Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен жасалған келісім шарт түрлері және мазмұны

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3

1
Сатып алу операцияларының негізі және құжаттық рәсімделуі
4
1.1
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен жасалған келісім шарт түрлері және мазмұны
4
1.2
Тауарларды жөнелтуді және сатуды, орындалған жұмыстарды және қызметтерді құжатпен қамту
6

2
ЖШС Inper мысалында сатып алушы мен сатушылардың есеп айырысу есебі
11
2.1
ЖШС Inper мысалында сатып алушы мен сатушылардың арасындағы дебиторлық берешек есебін ұйымдастыру
11
2.2
ЖШС Inper мысалында сатып алушылар мен тапсырыс берушілер есебін ұйымдастыру
16

3
Сатып алу циклінің аудиті
21

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...

30

Кіріспе

Кәсіпорындарда өндірілген сапалы дайын өнімдер сатып алушы кәсіпорындарға жасалған келісім-шарттарға сәйкес, көрсетілген мерзімде және тиісті көлемде жіберіледі. Келісім-шарттардың негізінде, дайын өнімдерді сату бөлімінде сатып алушыларға дайын өнімдерді жіберу үшін Бұйрық - накладная құжаттары толтырылады. Қоймадан дайын өнімдер жіберілгеннен кейін Бұйрық-накладная құжаттары бухгалтерия бөліміне, есептеу-төлем құжаттарын толтыру үшін жіберіледі. Бухгалтерия бөліміне Тауарлы-көліктік накладная құжаттары да түседі, ол құжаттарда темір жол тарифінің сомасы жазылған. Бұл құжаттардың негізінде бухгалтерияда Төлем талабы - тапсырмасы құжаты толтырылады, бұл құжаттар сатып алушы кәсіпорыны төлеуге келісім бергеннне кейін, банкке инкассоға немесе сатып алушыға төлеу үшін беріледі. Заңға сәйкес, сатып алушыларға жіберілген дайын өнімдер, сатып алушы Төлем талабы-тапсырмасы құжаты негізінде ақша аударып төлегенге дейін, жабдықтаушы, сатушы кәсіпорынның меншігі болып қала береді.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен әр мекеме өз өнімін, тауарын сатып, жұмыс орындап, қызмет көрсетуіне сәйкес есептеседі. Бұл жағдайда өнім жеткізуші кәсіпорын сатып алушыларға счет жіберіп, тауарларын жөнелтеді. Бухгалтерлік есеп принциптеріне сай, сонымен қатар салық есептеуді дер кезінде жүргізу үшін, ақының қай уақытта төленгеніне қарамастан, тауар жіберіліп, қызмет көрсетіліп және жұмыс орындалысымен олардан түсетін табыстың есебі қатар жүргізіліп отырады. Шот бойынша уақытында төленбеген сома дебиторлық қарыз болып саналады,немесе мекемеге төленбеген қарыз. 3 жыл уақыт өткеннен кейін, талап етілмеген дебиторлық қарыз мекеменің зияны болып шығысқа шығарылады, осы мерзім өткеннен кейін дебиторлық қарызға байланысты төленбеген салық жалпы есептелген сомадан шегеріліп тасталады. Қарызды шығысқа шығару үрдісі бухгалтерлік есеп пен салық есебінде әртүрлі жүргізілетінін ескеру қажет. Бухгалтерлік есеп бойынша, азаматтық кодекстің талаптарына сай, үш жылдық мерзімнің уақыты, мекеме өз құқығының бұзылғанын білген кезден басталады. Ал салық есебі бойынша, ол қарыздың бухгалтерлік есепте көрсетілген кезінен басталады.
Сатып алу циклінің есебі және аудиті тақырыбында жазылатын курстық жұмыстың мақсаты сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен жасалған келісім шарт түрлерімен мазмұнын ашып көрсету, тауарларды жөнелтуді және сатуды, орындалған жұмыстарды және қызметтерді құжатпен қамту тәртібін ашу,сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жинақтау және талдау есебін және ХҚЕС №18 ҚЕҰС №2 сәйкес сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің дебиторлық қарыздарын тану тәртібін толық ашып көрсету.

1 Сатып алу операцияларының негізі және құжаттық рәсімделуі
1.1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен жасалған келісім шарт түрлері және мазмұны

Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесу қаражатты аудару және қолма қол ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
Есептесу формасы келісім шартта көрсетіледі. Нарықтық экономика кезінде, шаруашылық субъектілерінің арасында, есептесудің бірнеше түрлері кездеседі, оның ішінде қаржылық және қосымша инструменттер арқылы есептесу деп аталатын жолдары да бар. Қазіргі уақытта ақы төлеу формасы ұйымдардың арасында жасалған келісім шартта арнайы көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесудің бірнеше түрлері қолданылады, олардың арасында қолма қол ақшамен, қаржы аудару, сонымен қатар бартерлік мәміле деп аталатын тәсілді қолданып, қолдағы бар тауарлармен, түрлі жұмыстарды орындап, қызмет көрсету арқылы да есептесетін кездері бар. әдетте есептесу кезінде міндетті түрде ағымдағы дебиторлық немесе кредиторлық қарыздар пайда болады. Сонымен ол қарыздар әртүрлі себептерге байланысты ұзақ уақыт бойы төленбей, қайтарылмай жүруі мүмкін. Ондай кездерде мекемелер азаматтық кодексте көрсетілген заң талаптарына сәйкес, өзара есептесу деп аталатын, әлі болса да кең тарамаған есептесу тәсілдерін де қолдана алады.
Экономикасы дамыған елдерде, аталған есептесу түрлеріне қосымша, вексельдер және бағалы қағаздарды қолдану арқылы есептесетін формалары да пайдаланылады. Ондай қаржылық инсрументтері дамымаған елдерде азаматтық заң кодекстерінде көрсетілгендей, міндеттемелерді орындаушыларды өзгерту тәсілдері қолданылады. Ондай операциялар, әсіресе төлем дағдарысы етек алған жылдары кеңінен қолданылады. әрі өзара есептесу операциясына бірнеше заңды тұлғалар қатысып, бір бірінің қарызын жауып, бірінің міндеттемелері мен қарыздары екінші тұлғаларға ауысып, әртүрлі себептерге байланысты, кредиторлық қарыздар төленіп, шығысқа шығарылады.ХҚЕС және ҚЕҰС стандартарына сәйкес операциялар мәнінің формасынан жоғары болатын принципі былай анықталған: Операциялардың шын мәнінде атқарылғандығын түсіну үшін, олар заңды форма түрде ғана атқарылып қоймай, өз мәніне, экономикалық нақтылығына сай болуы қажет. Нәтижесінде, кей кездері, бухгалтерия құқықтық міндетін өзгеге беру туралы келісім шарттарды ғана қабылдап, бухгалтерлік принциптерге сай, оларды қуаттап, негіз болатын бастапқы құжаттарын сұрамай. Естеріңізге сала кетейік,кейбір жақын шетелдерде өзара есептесуге шектеу қойылған, болмаса тиым салынған. Оның басты себебі, ұйымдарды жасанды түрде банкротқа ұшыраудан қорғаумен, болмаса олардың мүліктері мен таза пайдасын заңды түрде сақтаумен байланысты және салық төлемей кетудің алдын алу үшін жасалған.
Ұйымдардың басқа субьектілерімен қаржылық- шаруашылық қатынасы келісім шарт бойынша анықталады. Келісім шарт тараптардың ара қатынасын реттейді. ҚР АК сәйкес, екі немесе бірнеше тұлғалардың арасындағы азаматтық құқықтары мен міндеттемелері, олардың өзгерісі немесе тоқтатылуы туралы жасалған келісім- келісім шарт болып табылады. Келісім шарт жазбаша түрде жасалады. Жазбаша түрде төмендегі мәмілелер жасалады:
- егер кейбір келісімдер бойынша, заң бойынша арнаулы жағдайлар қарастырылмаған болса, немесе іскерлік айналымның әдеттерінен тыс болса, кәсіпкерлік қызметті атқару барысында;
- орындалу кезінде жасалатын мәмілелерден басқа, көлемі 100 айлық есептік көрсеткіштен асып кететін болса;
- басқа да заңда, немесе келісім шартта көрсетілген жағдайда.
Келісім шарт тараптар арасындағы қатынастардың заңды нормасын қалыптастырып, мәміленің орындалу тәртібі мен атқару тәсілдерін анықтайды, сонымен қатар міндеттемелердің рет ретімен орындалуын қамтамасыз етуді қарастырады.
Келісім шарттардың келесі түрлері қолданылады:
- алып-сату келісім шарты;
- жеткізу келісім шарты;
- мердігерлік келісім шарт;
- ақылы қызмет көрсету келісім шарты.
Келісім шарттардың ең көп тараған түрі- алып-сату келісім шарты, ол бойынша сатушы тауардың меншіктік құқығын, шаруашылық жүргізуді немесе оперативтік басқаруды сатып алушыға беруді міндетіне алады. Сатып алушы соған сәйкес тауарды қабылдап алып, ол үшін келісілген қаржыны төлеуді міндетіне алады.
Алып- сату келісім шартының азаматтық заң кодексінің талаптарына сай, өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін, оның ішінде тауарды ұзақ мерзімге, несиеге беруге, тікелей сатуға, ж.т.б. түрде сатуға болады.
Келісім шартта тауарды қабылдап алу мерзімі көрсетіліп, ол шарт орындалмайтын болса, жауапкершілік шаралары қоса көрсетілгені жөн. Мысалы, келісім шарт бойынша, тауар келісім жасалғаннан кейін, немесе ақы төленгеннен кейін 10 күннің ішінде жеткізіліп беріледі деп көрсетілген. Тауардың уақытында жеткізілмеуі немесе ақысының уақытында төленбеуі, келісім шартта көрсетілген жауапкершіліктерге әкеліп соқтырады. ҚР Салық кодексінің талаптарына сай, айыппұлдар және басқада жауапкершілік шараларынан туындайтын сомалар, алдын ала шегерілмеген болса, жылдық жалпы табыс көлемінің мөлшеріне қосылады. Осыған орай, мойындалған айыппұлдар, бюджетке төленгеннен басқасы, қарсы тараптың жылдық жалпы табыс көлемінің мөлшерінен алынып тасталады.
Алып- сату келісім шартында, ұйымның өзі өндірген өнімнің бағасы бойынша, арзандату және үстеме қосу тәсілдері жиі қолданылады. Арзандатылған кезде 6030 шоттарының тобы пайдаланылады. Осы шоттар тобында келісім шарт бойынша қарастырылған арзандату операциялары, және тауардың сапасыздығына байланысты бағасының төмендетілуіне орай жасалған операциялар көрсетіледі.
Көлік құралдарын алып- сату келісім шарты және өндірістік- техникалық мақсаттағы тауарларды жеткізу туралы келісім шарттарында тауардың сапалық сипаттары мен жеткізілу мерзімі көрсетілуге тиіс. Техникалық деректері мұқият түрде көрсетіліп, егер әртүрлі сапалы тауарлардың саны көбейіп кететін болса, онда олар келісім шартқа қосымша ретінде ұсынылады. Өндірістік- техникалық мақсаттағы тауарларды жеткізу туралы келісім шарттарда, техникалық құжаттардың міндетті түрде болуы көрсетіледі. Өнімді жеткізу келісім шартында, жеткізушінің ең соңғы жеткізетін күні, кепілдік міндеттемелері көрсетіледі. Көлік құралдары мен жабдықтарды негізгі құрал, болмаса тауар ретінде сатып алып, оларды соңынан сатуды мақсат тұтатын болса, олардың бағасын бухгалтерлік есеп жүйесінде анықтап көрсетудің тәртібін ескеру қажет.
Құрал жабдықтардың бастапқы бағасына сатып алу құны, тасымалдау шығыны, тасымалдау кезіндегі сақтандыру шығыны, монтаждау, құралды қолдануға жарайтындығын тексеруге кеткен шығындар ж.т.б. кіреді.
Жабдықтар монтаждау кезінде бұзылып, жөндеу жұмыстары жүргізілсе, олар ағымдағы шығынға жатқызылады.
Сатып алынған жабдықтардың бағасын бухгалтерлік есеп жүйесі бойынша дұрыс анықтау, салық есептеу кезінде аса маңызды болып саналады. Негізгі құралдарға мүліктік салық салынатын болғандықтан, олар салық есептеудің басты объектілері болып саналады жәнесалықтық база олардың орта арифметикалық жылдық қалдық бағасы бойынша есептеліп, бухгалтерлік есеп жүйесі бойынша анықталады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің тәртібі бойынша, негізгі құралдардың бағасына қосылған шығындарды салық төлеуші ағымдағы шығындарға жатқызуы мүмкін, ал салық есебінде ол сомаларды шығарып тастайды. Бұл жағдайда салық есебінен шығарылған сомалар өсіп кетіп, соған сәйкес салық салынатын табыс көлемі азаяды. Соңынан сату үшін сатып алынған көлік құралдары мен жабдықтарға, мүлік салығын салу тәртібі қолданылмайды.

1.2 Тауарларды жөнелтуді және сатуды, орындалған жұмыстарды және қызметтерді құжатпен қамту

Уақытында жеткізілмеген тауар үшін келісім шарт бойынша айыппұл төлеу жолдары қарастырылуға тиіс. Салық кодексінің талаптарына сай, борышкер мойындаған айыппұлдар, үстемақылар, қорытынды жылдық табыстың құрамына қосылады. Үстемақы мен айыппұлдардың сомасы олардың пайда болуынан бастап емес, қарсы тараптың мойындауынан кейін табыс болып саналады. Сонымен қатар, тек қана жылдық табыс ретінде мойындалған сома ғана (бюджетке төленуге тиісті мөлшерінен басқасы) шығын есебінде алынып тасталады.
Тауарларды шикізат түрінде алып-сату келісім шартында, оларды өткізу-қабылдау шарттары қарастырылады, ол кезде шикізатты тасымалдау кезіндегі көлемі мен сапасының өзгеру мүмкіндіктері ескеріледі(кебу, бұзылу, салмағын жоғалту ж.т.б.). Ондай жағдайларда салмақты табиғи себептермен жоғалту нормалары қолданылады, ал ол нормадан асып кеткен кезде, өндірістік-техникалық мақсаттағы тауарларды қабылдау ережелерінің талаптары пайдаланылады. Құндылықтар есебін жүргізу тәртіптеріне сәйкес, нормаға сәйкес жоғалған көлемі, құндылықтардың өндірістік өзіндік құнына қосылады, ал одан артық кеткен шығындар, жеткіліксіз болған көлемдері мен бұзылған өнімдер, және басқа да өндірістік емес шығындар, сол кезеңнің шығындарына жатқызылады. Ол жағдай салық салынатын табыс көлемін анықтаған кезде, аса маңызды роль атқарады. Мысалы, бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібіне сәйкес, сатылған өнімнің өзіндік құнынан, нормаға сәйкес өндірістік шығындар алынып тасталады. Керісінше, нормадан тыс шығындаролардың ішіне кірмейді. Осыған орай, ҚР Салық кодексінің 237 бабы бойынша, бұзылған, жоғалған тауарлардың көлемі өндірістік және өндірістік емес деп бөлінбейтінін айта кеткен жөн. Осыған байланысты, бұзылған немесе жоғалған тауарларға салынған ҚҚС, есептен алынып тасталады(төтенше жағдайларға байланысты бұзылып және жоғалғандардан басқасы).
Тұтыну тауарларын жеткізу туралы келісім шартқа, тауарлардың ерекшеліктерін көрсететін, түрлері, сорты, олардың атаулары туралы қосымша құжат бірге жасалынады. Ондай тауарларды жөнелткен кезде, әр тауардың түрі мен сорты көрсетіліп, арнаулы орам қағаздары толтырылады.
Сатып алушының тауарды алғаны жайлы құжатын бухгалтерлік есеп жүйесіне енгізу үшін, тауардың бағасын, атын, түгел екендігін және басқа да қажетті мәліметтерді көрсететін тауармен бірге келген құжаттар негіз бола алады. Жеткізуші үшін тауарды сату, табысын мойындау болып есептеледі. Бухгалтерлік есеп жүргізу үшін, мүліктік құқығын сатып алушыға беруі, табысын мойындаудың бір түрі болып саналады. Әдетте, тауардың меншіктік құқығы жеткізушіден сатып алушыға, тауарды берген сәттен бастап өтеді.
Тауар сатып алушының қолына тиген кезден бастап қана берілген болып саналмайды, оларды тасымалдайтын көлік мекемесіне немесе сатып алушыға жөнелту үшін поштаға салынған кезден бастап сатып алушыға берілген болып саналады. Егер жөнелтуші мүліктік құқығын және мүлік иесінің міндеттерін сақтап қалса, мәміле орындалмаған болып саналады, және табыс алынбаған болып есептеледі. Осы ереже бухгалтерлік есеп бойынша да табысты мойындамауға себеп болады.
Салық есебін жүргізу кезінде сату мен табысты мойындауға басқаша көзқарас қалыптасқан. Салық кодексінің талаптарына сай, салық төлеуші салық есебін, тауарды сату мақсатында жөнелткен уақыттан бастап, кіріс пен шығыс есебін жүргізуге міндетті. Салық есебі бойынша, сату мақсатында жөнелтілген, айырбасқа жіберілген, ақысыз берілген, сонымен қатар кепілге қойылған тауарды кепілге алушыға жөнелтілген тауарлардың барлығы, шығысқа шыққан болып саналады. ҚҚС есептеу мақсатында сатылған өнім айналымын анықтау тәртібіне көз салайық. Тауар айналымының басталуы, тауарды жөнелткен күннен басталады. Егер жөнелтілмей, қолма қол берілсе, тауардың стып алушыға меншік құқығын берген күн, тауар айналымының басталған күні болып саналады.
Жеткізу келісім шарты, алып - сату келісім шартының бір түрі болып табылады. Жеткізу келісім шарты бойынш, жеткізуші келісілген мерзімде, өзі өндірген болмаса, дайындалған тауарларын, сатып алушыға кәсіпкерлік немесе басқа да мақсаттардам пайдалану үшін джеткізіп беруді міндетіне алады, ол тауарлар жеке мақсатта, отбасының қажеті үшін пайдаланыомайды. Егер тараптар келісім шарт жасалған мерзімде, тауарларды бөліп-бөліп жеткізуді міндетіне алып және оның уақыты анық көрсетілмесе, тауарлар ай сайын тең бөлініп жеткізіледі. Келісім шартта, тауарды жеткізу графигі, оларды уақытынан бұрын жеткізу мүмкіндіктері қарастырылады, тек олар сатып алушымен алдын - ала келісіледі. Бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша, келісімнің ерекшеліктеріне орай, тауарларды сатудан түскен табысты мойындаудың әртүрлі шарттары қарастырылған. Егер тауарды жеткізу, сатып алушының өтініші бойынша кейінге қалдырылса, бірақ сатып алушы меншік иесі болып саналатын болса, келісім орындалған болып есептеледі. Бұл жағдайда сатып алушыға тауар тауар жеткізіліп берген кезден бастап, оның табысы мойындалады; сатып алушыға жеткізуге дайын тұрған тауар бірлігі бар; сатылған тауарды тасымалдау үшін ақы төленген. Тауарды сату жолға қойылған кезде, олар сатып алушы толық есептесіп болғаннан кейін жеткізіліп беріледі. Салық заңдары бойынша бұл жағдайларға байланысты салық есептеудің тәртібі қарастырылған. Тауар құнын ұзақ мерзімдік аралықта төлеу жөнінде келіскен кезде, салық салынатын табыс мөлшеріне келісім шарт бойынша көрсетілген барлық төлемдер кіреді. Салық салынатын табыс көлемі, тараптар келіскен баға мен тарифтердің негізінде, ҚҚС қосылмай есепке алынады.
Мердігерлік келісім шарт бойынша бір тарап екінші тапсырыс берушінің қалауымен тиісті көлемдегі жұмысты атқарып, келісілген уақытта аяқтап тапсыруды мойына алады. Тапсырыс беруші жұмысты қабылдап алып, ақы төлеуді міндетіне алады. Әдетте мердігер тапсырыс берушінің тапсырмасын орындау жолдарын өзі анықтайды. Жұмыс оның материалдарының есебінен орындалуы мүмкін. Мердігер, заң бойынша және келісім шарт бойынша, басқа жағдай қарастырылмаса, жұмыстарды орындауға үшінші тарапты немесе субмердігерлерді қарастыра алады.
Мердігерлік келісім шартта әр түрлі жұмыстарды орындаудың бірнеше арнаулы тәсілдері қарастырылуы ықтимал. Ондай келісім шарттарға, мысалы үшін күрделі құрылыс жүргізу келісім шартын жатқызуға болады. Ол келісім шарттардың ерекшелігі бас мердігерлік жүйесімен байланысты. Мысалы , тапсырыс беруші, бас мердігер болып саналатын құрылыс салушы мекемемен келісім шарт жасайды, ал ол өз кезегінде, әр түрлі субмердігерлік арнайы құрылған ұйымдармен, әртүрлі жұмыстарды атқару туралы келісім шарт жасасады. Тапсырыс беруші, барлық жұмысын толық көлемде, қажетті деңгейде орындалуын қамтамасыз етуге жауап беретін басмердігермен ғана келісімшарттық қатынастиа болады. Ал субмердігерлер өз міндеттерін толық орындаубарысында, тек қана бас мердігерлердің алдында жауапты. Құрылыс жұмыстарының орындалу деңгейі екі түрлі тәсілмен анықталады. Біріншіден, құрылыс жұмыстарын, белгілі бір мерзімдегі жұмсалған шығындардың көлемін, келісім шарт бойынша көрсетілген жалпы сметалық шығындарға бөліп, орындалған пайыздық деңгейін есептеп шығарады. Екіншіден, нақты түрде жасалған құрылыс жұмыстарын, келісім шарт бойынша көрсетілген құрылыс жұмысының көлемімен салыстыру арқылы анықтайды. Тапсырыс берушінің жұмыс барысында төлеген аванстары атқарылған жұмыс деңгейін толық түрде көрсете алмайды ( салық есебінде басқаша тәсілдер қолданылады.). Жалпы тәртіп бойынша, кірістер мен шығыстар, қай уақытта пайда болса, сол есепті кезеңге жатқызылуға тиіс. Алынған сома бойынша түсініксіз жағдай туындаса, ол сома пайда мен зиян туралы есепте алдын-ала табыс көлеміне қосылған жағдайда, анықталмаған сома шығысқа шыққан есебінде танылады. Құрылыс мердігерлік келісім шарты бойынша ол табыс сомасын түзету болып саналмайды.Құрылыс жұмысын жүргізу үшін жасалған мердігерлік келісім шарттар, әдетте ұзақ мерзімге жасалады. Салық кодексінің талаптарына сай, ұзақ мерзімдік контрактілерге қатысты табыстар мен шығындар, салық салу кезінде, оның нақты атқарылған уақытында есепке алынады. Ұзақ мерзімдік контрактілерге бір жылдан артық мерзімге жасалған келісім шарттар жатады. Егер жұмысты орындау мен қызмет көрсету тұрақты түрде орындалатын болса, онда бірінші орындалған айнылым уақыты есепке алынады: ол счет - фактураның ҚҚС қоса жазылып берілген күні әрбір төлемнің қабылданған күні.
Ақылы қызмет көрсету келісім шарты бойынша, орындаушы тапсырыс берушінің тапсырған қызметін орындауды міндетіне алады, ал тапсырыс беруші ақысын төлеуді міндетіне алады. Ондай қызметтер түріне Азаматтық кодекстің 683 бабында көрсетілген қызметтерден басқа, консультациялық, аудиторлық, медициналық және тағы басқа қызмет түрлері жатады.
Тауар жеткізушілермен, мердігерлермен есептесу, сатылатын тауарларға, өнімдерге, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға алдын ала төлеу арқылы іске асырылады. Жасалған операцияны растайтын счеттар мен құжаттар есептесуге негіз болып саналады.
Тауар жеткізушілермен, мердігерлермен жасалған есептерді жүргізуге тауаркөліктік құжаттар, орындалған жұмыстар мен қабылдап - беру актілер т.б. негіз болып саналады. Есептесу қаражатты аудару түрінде де, сонымен қатар ұйым кассасы арқылы қолма - қол ақшамен есептесу арқылы да жүргізіле береді, соған сәйкес есептесу операцияларының есебін жүргізуге банкілік жәнекассалық құжаттар негіз болып саналады.
Есептесу операциялары аналитикалық есепті әрбір тауар жеткізуші мердігер бойынша, сонымен қатар әрбір келіп түскен счет бойынша жеке жүргізуді талап етеді. Аналитикалық есептің арқасында, алынған тауарға, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға ақы төленбей қалған счеттар анық көрініс табады.
Төлем тапсырыстарында көрсетілген сомалар, тауар жеткізушілердің счеттарында, өнім жеткізу жөніндегі келісім шартта көрсетілген сомалармен сәйкес келуге тиісті.онымен қоса, сатып алынған өнімнің көлемі контрактімен, накладнойлармен және қабылдау - тапсыру құжаттармен салыстырылып отырылады.
Кейбір мекемелерде көлікпен жеткізу және тиеп - түсіру операциялары жүргізілген кезде, бұрмалаушылықтар жасалып, заңды бұзуға жол беріледі. Олардың шығындарының дұрыстығын білу, теміржол шығындарын ақы төленген түбіртектер, арнаулымекемелердің атқарған жұмыстарының көлемін қабылдау актілермен салыстыра отырып тексеруге болады. Тексеру кезінде орындалған жұмыстың уақыты, өнім болмаса тауарлармен қоса жіберілген құжаттардың нөмірлері және олардың көлемі салыстырылады. Осыларды тексеру арқылы әртүрлі заң бұзушылықтарды анықтауға болады, олардың ішінде бір құжатты бірнеше рет пайдалану арқылы, қосымша қаражат алу фактілері, жеке бас пайдасы үшін жарату, жалған жасалған көліктік құжаттар бойынша ақы төлеу деректері кездеседі.
Егер келіп түскен тауарларға немесе көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға уақытында ақы төлемесе, онда өнім жөнелтіп, қызмет көрсеткен ұйымның алдында мекеменің кредиторлық қарызы пайда болады. Заң талаптарына сәйкес, кредиторлық қарызды талап ету мерзімі өтіп кеткен жағдайда, онда ол кредиторлық сома мекеменің табысы есебінде кірістеледі, онымен қоса ол сомаға да табыс есебінде салық есептеледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен әр мекеме өз өнімін, тауарын сатып, жұмыс орындап, қызмет көрсетуіне сәйкес есептеседі. Бұл жағдайда өнім жеткізуші кәсіпорын сатып алушыларға счет жіберіп, тауарларын жөнелтеді. Бухгалтерлік есеп принциптеріне сай, сонымен қатар салық есептеуді дер кезінде жүргізу үшін, ақының қай уақытта төленгеніне қарамастан, тауар жіберіліп, қызмет көрсетіліп және жұмыс орындалысымен олардан түсетін табыстың есебі қатар жүргізіліп отырады. Счет бойынша уақытында төленбеген сома дебиторлық қарыз болып саналады,немесе мекемеге төленбеген қарыз. 3 жыл уақыт өткеннен кейін, талап етілмеген дебиторлық қарыз мекеменің зияны болып шығысқа шығарылады, осы мерзім өткеннен кейін дебиторлық қарызға байланысты төленбеген салық жалпы есептелген сомадан шегеріліп тасталады. Қарызды шығысқа шығару үрдісі бухгалтерлік есеп пен салық есебінде әртүрлі жүргізілетінін ескеру қажет. Бухгалтерлік есеп бойынша, азаматтық кодекстің талаптарына сай, үш жылдық мерзімнің уақыты, мекеме өз құқығының бұзылғанын білген кезден басталады. Ал салық есебі бойынша, ол қарыздың бухгалтерлік есепте көрсетілген кезінен басталады.

2 ЖШС Inper мысалында сатып алушы мен сатушылардың есеп айырысу есебі
2.1 ЖШС Inper мысалында сатып алушы мен сатушылардың арасындағы дебиторлық берешек есебін ұйымдастыру

Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары - 1200 дебиторлық борыштар (алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін) дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем;
- Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- Ұйымның лауазымды адамдарыны (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
- Басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексеь бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар (дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш дегеніміз, бұл - иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
ЖШС Inper ұйымының қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағайларда сапаның төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш сомаларының мөлшерін қысқарту туралы. Талабын қабылдауға келісуіне тура келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті табыстарының көлемін азайтатындағы сөзсіз. Бұл жағдайда ЖШС Inper ұйымының бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Дт: 6030 баға шегерімі - шоты
Кт: 1210 алынуға тиісті борыштар - шоты
Түріндегі бухгатлтерлік жазуы жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Дт: 6020 Сатылған тауралардың қайтарылымы - шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар - шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі: 7 Журнал-ордер - 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы деп аталатын шотының кредиті бойынша;
Нөмірі: 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме - 1610 Берілген аванстар шотының дебиті бойынша;
Нөмірі: 10 Журнал-ордер - 1290 Күдікті қарыздар бойынша резерв, 1620Алдағы кезең шығындлары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
Нөмірі: 11 Журнал-ордер - 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының және 1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарныда есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушы ларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
1290 Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
1280 Басқадай дебиторлық борыштар.
1620 Алдағы кезең шығындары.
1630 Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы болып табылады.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымддстырылуын қарастырайық. 2110 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 7010 "Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құны", 7020 Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны шоттары дебеттелі де, 1320 Дайын өнімдер, 1330 Алынған тауарлар, 8010 Негізгі өндіріс, 8020 Өз өндірісінің шала өнімдері, 8030 Қосалқы өндіріс және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына 3110-шоты дебеттеледі де, 6010 Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс, 6011 Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс және басқа шоттары кредиттеледі.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды (6210 шоттың кредиті), материалдық емес активтерді (6210 шоттың кредиті), бағалы қағаздары (6210 шоттың кредиті) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге косымша құн салығына (ҚҚ6) 1210 шоты дебеттеліп, 3130 шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 1050 Валюталық шотындағы нақты ақша, 1040 Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 1010 Кассадағы нақты ақша шоттары дебеттеледі де, 1210 Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі.
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты есепке алады да, ол: 3510 және 3520 шоттарының дебеті және 1210-шотының кредиті бойынша кәрініс табады.
Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң теңгемен кәрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 кредитінде керсетіледі, ал теріс айырмасы 7430 дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрініс табады.
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген жеңілдіктермен (скидки) қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 6030 Сатудан жасалған жеңілдіктер, 6030 Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп, 1210 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 6020 Сатудан қайтарылған тауарлары шоты дебеттеліп, 1210 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бүрыңдары есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғындағы 1210-шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін әтелмеген борыштың қалдығын көрсетеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды тұлғаның қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдык құндылықтарды жеткізіп бергені, аткарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың құқығының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып табылмайды. Бұл кезде кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен келісім-шартқа қайшы келмесе. Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.
Кей жағдайда кредитордың келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.