағдайында мемлекет мына қызметтерді өз мойнына
алады:стратегиялық, экономикалық, құрылымдық, техникалық, әлеуметтік,
демографиялық болжау мен жоспарлауды. Экономиканы реттеудің тікелей және
жанама қызметін де атқарады. Осы аталған нәрселердің барлығының қызметін
тек қана мемлекет өткеруі мүмкін;
Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол
қоғамға қажет мемлекттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпыұлттық шоссе жолдары,
көпір, каналдар, газ бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б.
объектілер;
Үшіншіден, нарықтық жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы
мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру, өнім сапасы мен
салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықтық экономикада монополизмнің
болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін белгілі құқықтық база жасалады.
Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн;
Төтіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру
қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты үлестіру
арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін қолдап,
экономиканы тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;
Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмытарын өзіне
алады. Оларға – оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп
балалы отбасын жатқызамыз. Өскелең ұрпақты тәрбиелеуді де өз қызметі
санайды.

Нарықты реттеу тәсілдері
Нарықты реттеу тәсілдері – бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы
өндіріс процесінде мақсаты бағыт беру әдісін айтамыз. Ол нарықтық механизм
қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай
элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Тек
екінші дүниежүзілік соғыстан соң, мемлекеттің экономиканы реттеу өнеркәсібі
дамыған елдерде жалпы құбылысқа айналды.
Салғырттықтың методологиясына негізден шаруашылық жүйесінен бұрынғы
Одақтың бас тартуы, экономиканы реттеу тәсілінің мағынасын түбегейлі
өзгертеді. Себебі нарықтың құрылуы жаңа өндірістік қатынастарға көшуді
байқатады: халық шаруашылығын басқарудың вертикальды құрылымынан бас
тарту, оны горизонтальды құрылыммен ауыстыру. Нарық мемлекетпен, кәсіпорын,
тауар өндірушілермен де реттелуі әбден мүмкін.
Демек, реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде
былай классификациялаймыз: мемлекеттік және мемлекеттік емес , ол нарықтық
тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай – тікелей және жанама.
Реттеудің тікелей тәсілі экономикалық процестің өзіне және оның
параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі
объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады.
Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраным төлем
қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады. Бұл жерде әңгіме
жалпы мемлекеттің дұрыс әлеуметтік атмосфера жасауды қолдану тәсілі жайлы
болып отыр. Ол нарық қызметінің тиімді жүзеге асуына ықпал жасайды. Бұл
жағынан бәсекені дамыту үшін экономиканы тым монополиялау шараларына
қатысты болса, екінші жағынан – төлем қабілеттілігі жағдайын сақтау үшін
тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясатын жүргізеді.
Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанмен, бірақ барлық
шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар экономикалық қызметтің
жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады. Тікелей және жанама
тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты өмірде олар аралысып
кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне байланысты жіктелген
күйде, әртүрлі тармақтарда қолданылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік реттеудің шаралар жүйесі
мен түолері әрбір елде өте көп түрлі болып келеді. Бұл жүйенің өзінің
ерекшілігі бар. Мемелекеттік реттеудің – ең маңызды инструментіне мыналар
жатады:
Фискальдық саясат;
Несие –ақша саясаты;
Баға мен табысы реттеу саясаты;
Әлеуметтік саясат;
Қысқа мерзімді реттеу;
Ұзақ мерзімді реттеу;
Аймақты реттеу.
1.Фискальдық саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны
реттеуді қамтиді. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен
қысқарту, күрделі қаржы бағдарламасы , әлеуметтік төлемдер,бюджеттен
жекелеген сала мен кәсіпорын (фирма) үшін дотация мен субсидиялар, салық
шаралары жатады.
Фискальдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады.
Ежелден салыққа қатысты белгілі нәрсе, ол экономикада екі жақты роль
атқарады. Бір жағынан – мемлекеттің табысын қалыптастырса, екінші жағынан
тұтынушы мен өндірушіге ынталандырушылық әсер етеді. Салықтың жоғары болу
жалпы ұлттық өнім көлемін азайтады. Сондай-ақ, салықтың төмен болу
мемлекеттің табысын азайтады. Сондықтан нақты жағдайды ескере отырып,
салық ставкасының дұрыс шекарасын анықтау мәселесі көлденең тартылады.
Салықты реттеудің ең кең тараған түрлері мыналар болып табылады:
а) кейбір экономикалық процестерді ынталандыру мен шектеу мақсатында
салық ставкасын өзгерту.мемлекет экономиканы көтеруді ынталандыру үшін
кейбір жекелеген сала мен территорияға (Арал өңірі), табиғатты келеңсіз
ауданға,ерікн экономикалық аймаққа арнайы салық салудың жеңілдеген режимін
белгілейді.
Кәсіпорынның қызметі ең маңызды мәселені шешуге арналса, жергілікті
дейгейдегі мемлекеттік органдар өз шама-шырқына қарай оны ынталандыра
алады. Төлеушілердің негізгі массасына жанама салық пен табыс салығы
ставкасын көтеру жеке тұтыну тауарларына сұранымды шектеу үшін жасалады.
Пайдаға салық ставкасының өзгеру қорлану процесіне әсер ету үшін жасалады:
салық ставкасының ең төмен кезінде күрделі қаржы өседі, ал ең жоғарғы
инвестициялау аса пайдасыз;
ә) ставканы өзгертпеуді сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.
Мысалы, бұған негізгі қор амортизацияның мүмкін болатын мерзімін өзгертуді
жатқызамыз. Амортизация мерзімін қысқарту амортизациялық төлемдерді
ұлғайтуға мүмкіндік жасайды және сол салық ставкасы жағдайында ресурстардың
қорлануын ұлғайтады;
б) салық жеңілдіктерін алып тастау немесе өндіру. Сала жеңілдіктерін
белгілеу капиталдың, салаарлық қойылуын реттейді.
Салықты реттеуді тиімділігі қайшылықты тенденциямен шектеледі. Егер
конъюктура күрделі қаржы үшін ыңғайсыз болса, онда салық ставкасының
төмендеуі ынталандыруға аса қауқарсыз болу мүмкін.
2. Несие ақша саясаты. Бұл тәсілде халық шаруашылығы мәселелерін
шешуде ынталандырушы роль атқарады. Мемлекет нақты салық және аймақтық
мәселерді шешу үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама негізінде мақсаттық жеңіл
несиелер береді. Ол арнайы бюджеттен тыс даму құруы мүмкін несиені
реттеудің төмендегідей түрлері жиі қолданылады:
а) экономикалық банктің есептеу ставкасының өзгеруі. Есептеу ставка –
банктің вексельді сатып алғандағы банк алымын қарыз процентінің мөлшері
дейміз немесе жеке тұлға мен мекемелерінің қысқа мерзімді міндеттемелері.
Эмиссиялық банк коммерциялық банктің векселін ғана ескереді. Есептеу
сиавкасының төмендеуі мен көтерілу жеке коммерциялық банктердің әртүрлі
қарыздар ставкасын қайта қарау үшін сигнал болып табылады. Несиенің
қымбаттау несиелік және иневестициялық белсенділікті шектеу үшін
қолданылады, ал несиенің арзандау – іскерлік белсенділікті ынталандыру үшін
қажет.
ә) эмиссиондық банктегі міндетті минимальды салымның көтерілуі.
Коммерциялық банктердің эмиссиондық банктегі депозиттері қолдануға рұқсат
етілмейтін ерікті салымдардан тұрады. Міндетті салымдарды ұлғайта отырып,
ұлттық банк жеке банктердің несие ресурстарын шектейді. Ал, олардың
мөлшерін кеміте отырып, несие экспансиясына мүмкіндік жасайды;
б) ашық нарықтағы операция. Мемлекет бар пәрменімен облигацияны сатады
немесе сатып алады. Бірінші жағдайды жеке несие жүйесінен қарыз капиталының
ресурстары алынып, ұдайы өндірісті қиындатады. Екінші жағдайда қосымша
қаржы несие жүйесіне құйылып, ұдайы өндірісті ынталандырады.
Сондай-ақ банк-несие мекемелері қызметтерін реттеудің әртүрлі басқада
түрлері қолданылады.
3.Баға мен табыстарды реттеу саясаты. Фискальды және несие саясаты
тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып
қалады.Сондықтан мемлекет көбірек иікелей құралға жүгінеді.
4. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.