Ұйымның негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің аудиті
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1
Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің түсінігі және бағалануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Негізгі құралдар, олардың жіктелуі және бастапқы бағасын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Материалдық емес активтер, оларды бағалау және тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
2
АҚ KEGOC ұйымының негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің есебі және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
13
2.1
АҚ KEGOC негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.2
АҚ KEGOC материалдық емес активтерінің есебін бағалау мен амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
3
Ұйымның негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
Негізгі құралдардың қозғалысына арнайы аудит ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
24
Материалдық емес активтердің жағдайы туралы ақпараттың маңыздылығын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
38
Қосымша
39
Кіріспе
Қазақстан Республикасы нарығында заңды түрде қызмет етіп жатқан кез келген кәсіпорынның басты мақсаты бәсекеге қабілетті, төлем қабілеттілігі жоғары ұйым бола отырып экономикалық-маркетингтік саясатын дұрыс жүргізе алу қабілетімен аз шығын жұмсай отырып, көп пайда табу болып табылады.
Осы мәселеде компания жұмысының тиімділігі мен нәтижелілігін айқындай түсетін ең басты көрсеткіштердің бірі ол, аталған ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің, соның ішінде негізгі құралдар мен материалдық емес активтері екені белгілі.
Бұл курстық жұмыста зерттеу нысаны ретінде Акционерлік Қоғам Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы яғни KEGOC кәсіпорынының 2018 жылғы шоғырландырылған қаржылық есептілігі алынды.
АҚ KEGOC кәсіпорынында өндірістік үрдіске жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіретін және материалдық өндірісте, сонымен қатар өндірістік емес салаларда да еңбек құралы ретінде пайдаланылатын материалды активтер, негізгі құралдар болып саналады.
Негізгі құралдарға: ғимараттар, құрылғылар, машиналар мен жабдықтар, күш беруші құралдар, өлшеу мен реттеу аспаптары, көлік құралдары, жылжымайтын мүліктер, көпжылдық жеміс ағаштары, жер учаскелері, өнім беретін малдар және басқа да негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс циклында пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор.
Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады. Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтастырылады:
-салалар бойынша;
-мақсатына қарай;
-түрі бойынша;
-кімге қарайтындығына қарай;
-пайдалану сипатына қарай,
-салық салу мақсатына қарай.
Ал материалдық емес активтер келешекте табыс келтіретін ұзақ мерзімде пайдаланылатын және қолмен ұстауға жатпайтын экономикалық ресурстар. Бұлардың физикалық үлгісі болмайды. Халықаралық стандарттарға сәйкес, сезілмейтін активтер (саудалық марка, патенттер ж.т.б.) егер олардың өлшеу құны бар болып, мекеме сатып алған болса, активтер құрамына қосылады.
АҚ KEGOC ұйымында кейбір қаржылардың түрі де, айталық дебиторлық қарыздар мен төленген аванстар, көзге көрібейтін активтер болып саналады, бірақ олар қысқа мерзімді болғандықтан материалды емес активтердің қатарына жатқызылмайды. Материалдық емес активтер төменгі бағамен сатып алынуы мүмкін және кейіннен олардың бағасының өсуіне қарамастан, баланстағы құнын өзгертпейді. Материалды емес активтер нарықтық баға бойынша сатып алынған болса, есеп жүйесінде сол сатып алынған бағасымен көрсетіледі.
Жаңа өнімдерді өндіруге байланысты жасалған шығындарды, өнімнің өзіндік құнына, келешектегі шығындар ретінде, белгіленген уақыт ішінде бөлшектеп қосып отыру туралы шешім қабылданған. Ондай шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу есебін, оларды топтап шығаруды бастаған кезде, шығарылған өнімнің мөлшеріне қарай, сметалық шығындарды ескере отырып жүргізеді.
Ұйымның материалды емес активтері мекемелердің бірігуіне сәйкес мемлекеттік субсидия есебінен сатып алынуы, айырбасқа алынуы мүмкін. Айырбас арқылы сатып алынған өзара теңдес материалды емес активтердің бастапқы баланстық құны, активтерді алмастырумен келген бағасы бойынша есепке алынады. Тендес емес активтерге айырбасталып алынған материалды емес активтер, айырбасқа ұсынылған активтің сату бағасы бойынша есепке алынады.
Мысалы, шаруашылық серіктестігінің жарғылық капиталына салым ретінде, ақша қаражаты, бағалы қағаздар, заттар ғана емес, сонымен қатар меншіктік құқықтар, интелектуалдық қызмет нәтижесі және басқа да мүліктерді қосуға болады.
Материалды емес активтер бастапқы кезеңде жасалған келісім шарттағы бағамен немесе арнайы құрылған комиссияның қойған бағасымен кiрiске алынады. Кей жағдайда материалды емес активтер өздерінің нақты құнынан әлдеқайда жоғары бағаланады. Бұл активтердің материалдық үлгісі болмағанына қарамастан, олар келіп түскен құжаттырына сай, материалды емес активтердің амортизациясы көрсетіле отырып, есепке алынады.
Тауарлық белгі, технология, ноу-хау тәрізді материалды емес активтердің құқығы, тараптардың келісімі бойынша, нарықтық шектеулермен (франчайзинг) бір біріне берілуі мүмкін.
Материалды емес активтер басқа мекемелерге, болмаса жеке тұлғаларға сатылса, тегін берілсе және моральдық тозуына орай немесе пайда келтіруін тоқтатуына байланысты есептен шығарылады.
Материалды емес активтерді танудың бір шарты, ондай активтерді пайдаланудан ұйым келешекте экономикалық пайда табуға тиісті.
Аталған кәсіпорынның яғни АҚ KEGOC-тың есеп саясаты мен қаржылық есептілігін талдай отырып, сондай-ақ ұйымда жасалған аудиторлық тексерістің нәтижесін негізге алып негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің есебін талдауға мүмкіндік бар.
1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің түсінігі және бағалануы
1.1 Негізгі құралдар, олардың жіктелуі және бастапқы бағасын қалыптастыру
Негізгі құралдар - дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар). Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады.
Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
oo ғимараттар;
oo құрылыстар;
oo өткізгіш жабдықтар;
oo машиналар мен жабдықтар;
oo көлік құралдары;
oo аспаптар;
oo өндірістік инвентар және керек жарақтар;
oo шаруашылық инвентары;
oo биологиялық активтер;
oo библиотека қоры;
oo жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
oo басқа да негізгі құралдар.
1. Кімге қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады.
2. Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, олар амортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген:
Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуішприборлар, көлік құралдары, аспаптар, өндірістің және шарауашылық инвентарь және басқа еңбек құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне қатыспайтын, яғни тұтынуға арналған негізгі құралдар - тұрғын - үй коммуналдық шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру салаларының негізгі құралдары.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады.
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқада заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік - кеңсе жөне шаруашылық мекемелерінің заттары (орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал -- ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар;
көп жылдық өсімдіктер -- қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) -- ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өндеу, егіс даласын тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар -- кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.
Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы - негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны - тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.
Негізгі құралдардың есебі ҚЕХС №16 жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдықтар стандарына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі құралдардың бастапқы бағасын қалыптастыру
Негізгі құралдардың нақты бағасы, сатып алу үшін жұмсалған шығындармен, импорттық баж салығынан және басқа төленбеген салықтардан, активті жұмысқа пайдалануға жарайтын деңгейге жеткізу үшін тікелей жасалған шығындардан құралады. Сатып алу кезінде баға бойынша жасалған жеңілдіктер сатып алу құнынан шегеріледі.
Tiкелей шығындар төмендегі шығындардан құралады:
:: алаңды дайындауға кеткен шығындар;
:: мүлікті жеткізуге және түсіруге жұмсалған шығындар;
:: орнату шығындары;
:: кәсіби түрдегі қызметтер шығыны (архитекторлардың, инженерлердің ж.т.б. жұмыстары);
:: объекті бұзылып, демонтаждалған кездегі шығындар, резерв есебiнен алаңдарды қалпына келтіру шығындары.
Егер негізгі құралдардың ақысын төлеу белгіленген мерзімге шегеріліп, ол үшін несие алынбаған болса, онда сатып алу құны нақты жұмсалған шығындарға тең болады. Сатып алу құнынан, төленген сома артық болса, ол айырмашылық капитал құрамына кірмеген жағдайда, несиенің пайыздық үстемақысы үшін төленген шығындары болып табылады.
Негізгі құралдардың қозғалысы, олардың келіп түсуі, шығуы және ішкі орын ауыстыруы бойынша шаруашылық операцияларын жүргізумен байланысты. Әрбір шаруашылық операция алғашқы есептік құжаттаудың типтік үлгілерімен тіркеледі.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде ұйым жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан қабылдау- тапсыру актін - (Ф. №ОС-1) жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын, жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, ұйым жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді. Негізгі құралдар объектілеріне балансқа қабылдануы кезінде инвентарлық номер берілуі керек. Ол номер негізгі құралда кәсіпорында болған уақыт бойында сақталады және негізгі құралдардың құрамындағы өзгерістерді және бар болуын бейнелейтін барлық есептік құжаттарда көрсетіледі.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады, екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Автокөлік құралдарынан басқа негізгі құралдарды жою кезінде негізгі құралдарды есептен шығару актісі (Ф. №ОС-3) жасалады, ал автокөлік құралдары үшін - (Ф. №ОС-4) хаттайды.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде, әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда (Ф. №ОС-5) жүргізіледі. Мүліктік карточкалар негізгі құралдарды есептеу жөніндегі мүліктік карточкалар (Ф. №ОС-6) тізбесінде, карточка номері, объектінің мүліктік номері, аты көрсетіле отырып тіркеледі.
Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды:
2410 Негізгі құралдар,
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.
Негізгі құралдардың есебі 2410 Негізгі құралдар бөлімшесінің мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 Жер, 2412 Ғимаратгар мен құрылғылар, 2413 Машиналар мен жабдықтар, 2414 Көлік құралдары, 2415 Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары, 2416 Кеңсе жиһазы, 2417 Өндірістік мүлік және заттар.
Негізгі құралдар деп танылатын түсуші матриалдық активтер бастапқы құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және 1000 Ақшалай қаржылар бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі.
Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған негізгі құралдар 2400 Негізгі құралдар шоттардың дебеті және 5020 Төленбеген капитал шотының кредиті бойынша көрсетіледі, ал акционерлік емес кәсіпорындарда 5010 Салымдар мен жарналар шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды мемлекеттен тегін алуы кезінде 2400 Негізгі құралдар шоттары дебеттеліп, 6230 Мемлекеттік субсидиялардан табыстар шоты кредиттеледі, ал заңды және жеке тұлғалардан ақысыз алынған негізгі құралдар 2400 Негізгі құралдар шоттардың дебеті және 6200 Басқадай табыстар шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді жал жағдайында негізгі құралдардың құны сәйкес шоттардың 2411-2417 дебеті бойынша және 4150 Жал бойынша ұзақ мерзімді қарыздар шотының кредиті бойынша кіріске алынады.
1.2 Материалдық емес активтер, оларды бағалау және тану
Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілерді атайды.
Өндірістік - шаруашылық қызметтегі атқаратын функциясы және мақсатына байланысты активтер келесі топтарға бөлінеді: интелектуалдық меншік; мүліктік құқық; басқалары.
Интелектуалдық меншікке мыналар жатады:
Фирма бағасы (гудвилл);
Тауар белгілері;
Ноу-хау;
Авторлық және қатар құқықтар
Мүліктік құқықтарға келесілер жатады:
Жер учаскелері, суда, тағы басқа табиғи ресурстарды пайдалану, есептеу техникаларын бағдарламалық қамтамасыз ету құқығы және т.б.
Басқа материалдық емес активтерге келесілер жатады: ұйымдастыру шығындары, ғылыми-зерттеу нұсқаулары, тәжірибе-конструкторлық нұсқаулар.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи- заттай мағынасында ғана материалдық емес болып табылады.
Материалдық емес активтер ұйымның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былай анықталады:
- Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына өз үлестерінің есебіне төлегенде екі жақтың келісімі бойынша;
- Басқа кәсіпорындар мен адамдардан төленіп алғанда - бұл объектілерді алуға және дайын жағдайға келтіруге нақтылы жұмсалған шығындарға қарай;
- Басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан тегін пайдалануға алғанда - сараптық жолмен бағалауда қалыптасады.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімі болады, бірақ кейбір түрлері бойынша оны анықтау мүмкін емес. Пайдалану мерзімі анықталмайтын материалдық емес активтерге гудвилл жатады.
Гудвилл (фирма бағасы) - материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен , яғни түгелдей сатып алғанда немес екі кәсіпорын қосылғанда ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық актиытерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл, ал кем болса жағымсыз гудвилл деп аталады. Гудвилл амортизацияланбайды, ол жыл сайынғы құнсыздану тестілеуіне жатады.
Материалдық емес активтер оларды сатып алуға төленген қаржы көлемінде бағаланады (бастапқы баға). Материалдық емес активтің бастапқы құнына ұйым сатып алуға жұмсаған нақты шығындарын кіргізеді, сонымен қоса қайтарылмайтын салықтар мен алымдарды және активтерді тікелей пайдалануға байланысты жұмсаған кез келген шығындарын қосады. Бухгалтерлік есеп жүйесінде сатып алынған материалдық емес активтер былайша көрсетіледі:
Кесте-1. Сатып алынған материалдық емес активтердің көрсетілуі
Дт
Кт
2730
1250 жауапты тұлғалар сомасының есебіне
2730
3310,4110,3390,3540,4170,4430 ұйым мен жеке тұлғалардың есебіне
Мысалы, ұйым өндірісте өндірілген өнімнің есебін жүргізу үшін компьютерлік бағдарлама сатып алған, сомасы 711 562 теңге (оның ішінде ҚҚС-92 812 теңге). Бағдарламаны келсім шарт бойынша 3 жыл пайдалануға болады. Оны іске қосу үшін 25 156 теңге төленген (оның ішінде ҚҚС-3281 теңге). Бухгалтерлік есеп жүйесінде төмендегі жазбалар жазылуға тиісті:
Кесте-2. Сатып алынған компьютерлік бағдарламаның бағасын анықтау
Дт
Кт
компьютерлік бағдарламаларды сатып алу (қоюшы-ҚҚС төлеуші)
3310,4110,3390,3540,4170,4430
1030,1010
711 562 теңге
2730
3310,4110,3390,3540,4170,4430
618 750 теңге
1420
3310,4110,3390,3540,4170,4430
92 812 теңге
бағдарламаны іске қосу (жұмыстарды жасаған ҚҚС төлеуші)
3310,4110
1030,1010
25 156 теңге
2730
3310,4110
21 875 теңге
1420
3310,4110
3281 теңге
Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет көрсету мерзімі бір жылдан кем болмауға тиіс, болмаған жағдайда ондай активтер материалдық емес активтердің қатарына қосылмайды.
Жасалынған материалдық емес активтердің өзіндік құнына төмендегі шығындар кіреді:
oo Материалдар мен қызмет түрлерінің шығындары;
oo Активті жасау кезінде еңбек еткен еңбеккерлердің еңбек ақысы мен басқа да шығындары;
oo Активте жасау кезінде тікелей жұмсалған кез келген шығындар (алымдар, патенттер мен лицензиялардың амортизациясы);
oo Қосымша шығындар (негізгі құралдардың амортизациясын, қамсыздандыру жарналарын және жалдау құндарын тарату).
Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында кәсіпорынның меншіктік құқы бар материалдық емес активтердің нақты бар болуы; олардың баланста дұрыс және уақытында көрстеілуі материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығы, мамандық тозырауға ұшыраған активтер тексеріледі. Негізгі құжаттарда материалдық емес активтер объектілерінің толық сипаттамасы болуы керек, олардың бастапқы құны, пайдалану мерзімі, амортизациялау нормасы, объект пайдаланылатьн құрылым және басқа мәліметтер көрсетіледі. Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында объектінің нақты барын және кәсіпорынның оны пайдалану құқығын растайтын құжаттар тексеріледі. Бұл құжаттарға материалдық емес активтердің объектісі немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын және кәсіпорынның мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар жатады.
Жағдайдың шұғыл түрде өзгеруіне орай, материалды емес активтердің тез арада ескіруі мүмкін. Мысалы, өндірісте қолдану үшін ұйым электрондық база жасаған, пайдаланатын өндірістік технологияның өзгеруіне байланысты, ол программа уақыт өте келе өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтқан. Осыған байланысты материалды емес активтің пайдалы қызмет көрсету мерзімі мен амортизация есептеу тәсілі өзгертіледі. Бір ескеретін жай, пайдалы қызмет көрсету мерзімі мен амортизация есептеу тәсілін, қаржылық есепті жасау мерзіміне сай өзгертіп отыруға болады. Яғни оларды жыл көлемінде алмастыруға болмайды, себебі ол қаржылық есеп жасаудың негізгі талаптарына қайшы келеді. Бірақ, егер, материалды емес активтерді пайдаланудан ешқандай экономикалық пайда алынбайтыны белгілі болса, ондай активтерді бухгалтерлік баланстың есебінен шығарып тастауға болады.
Стандарттар бойынша материалды емес активтердің бағасын тек қана оларға қосымша шығын жұмсалған кезде көбейтуге болады. Ол кезде, материалды емес активтердің баланстық құнына қосылатын шығындарды қосу тәртібі сақталуға тиісті.
Осыған орай, шығындарды есепке алудың төмендегі ерекшеліктерін басшылыққа алу қажет. Егер, шығындар активтердің болашақта экономикалық пайда әкелетініне күдік келтірмесе және ондай шығындардың мөлшерін анықтау мүмкіндігі бар болып, оларды аталған активтерге қосуға ешқандай кедергі жоқ болса, ондай шығындар активтердің баланстық құнына қосылады. Олай болмаған жағдайда шығындар бағаға қосылмайды. Басында шығын есебінде табылмаған сомалар, уақыт өте келе материалдық емес активтер бағасының бір бөлігі ретінде танылмайды.
2 АҚ KEGOC ұйымының негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің есебі және оларды талдау
2.1 АҚ KEGOC негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және талдау
АҚ KEGOC - Қазақстан Республикасының Ұлттық электр желілерін басқару жөніндегі Компаниясы және Қазақстан Республикасындағы Біртұтас электр энергетикалық жүйенің Жүйелік операторы болып табылады.
Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы KEGOC (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company) акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының энергетика жүйелерін басқаруды құрылымдық қайта құру жөніндегі кейбір шаралар туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 28 қыркүйектегі № 1188 қаулысына сәйкес құрылды. АҚ KEGOC -ның бастапқы мемлекеттік тіркелу күні -- 1997ж. 11 шілде.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес акционерлік қоғам жеке меншік нысанына жатады. 2006 жылға дейін KEGOC АҚ 100% акциялары мемлекет меншігінде болды. 2006 жылы мемлекеттік акциялар топтамасы (100%) Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингі АҚ-ға берілді. 2008 жылы Қазына тұрақты даму қоры мен Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингі акционерлік қоғамдарының бірігуі арқылы Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингі акционерлік қоғамының құқық иленушісі болып табылатын Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры акционерлік қоғамы құрылды. Осылайша, қазіргі уақытта KEGOC АҚ-ның 100% акциялары Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры акционерлік қоғамының меншігінде.
Сурет-1. АҚ KEGOC ұйымдық құрылымы
АҚ KEGOC-да негізгі құралдар, ҰЭЖ активтерін қоспағанда, жинақталған амортизацияны жəне олар болған жағдайда құнсызданудан болған жинақталған шығындарды шегере отырып бастапқы құны бойынша ескеріледі. Мұндай құнға негізгі құралдардың бөлшектерін ауыстыру құны жəне егер оларды капиталдандыру критерийлері орындалса, ұзақ мерзімді құрылыс жобалары болған жағдайда қарыздар бойынша шығындар кіреді.
Белгілі бір уақыт аралығында негізгі құралдардың едəуір құрамдастарын ауыстыру қажет болғанда, Топ осы сияқты құрамдастарды оларға тəн болатын дербес пайдалы қызмет ету мерзімдерімен жекелеген активтер ретінде мойындайды жəне оларды лайықты түрде амортизациялайды. Сол сияқты, негізгі техникалық шолып тексеруді жүргізген кезде сонымен байланысты шығындар, егер мойындаудың барлық критерийлері орындалса, құрал-жабдықты ауыстыру ретінде негізгі құралдардың баланстық құнында мойындалады. Жөндеуге жəне техникалық қызмет көрсетуге жұмсалатын барлық басқа шығындар олар болған сəтте пайда немесе зиян құрамында мойындалады.
Кесте-3. АҚ KEGOC 2020 жылдың 31 желтоқсанындағы негізгі құралдар сомасы (Қосымша-1)
31 желтоқсан 2020 жыл
31 желтоқсан 2019 жыл
Активтер
Айналымнан тыс активтер
698 081 737
539 978 406
Негізгі құралдар
667 936 367
535 294 178
АҚ KEGOC ұйымының 2020 жылдың 31 желтоқсанындағы бухгалетрлік балансына сәйкес негізгі құралдардың сомасына қарайтын болсақ 667 936 367 теңгені құрап тұр. Ал 2019 жылдың 31 желтоқсанындағы негізгі құралдардың сомасы 535 294 178 теңге. Яғни бір есепті жыл ішінде аталған кәсіпорынның негізгі құралдар көлемі артқан. Оған дәлел ретінде 132 642 189 теңге болып табылады.
Ұйымдағы айналымнан тыс активтер сомасы 2020 жылдың 31 желтоқсанында 698 081 737 теңге, осы мәліметті ескерер болсақ,есепті жылдың соңында негізгі құралдардың мөлшері айналымнан тыс активтердің 95,6 пайызын құрайды.Сондай-ақ 2019 жылдың мәліметтеріне қарайтын болсақ негізгі құралдардың мөлшері 99 пайыз.
Аталған көрсеткіштерге қарасақ ұйымдағы айналымнан тыс активтердің бағалануында негізге құралдардың алатын үлесі максималды түрде жоғары екенін байқауға болады.
ҰЭЖ активтері қайта бағалау күнінен кейін танылған жинақталған амортизация мен құнсыздану шығындарын шегере отырып əділ құны бойынша бағаланады. Қайта бағалау қайта бағаланған активтің əділ құны оның баланстық құнынан айтарлықтай ерекшеленбейді дегендегі сенімділікті қамтамасыз ету үшін жеткілікті жиілікпен жүзеге асырылады.
Қайта бағалаудан болған құн өсімі БЖК құрамында көрсетіледі жəне бұрын жасалған қайта бағалаудың салдарынан пайда немесе зиян құрамында танылған дəл осы активті қайта бағалаудан болған зиянда қалпына келтіретін бөлікті қоспағанда, капитал құрамына кіретін активтерді қайта бағалау резервін ұлғайтуға жатады.
Қайта бағалаудан болған залал, бұрын қайта бағалау резервінің құрамында мойындалған дəл сол актив бойынша оң қайта бағалауды тікелей азайтатын бөлігін қоспағанда, жиынтық кіріс туралы шоғырландырылған есепте мойындалады. Актив істен шыққан жағдайда, бұл активке тікелей жататын қайта бағалау резервінің бір бөлігі активтерді қайта бағалау резервінен бөлінбеген пайданың құрамына аударылады.
Амортизация активтердің пайдалы қызметін бағалау мерзімінің ішінде желілік əдіспен былайша есептеледі:
Кесте-4. АҚ KEGOC активтерінің пайдалы қызметін бағалау мерзімі
Ғимараттар
60 жыл
ҰЭЖ активтері
Электрді тарату желілері
50 жыл
ғимараттар
10-30 жыл
Шағын станциялардың құрал-жабдығы
12-30 жыл
Көлік жəне басқа да негізгі құралдар
Басқа да машиналар мен құрал-жабдықтар
7-25 жыл
Көлік құралдары
11 жыл
Компьютерлер жəне деректерді өңдеу бойынша басқа да құрал-жабдық
4-10 жыл
Интерьер жəне шаруашылық мақсаттағы заттар
7 жыл
Өзге негізгі құралдар
3-15 жыл
2015 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық негізгі қорлар жіктеушісіне енгізілген өзгерістердің салдарынан ҰЭЖ ғимараттары класынан ҰЭЖ-дің машиналары мен құрал-жабдығы бөлініп шықты. Осыған орай, Топ ҰЭЖ ғимараттары класының атауын қаржылық есептілік мақсатында ҰЭЖ активтері класы болып өзгертті. Пайдалы қолдану мерзімдері жəне негізгі құралдарды тарату құны əрбір жылдық есепті кезеңнің аяғында талданады жəне қажетіне қарай түзетіледі.
Егер күтілген жағдайлар бұрынғы жорамалдардан ерекшеленетін болса, өзгерістер 8 ХҚЕС (IAS) Есеп саясаты, бухгалтерлік бағалаудағы өзгерістер жəне қателер сəйкес бухгалтерлік бағалаудағы өзгерістер ретінде ескеріледі. Бұл бухгалтерлік бағалау жиынтық кіріс туралы шоғырландырылған есепте танылатын негізгі құралдардың қалдық құны мен негізгі құралдардың тозу сомасына айтарлықтай əсер ете алады.
Негізгі құралдар нысандарын тану ол есептен шығарылғанда немесе оның пайдаланылуы немесе есептен шығарылуынан болашақ экономикалық пайда алу күтілмеген жағдайда тоқтатылады. Активтерді тану тоқтатылғанда туындайтын кез келген кірістер немесе залалдар (есептен шығарудан түскен түсімдер мен активтің баланстық құны арасындағы айырма ретінде есептелетін) активті тану тоқтатылған есепті жылда пайда немесе зиян құрамына енгізіледі.
АҚ KEGOC -да негізгі құралдарды талдау бірнеше жолмен жүзеге асырылады, ол біріктіру кезінде динамикасы мен операциялық жүйенің тиімділігі мен ұзақ мерзімді инвестицияларды бағалауға мүмкіндік береді.
Кесте-5. АҚ KEGOC ұйымында негізгі құралдарды талдаудың бағыттары
Талдаудың негізгі
бағыттары
Талдау міндеттері
Талдау түрлері
НҚ құрылымы мен
динамикасын талдау
НҚ күрделі салымдардың көлемі мен құрылымын бағалау
НҚ қаржылық жағдайына операциялық құны мен баланс құрылымын сипаты мен көлемі әсерін анықтау
Қаржылық талдау
НҚ пайдалану тиімділігін талдау
НҚ қозғалысының талдау
НҚ пайдалануының орындалуын талдау
Жабдықтарды пайдалану уақытын талдау
Жабдықтарды пайдалану интеграсын бағалау
Басқарушылық талдау
Жабдықтарды пайдалану
мен ұстау бойынша шығын мен пайданы талдау
Күрделі жөндеуге арналған шығындарды талдау
Ағымдағы жөндеуге жұмсалатын шығыстарды талдау
Жабдықтың шығыс, кірістер мен құнын талдаудың
өзара қарым-қатынасы
Басқарушылық талдау
НҚ инвестициялараның
тиімділігін талдау
Күрделі салымдардың тиімділігін бағалау
Инвестициялар үшін қарыздың тиімділігін талдау
Қаржылық талдау
Талдау бағытын таңдау мен нақты аналитикалық есебі басқару мұқтажымен анықталады, олар қаржылық және басқарушылық талдау негізін құрайды, осы талдаудың екі түрінің арасында айқын шегі жоқ.
Негізгі құралдарды талдау (НҚ) есепті мерзімінде олардың қозғалысы мен құрылымынан, олардың жағдайын бағалаудан басталады. НҚ қозғалысымен тозуы және бар болуы кәсіпорынның өндірістік әлеуеттілігінің бағасы үшін негізгі ақпарат көзі болып қызмет атқарады.
НҚ қозғалысының бағалау уақыты негізделген коэффицентте талданады.
Кесте-6. АҚ KEGOC ұйымындағы НҚ-дың қозғалыс көрсеткіштері және операциялық мәртебесі
Көрсеткіштің атауы
Есептеу тәртібі
Көрсеткіштің
экономикалық
түсіндірмесі
1. НҚ көрсеткіштері
1.1. Тозу коэффициенті
(Kи)
Тозу сомасының бастапқы
операциялық шығындары
Өнімге аударылған
операциялық
шығындарды үлесі,
Ки = 1-Кг
1.2. Жарамдылық
коэффициенті (Кг)
Таза операциялық шығындар
Бастапқы операциялық шығындар
Жарамдылық деңгейі
ОСК Г =1-Ки
2. Қозғалыс көрсеткіші
2.1. Кіріс коэффиценті
(Квв )
Қайта түскендер құныЖыл соңындағы НҚ есебі
НҚ кезеңде
түскендердің есебі
2.2. Шығу
коэффиценті(Кобн )
Жаңа НҚ құныЖыл соңындағы НҚ құны
Кәсіпорынның жаңа
операциялық
жүйелердің үлесі
2.3. Фактор
шығуНҚ(К выб )
НҚ шыққандар құныЖыл басындағы операциялық құны
Кезеңде шыққандардың
үлесі
2.4. (ҚХР)өсу қарқыны
НҚ өсімінің сомасыЖыл басындағы НҚ есебі
НҚ өсу қарқыны
2.5. Таралу
коэффициенті (Кл )
НҚ таралу құныЖыл басындағы НҚ есебі
Кезең ішінде таратылған
НҚ үлесі
Алмастыру
коэффициенті(Кзам )
НҚшықандардың құныЖаңадан келгендердің операциялық
құны
Шыққандардың
орынына
енгізілгендердің үлесі
2.6. Машиналар мен
жабдықтар (К расш )
паркін кеңейту
коэффициенті
1 - Кзам 1 - KM
НҚ қуатын есептеу және талдау барлық ресурстарды бағалау технологиясы ортақ қолдануға негізделген пайдалану тиімділігін көздейді.
Қайтарым көрсеткіштері ресурстардың 1 бір теңге дайын өнім кірістілігін сипаттайды.
Сыйымдылығы көрсеткіштері 1 теңге шығындарды және ресурстар қорларын сипаттайды.
Ағымдағы ресурстардың құны, атап айтқанда, негізгі капитал үшін амортизация құнының қолма-қол ақша қорларының астында. Сол үшін табыстың орташа көлемін есептеу қажет.
НҚ пайдалану тиімділігінің жалпы көрсеткіші қорқайтарылымы болып табылады:
ҚҚ=Өндірістің көлеміОрташа бастапқы құны
Көрсеткіштерді есептеу кезінде жекеменшік және жалға алынған НҚ назарға алынады, жалға берілген НҚ есептелмейді.
НҚ пайдалану тиімділігін сипаттайтын басқалай маңызды көрсеткіші қорсыйымдылығы болып табылады:
ФЕ=ОС орташа жылдық құныӨнімді шығарудың көлемі
Қор қайтарылымының динамикасының өзгеруі НҚ бір теңге құнының өзгерісін көрсетеді және негізгі қорына қаражатты үнемдеу немесе салыстырмалы асып кетуіндегі сомасын анықтауда қолданылады:
Э = ( ФЕ1 - ФЕо ) *VВП1
Мұндағы:
ФЕ1,ФЕо - тиісінше базистік және есепті мерзіміндегі қорсыйымдылығы;
VВП 1 - есепті кезеңінде өнімді шығару көлемі.
Кәсіпорынның технологиялық саясатын өңдеу үшін НҚ тиімді пайдаланудың көрсеткішін тереңдете факторлық талдау қажет және бірінші кезекте қорқайтарылымын талдау маңызды болып табылады.
АҚ KEGOC кәсіпорынында амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын қүрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, бұдан барып салық салудағы дәлсіздікке әкеліп соғады.
Ұйымда негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына және балансты құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап отырады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өіндік құнына апарылады; маусымдық өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасынан сүйеніп, ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негзгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі құралдар бойынша шыққан айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің аталған ұйымда мынадай әдістері бар:
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты есептеу әдісі.
2. Амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).
3. Азайып отыратын қалдық әдісі.
2.2 АҚ KEGOC материалдық емес активтерінің есебін бағалау мен амортизациясы
АҚ KEGOC материалдық емес активтері бастапқы тану кезінде бастапқы құны бойынша бағаланады. Бастапқы танудан кейін материалдық емес активтер жинақталған құнсыздану шығындары мен жинақталған амортизация шегерілген бастапқы құны бойынша ескеріледі. Өнімдерді əзірлеуге капиталға айналдырылған шығындарды қоспағанда, Топ ішінде жасалған материалдық емес активтер капиталға айналмайды жəне тиісті шығыс олар пайда болған есепті кезеңдегі пайда мен зияндарда көрсетіледі.
Топтың материалдық емес активтеріне, ең бастысы, компьютерлік бағдарламалық жасақтама мен лицензиялар кіреді. Материалдық емес активтер активтерді 3 жылдан 20 жылға дейін пайдалы қолданудың бағалау мерзімі ішінде желілік əдіспен амортизацияланады.
Кесте-7. АҚ KEGOC 2020 жылдың 31 желтоқсанындағы материалдық емес активтер сомасы (Қосымша-1)
31 желтоқсан 2020 жыл
31 желтоқсан 2019 жыл
Активтер
Айналымнан тыс активтер
698 081 737
539 978 406
Материалдық емес активтер
1 472 307
1 038 637
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын негізге алатын болсақ, 2020 жылдың 31 желтоқсанында материалдық емес активтердің мөлшері 1 472 307 теңгені құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,02 пайызға артық, яғни 433 670 теңге. Есепті жылда материалдық емес активтер ұйымның айналымнан тыс активтерінің 0,21 пайызын құраса, ал өткен жылда бұл көрсеткіш 0,19 пайызды көрсетіп тұр.
Берілген мәліметтерге сүйенсек, ұйымдағы материалдық емес активтердің жалпы соммасы активтердің, оның ішінде айналымнан тыс активтердің өте аз көлемін көрсететіні айқын болады.
Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есепке алу 2700 Материалдық емес активтер бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша - материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:
2730 Өзге де материалдық емес активтер
2710 Гудвилл.
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы Материалдық емес активтерді қабылдау - беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер түрінің дәл аты, оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтер көрсетіледі.
2700 Материалдық емес активтер бвлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу Материалдық емес активтерді есепке алудың мүліктік қарточкаларында (ү. №МЕА-2) керсетіледі.
Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объекіісане бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. 2730 "Өзге де материалдық емес активтер" тобы бөлімшесі шоттары бойынша кредиттік айналымдары №12 журнал - ордерде бейнеледі.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:
Жарғылық капиталға салымдар жолымен
Кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу
Басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен
Заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
Материалдық емес активтерді кәсіпорындар қатынасушылардың ақшалай төлеулерінің, өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетуді сатудан алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1
Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің түсінігі және бағалануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Негізгі құралдар, олардың жіктелуі және бастапқы бағасын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Материалдық емес активтер, оларды бағалау және тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
2
АҚ KEGOC ұйымының негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің есебі және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
13
2.1
АҚ KEGOC негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.2
АҚ KEGOC материалдық емес активтерінің есебін бағалау мен амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
3
Ұйымның негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
Негізгі құралдардың қозғалысына арнайы аудит ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
24
Материалдық емес активтердің жағдайы туралы ақпараттың маңыздылығын тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
38
Қосымша
39
Кіріспе
Қазақстан Республикасы нарығында заңды түрде қызмет етіп жатқан кез келген кәсіпорынның басты мақсаты бәсекеге қабілетті, төлем қабілеттілігі жоғары ұйым бола отырып экономикалық-маркетингтік саясатын дұрыс жүргізе алу қабілетімен аз шығын жұмсай отырып, көп пайда табу болып табылады.
Осы мәселеде компания жұмысының тиімділігі мен нәтижелілігін айқындай түсетін ең басты көрсеткіштердің бірі ол, аталған ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің, соның ішінде негізгі құралдар мен материалдық емес активтері екені белгілі.
Бұл курстық жұмыста зерттеу нысаны ретінде Акционерлік Қоғам Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы яғни KEGOC кәсіпорынының 2018 жылғы шоғырландырылған қаржылық есептілігі алынды.
АҚ KEGOC кәсіпорынында өндірістік үрдіске жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіретін және материалдық өндірісте, сонымен қатар өндірістік емес салаларда да еңбек құралы ретінде пайдаланылатын материалды активтер, негізгі құралдар болып саналады.
Негізгі құралдарға: ғимараттар, құрылғылар, машиналар мен жабдықтар, күш беруші құралдар, өлшеу мен реттеу аспаптары, көлік құралдары, жылжымайтын мүліктер, көпжылдық жеміс ағаштары, жер учаскелері, өнім беретін малдар және басқа да негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс циклында пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор.
Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады. Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтастырылады:
-салалар бойынша;
-мақсатына қарай;
-түрі бойынша;
-кімге қарайтындығына қарай;
-пайдалану сипатына қарай,
-салық салу мақсатына қарай.
Ал материалдық емес активтер келешекте табыс келтіретін ұзақ мерзімде пайдаланылатын және қолмен ұстауға жатпайтын экономикалық ресурстар. Бұлардың физикалық үлгісі болмайды. Халықаралық стандарттарға сәйкес, сезілмейтін активтер (саудалық марка, патенттер ж.т.б.) егер олардың өлшеу құны бар болып, мекеме сатып алған болса, активтер құрамына қосылады.
АҚ KEGOC ұйымында кейбір қаржылардың түрі де, айталық дебиторлық қарыздар мен төленген аванстар, көзге көрібейтін активтер болып саналады, бірақ олар қысқа мерзімді болғандықтан материалды емес активтердің қатарына жатқызылмайды. Материалдық емес активтер төменгі бағамен сатып алынуы мүмкін және кейіннен олардың бағасының өсуіне қарамастан, баланстағы құнын өзгертпейді. Материалды емес активтер нарықтық баға бойынша сатып алынған болса, есеп жүйесінде сол сатып алынған бағасымен көрсетіледі.
Жаңа өнімдерді өндіруге байланысты жасалған шығындарды, өнімнің өзіндік құнына, келешектегі шығындар ретінде, белгіленген уақыт ішінде бөлшектеп қосып отыру туралы шешім қабылданған. Ондай шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу есебін, оларды топтап шығаруды бастаған кезде, шығарылған өнімнің мөлшеріне қарай, сметалық шығындарды ескере отырып жүргізеді.
Ұйымның материалды емес активтері мекемелердің бірігуіне сәйкес мемлекеттік субсидия есебінен сатып алынуы, айырбасқа алынуы мүмкін. Айырбас арқылы сатып алынған өзара теңдес материалды емес активтердің бастапқы баланстық құны, активтерді алмастырумен келген бағасы бойынша есепке алынады. Тендес емес активтерге айырбасталып алынған материалды емес активтер, айырбасқа ұсынылған активтің сату бағасы бойынша есепке алынады.
Мысалы, шаруашылық серіктестігінің жарғылық капиталына салым ретінде, ақша қаражаты, бағалы қағаздар, заттар ғана емес, сонымен қатар меншіктік құқықтар, интелектуалдық қызмет нәтижесі және басқа да мүліктерді қосуға болады.
Материалды емес активтер бастапқы кезеңде жасалған келісім шарттағы бағамен немесе арнайы құрылған комиссияның қойған бағасымен кiрiске алынады. Кей жағдайда материалды емес активтер өздерінің нақты құнынан әлдеқайда жоғары бағаланады. Бұл активтердің материалдық үлгісі болмағанына қарамастан, олар келіп түскен құжаттырына сай, материалды емес активтердің амортизациясы көрсетіле отырып, есепке алынады.
Тауарлық белгі, технология, ноу-хау тәрізді материалды емес активтердің құқығы, тараптардың келісімі бойынша, нарықтық шектеулермен (франчайзинг) бір біріне берілуі мүмкін.
Материалды емес активтер басқа мекемелерге, болмаса жеке тұлғаларға сатылса, тегін берілсе және моральдық тозуына орай немесе пайда келтіруін тоқтатуына байланысты есептен шығарылады.
Материалды емес активтерді танудың бір шарты, ондай активтерді пайдаланудан ұйым келешекте экономикалық пайда табуға тиісті.
Аталған кәсіпорынның яғни АҚ KEGOC-тың есеп саясаты мен қаржылық есептілігін талдай отырып, сондай-ақ ұйымда жасалған аудиторлық тексерістің нәтижесін негізге алып негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің есебін талдауға мүмкіндік бар.
1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің түсінігі және бағалануы
1.1 Негізгі құралдар, олардың жіктелуі және бастапқы бағасын қалыптастыру
Негізгі құралдар - дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар). Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады.
Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
oo ғимараттар;
oo құрылыстар;
oo өткізгіш жабдықтар;
oo машиналар мен жабдықтар;
oo көлік құралдары;
oo аспаптар;
oo өндірістік инвентар және керек жарақтар;
oo шаруашылық инвентары;
oo биологиялық активтер;
oo библиотека қоры;
oo жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
oo басқа да негізгі құралдар.
1. Кімге қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады.
2. Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, олар амортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген:
Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуішприборлар, көлік құралдары, аспаптар, өндірістің және шарауашылық инвентарь және басқа еңбек құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне қатыспайтын, яғни тұтынуға арналған негізгі құралдар - тұрғын - үй коммуналдық шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру салаларының негізгі құралдары.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады.
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқада заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік - кеңсе жөне шаруашылық мекемелерінің заттары (орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал -- ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар;
көп жылдық өсімдіктер -- қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) -- ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өндеу, егіс даласын тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар -- кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.
Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы - негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны - тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.
Негізгі құралдардың есебі ҚЕХС №16 жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдықтар стандарына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі құралдардың бастапқы бағасын қалыптастыру
Негізгі құралдардың нақты бағасы, сатып алу үшін жұмсалған шығындармен, импорттық баж салығынан және басқа төленбеген салықтардан, активті жұмысқа пайдалануға жарайтын деңгейге жеткізу үшін тікелей жасалған шығындардан құралады. Сатып алу кезінде баға бойынша жасалған жеңілдіктер сатып алу құнынан шегеріледі.
Tiкелей шығындар төмендегі шығындардан құралады:
:: алаңды дайындауға кеткен шығындар;
:: мүлікті жеткізуге және түсіруге жұмсалған шығындар;
:: орнату шығындары;
:: кәсіби түрдегі қызметтер шығыны (архитекторлардың, инженерлердің ж.т.б. жұмыстары);
:: объекті бұзылып, демонтаждалған кездегі шығындар, резерв есебiнен алаңдарды қалпына келтіру шығындары.
Егер негізгі құралдардың ақысын төлеу белгіленген мерзімге шегеріліп, ол үшін несие алынбаған болса, онда сатып алу құны нақты жұмсалған шығындарға тең болады. Сатып алу құнынан, төленген сома артық болса, ол айырмашылық капитал құрамына кірмеген жағдайда, несиенің пайыздық үстемақысы үшін төленген шығындары болып табылады.
Негізгі құралдардың қозғалысы, олардың келіп түсуі, шығуы және ішкі орын ауыстыруы бойынша шаруашылық операцияларын жүргізумен байланысты. Әрбір шаруашылық операция алғашқы есептік құжаттаудың типтік үлгілерімен тіркеледі.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде ұйым жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан қабылдау- тапсыру актін - (Ф. №ОС-1) жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын, жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, ұйым жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді. Негізгі құралдар объектілеріне балансқа қабылдануы кезінде инвентарлық номер берілуі керек. Ол номер негізгі құралда кәсіпорында болған уақыт бойында сақталады және негізгі құралдардың құрамындағы өзгерістерді және бар болуын бейнелейтін барлық есептік құжаттарда көрсетіледі.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады, екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Автокөлік құралдарынан басқа негізгі құралдарды жою кезінде негізгі құралдарды есептен шығару актісі (Ф. №ОС-3) жасалады, ал автокөлік құралдары үшін - (Ф. №ОС-4) хаттайды.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде, әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда (Ф. №ОС-5) жүргізіледі. Мүліктік карточкалар негізгі құралдарды есептеу жөніндегі мүліктік карточкалар (Ф. №ОС-6) тізбесінде, карточка номері, объектінің мүліктік номері, аты көрсетіле отырып тіркеледі.
Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды:
2410 Негізгі құралдар,
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.
Негізгі құралдардың есебі 2410 Негізгі құралдар бөлімшесінің мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 Жер, 2412 Ғимаратгар мен құрылғылар, 2413 Машиналар мен жабдықтар, 2414 Көлік құралдары, 2415 Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары, 2416 Кеңсе жиһазы, 2417 Өндірістік мүлік және заттар.
Негізгі құралдар деп танылатын түсуші матриалдық активтер бастапқы құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және 1000 Ақшалай қаржылар бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі.
Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған негізгі құралдар 2400 Негізгі құралдар шоттардың дебеті және 5020 Төленбеген капитал шотының кредиті бойынша көрсетіледі, ал акционерлік емес кәсіпорындарда 5010 Салымдар мен жарналар шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды мемлекеттен тегін алуы кезінде 2400 Негізгі құралдар шоттары дебеттеліп, 6230 Мемлекеттік субсидиялардан табыстар шоты кредиттеледі, ал заңды және жеке тұлғалардан ақысыз алынған негізгі құралдар 2400 Негізгі құралдар шоттардың дебеті және 6200 Басқадай табыстар шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді жал жағдайында негізгі құралдардың құны сәйкес шоттардың 2411-2417 дебеті бойынша және 4150 Жал бойынша ұзақ мерзімді қарыздар шотының кредиті бойынша кіріске алынады.
1.2 Материалдық емес активтер, оларды бағалау және тану
Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілерді атайды.
Өндірістік - шаруашылық қызметтегі атқаратын функциясы және мақсатына байланысты активтер келесі топтарға бөлінеді: интелектуалдық меншік; мүліктік құқық; басқалары.
Интелектуалдық меншікке мыналар жатады:
Фирма бағасы (гудвилл);
Тауар белгілері;
Ноу-хау;
Авторлық және қатар құқықтар
Мүліктік құқықтарға келесілер жатады:
Жер учаскелері, суда, тағы басқа табиғи ресурстарды пайдалану, есептеу техникаларын бағдарламалық қамтамасыз ету құқығы және т.б.
Басқа материалдық емес активтерге келесілер жатады: ұйымдастыру шығындары, ғылыми-зерттеу нұсқаулары, тәжірибе-конструкторлық нұсқаулар.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи- заттай мағынасында ғана материалдық емес болып табылады.
Материалдық емес активтер ұйымның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былай анықталады:
- Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына өз үлестерінің есебіне төлегенде екі жақтың келісімі бойынша;
- Басқа кәсіпорындар мен адамдардан төленіп алғанда - бұл объектілерді алуға және дайын жағдайға келтіруге нақтылы жұмсалған шығындарға қарай;
- Басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан тегін пайдалануға алғанда - сараптық жолмен бағалауда қалыптасады.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімі болады, бірақ кейбір түрлері бойынша оны анықтау мүмкін емес. Пайдалану мерзімі анықталмайтын материалдық емес активтерге гудвилл жатады.
Гудвилл (фирма бағасы) - материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен , яғни түгелдей сатып алғанда немес екі кәсіпорын қосылғанда ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық актиытерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл, ал кем болса жағымсыз гудвилл деп аталады. Гудвилл амортизацияланбайды, ол жыл сайынғы құнсыздану тестілеуіне жатады.
Материалдық емес активтер оларды сатып алуға төленген қаржы көлемінде бағаланады (бастапқы баға). Материалдық емес активтің бастапқы құнына ұйым сатып алуға жұмсаған нақты шығындарын кіргізеді, сонымен қоса қайтарылмайтын салықтар мен алымдарды және активтерді тікелей пайдалануға байланысты жұмсаған кез келген шығындарын қосады. Бухгалтерлік есеп жүйесінде сатып алынған материалдық емес активтер былайша көрсетіледі:
Кесте-1. Сатып алынған материалдық емес активтердің көрсетілуі
Дт
Кт
2730
1250 жауапты тұлғалар сомасының есебіне
2730
3310,4110,3390,3540,4170,4430 ұйым мен жеке тұлғалардың есебіне
Мысалы, ұйым өндірісте өндірілген өнімнің есебін жүргізу үшін компьютерлік бағдарлама сатып алған, сомасы 711 562 теңге (оның ішінде ҚҚС-92 812 теңге). Бағдарламаны келсім шарт бойынша 3 жыл пайдалануға болады. Оны іске қосу үшін 25 156 теңге төленген (оның ішінде ҚҚС-3281 теңге). Бухгалтерлік есеп жүйесінде төмендегі жазбалар жазылуға тиісті:
Кесте-2. Сатып алынған компьютерлік бағдарламаның бағасын анықтау
Дт
Кт
компьютерлік бағдарламаларды сатып алу (қоюшы-ҚҚС төлеуші)
3310,4110,3390,3540,4170,4430
1030,1010
711 562 теңге
2730
3310,4110,3390,3540,4170,4430
618 750 теңге
1420
3310,4110,3390,3540,4170,4430
92 812 теңге
бағдарламаны іске қосу (жұмыстарды жасаған ҚҚС төлеуші)
3310,4110
1030,1010
25 156 теңге
2730
3310,4110
21 875 теңге
1420
3310,4110
3281 теңге
Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет көрсету мерзімі бір жылдан кем болмауға тиіс, болмаған жағдайда ондай активтер материалдық емес активтердің қатарына қосылмайды.
Жасалынған материалдық емес активтердің өзіндік құнына төмендегі шығындар кіреді:
oo Материалдар мен қызмет түрлерінің шығындары;
oo Активті жасау кезінде еңбек еткен еңбеккерлердің еңбек ақысы мен басқа да шығындары;
oo Активте жасау кезінде тікелей жұмсалған кез келген шығындар (алымдар, патенттер мен лицензиялардың амортизациясы);
oo Қосымша шығындар (негізгі құралдардың амортизациясын, қамсыздандыру жарналарын және жалдау құндарын тарату).
Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында кәсіпорынның меншіктік құқы бар материалдық емес активтердің нақты бар болуы; олардың баланста дұрыс және уақытында көрстеілуі материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығы, мамандық тозырауға ұшыраған активтер тексеріледі. Негізгі құжаттарда материалдық емес активтер объектілерінің толық сипаттамасы болуы керек, олардың бастапқы құны, пайдалану мерзімі, амортизациялау нормасы, объект пайдаланылатьн құрылым және басқа мәліметтер көрсетіледі. Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында объектінің нақты барын және кәсіпорынның оны пайдалану құқығын растайтын құжаттар тексеріледі. Бұл құжаттарға материалдық емес активтердің объектісі немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын және кәсіпорынның мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар жатады.
Жағдайдың шұғыл түрде өзгеруіне орай, материалды емес активтердің тез арада ескіруі мүмкін. Мысалы, өндірісте қолдану үшін ұйым электрондық база жасаған, пайдаланатын өндірістік технологияның өзгеруіне байланысты, ол программа уақыт өте келе өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтқан. Осыған байланысты материалды емес активтің пайдалы қызмет көрсету мерзімі мен амортизация есептеу тәсілі өзгертіледі. Бір ескеретін жай, пайдалы қызмет көрсету мерзімі мен амортизация есептеу тәсілін, қаржылық есепті жасау мерзіміне сай өзгертіп отыруға болады. Яғни оларды жыл көлемінде алмастыруға болмайды, себебі ол қаржылық есеп жасаудың негізгі талаптарына қайшы келеді. Бірақ, егер, материалды емес активтерді пайдаланудан ешқандай экономикалық пайда алынбайтыны белгілі болса, ондай активтерді бухгалтерлік баланстың есебінен шығарып тастауға болады.
Стандарттар бойынша материалды емес активтердің бағасын тек қана оларға қосымша шығын жұмсалған кезде көбейтуге болады. Ол кезде, материалды емес активтердің баланстық құнына қосылатын шығындарды қосу тәртібі сақталуға тиісті.
Осыған орай, шығындарды есепке алудың төмендегі ерекшеліктерін басшылыққа алу қажет. Егер, шығындар активтердің болашақта экономикалық пайда әкелетініне күдік келтірмесе және ондай шығындардың мөлшерін анықтау мүмкіндігі бар болып, оларды аталған активтерге қосуға ешқандай кедергі жоқ болса, ондай шығындар активтердің баланстық құнына қосылады. Олай болмаған жағдайда шығындар бағаға қосылмайды. Басында шығын есебінде табылмаған сомалар, уақыт өте келе материалдық емес активтер бағасының бір бөлігі ретінде танылмайды.
2 АҚ KEGOC ұйымының негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің есебі және оларды талдау
2.1 АҚ KEGOC негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және талдау
АҚ KEGOC - Қазақстан Республикасының Ұлттық электр желілерін басқару жөніндегі Компаниясы және Қазақстан Республикасындағы Біртұтас электр энергетикалық жүйенің Жүйелік операторы болып табылады.
Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы KEGOC (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company) акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының энергетика жүйелерін басқаруды құрылымдық қайта құру жөніндегі кейбір шаралар туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 28 қыркүйектегі № 1188 қаулысына сәйкес құрылды. АҚ KEGOC -ның бастапқы мемлекеттік тіркелу күні -- 1997ж. 11 шілде.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес акционерлік қоғам жеке меншік нысанына жатады. 2006 жылға дейін KEGOC АҚ 100% акциялары мемлекет меншігінде болды. 2006 жылы мемлекеттік акциялар топтамасы (100%) Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингі АҚ-ға берілді. 2008 жылы Қазына тұрақты даму қоры мен Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингі акционерлік қоғамдарының бірігуі арқылы Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингі акционерлік қоғамының құқық иленушісі болып табылатын Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры акционерлік қоғамы құрылды. Осылайша, қазіргі уақытта KEGOC АҚ-ның 100% акциялары Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры акционерлік қоғамының меншігінде.
Сурет-1. АҚ KEGOC ұйымдық құрылымы
АҚ KEGOC-да негізгі құралдар, ҰЭЖ активтерін қоспағанда, жинақталған амортизацияны жəне олар болған жағдайда құнсызданудан болған жинақталған шығындарды шегере отырып бастапқы құны бойынша ескеріледі. Мұндай құнға негізгі құралдардың бөлшектерін ауыстыру құны жəне егер оларды капиталдандыру критерийлері орындалса, ұзақ мерзімді құрылыс жобалары болған жағдайда қарыздар бойынша шығындар кіреді.
Белгілі бір уақыт аралығында негізгі құралдардың едəуір құрамдастарын ауыстыру қажет болғанда, Топ осы сияқты құрамдастарды оларға тəн болатын дербес пайдалы қызмет ету мерзімдерімен жекелеген активтер ретінде мойындайды жəне оларды лайықты түрде амортизациялайды. Сол сияқты, негізгі техникалық шолып тексеруді жүргізген кезде сонымен байланысты шығындар, егер мойындаудың барлық критерийлері орындалса, құрал-жабдықты ауыстыру ретінде негізгі құралдардың баланстық құнында мойындалады. Жөндеуге жəне техникалық қызмет көрсетуге жұмсалатын барлық басқа шығындар олар болған сəтте пайда немесе зиян құрамында мойындалады.
Кесте-3. АҚ KEGOC 2020 жылдың 31 желтоқсанындағы негізгі құралдар сомасы (Қосымша-1)
31 желтоқсан 2020 жыл
31 желтоқсан 2019 жыл
Активтер
Айналымнан тыс активтер
698 081 737
539 978 406
Негізгі құралдар
667 936 367
535 294 178
АҚ KEGOC ұйымының 2020 жылдың 31 желтоқсанындағы бухгалетрлік балансына сәйкес негізгі құралдардың сомасына қарайтын болсақ 667 936 367 теңгені құрап тұр. Ал 2019 жылдың 31 желтоқсанындағы негізгі құралдардың сомасы 535 294 178 теңге. Яғни бір есепті жыл ішінде аталған кәсіпорынның негізгі құралдар көлемі артқан. Оған дәлел ретінде 132 642 189 теңге болып табылады.
Ұйымдағы айналымнан тыс активтер сомасы 2020 жылдың 31 желтоқсанында 698 081 737 теңге, осы мәліметті ескерер болсақ,есепті жылдың соңында негізгі құралдардың мөлшері айналымнан тыс активтердің 95,6 пайызын құрайды.Сондай-ақ 2019 жылдың мәліметтеріне қарайтын болсақ негізгі құралдардың мөлшері 99 пайыз.
Аталған көрсеткіштерге қарасақ ұйымдағы айналымнан тыс активтердің бағалануында негізге құралдардың алатын үлесі максималды түрде жоғары екенін байқауға болады.
ҰЭЖ активтері қайта бағалау күнінен кейін танылған жинақталған амортизация мен құнсыздану шығындарын шегере отырып əділ құны бойынша бағаланады. Қайта бағалау қайта бағаланған активтің əділ құны оның баланстық құнынан айтарлықтай ерекшеленбейді дегендегі сенімділікті қамтамасыз ету үшін жеткілікті жиілікпен жүзеге асырылады.
Қайта бағалаудан болған құн өсімі БЖК құрамында көрсетіледі жəне бұрын жасалған қайта бағалаудың салдарынан пайда немесе зиян құрамында танылған дəл осы активті қайта бағалаудан болған зиянда қалпына келтіретін бөлікті қоспағанда, капитал құрамына кіретін активтерді қайта бағалау резервін ұлғайтуға жатады.
Қайта бағалаудан болған залал, бұрын қайта бағалау резервінің құрамында мойындалған дəл сол актив бойынша оң қайта бағалауды тікелей азайтатын бөлігін қоспағанда, жиынтық кіріс туралы шоғырландырылған есепте мойындалады. Актив істен шыққан жағдайда, бұл активке тікелей жататын қайта бағалау резервінің бір бөлігі активтерді қайта бағалау резервінен бөлінбеген пайданың құрамына аударылады.
Амортизация активтердің пайдалы қызметін бағалау мерзімінің ішінде желілік əдіспен былайша есептеледі:
Кесте-4. АҚ KEGOC активтерінің пайдалы қызметін бағалау мерзімі
Ғимараттар
60 жыл
ҰЭЖ активтері
Электрді тарату желілері
50 жыл
ғимараттар
10-30 жыл
Шағын станциялардың құрал-жабдығы
12-30 жыл
Көлік жəне басқа да негізгі құралдар
Басқа да машиналар мен құрал-жабдықтар
7-25 жыл
Көлік құралдары
11 жыл
Компьютерлер жəне деректерді өңдеу бойынша басқа да құрал-жабдық
4-10 жыл
Интерьер жəне шаруашылық мақсаттағы заттар
7 жыл
Өзге негізгі құралдар
3-15 жыл
2015 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық негізгі қорлар жіктеушісіне енгізілген өзгерістердің салдарынан ҰЭЖ ғимараттары класынан ҰЭЖ-дің машиналары мен құрал-жабдығы бөлініп шықты. Осыған орай, Топ ҰЭЖ ғимараттары класының атауын қаржылық есептілік мақсатында ҰЭЖ активтері класы болып өзгертті. Пайдалы қолдану мерзімдері жəне негізгі құралдарды тарату құны əрбір жылдық есепті кезеңнің аяғында талданады жəне қажетіне қарай түзетіледі.
Егер күтілген жағдайлар бұрынғы жорамалдардан ерекшеленетін болса, өзгерістер 8 ХҚЕС (IAS) Есеп саясаты, бухгалтерлік бағалаудағы өзгерістер жəне қателер сəйкес бухгалтерлік бағалаудағы өзгерістер ретінде ескеріледі. Бұл бухгалтерлік бағалау жиынтық кіріс туралы шоғырландырылған есепте танылатын негізгі құралдардың қалдық құны мен негізгі құралдардың тозу сомасына айтарлықтай əсер ете алады.
Негізгі құралдар нысандарын тану ол есептен шығарылғанда немесе оның пайдаланылуы немесе есептен шығарылуынан болашақ экономикалық пайда алу күтілмеген жағдайда тоқтатылады. Активтерді тану тоқтатылғанда туындайтын кез келген кірістер немесе залалдар (есептен шығарудан түскен түсімдер мен активтің баланстық құны арасындағы айырма ретінде есептелетін) активті тану тоқтатылған есепті жылда пайда немесе зиян құрамына енгізіледі.
АҚ KEGOC -да негізгі құралдарды талдау бірнеше жолмен жүзеге асырылады, ол біріктіру кезінде динамикасы мен операциялық жүйенің тиімділігі мен ұзақ мерзімді инвестицияларды бағалауға мүмкіндік береді.
Кесте-5. АҚ KEGOC ұйымында негізгі құралдарды талдаудың бағыттары
Талдаудың негізгі
бағыттары
Талдау міндеттері
Талдау түрлері
НҚ құрылымы мен
динамикасын талдау
НҚ күрделі салымдардың көлемі мен құрылымын бағалау
НҚ қаржылық жағдайына операциялық құны мен баланс құрылымын сипаты мен көлемі әсерін анықтау
Қаржылық талдау
НҚ пайдалану тиімділігін талдау
НҚ қозғалысының талдау
НҚ пайдалануының орындалуын талдау
Жабдықтарды пайдалану уақытын талдау
Жабдықтарды пайдалану интеграсын бағалау
Басқарушылық талдау
Жабдықтарды пайдалану
мен ұстау бойынша шығын мен пайданы талдау
Күрделі жөндеуге арналған шығындарды талдау
Ағымдағы жөндеуге жұмсалатын шығыстарды талдау
Жабдықтың шығыс, кірістер мен құнын талдаудың
өзара қарым-қатынасы
Басқарушылық талдау
НҚ инвестициялараның
тиімділігін талдау
Күрделі салымдардың тиімділігін бағалау
Инвестициялар үшін қарыздың тиімділігін талдау
Қаржылық талдау
Талдау бағытын таңдау мен нақты аналитикалық есебі басқару мұқтажымен анықталады, олар қаржылық және басқарушылық талдау негізін құрайды, осы талдаудың екі түрінің арасында айқын шегі жоқ.
Негізгі құралдарды талдау (НҚ) есепті мерзімінде олардың қозғалысы мен құрылымынан, олардың жағдайын бағалаудан басталады. НҚ қозғалысымен тозуы және бар болуы кәсіпорынның өндірістік әлеуеттілігінің бағасы үшін негізгі ақпарат көзі болып қызмет атқарады.
НҚ қозғалысының бағалау уақыты негізделген коэффицентте талданады.
Кесте-6. АҚ KEGOC ұйымындағы НҚ-дың қозғалыс көрсеткіштері және операциялық мәртебесі
Көрсеткіштің атауы
Есептеу тәртібі
Көрсеткіштің
экономикалық
түсіндірмесі
1. НҚ көрсеткіштері
1.1. Тозу коэффициенті
(Kи)
Тозу сомасының бастапқы
операциялық шығындары
Өнімге аударылған
операциялық
шығындарды үлесі,
Ки = 1-Кг
1.2. Жарамдылық
коэффициенті (Кг)
Таза операциялық шығындар
Бастапқы операциялық шығындар
Жарамдылық деңгейі
ОСК Г =1-Ки
2. Қозғалыс көрсеткіші
2.1. Кіріс коэффиценті
(Квв )
Қайта түскендер құныЖыл соңындағы НҚ есебі
НҚ кезеңде
түскендердің есебі
2.2. Шығу
коэффиценті(Кобн )
Жаңа НҚ құныЖыл соңындағы НҚ құны
Кәсіпорынның жаңа
операциялық
жүйелердің үлесі
2.3. Фактор
шығуНҚ(К выб )
НҚ шыққандар құныЖыл басындағы операциялық құны
Кезеңде шыққандардың
үлесі
2.4. (ҚХР)өсу қарқыны
НҚ өсімінің сомасыЖыл басындағы НҚ есебі
НҚ өсу қарқыны
2.5. Таралу
коэффициенті (Кл )
НҚ таралу құныЖыл басындағы НҚ есебі
Кезең ішінде таратылған
НҚ үлесі
Алмастыру
коэффициенті(Кзам )
НҚшықандардың құныЖаңадан келгендердің операциялық
құны
Шыққандардың
орынына
енгізілгендердің үлесі
2.6. Машиналар мен
жабдықтар (К расш )
паркін кеңейту
коэффициенті
1 - Кзам 1 - KM
НҚ қуатын есептеу және талдау барлық ресурстарды бағалау технологиясы ортақ қолдануға негізделген пайдалану тиімділігін көздейді.
Қайтарым көрсеткіштері ресурстардың 1 бір теңге дайын өнім кірістілігін сипаттайды.
Сыйымдылығы көрсеткіштері 1 теңге шығындарды және ресурстар қорларын сипаттайды.
Ағымдағы ресурстардың құны, атап айтқанда, негізгі капитал үшін амортизация құнының қолма-қол ақша қорларының астында. Сол үшін табыстың орташа көлемін есептеу қажет.
НҚ пайдалану тиімділігінің жалпы көрсеткіші қорқайтарылымы болып табылады:
ҚҚ=Өндірістің көлеміОрташа бастапқы құны
Көрсеткіштерді есептеу кезінде жекеменшік және жалға алынған НҚ назарға алынады, жалға берілген НҚ есептелмейді.
НҚ пайдалану тиімділігін сипаттайтын басқалай маңызды көрсеткіші қорсыйымдылығы болып табылады:
ФЕ=ОС орташа жылдық құныӨнімді шығарудың көлемі
Қор қайтарылымының динамикасының өзгеруі НҚ бір теңге құнының өзгерісін көрсетеді және негізгі қорына қаражатты үнемдеу немесе салыстырмалы асып кетуіндегі сомасын анықтауда қолданылады:
Э = ( ФЕ1 - ФЕо ) *VВП1
Мұндағы:
ФЕ1,ФЕо - тиісінше базистік және есепті мерзіміндегі қорсыйымдылығы;
VВП 1 - есепті кезеңінде өнімді шығару көлемі.
Кәсіпорынның технологиялық саясатын өңдеу үшін НҚ тиімді пайдаланудың көрсеткішін тереңдете факторлық талдау қажет және бірінші кезекте қорқайтарылымын талдау маңызды болып табылады.
АҚ KEGOC кәсіпорынында амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын қүрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, бұдан барып салық салудағы дәлсіздікке әкеліп соғады.
Ұйымда негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына және балансты құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап отырады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өіндік құнына апарылады; маусымдық өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасынан сүйеніп, ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негзгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі құралдар бойынша шыққан айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің аталған ұйымда мынадай әдістері бар:
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты есептеу әдісі.
2. Амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).
3. Азайып отыратын қалдық әдісі.
2.2 АҚ KEGOC материалдық емес активтерінің есебін бағалау мен амортизациясы
АҚ KEGOC материалдық емес активтері бастапқы тану кезінде бастапқы құны бойынша бағаланады. Бастапқы танудан кейін материалдық емес активтер жинақталған құнсыздану шығындары мен жинақталған амортизация шегерілген бастапқы құны бойынша ескеріледі. Өнімдерді əзірлеуге капиталға айналдырылған шығындарды қоспағанда, Топ ішінде жасалған материалдық емес активтер капиталға айналмайды жəне тиісті шығыс олар пайда болған есепті кезеңдегі пайда мен зияндарда көрсетіледі.
Топтың материалдық емес активтеріне, ең бастысы, компьютерлік бағдарламалық жасақтама мен лицензиялар кіреді. Материалдық емес активтер активтерді 3 жылдан 20 жылға дейін пайдалы қолданудың бағалау мерзімі ішінде желілік əдіспен амортизацияланады.
Кесте-7. АҚ KEGOC 2020 жылдың 31 желтоқсанындағы материалдық емес активтер сомасы (Қосымша-1)
31 желтоқсан 2020 жыл
31 желтоқсан 2019 жыл
Активтер
Айналымнан тыс активтер
698 081 737
539 978 406
Материалдық емес активтер
1 472 307
1 038 637
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын негізге алатын болсақ, 2020 жылдың 31 желтоқсанында материалдық емес активтердің мөлшері 1 472 307 теңгені құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,02 пайызға артық, яғни 433 670 теңге. Есепті жылда материалдық емес активтер ұйымның айналымнан тыс активтерінің 0,21 пайызын құраса, ал өткен жылда бұл көрсеткіш 0,19 пайызды көрсетіп тұр.
Берілген мәліметтерге сүйенсек, ұйымдағы материалдық емес активтердің жалпы соммасы активтердің, оның ішінде айналымнан тыс активтердің өте аз көлемін көрсететіні айқын болады.
Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есепке алу 2700 Материалдық емес активтер бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша - материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:
2730 Өзге де материалдық емес активтер
2710 Гудвилл.
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы Материалдық емес активтерді қабылдау - беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер түрінің дәл аты, оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтер көрсетіледі.
2700 Материалдық емес активтер бвлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу Материалдық емес активтерді есепке алудың мүліктік қарточкаларында (ү. №МЕА-2) керсетіледі.
Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объекіісане бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. 2730 "Өзге де материалдық емес активтер" тобы бөлімшесі шоттары бойынша кредиттік айналымдары №12 журнал - ордерде бейнеледі.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:
Жарғылық капиталға салымдар жолымен
Кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу
Басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен
Заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
Материалдық емес активтерді кәсіпорындар қатынасушылардың ақшалай төлеулерінің, өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетуді сатудан алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz