Халықаралық төлем жүйелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3

1
Қазіргі кездегі төлем жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1
Төлем жүйелерінің негізгі тұжырымдамасы

5
1.2
Клиринг негізінде және брутто есеп айырысу жүйесі
10

2
Төлем жүйесінде жаңа технологиялар: негізгі ерекшеліктері мен ұғымы
14
2.1
Қазақстан Республикасының қолданысында есеп айырысу жүйесі
14
2.2
Халықаралық төлем жүйелері
19

3
Төлеу циклінің және ақша қозғалысының аудиті
24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...

34

Кіріспе

Ақшалай қаражатпен, әсіресе оның жылжымалы бөлігі - қолма-қол ақшамен жасалатын операциялар - міндетті тұтастай тексеруді талап етеді. Ықтимал бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс пайдалану - касса-банк операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.
Іс-тәжірибеде кездесетін, жасалу тәсілдері бойынша касса-банк операцияларының атқарылуы мен шот төлемдері процесіндегі қызмет бабын теріс пайдалану мен бұрмалаулар былайша жіктеледі:
Рәсімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырылған және ештеңемен жасырылмаған ақшалай қаражаты тікелей ұрлау.
Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан кірістік ордерлер бойынша, басқа ұйымдардан сенімхат бойынша түскен ақшаны кіріске алмау және иемдену.
Кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжатты қайтадан пайдалану; кассалық құжаттар мен есептерде жиынтықты дұрыс есептемеу.
Ақшаны жалған құжаттар бойынша негіссіз есептен шығару сомасын көбейтіп, заңды рәсімделген құжаттардағы жалғандық
Әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептелген соманы сіңіріп кету, соның ішінде еңбекақыны, депонентті соманы негіссіз иелену.
Контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма-қол ақшамен есеп айырысу, бақылаушы-кассалық ақпараттарды қолданбай, жұмыс орындау мен қызмет көрсету.
Мұндай бұрмалаулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс іріктемеу,тәжірибесіз және сенімсіз, кассаны жүйелі тексермеу, ішкі бақылаудың нашарлығы және тағы сол сияқты салдарынан болады.
Төлем циклінің функционалды аудитінің күрделі учаскелерінің бірі - кассалық операцияларды тексеру. Ең алдымен кассадағы кассалық операцияларды кім және қалай атқаратынын білу керек. Тексерудің қорытындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол қоятын акті жасаумен рәсімделеді. Ақшалай қаражаттың немесе ақшалай құжаттың және басқа құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы анықталған жағдайда кассирден жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай қаражаттың көп жетпеуі табылғанда, аудитор кәсіпорын басшысына кассирді тексеру анықталғанша міндеттерінен шеттету туралы мәселе қояды.
Жол-жөнекей ақша есебі аудитінде бухгалтерлік есепте саналатын сомалардың шынайылығын, контрагенттер аударған, алайда тексерілетін кәсіпорынның есеп шотына есепті айда түспеген сомалардың қалайша көрсетілуін тапсыру керек.
Бұрмалаулар мен теріс пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар талап етіледі:
oo банктегі есеп шот бойынша жазбаларды көшірмелерге тіркелген негіздемелермен үнемі салыстыру;
oo жабдықтаушылармен құжаттарды қарама-қарсы тексеру өткізіп, құжаттарды рәсімдеуге талапты арттыру;
oo дебиторлармен және кредиторлармен, қызметкерлермен және басқа контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі жүргізу.
Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін сараптау іс-тәжірибесін талдау есептеулерді жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың ақшасын басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

1 Қазіргі кездегі төлем жүйелері
1.1 Төлем жүйелерінің негізгі тұжырымдамасы

Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесі.
Экономикалық процесс қатысушыларының бастамасы бойынша күнделікті тауар (қызмет көрсету) жеткізуші мен оны сатып алушы арасында үлкен шарт жасалынады. Көп жағдайда жеткізушілер өздерінің тауарларына және көрсеткен қызметтеріне өз уақытысында ақы төлеуді талап етеді. Экономикалық процесстің барлық қатысушылары өздерінің жұмыс міндеттерін орындау үшін қолма - қол ақшаны немесе банктегі шотта сақталған ақшаны қолданады.
Көптеген себептерден қолма - қол ақшаны ұстау мақсатқа сай емес, себебі, күзеттің сенімді құралының қажеттілігі төлемнің талабы немесе уақытысын өзгертуі мүмкін және т.б. Сонымен қатар, қолма - қол ақшалар географиялық қашық орналасқан ақша алушылар мен төлеушілерге төлем қолайсыз құрал болып табылады. Осыған байланысты төлем жүйесінің қатысушылары болып табылатын шаруашылық субъектілерге өздерінің төлемдерін жүзеге асыру үшін банктің қызметін пайдаланған тиімді.
Төлем жүйесі әртүрлі формада жүзеге асады, бірақ олардың мақсаты бір, ол: бір банктен басқа банктік шотқа ақша аударуды жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады. Сонымен, төлем жүйесі - бір елде бекітілген ережелер, стандарттар және заңдар бойынша бір шоттан басқа шотқа ақша аударуды немесе төлеуді жүзеге асыру механизмін ұсынады.
Төлем жүйесінің рөлі - экономикалық және қаржылық қызмет негізінде қабылданаған міндеттерді өз уақытысында аяқтауға мүмкіндік жасаудан, қызмет көрсету мен тауарларды жеткізуші және тұтынушы арасындағы ақша құралдарын аударуды тиімді және өз уақытысында қамтамасыз етуден тұрады. Осыған байланысты, қаржы нарығының қызмет ету тиімділігі және экономиканың банктік секторы елдегі төлем жүйесінің әрекетінен тәуелді.
Жекеленген төлемдердің жүйесі.
Нарықта төлем жүйелерінің көптеген түрлері қызмет көрсетеді. Солардың ішіндегі ең кең тарағандарын атап шықсақ:. Орталық банкінің төлем жүйесі, отандық және шетелдік ірі коммерциялық банкілер жүйесі,Cheeps және Free Wine жүйелері,SWIFT жүйесі, Visa және Europay жүйелері, жинақ картасы,Uniоn-card, Алтын карона, Western Uniоn, Mоney Gran, Ресей Жинақ банкісінің коммуналдық төлемдер қабылдайтын жүйелері, Webmoney, PayCash, Gyber Plat, Assist жүйелері.
Төлем жүйелері қолданысы жағынан банкаралық, карталық, есепшот ашпай ақша аудару, электронды ақша болып бөлінеді.Мұнда қорытушы фактор болмағандықтан, мұндай бөліністің түрлерін сараптай алмаймыз. Бірінші жүйе - төлем жүйелерінің бір субъектісімен анықталса, екіншісі - төлеуші акцептісін жеңілдету арқылы, үшіншісі - технология арқылы, төртіншісі - ақшаның материалдық тұтыну формасы арқылы анықталады.
Жалпы алғанда, бір фактор бойынша бір ғана топтастыру жасау төлем жүйелерінің көп түрлілігі мен күрделілігін бере алмайды.
Әдетте, төлем жүйелері төмендегідей болып сипатталады: көтерме, бөлшек, жалпы, клирингілік, күнбе-күн, рейстік,оn-line режиміндегі, кредиттік және дебеттік аударма .
Федералдық қор жүйесінің статистикасы бойынша 1000 доллар төлемінің 5 %-ын ғана құрайды, ал осы төлемдердің құны барлық төлем айналымының 88 %-ын құрайды.
Ұлттық банк пен Халықаралық есеп айырысу банкісінің ресми құжаттарында көтерме және бөлшек төлем жүйесінің анықтамасы болмайды. Ұлттық орталық, ірі отандық және халықаралық банкілердің банкаралық есеп айырысу жүйелері көтерме жүйе болып есептеледі. Ал пластикалық карта, есепшот ашпай ақша аудару, электронды ақша негізінде құрылған жүйе - бөлшек жүйеге жатады. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық - соманы тиімді төлеу факторы.
Ұсақ төлемдерге қарағанда ірі төлемдерде жүйенің барлық амал-тәсілдерінің нақты әрі қатыгез болғаны өте маңызды. Сонымен бірге, клиенттерді қауіпсіздікпен қамтамасыз етудің жылдам түріне қызығушылық танытады. Жүйенің жоғары талаптары үлкен тарифтер мен шығындарды анықтайтын болғандықтан, клиенттердің түсінігі бойынша тек ірі төлемдерді жүргізу тиімді болып көрінеді.
Келісім жасаушылар төлемді жүргізугекепілдік алып, оның басталуын күтпей-ақ қойса да болады. Бөлшек жүйелер банкаралық есеп айырысуды көтерме жүйе арқылы жүзеге асырады, бұл оның бөлшек жүйеге тәуелді екенін көрсетеді. Бөлшек жүйелер өзіндік зерттеу жүргізбейді және клиенттердің төлем жүргізуін жылдамдатады. Олар шығынды аз жұмсап, клиенттерден делдалдық қызметі үшін аз молшерде комиссия ұстайды.
Көтерме төлем жүйесін тек орталық банкілер қалыптастырып, өздері бақылайды, яғни мемлекеттік заңдарға сүйеніп реттейді.Себебі банкаралық есеп айырысудағы ақаулықтар елдің экономикасына соққы болып тиіп,оның экономикалық қауіпсіздігін бұзуы мүмкін. Көтерме төлем жүйелері тек кейбір жағдайда, мысалы, SWIFT және Target жүйелерін қолданған жағдайда ғана ұлттық шегарадан аса алады. Германиядан басқа көптеген елдерде тек бір ғана көтерме төлем жүйесі қалыптасқан. Мысалы, Германияда оның саны - екеу ал АҚШ-та үшеу. Сондықтан бұл елдердің жүйелері бір-бірімен бәсеке жасамайды.
Бөлшек төлем жүйесі экономикасы дамыған елдердің бәрінде қалыптасқан. Оларды заң реттеп, мемлекет бақылайды, негізінен олар жеке меншіктегі ұйымдар болып табылады. Мұндай жүйелер сан алуан нарықтық салаларда болатын, өмірдің түрлі кезеңдеріндегі әр түрлі технологиялық дәуірлерге жатады. Экономикалық маңыздылығы жағынан тек бірнеше ірі төлем жүйелерін, соның ішінде карталық жүйені ұлттық көтерме төлем көтерме жүйелерімен салыстыруға болады.
Глоссарий банкінде клиринг негізіндегі жүйелік төлемдер қатысушылар арасындағы төлемдерді өзара есептесу мен банкаралық аударма арқылы жүзеге асады.
Нақты мерзімдегі жалпы есеп айырысу жүйесінің (НМЕЖ) жалпы есеп айырысу жүйесі төлем жүйесіндегідей анықталады. Онда зерттеу мен есеп айырысу ешқандай шығынсыз, қазіргі уақыт режимінде және бірінен кейін бірі жүзеге асады.
Жалпы есеп айырысу АҚШ-тың Федералдық резервтік жүйесі, Германияның Бундес банкі мен Украинаның Ұлттық бані сияқты Ұлттық көтерме төлем жүйелеріне тән. SWIFT банкаралық коммуникация жүйесі жалпылама негізде төлем құжаттарын жүзеге асырады. Ресейдің ірі банкілерінің ішкі банкілік есеп айырысуы да жалпы негізде құрылған.
Ақша аударудың клирингілік әдісі бұрынғы буын өкілдерінің бөлшек және көтерме жүйесіне тән. Клирингтің негізінде карталық жүйе мен есепшот ашпай, жедел ақша аудару жүйесінде банкаралық есеп айырысу іске асады. Ол әсіресе, көп рейстік жүйе мен Қазақстанның Аймақаралық банкісінен орын алған .
Көтерме жүйеде төлемді нақты әрі жедел жүргізу үшін әрбір төлемді жеке жүргізуге қажет реквизиттері бар корреспонденттік шоттар бойынша көшірмені қолдану қажет.
Клирингілік жүйеде бөлшек төлемдерді жүргізу клиенттердің есебі бойынша жүргізіледі. Банкілер арасында есеп айырысу тек бір төлем жүйесі арқылы жүзеге асады, әдетте ол күніне бір рет кіретін және шығатын төлем сальдосы түрінде кездеседі. Банкаралық төлем клиент төлемдері тізілімінің алмасуы процесінде талқыланады.
Төлемдерді жинақтаудың клирингілік тиімділігіне біріңғай есеп айырысу орталығы мен уақыт қажет.Төлемдердің жинақталуы неғұрлым жоғары болса, әрбір банк үшін кіріс төлемдері шығыс төлемдеріне тең болады және осы төлемді аяқтау үшін шамалы қаржы қажет.
Жалпы негіздегі төлемдер әдетте, жеке төлем нұсқауын алғаннан кейін жүргізіледі. Клирингке қарағанда жалпы есептерде төленбеген төлем тез байқалады және бұған қатысушылардың барабар іс-шараларды қолдануға көп уақыты болады. Сол себепті оған төлемеушілік мультипликаторы енгізілмейді және клирингке қарағанда жалпы төлемдер аз дәрежеде жүйелік тәуекелге барады. Әрбір клиенттің төлемін жеке жүргізу электронды технологияларды енгізгенге дейін өте қымбат болады. Клиенттердің төлемін жиынтық түрде өткізудің салдарынан клирингілік жүйелер есеп айырысу жүйелерінен үнемдеу жасайды, сондықтан да олардың шығыны аз болды. 1990 жылдың ортасына таман енгізілген электронды технологиялар қолмен өңдеу мен қағаз құжат айналымын толықтай жойды. Жалпы жүйе өздерінің шығындарын клиринг жүйесінің дәрежесіне дейін азайта алады.
Бірнеше төлем жүйелері төлемдерін нақты бір мерзімде (оn-line), есеп айырысудың көп рейсті жүйесінде, күнбе-күн немесе бірнеше сағаттардың ішінде жүргізеді. Глоссарий банкінің халықаралық есебінде төлемді жүргізудің мерзімі анықталған. Мерзім бойынша төлемді жүргізу, төлем тапсырысын зерттегеннен кейін емес, сол төлем алынған сәттен бастап жүргізіледі. Күнбе-күн есеп айырысу дегеніміз - төлемдерді есептеу үшін қабылданған есептердің аяқталуы. Төлемді жүргізу мерзімі деген ұғымның мағынасы кең, ол төлеушінің төлем құжаттарын берген күннен төлеушіге жүргізілген төлем есебінің көшірмесі берілгенге дейінгі уақытты қамтиды. Ал бір жақты мағынада - клиенттермен өзара байланыстарды есептемегенде, банк төлемдерін жүргізуге жұмсалған уақыт. Төлеушінің немесе алушының бухгалтерлік есебінде көрініс беретін төлем құжаттарының қалыптасуына жұмсалған уақыт әдетте, төлем жүйелерінің мерзімінен тыс қалады .
Кейбір банкілер жоғарғы дәрежеде автоматтандырылған жүйемен бағдарламалық техникалық құралдарды қолдана отырып, банкінің ішкі төлемдерін жүргізеді. Банкоматтағы ақша алынған жағдайда ол бірден банкілік карта иесінің есебінен көрініс табады. Егер төлеуші мен алушыға бір банк қызмет етсе, онда банк қызметкері төлем тапсырысы орындалып жатқанда төлеушінің есебінен алушының есебіне дейін ұзын сызық жүргізеді.
Жүйеге қатысушылар арқылы төлемді жүргізу жылдамдығы тек банкілік жүйелердің дәрежесімен ғана емес, сонымен бірге байланыс каналдарының өткізгіштік тәсілімен және компьютерлік жедел жұмыс істеуімен шектеледі.
Карталық жүйелердегі төлеушілер негізінен - халық, ал алушылар - сауда мекемелері болып табылады. Сатып алу үшін төлемді ресімдеген кезде, дүкеннің дұрыс қызмет етуіне сатып алушы күмән тудырмауы керек. Сондықтан, дүкен сатып алушыдан тек төлемнің талаптарын ғана қабылдамайды, сонымен бірге қатысушы банкілердің өзіне де талап қояды. Банк үшін мыңдаған адамдардың төлем нұсқауларын орындағаннан гөрі, жүздеген дүкендердің төлем талабын орындаған артық. Төлемдерді зерттеуге қажет техникалық құралдарды адамдарға таратқаннан гөрі, дүкендерге орнатқан арзанырақ.
Ірі соммалы төлемдердің аудару жүйесі.
Қазақстан Республикасындағы ірі төлемдер аудару жүйелерінің принциптері және қолдану принциптері.
Ірі төлемдер аудару жүйелерінің негізгі модельдері: швейцарлық банкаралық жүйе, Fedwire жүйесі (АҚШ), Жапония Банкінің қаржы жүйесі, АҚШ-тағы CHIPS жүйесі.
Ірі төлемдер аударудың Қазақстандық жүйесі, оның қызмет етуінің негізгі принциптері. Жоғары басымдық төлемдер ұғымы, басымдылық кодтары. Банкаралық есеп айырысулардың Қазақстандық орталығы мен қолданушы арасындағы келісім шарт бекіту тәртібі. Төлемдердің орындалуының және олардың аяқталуы үшін қолданушыға несие берудің тәртібі. Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі ірі сомаларды аудару жүйесінің артықшылықтары мен жетіспеушіліктері. Жалпы негіздері есеп айырысулардың мәні (брутто-есеп айырысулар), оларды жүргізудің негізгі принциптері және перспективалары.
Адыңғы бөлімге жасалған талдау төлем құжаттары мен банкілік есепшоттың қажет екендігін дәлелдеп берді. Жоғары деңгейлі автоматтандырылған жаңа жүйелерде клиенттердің төлем өткізу туралы нұсқауы сақталып қалады. Олар төлем құжатының дәстүрлі түсінігінде біршама үйреншікті емес электронды сипат алады. Клиенттің банкілік шоты көп жағдайда төлем жүйелерінде қолданылады. Төлемдер банкаралық байланыстарға шот арқылы жүргізіледі.
Осылайша қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру үшін төлемші-банк пен алушы-банк арнайы бір банкілік есепшоттармен байланысты. Әрине, бір уақытта үш банкте бір іс-әрекетті бірден жүзеге асыру сирек кездеседі. Егер әрекет бойынша есеп айырысу қолма-қолсыз ақшасыз төлем түрінде жүзеге асатын болса, онда экономикалық субъектілер өз банкілеріне барып тұруы немесе сол банкімен байланысуы керек. Бұл төлем жүргізудің уақытын созып, шарттардың орындалуын тоқтатады.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға қарағанда қолма-қол ақшамен есептесу жиі кездеседі. Егер шарт жасаушы субъектілердің біріне өз банкісін қолма-қол ақша алу қажет болса, онда екінші субъект шартты кейін өткізуі керек. Мұндай жағдайда есеп айырысулар мен шарттар тез жүзеге асады, банкіге қайта-қайта барудың және жиі байланысып тұрудың еш қажеті болмайды. Егер төлем жүйелері өздерінің төлем қызметінде үлестерін төлемнің орташа есебінен кеңейткілері келсе, онда банк-клиент қатынасындағы ұсталымдар мәселесін шешуі керек.
Есепшот төлем жүйесінде банкіге есепшот ашу үшін ғана емес,сонымен қатар әр төлемді жүзеге асыру үшін міндетті түрде бару керек. Ол кезде электронды және телекоммуникациялық технологиялар жалпы қолдануға шақпаған болатын. Клиенттердің уақытын үнемдеп, олардың іс-әрекетін алға жылжыту үшін төлем құжаттарын алғаш өңдеуде банкілер делдал жалдайды. Уақыттарын үнемдегені үшін клиент делдалдарға комиссиялық жарна төлейді.
Банкаралық корреспонденттік қатынаста төлем нұсқаларын өткізудің қарапайым түрі - жазба авизо беру. Бұл үрдіс сонымен қатар халықаралық пошта мен курьерлік компаниялардың делдалдығы арқылы жүзеге асты. Корреспонденцияны алғаннан кейін банк оның түпнұсқалығы мен төлем құжаты реквизиттерінің дұрыстығын тексереді. Тексерілгеннен кейін алушы-банк төлем құжатының нұсқаларына сай жұмыс істейді.
Көтерме төлем жүйесінде делдалдық қызмет пошта немесе банк қызметкерлері арқылы жүзеге асырылады. Төлем құжаттарын қарастырғанда делдалды қатыстыру ертедегі бөлшек төлем жүйелерінің үлгісі. Мысалы, карточка немесе чек қолданылатын карточкалық төлем жүйесінде делдалдық қызметті процессингілік немесе инкассациялық компаниялар жүзеге асырады.
Телекоммуникация мен компьютер негізінде клиентерге қашықтықтан қызмет көрсету түрі пайда болды. Банкаралық хабарламалар енді телекоммуникациялар арқылы беріліп компьютер дисплейінде көрінді, пошталық және телеграфтық авизоны электронды авизо алмастырды. Көтерме жүйеде банкілердің кең тараған түрі клиент-банк, интернет-банк және телебанк болып табылады. Бөлшек карточкалық төлемдер жүйесінде клиенттің банкіге баруы бұрыннан талап етілмейді. Банкоматтардың POS- терминалдық жүйесінің жиынтығы төлем нұсқауларын осындай құрылғылары бар кез келген жерде жүргізуге мүмкіндік береді. Кез келген жүйеге қатысушы банкілердің офисінде қолма-қол ақшаны карточка арқылы алуға немесе төлемді инициализациялауға болады.
Банкаралық қатынастар мен бөлшек төлем жүйесінде банкілік есепшоттың қашықтықтан қызмет көрсетуі кең таралған. Көтерме жүйеде клиенттерге қызмет көрсету көп жағдайда дәстүрлі түрде жүзеге асырылады.
Қашықтықтан қызмет көрсету құрылғысы төлем ұсталымдарын төмендетеді, қосымша электронды құрылғылар мен байланыс желісін, клиенттердің білімін қажет етеді. Бұл құрылғылардың қолданыста жүргеніне көп болған жоқ, сондықтан да технологиялар толығымен әлі шыға қоймағандаықтан, нарық олардың ішіндегі ең тиімдісін әлі анықтаған жоқ.

0.2 Клиринг негізінде және брутто есеп айырысу жүйесі

Клирингті іске асыру тәртібі Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің нормативті - құқықтық актілерімен анықталады. Бірақ, клирингті іске асыру кезінде клирингтік ұйымдардың жұмыс істеуін және ұйымнан талап етуі әрбір нақты жағдайда заңмен бекітілмейді. Сонымен, клирингтік ұйымдар өздерінің клирингтік жүйесінің жұмыс істеу тәртібін бекітуге құқылы. Қазақстандық Банкаралық Есеп айырысу Орталығының клирингтік жүйесі кішкене сомадағы электрондық төлемдерді жүзеге асыру үшін арналған және жан - жақты таза есеп айырысу принципі бойынша жұмыс істейді. Клирингтік жүйеде тек несиелік аудармалар пайдаланылады. Жүйеге түскен барлық құжаттар түпкілікті болмайды және операциялық күн аралығында жөнелтуші жауап айтуы мүмкін. Осы кезде жүйеде 3 млн. теңгеге тең бір төлемнің максималды сомасына шектеу қойылған. Жүйеде валюталандыру күнін пайдалануға, яғни жүйеге 3 күнге дейін төлемнің келешектегі күні мен төлем құжатын жіберуге болады. Келешектегі күнмен валюталандырылған құжат көрсетілген күніне жеткенге дейін жүйеде сақталады, содан кейін клирингте өңделеді. Бұл қатысушыларға өзінің өтімділігін алдын - ала жоспарлауға мүмкіндік береді. Клиринг қорытындысы бойынша ақша аудару Банкаралық Ақша Аудару Жүйесінде іске асады. Жүйенің әрбір қатысушысы жүйедегі өзінің барлық төлемдеріне ақпараттық деректер ала алады.
Қазақстандық Банкаралық Есеп айырысу Орталығындағы клирингтік жүйенің жұмыс істеу тәртібі Ұлттық Банктің нормативті - құқықтық актілермен анықталады. Жүйеде төлемдерді жүзеге асырудың негізгі құқығы клиринг қатысушылары мен орталық арасында құрылған келісім - шартпен қамтамасыз етіледі.
Бөлшек сауда төлемдер жүйесі.
Жоғарыда айтылғандай, нақты уақытта Қазақстан Республикасының бөлшек сауда төлемдерінің жүйесі Қазақстан бойынша банкаралық төлемдерді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ҚБЕО - ң клирингтік жүйесімен және жеке клирингтік ұйым - яғни, ішкі регионалдық төлемдерді өңдейтін Тимей - қаржы - өндірістік компаниясымен көрсетіледі.
Клирингті іске асыру тәртібі Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің нормативті - құқықтық актілерімен анықталады. Бірақ, клирингті іске асыру кезінде клирингтік ұйымдардың жұмыс істеуін және ұйымнан талап етуі әрбір нақты жағдайда заңмен бекітілмейді. Сонымен, клирингтік ұйымдар өздерінің клирингтік жүйесінің жұмыс істеу тәртібін бекітуге құқылы.
Анықталған клирингтік ұйымдарға клирингті жүргізуіне және ұйымды қатаң тәртіптің болмауына қарамастан, клирингті жүзеге асыру кезінде міндетті сақтау талаптары бекітіледі. Мұндай талаптар клирингтік жүйедегі тәуекелділікті басқаруды және БААЖ - сі арқылы клирингтік шешім бойынша ақша аудару процесін жүзеге асыруды бекітеді.
Нетто есеп жүйесі (клиринг).
Клирингті жүргізу кезінде клирингтік банк - қатысушылардың міндеттемелері есептелінеді. Әрбір қатысушының таза позициясы (барлық кіргізілген және шығарылған төлемдердің айырмасы) қарастырылады, осының негізінде ақша аударымы жүргізіледі.
Клиринг екі жақты және көп жақты негізінде жүргізіледі. Екі жақты клиринг кезінде екі банк араларында есептілік жүргізіледі. Мұндай клиринг кезінде дебиттік таза позицияның негізіне сай бір қатысушы екі қатысушыға ақша аударылады. Екі жақты клиринг №5 суретте көрсетілген. Бұл жағдайда әрбір банкте жеке үш екі жақты ашық позиция болады.
А және В банктердің екі жақты клиринг өткізілгеннен кейін, А банкі В банкке 20 бірлік төлеуі тиіс. Бұл суретте В және Б банктердің, Б және Г банктердің араларындағы екі жақты клиринг көрсетілген.
Көп жақты клиринг жүргізілгенкезде әрбір клиринг қатысушының міндеттемелері қалған қатысушылардың міндеттемелерімен есептелінеді. Сонда әрбір клиринг қатысушыға бір таза позиция қолданылады.
Әрбір банктің таза позициясы келесідей анықталады: сол белгілі бір банктің барлық кіргізілген және шығарылған төлем сомалардың айырмасы (сурет №6).
Көпжақты клиринг кезіндегі аударымдар клирингтік ұйым арқылы жүзеге асады. Таза дебиттік позициясы бар банктер өздерінің ақшаларын клирингтік ұйымға аударады. Содан кейін кредиттік таза позициясы банктерге сол сома аударылады.
Жоғарыдағы мысалды кесте ретінде көрсетуге болады, онда барлық банктердің барлық төлемдері мен таза позициялары көрсетілген (сурет №7).

Бұл төлем жүйесінің компонентінен, төлемнің тез жүргізілуі мен қауіпсіздігі.
Сонымен қатар техникалық бағдарламалар төлем жүйесінің үзіліссіз жұмысын қамтамасыз етеді. Бірақ олар ағымда төлемдерді ғана емес сонымен қатар дағдарысты төлемдер болған жағдайда, сол төлемдерді өңдеуді үлгеру тиіс

Екі жақты және көп жақты клиринг жүйесінің негізінде есеп айырысу.
Клирингтік жүйенің қатысушысы болып - Банкаралық Ақша Аудару Жүйесін пайдаланушы банк болуы мүмкін. 01.04.2006 жылы банкаралық клирингтік жүйеде 34 қатысушы тіркелген болатын. Олардың ішінде:
* 26 екінші деңгейлі банктер мен Қазақтан Республикасының Қаржы Министрлігінің Казначейлік Комитеті;
* Казпочта АҚ-ы мен ТАТ Кредит КТ;
* Зейнетақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталықтың 3 шоты;
* Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қорының Кастодиан-банкі.
Қазақстандық Банкаралық Есеп айырысу Орталығының клирингтік жүйесі клиринг қатысушыларынан тәулік бойы төлем тапсырмаларын қабылдайды. Клиринг қатысушыларының таза есептесу позициясы күніне бір рет жүргізіледі. Клиринг жүйесінің операциялық күні жабылғаннан кейін төлемнің ағымдағы күнімен клиринг қатысушылары ыңғайлас талаптарды есепке алуды жүргізеді және әрбір клиринг қатысушысының таза позициясын анықтайды. Клиринг қорытындысы бойынша, ақша аудару Банкаралық Ақша Аудару Жүйесінде жүзеге асырылады. Клиринг қорытындысы бойынша ақша аудару аяқталғаннан кейін, жүйенің жаңа операциялық күні басталады және клиринг қатысушыларынан төлем тапсырмасын қабылдау жаңадан басталады. Клиринг жүйесіндегі төлемдерді іске асыру тарифы Ұлттық Банктің келісімі бойынша Қазақстандық Банкаралық Есеп айырысу Орталығында бекітіледі. Анықталған клирингтік ұйымдарға клирингті жүргізуіне және ұйымды қатаң тәртіптің болмауына қарамастан, клирингті жүзеге асыру кезінде міндетті сақтау талаптары бекітіледі. Мұндай талаптар клирингтік жүйедегі тәуекелділікті басқаруды және Банкаралық Ақша Аудару Жүйесі арқылы клирингтік шешім бойынша ақша аудару процесін жүзеге асыруды бекітеді.
ҚБЕО - ң клирингтік жүйесі кішкене сомаға электрондық төлемдерді жүзеге асыру үшін арналған және жан - жақты таза есеп айырысу принципі бойынша жұмыс істейді.
БААЖ - сі сияқты ҚБЕО - ң клирингтік жүйесінің төлемдері тек қана теңгемен жүзеге асырылады.
Клирингтік жүйеде тек несиелік аудармалар пайдаланылады. Жүйеге түскен барлық құжаттар түпкілікті болмайды және операциялық күн аралығында жөнелтуші жауап айтуы мүмкін. Осы кезде жүйеде 3 млн. теңгеге тең бір төлемнің максималды сомасына шектеу қойылған. Жүйеде валюталандыру күнін пайдалануға, яғни жүйеге 3 күнге дейін төлемнің келешектегі күні мен төлем құжатын жіберуге болады. Келешектегі күнмен валюталандырылған құжат көрсетілген күніне жеткенге дейін жүйеде сақталады, содан кейін клирингте өңделеді. Бұл қатысушыларға өзінің өтімділігін алдын - ала жоспарлауға мүмкіндік береді. Клиринг қорытындысы бойынша ақша аудару БААЖ - де іске асады. Жүйенің әрбір қатысушысы жүйедегі өзінің барлық төлемдеріне ақпараттық деректер ала алады.
ҚБЕО - ғы клирингтік жүйенің жұмыс істеу тәртібі Ұлттық Банктің нормативті - құқықтық актілермен анықталады. Жүйеде төлемдерді жүзеге асырудың негізгі құқығы клиринг қатысушылары мен ҚБЕО - ғы арасында құрылған келісім - шартпен қамтамасыз етіледі.
Клирингтік жүйенің қатысушысы болып - БААЖ- ң пайдаланушысы банк болуы мүмкін. 2001 жылдың басында ҚБЕО - ғы клирингтік жүйеде 56 қатысушы тіркелген болатын.
ҚБЕО - ң клирингтік жүйесі клиринг қатысушыларынан тәулік бойы төлем тапсырмаларын қабылдайды. Клиринг қатысушыларының таза есептесу позициясы күніне бір рет жүргізіледі.
Клиринг жүйесінің операциялық күні жабылғаннан кейін төлемнің ағымдағы күнімен клиринг қатысушылары ыңғайлас талаптарды есепке алуды жүргізеді және әрбір клиринг қатысушысының таза позициясы анықталады.
БААЖ - ң қатысушысы болып табылатын клиринг қатысушысының таза дебиттік позициясындағы ақша сомасы жоғарылауы тиіс. ҚБЕО - ң таза позициясы анықталғаннан кейін, пайдаланушыда қалған ақша клирингте өңделмегендіктен, ағымдағы жұмыс күнінің төлем уақыты мен төлем құжаты күшін жояды.
Клиринг қорытындысы бойынша, ақша аудару БААЖ - де жүзеге асырылады. Клиринг қорытындысы бойынша ақша аудару аяқталғаннан кейін, жүйенің жаңа операциялық күні басталады және клиринг қатысушыларынан төлем тапсырмасын қабылдау жаңадан басталады.
Клиринг жүйесіндегі төлемдерді іске асыру тарифы Ұлттық Банктің келісімі бойынша ҚБЕО - да бекітіледі. БААЖ - сі сияқты клиринг жүйесінде бір төлем құжатының өңделу құны, оны іске асыру уақытына тәуелділігімен бекітіледі. Осы кезде, клиринг жүйесіндегі бір төлемнің өңделу құны БААЖ - не қарағанда бірнеше есе аз. Мұндай тарифтік саясат азғантай сомаға басымдығы төмен төлемдер жүйесі арқылы жүргізуге бағытталған.

2 Төлем жүйесінде жаңа технологиялар: негізгі ерекшеліктері мен ұғымы
2.1 Қазақстан Республикасының қолданысында есеп айырысу жүйесі

Ұлттық Банк 1996 жылы төлем жүйелерін дамыту жөніндегі мынадай бірқатар іс-шараларды жүргізді:
- Ұлттық Банктің облыстық филиалдары жанында аймақтық клиринг палаталарын құру, олар ішкі аймақтық төлемдердің банкаралық клирингін жүзеге асырды;
- электрондық төлем тапсырмасы ұғымын нормативтік бекіту, төлем жүйесінің қатысушылары арасында ақпарат алмасу үшін электрондық хабарлардың SWIFT тәріздес форматтарын әзірлеу және ендіру;
- Алматы клиринг палатасын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы РМК (ҚБЕО) етіп қайта ұйымдастыру, ол осы уақытқа дейін төлем жүйелерінің операторы болып табылады.
1996 жылы ҚБЕО-да жиынтық негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және нақты уақыт режимінде жиынтық есеп айырысудың перспективалық жүйесінің (RTGS - real time gross settlement system) сипаттамалары бар ірі төлемдер жүйесін құру банкаралық төлемдердің өтуін жеделдетуге себепші болатын сәт болды. Ірі төлемдердің Қазақстандық жүйесінің негізі ретінде Швейцария тәжірибесі, атап айтқанда SIC (Swiss Interbank Clearing) жүйесін құру тәжірибесі алынды. Ірі төлемдер жүйесі қысқа мерзім ішінде қағаз нұсқасымен растай талап етілмейтін электрондық құжат айналымы нәтижесінде ақша аударымдарының жылдамдығы мен сенімділігі, сондай-ақ жоғары қауіпсіздік деңгейі бойынша барынша танымал болды.
Төлем жүйесін жетілдіруге себепші болған маңызды іс-шара Ұлттық Банктің орталық аппаратында екінші деңгейдегі банктердің корреспонденттік шоттарын орталықтандыру болып табылды, орталықтандыру 1998 жылғы қазан - қараша аралығында жүргізілді. Корреспонденттік шоттарды орталықтандыру Ұлттық Банкке есеп айырысу банкінің және банктердің банкінің функцияларын жедел жүзеге асыруға, төлем жүйесін және тұтас банк жүйесін бақылау функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді.
Бөлшек төлемдерді нарығында бәсекелестікті құру және банк қызметінің осы саласында қызмет көрсету сапасын жақсарту мақсатында 1999 жылғы 1 тамыздан бастап Қазақстан Республикасының аумағында Ұлттық Банкінің облыстық филиалдары жанындағы клирингтік палаталардың қызметі тоқтатылды. Бұл ретте Қазақстанда Америка автоматтандырылған клиринг жүйесінің түрі бойынша жүйе клиринг жүйесін (қатысушылардың жалпы жүйедегі таза позицияларының түпкілікті есебімен қаражатты алдын ала депонирлемей жұмыс істейтін, қарама-қарсы міндеттемелерді көпжақты өзара есепке алу жүйесін) - осы уақытта ойдағыдай жұмыс істеп тұрған Банкаралық клиринг жүйесін құру туралы шешім қабылданды.
1998 жылғы маусымда Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, бұл Қазақстан Республикасындағы ақша төлемi мен аударымын жүзеге асыру кезiнде туындайтын қатынастарды реттейтiн негізгі құжат және Ұлттық Банктің осы саладағы нормативтік құқықтық базасын әзірлеу бойынша жұмыстар басталды.
Нормативтік және технологиялық базаны жетілдіру нәтижесінде банктік және қаржы секторларының сол күнгі түпкілікті есеп айырысулары бар тиімді және қауіпсіз жүйеге өсіп отырған қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында ірі төлемдер жүйесі 2000 жылы нақты уақыт режимінде жұмыс істейтін және Қазақстанның жүйелік маңызы бар төлем жүйесі болып табылатын Банкаралық ақша аударымы жүйесі (БААЖ) болып қайта құрылды.
Кез келген ел үшін RTGS жүйесін құрудың қаржы саласында ең жоғары басымдығы бар. Осы жүйенің болуы мемлекеттің банк жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін сипаттайды. Бүкіл әлемде осындай жүйелерді құруға қойылатын тиісті талаптарды белгілейтін жалпыға ортақ стандарттар қолданылады. Осылайша, БААЖ-ды ендіру жүйеге қатысушы банктердің мониторинг жүйесінің механизмдерін және өтімділік тәуекелдерін басқаруды жетілдіруге мүмкіндік беретін, Қазақстанның төлем жүйесінің дамуының келесі маңызды кезеңі болып табылды.
2003 және 2005 жылдары Халықаралық Валюта Қорының және Дүниежүзілік Банктің сарапшылары Қазақстанның төлем жүйелеріне бағалау жүргізді, оған сәйкес Қазақстанның төлем жүйелері халықаралық стандарттарға, оның ішінде Халықаралық Есеп айырысу Банкі жүйелік маңызды төлем жүйелері үшін белгіленген 10 Басты қағидаттарға сәйкес келеді деп танылды. Сондай-ақ, 2003 жылғы қарашада Қазақстанның төлем жүйелері жұмысының негізгі ерекшеліктерін ашатын Төлем жүйелері жөніндегі Қызыл кітап жарияланды. 2006 жылғы сәуірде Қазақстандағы төлемдер, клирингтік және есеп айырысу жүйелері жөнідегі күміс кітап шығарылды.
2007 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Астана қ. жаңа Резервтік орталығын салу бойынша жұмыстар басталды. Ұлттық Банк Басқармасының 2007 жылғы 30 сәуірдегі № 51 қаулысымен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Q-BRO Резервтік Орталығы акционерлік қоғамы құрылды, оны құрудың негізгі мақсаты Резервтік орталықтың үйін салу және оны одан әрі пайдалануға беру болып табылады.
Ақша төлемі мен аударымын жүзеге асыру кезінде мемлекеттік тілді пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында 2008 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстан төлем жүйелерінің ҚР СТ 1048-2002 стандартына негізделген қазақ тілінің символдары бар жаңа код кестесін пайдалануға көшу жүзеге асырылды.
2009-2010 жылдары Ұлттық Банк Қазақстан төлем жүйелерінің операциялық сенімділігін және өндірістік тиімділігін арттыру мақсатында ұлттық төлем жүйелерінің техникалық инфрақұрылымын түрлендіру және жаңа бағдарламалық-техникалық платформаға көшу бойынша жұмыс жүргізді. Жүргізілген жұмыстардың қорытындысы бойынша 2010 жылғы 7 маусымда олардың төлем жүйелерінің жаңа нұсқаларына (БААЖ-2, Банкаралық клиринг жүйесі-2) миграциясы жүзеге асырылды, миграция жоғары қауіпсіздік деңгейімен және өткізу мүмкіндігінің айтарлықтай ұлғаюымен сипатталады. Жаңа төлем жүйелерінің барлық компоненттері ресурсты үнемдеу және барынша пайдалану талаптары, қорғаныш пен рұқсат етудің талап етілетін деңгейін қамтамасыз ету, сондай-ақ қаржы саласында қолданылатын стандарттармен үйлесімдігі ескеріле отырып әзірленді. Негізгі және резервтік орталықтардың бір тұтас ретінде жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін кластерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді теңшеу және тәжірибелік пайдалануға енгізу жүзеге асырылды.
Сондай-ақ 2009 жылы төлем жүйелерінің басым бағыттары және Қазақстанның төлем жүйелерінің инфрақұрылымына қатысты жалпымемлекеттік мәні бар жобалары іске асыру кезінде тиімді іс-әрекет жасау бойынша келісілген саясатты әзірлеу мақсатында Ұлттық Банк жанында консультациялық-кеңесші орган - Ұлттық төлем кеңесі құрылды.
Ұлттық Банктің соңғы жылдардағы негізгі жобаларының бірі клиенттердің банк шоттарының реформасы болды, ол 2005 жылы басталып, 2010 жылы ойдағыдай аяқталды. Банк клиентінің шоты (клиенттің жеке сәйкестендіру коды) төлем құжатының міндетті деректемесі болып табылады және клиентті сәйкестендіру үшін қажетті ақпарат бар. Банктің клиенттері шоттарының реформа жүргізу үшін пайдаланылған құрылымы 9 символдан тұрды және оған баланстық шоттың нөмірі, банктің немесе ұйымның шартты нөмірі және банктік сәйкестендіру коды негізінде есептелген бақылау кілті кірді. Алайда, шоттың 9 разрядты құрылымы банктердің осы құрылымдағы ақпаратқа қажеттілігін толық мөлшерде көрсеткен жоқ. Осыған байланысты, Ұлттық Банк құрылымды және банк клиентінің шоты мен ақша төлемі мен аударымын жүзеге асыру кезінде қаржы ұйымдарын сәйкестендіретін банктік сәйкестендіру кодының разрядтығын жетілдіру қажеттігі туралы мәселе қойылды.
Есеп айырысудың кейбір формаларын қолдану әдістері: төлемдік тапсырмалар, төлемдік талаптар-тапсырмалар, инкассалық өкімдер. Қазақстан Республика территориясында чектерді қолдану ережелері. Вексельдер арқылы есеп айырысу. Төлемдік карточкалар қолдану арқылы төлемдер жүргізу. Есеп айырысудың аккредитивті формасы.
Төлем жүйесінің компоненттері.
Әрбір төлем жүйесі негізінен 5 компоненттерден құралады:
1. Заң шығарушы база;
2. Төлем жүйесінің қатысушылары;
3. Төлем құралдары (төлем және ақша аударуды жүзеге асыратын тәсілдер)
4. Төлем және ақша аудару механизмімен жүргізу;
5. Инфрақұрылым және технология;
Жоғарыда аталған компоненттердің жеке талдануы.

1.Заң шығарушы база.
Әрбір төлем жүйесінің ең негізгі бөлігі болып заң шығару базасы болып табылады. Төлем жүйесінің барлық механизмі заң мен стандарттардың негізінде құрылады. Ал қалған компоненттер заң негізінде қалыптасады.
Заң шығарушы база - төлем жүйесінің қатысушыларының міндеттері мен құқықтарын міндетті түрде анықтауы тиіс. Бұл міндеттер мен құқықтар жүйенің күнделікті жұмыс кезінде ғана емес, сонымен қатар жұмыс барысында болған қателіктер жағдайында жүзеге асады.
Төлем жүйесінің дамуына байланысты нормативтік база әрқашан жаңартылып жатады.
1. Төлем жүйесінің қатысушылары (тұтынушылары).
Төлем мен ақша аударуды жүзеге асыру барысында төлем жүйесіндегі қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін анықтау тиіс. Олар ҚР Ұлттық банктің нормативтік актілерінде көрсетілген. Сонымен қатар қатысушылардың міндеттері мен құқықтары келісімге сай жүргізіледі, осының нәтижесінде олар төлем жүйесінің тұтынушылары бола алады.
Төлем жүйесінің қатысушыларын 3 категорияға бөлуге болады:
1) Төлем міндеттемелерін жүзеге асыратын шаруашылық субъектілер мен жеке тұлғалар. Сонымен қатар әртүрлі брокерлік, дилерлік компаниялар, өндірістік кәсіпорындар болуы мүмкін. Осылардың барлығын біріктіретіні: тауарлар мен қызметтерді төлеудегі міндеттемелерді өз мойындарына алып, міндеттемелерді өтеу кезінде банктің қызметімен қолданылады.
2) Заңды және жеке тұлғалардың төлемдер мен ақшаны аударуды жүзеге асыратын коммерциялық банктер.
3) Ұлттық банк коммерциялық банктердің барлық есептерін қадағалап, банкаралық есептерді қорытындылайды.
Осындай жағдайда төлемді және ақша аударуда келесі төлем құралдары қолданылады.
1) Төлем тапсырма.
2) Төлем талап - тапсырма.
3) Банктік шотты тура дебиттеу.
4) Инкассалық өкім.
5) Чек.
6) Вексель.
7) Төлем карточкасы.
Көрсетілген төлем құралдары қарастырайық.
1) Төлем тапсырма.
Төлем тапсырмасы - бұл төлеушінің өзіне қызмет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.