Шарын өзені алабының климаттық ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1
ШАРЫН ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ ПАРКІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯСЫ

1.1
Физикалық-географиялық орны мен құрылу тарихы

1.2
Шарын ұлттық табиғи паркінің геологиялық-геоморфологиялық алғы шарттары

1.3
Шарын ұлттық табиғи паркінің климаттық ерекшеліктері

1.4
Табиғи ортаның гидрологиялық және гидрогеологиялық алғышарттары

1.5
Аймақтың топырақ қабаты

2
БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІК

2.1
Жануарлар дүниесі

2.2
Өсімдік жамылғысы

3
ШАРЫН ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ ПАРКІНІҢ ЛАНДШАФТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

3.1
Биіктік ландшафттардың қалыптасу ерекшеліктері

3.2
Ландшафтар топтамасы және жіктемесі

3.3
Табиғи геохимиялық фонның ерекшеліктері және заттардың саралануы

3.4
Ландшафттардың өзгеру қарқыны

3.5
Антропогенездің негізгі факторлары және ландшафтардың антропогендік модификацияларының жіктелуі

3.6
Ландшафтардың антропогендік модификацияларының негізгі категорияларының сипаттамасы

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: Шарын ұлттық паркінің ерекше табиғатымен көзге түседі және әр қашан ғалымдардың зерттеуіне қызығушылығын туғызған. Шарын терең аңғарында бірқатар геологияылық жағдайлардың сирек үйлесімділігі арқасында фауна мен флораның ежелгі, яғни қазіргі кезде өліп біткен өкілдерінің қызық мекен орындары сақталған. Шарын тік жарларынан тастанған сүйектердің бай жиынтығы (мастодонттар, пілдер, мүйізтұмсықтар, Стенон жылқысы, қорқау қасқыр және көптеген басқалар), сонымен қатар флораның ерекше тозандық жиынтықтары табылды. Сол себебі Шарын өзен алабында 2004 жылы Шарын ұлттық табиғи паркі құрылып, осы аумақтың ерекше орындары қорғауға алынды. Қазіргі таңда бұл аймақтар турстік потенциалы бар мекен ретінде де қаралып отыр. Сол себепті маған осы аймақтың ландшафттарын талдап, қарастыру қызық болды.
Жұмыстың мақсаты: Шарын өзен алабының ландшафттарының ерекшелігін қарастыру, зерттеу. Ондағы ерекше демалу қорларын және бірегей табиғат кешендерін қорғаумен бірге, кейбір сирек кездесетін жануарлар мен өсімдік түрлерінің санын қалпына келтіру.
Еңбекте Шарын ұлттық табиғи паркінің зен жер бедеріне, геологиясына, климатына, топырақ жамылғысына және биоалуантүрлілігіне толық сипаттама беріледі. Сонымен қатар ондағы ландшафттардың қалыптасу ерекшеліктері, жіктелуі, антропогендік модификацияларының негізгі категориялары сипатталады.
Зерттеу міндеттері:
- зерттелген тақырыпқа сәйкес ұлттық табиғи парктің аумағына физикалық-географиялық жағдайына жан-жақты зерттеу жүргізу.
- Шарын ұлттық табиғи паркінің қазіргі таңдағы ландшафттық ерекшеліктерін анықтау.
- Шарын ұлттық паркінің Табиғи ортасының гидрологиялық және гидрогеологиялық алғышарттарын анықтау.
Зерттеу нысаны: Шарын ұлттық табиғи паркінің ландшафттық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні:физикалық география,гидрология, ландшафтану,геология, полеогеография, геоморфология.
Зерттеу әдісі: Шарын ұлттық табиғи паркінің тарихи географиялық, салыстырмалы географиялық, табиғи геохимиялық фонның ерекшеліктері және заттардың саралануы әдістер арқылы зерттеу.
Зерттеудің ғылыми және тәжірибелік мәні: Шарын ұлттық табиғи паркінің физикалық-географиялық жағдайын және әр жылғы ландшафтының өзгерістерін түрлі көрсеткіштер бойынша салыстыру арқылы бағалау. Антропогенездің негізгі факторлары және ландшафтардың антропогендік модификацияларының жіктелу жолдарын қарастыру.
Жұмыстың құрылымы жоспардан, кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, суреттен, кестеден, картадан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жалпы дипломдық жұмыс беттен қамтиды. Жұмыстың 12 кесте және сурет пайдалынылған.

1 Шарын Ұлттық табиғи паркінің физикалық-географиясы

1.1 Физикалық-географиялық орны мен құрылу тарихы

Оңтүстік жағы Шарын өзені арнасының Көртоғай көпірінен бастап, солтүстік жағы өзен сағасына дейін және жолақты тау бөктерінің жағасы мен өзеннің екі жағындағы Сөгеті және Жалаңаш тауаралық жайылымдары кіреді.
Парктың айнала нүктелерінің географиялық координаттары: 79º 6' 56,88" Ш.Ұ. 43º 39' 0,09" С.Е. Парк аумағы - 127 050 га, үш әкімшілік ауданның аумағында орналасқан: Ұйғыр (аудан орталығы- Шонжы селосы), Райымбек (аудан орталығы- Кеген селосы), Еңбекшіқазақ (аудан орталығы- Есік қаласы)
Жол жүйесі жақсы дамыған. Парк келесі бөліктерден тұрады: Шарын шетен орман саяжайы , Долина замков шатқалы, Үлкен Бұғыты таулары, Қызыл Қарасай Қ.Р Қорғаныс министрлігінің полигоны. Ең жақын елді мекен - Шонжы селосы 15 км қашықтықта орналасқан.
Барлық бөліктерге қатынайтын халықаралық Шонжы-Алматы тасжолы асфальтталған. Ал тасжолдан нысандарға дейінгі жолдарға құм төселген: Шетен орман саяжайына 15 км, Шарын шатқалына 30 км, Ү. Бұғыты тауларына 35 км., Қызыл Қарасай полигонына 7 км. Парк кеңсесі Шонжы селосында орналасқан.
Шарын МҰТП қазіргі заңдылықтарға сәйкес, ҚР ауыл шаруашылығы министрлігінің орман және аң шаруашылығы Комитетіне қарайтын, республикалық маңызы бар табиғат қорғау және ғылыми мекемелік мәртебесі бар. Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи парк (әрі қарай ШМҰТП) ҚР Үкіметінің 23 ақпан 2004 жылғы № 213 бұйрығымен 93 150 ге жерге Алматы облысында экологиялық, тарихи-ғылыми, эстетикалық табиғат байлығын қалпына келтіру және сақтау мақсатымен ұйымдастырылған. ҚР Үкіметінің 6 ақпан 2009 жылғы № 121 бұйрығымен парк аумағы кеңейтілді, мемлекеттік жер қоры, қорғаныс қажеттілігіне қарасты жерден 32900 ге жер қосылды, қазір жалпы аумақ 127 050 га. Парктің әкімшілік-шаруашылыққа қатынасты аумағы - Алматы облысының, Ұйғыр, Еңбекшіқазақ, Райымбек, Ұйғыр аудандарында Шонжы селосынан батысқа қарай 7 км қашықтықта, Алматы қаласынан шығысқа қарай 200 км қашықтықта орналасқан.
Шарын МҰТП құрамына республикалық маңызы бар Табиғат ескерткіші-19 наурыз 1964 жылы Қазақ ССР Министірлер кеңесінің № 447-Р қаулысымен ұйымдастырылған 5014 ге жерді алып жатқан Шарын шаған тоғайы кіреді. Ескерткіш полегеон дәуірінің соғды шағаны өсетін су жайылмалары орманын қорғау үшін ұйымдастырылған. Ол Сарытоғай Шатқалының Шарын өзеніндегі қоймасында орналасқан, қазір ШМҰТП құрамына кіреді. Шағаннан басқа бұл жерде сирек кездесетін басқа да өсімдіктер дүниесі (ауған терегі, әр түрлі жапырақты терек, іле ұшқаты, семенов үйеңкесі, жоңғар реомюриясы, іле сексеуілі т.б) сонымен қатар сирек кездесетін жануарлар дүниесі (қолаңтас, жыланшы қыран, қара дегелек , үкі, ителгі, жұртшы, орта азиялық бақа, шұбар батбат кесіртке). Орманды қорғау режимі бекітілген, ұйымдастырылмаған туристердің келуі шектелген. Тоғай ішінде ағаш кесуге, мал жаюға тыйым салынған.
Үлкен Бұғыты учаскесі - Ұйғыр ауданының шекарасында, мемлекеттің жер қорында Үлкен Бұғыты тауының солтүстік шығысын алып жатыр. Геологиялық нысандарды қорғаудың негізгі мақсаты минералдарды (молидемит, шелит, перит, халькопирит) қарақұйрық, текелердің жайылымдарын кеңейту, сексеуілді, 61 түрлі сирек кездесетін өсімдіктерді қорғау.
Кызыл Қарасай - қарақұйрықтың, сирек кездесетін құстардың (дуадақ, бүркіт, ителгі), тек Қазақстанда кездесетін бұта-ағаштектес сораң т.б сирек кездесетін өсімдіктердің 11 түрі өсетін жер. Сонымен бірге ерекше бальнеологиялық бағалы минерал суы бар гидрологиялық обьекті де бар.
Шарын шатқалы-республикалық маңызы бар, ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Үкіметтің 30 маусым 2005 жылы № 657 шешімімен жасалған экологиялық, ғылыми, т.б құндылықтары бар жер қыртыстарының тізіміне енген. Бұл жерде шатқалдың тасты жартастары, палеонтологиялық қазбалар, сол жерден табылған жануарлардың қазба қалдықтары, сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар дүниесі қорғала
Шарын өзенінің алқабында қорғалатын жерлер 70-ші жылдардың ортасында құрылды. 80-ші жылдардың ортасында Іле өзенінің екі жағын алып жататын Қытай халық Республикасының шекарасынан Қапшағай су қоймасына дейінгі үлкен аумақта (500 мың ға) Қаз ССР ғылыми академиясының зоология және ботаника институтына Қаз ССР қорық қоры обьектілер дамыту және орналастыру туралы Бас кестесіне Мемлекеттік Ұлттық Паркті енгізу жөнінде ұсыныс жасалды. Қазақстанда қорық ісін дамату бағдарламасы аясында Қазақ ССР Ғылым Академиясы жанындағы биосфера жөніндегі ғылыми кеңес жасаған 2005 жылға дейін Қазақ ССР-нің табиғи-қорық қорын дамыту және орналастырудың Бас кестесіне Сөгеті - Көртоғай - Бұғыты ботаникалық қорғалым (500 мың га) және Шарын шатқалын (6,0 мың га) ұйымдастыру жөнінде ұсыныс берілді.
1996 жылы Іле шұңқырының оң жағалауында Іле аймағы паркінің бірінші кезегі болып қарастырылған Алтын емел (459,62 ге) Ұлттық паркі құрылды. Екінші кезегінде шұңқырдың сол жағалауын алатын шарын өзенінің жазығын алып жатқан әсем бөлігі кіретін үлкен аумақты осы парк құрамына кіргізу жөнінде ұсыныс жасалды.
1993 жылы Алматы облыстық табиғи қорықтарды дамыту және орналастыруды дамыту схемасының жобасында ЭИЦ ENVIRK Алматы облыстық экология және биоресурс басқармасымен келісім шарттың жобасында Шарын шаған тоғайы мен Шарын шатқалы табиғат ескерткішінің төлқұжаты жасалды. Осы жерде бұрын ұсынылған Сөгеті- Бұғыты- Көртоғай қорғалымы кіретін аумақпен бірге осы қорғалатын жерді Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи парк құрамына енгізу қажеттігі туды, Енгізуге 222,7 га жер ұсынылды. Бұл паркті құру Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасына да енді.
1998 жылы ENVIRK экологиялық зерттеу орталығы экология және табиғи ресурстар Министрлігінің 18 мамыр 1998 жылы №60 келісімі бойынша 1998 жылға арналған жоба тендері негізінде ШМҰТП базасында құру жөніндегі ғылыми негіз жасалды. Көрсетілген жұмыстардың нәтижесінде парктің шекарасы ұсынылды: солтүстігі - Іле өзені, шығысы Шарын өзені, оңтүстігі Торайғыр макробеткейінің жотасы, батысы - Шелек өзені. Сонымен бірге жобаның авторлары парк аумағына Шарын өзенінің жазығын, Іле өзенінің жазығын Шарын өзеніне құяр жерін Қапшағай су қоймасына дейін, Шелек өзені жазықтығын Алғабас Поселкасынан Майлыбай поселкасына дейін, Үлкенқұм мен Қарабас құм алқабын, Торайғыр тау пиотасының төменгі етегі, Сөгеті - Бұғыты, Серіктас, т.б жазықтары мен тауаралық алқаптарын енгізуді ұсынды.
2001 жылы ҚР Үкіметінің 23 ақпан 2004 жылы № 213 Шарын МҰТП ұйымдастыру тұралы қаулысы негізінде экопроект ТОО Шарын МҰТП жобасы жасалып, оған 93 150 га жер бөлінді. ҚР Үкіметінің қаулысында көрсетілген шекаралар ескеріліп 2004 жылы ТЭО-ға түзетулер енгізілді. Осы құжатта Шарын МҰТП құрамына бұрын жоспарланған Сөгеті алқабын (Қарақұйрықтар қалпына келе бастаған), Торайғыр тауларын, Үлкен Бұғыты мен Бала - Бұғыты (Бүркіт - ителгі мен флора эндонизмінің орны) сонымен бірге құмды және құмайт жерлерді (Іле өзені бойымен Қапшағай су қоймасына дейінгі әсем жерлер) енгізу қарастырылды.
Бүгінгі күні Шарын өзенінің алабында Қазақ гидрометерологиялық қызметі жөніндегі басқарманың 5 су бекеті жұмыс істейді: үшеуі - Шарын өзенінде; екеуі - Қарқара және Темірлік тармақтарында.
Бұл аймақта сутеңдестік зерттеулерді жүргізгендер: И.С. Соседов , З.Т. Беркалиев , А.А. Тұрсынов, Л.Ф. Домрачев , Р.Х. Хайдаров , Е.В. Коченов . Жер асты ағынын зерттегендер: У.М. Асмедсафин, В.Ф. Шлыгин , М.Х. Джабасов, У.М. Ахмедсафин. Жұмыста ҚазКСР География ҒА және Мемкоммгидромет ҚазҒЗИ Институттары жүргізген зерттеу нәтижелері ескерілді .
Аумақтың геологиялық және палеографиялық ерекшеліктерін А.А. Абдуллин, И.Н. Радченко, В.Г. Новиков және басқалар зерттеді. Алаптың геоморфологиялық ерекшеліктері А.В. Попов, М.Ж. Жандаев, Б.Л. Феодорович, М.С. Калецкий, Г.А. Авсюк, С.Н. Матвеевтердің еңбектерінде баяндалды.
Биік таулы ландшафтарда қазіргі мұз басу үрдістері Е.Н. Вилесовтың еңбегінде баяндалған [1].
Кешенді физикалық-географиялық зерттеулер Н.А.Гвоздецкий , В.М. Чупахин , Г.В. Гельдыева, Л.К. Веселова , А.В. Чигаркин, А.В. Попов , Н. Молдағұлов , Г.Г. Яковлева, З.М. Абишева, Б.М. Мұқашев, Г.М. Джаналиева , Н.П. Огарь, Б.В. Гельдыев, Н.Н. Керимбайлардың еңбектерінде суреттелген. 1 - суретте Шарын шатқалының сыртқы бейнесі көрсетілген.

1 - сурет. Шарын шатқалының сыртқы бейнесі

1.2 Шарын ұлттық табиғи паркінің геологиялық-геоморфологиялық алғы шарттары

Шарын ұлттық табиғи паркінң геологиялық құрылысына әр түрлі жыныстар кешені қатысады. Аумақтың жазық бөлігі борпылдақ, ең алдымен флювиогяциалдық және пролювий шөгінділерінен тұратын кайназой түзінділерінің ерекше дамуымен сипатталады. Алаптың жоғарғы бөлігінің таулы жиегі, негізінде әр жастағы эффузия және интрузиямен, қатты орналасқан жыныстармен, кембрий және төменгі тас көмірмен біріккен.Каледон, герцин және альпілік орогенез кезеңінде платформалық негізде қалыптасқан алап аумағының негізгі құрылымдық бірліктері күрделі дөңестер сипатындағы таулы жоталар және тауаралық ойпаттар - синклинорийлер болып табылады [2].
Торайғыр және Бөгет тау сілемдері Торайғыр, Үлкен және Бала Бұғыты тауларымен бөлінген күрделі дөңестерден тұрады. Бұл сілемдер ескі ағынсу аңғарымен бөлінген. Бұл таулардың шығыс жағында ордовиктің құм-қатпарлы және төменгі карбонның эффузиялық-шөгінді қабаттары көп тараған. Оңтүстік тау бөктерінде неоген шөгінділер тараған.
Күрделі дөңесті қиындатқан жарылған жерлердің айтарлықтай өсуі солтүстік пен оңтүстіктен әр жастағы шөгінділердің тектоникалық қосылуы барлық жерде байқалады. Күрделі дөңестің солтүстік шетінде оның өзегінің гранитоидтарымен Іле шұңқырының неоген-ежелгі төрттік және қазіргі төрттік шөгінділері қосылады. Оңтүстік қанатының шетінде гранитоидтармен төменгі палезойдың ежелгі кристалл тақталары мен төрттік шөгінділер қосылады. Торайғыр жотасы Іле Алатауының ірі күрделі дөңесінен аласа таулы сілем Алабайтпен бөлінеді. Торайғырды құрайтын ордовик және төменгі-тас көмір шөгінділер мен герцин және каледон диориттері, гранитоидтары шағын жарылған жерлермен бөлінген жеке блок телімдері берілген.
Ең ірі жарылған жерлер жота бөктерінде созылып жатыр және Шарын өзені аңғары қиылысқан жерде айрықша айқын байқалады.
Жалаңаш және Тоғызбұлақ бөктеріндегі жазығыоңтүстігінен Күнгей Алатау, солтүстігінен Торайғыр күрделі дөңесімен шектелген синклинальмен берілген. Ойпаттыңсыртқы беті қуаты 120-150м. көлденең жатқан неоген-ежелгі төрттік шөгінділермен қосылған. Ойпаттың конфигурациясы алшақ кеткен тармақтар мен оған сыналанып кірген палезой жыныстары сілемдерінің салдарынан айтарлықтай күрделі. Синклиналь өсі шығыс-солтүстік-шығыс бағытта, ал барынша жапырылуы ойпаттың ұзына бойғы өсімен сәйкес келеді. Бұл Шарын және Темірлік өзендерінің шатқал тәрізді тілмелерінде айқын байқалады. Ойпаттың орталық бөлігінде төменгі тас көмір шөгінділер толығымен борпылдақ неоген-ежелгі төрттік шөгінділердің астында қалған, ал оңтүстік және солтүстік бүйірінде олар қайта сыртқы бетке шығады.
Жалаңаш аңғарының солтүстік бөлігіне жақын ендік жайылулар, алғашқы жүздеген метрлерді құрайтын блокты орын ауыстырулар тән. Ең ірі жарылған жерлердің бірі Шарын өзенін қиып өтеді және ауытқу ені 120 м. неоген-ежелгі төрттік шөгінділермен қосылады Торайғыр жотасының оңтүстік баурайы. Басқа жағдайлар қатарында жарылған жерлердің қосылуы алғашқы ондаған метрлерді құрайды, ал неоген-ежелгі төрттік шөгінділер айтарлықтай бірқалыпты иілген жерлер қатарын құрайды.
Көкпек, Күнгей Алатау күрделі дөңестері Жалаңаш синклиналін ассиметриялық құрылысы мен батыстан шығысқа бату үрдісі бар Кеген-Шалқұдысу мегасинклиналиінен бөліп тұрады.
Оның өстік бөлігі каледон және герцин гранитоидтарымен біріккен. Антиклинальдың шығысаймағындағытөменгі және орта карбонның эффузиялық-шөгінді қабаты, сондай-ақ неоген қабаты жетілген. Антиклиналидің ассиметриялығы құрылымның солтүстік қанатында протерезойдың қатпарлы кешендерінің, орта және жоғарғы ордовиктің, сондай-ақ оңтүстік қанатында қатты дислокацияланған прекембрийдің өсуінен байқалады. Күрделі дөңестің солтүстік және оңтүстік қанатында жота бөктерінде тік еңкіш ығысқан сипаттағы ірі жарылған жерлер байқалады. Тұтас алғанда, күрделі дөңес құрылымдар қанаты жарылған жерлермен қосылған, палеозой жыныстары мен герцин гранитоидтарынан түзілген грабендер жүйесі мен аласа көтерілімдерден тұрады. Жотаның мезозой-кайнозой құрылымынан күрделі дөңестің қалыптасу үрдісінде қиғаш келген ежелгі жазық беттің өзгеруі байқалады.
Батыс Кетпен күрделі дөңестері Іле синклинориі мен Жалаңаш-Тоғызбұлақ құрылымын Кеген-Шалқұдысу мегасинклиналиінен бөліп тұрады.Кетпен жотасы қанаттары жарылған жерлермен күрделіленген, палеозой негізінің ірі антиклин көтерілімі болып саналады. Жотаның батыс бөлігі бойлық су аңғармен бөлінген жергілікті ұсақ жоталар Темірлік, Құлықтау сияқты бірнеше асимметриялық антиклинальдерге бөлінген. Күрделі дөңестерді күрделілендірген жарылған жерлер көбінесе жота бөктеріне тік еңкіш ығысқан. Күрделі дөңестердің оңтүстік шетіне ығысқан телімдер Кеген-Шалқұдысу синклиналиінің неоген-ежелгі төрттік шөгіндісінде жайылған жотаның аналық палезой жыныстарының бастырмасымен алмасады. Күрделі дөңестің батыс бөлігі негізінде шағын қатпарлармен жаншылған жанартаутекті төменгі тас көмір жыныстармен қосылған. Кетпен жотасының оңтүстік шетінде қызыл түсті құмдақтар, конгломераттар, эффузивтермен қатар әктас кең тараған.
Төменгі палезой шөгінділері қатты дислокацияланған метаморфтық және жанартаутекті жыныстар болып табылады және Темірлік өзенінің сағасында ғана кездеседі.
Қарқара синклинориі батыста Күнгей Алатау жоталарының шығыс беткейімен, оңтүстігінде Теріскей Алатау жотасымен шектеледі. Ойпат юра, неоген және төрттік түзінділерінен орындалған және ассиметриялық құрылысқа ие.
Күнгей Алатау жотасының күрделі дөңестерінің шығыс жалғасы болып табылатын, Шөладыр және Қаратау таулары көтерілімінің бойлық өсіндегі Кеген-Шалқұдысу мегасинклиналиінің құрылысы күрделі емес. Ойпаттың оңтүстік жиегінің көтерілімі герцин гранитоидтары, ыдырамаған девон және төменгі карбонның эффузивтерінен Қаратау-Кетпен кен қабаттары жиылған, шеті олигоцен-миоценді және неоген-ежелгі төрттік түзінділермен жиектелген антиклиналь болып саналады. Кеген-Шалқұдысу ойпаты шегінде жыртылыс бұзылыстары күрделі дөңестермен тұтасқан аймақтарында кездеседі. Осындай ірі жарылған жерлердің бірі ойпаттың солтүстік беткейімен тұтасқан. Ол Кетпен асуыныңшығыс меридианынан бастап батыста Темірлік тауына дейін Кетпен жотасының бөктерінде байқалады. Бұл жарылған жер ойпатты толтырғыш төрттік шөгінділерді Кетпенжотасының эффузивті-шөгінді қабатынан бөледі. Жарылған жер бедерінде Кетпен жотасы Кеген-Шалқұдысу шұңқырына қарай бөлінген тік кертпеш түрінде көрінген. Батыста жарылған жер жылжып, шығыста Шалқұдысу өзенінің жоғарғы жағына ығысқан. Екінші жарылған жер Теріскей Алатау жотасының солтүстік бөктерінде созылып жатыр.
Жоғарыда айтылғанға байланысты Шарын өзені алабының аумағында мынадай тектоникалық аудандар айқындалды: Торайғыр-Бұғыты күрделі дөңесі; Жалаңаш-Тоғызбұлақ синклиналі; Көкпек-Күнгей Алатау күрделі дөңесі; Кеген-Шалқұдысу мегасинклинариі.
Шарын өзені алабының аумағы жоғары сейсмикалығымен сипатталады. РҒА Жер физикасы институтының сейсмологиялық экспедиция мәліметтері негізінде күші 7-9 балл жер сілкінісі болуы мүмкін деген болжаммен бірінші, екінші және үшінші категориялы алқаптарға бөлінеді. Олардың эпицентрінің көп бөлігі тау жоталарын бойлай жатқан аймақтарға ұштастырылған және терең негізді тектоникалық жарылған жер телімдерімен бірігеді.
Шарын өзені алабының геоморфологиялық бедері биік таулы, орташатаулы, аласа таулық, сондай-ақ тау іші ойпаттарынан тұрады. Алапты көмкеріп тұрған тау сілемдерінің баурайы тік болып келген және терең өзен аңғарларымен қатты жырымдалған. Кетпен жотасы мен Қаратау тауының суайрық шегі абсолют белгі бойынша 2500-3000 м. өтеді, жеке шыңдар 3600-3700м. биіктікке дейін жетеді. Орталық Тянь-Шаньның солтүстік сілемі және Күнгей Алатауы бойынша суайрық шегі абсолют белгі бойынша 3400-3600м. өтеді. Қарқара өзенінің сағасына қарай аймақ біртіндеп төмендей түседі және абсолют белгілер алаптың орташа бөлігінде 2400м. аспайды. Осы жотаның биік таулы бөлігіне тау жыныстары бетінің жиі ашылуы тән.
Тянь-Шаньның солтүстік баурайындағы барлық тау жоталарының басты ерекшелігі ендік тау жоталары мен ірі тау аралық ойпаттардың кезектесіп келуі. Шарын өзені алабының аумағында ең ірі ойпат солтүстікте Кетпен жотасымен, оңтүстікте Айғыржал, Жабыртау, Басұлытау, Тізген және басқа таулармен шектелген Кеген ойпаты болып табылады. Бұл таулар мен Кетпен жотасының едәуір бөлігінің ендік созылымы бар және баурайы үйлесімсіз, құрылысы доға тәрізді.
Кетпен жотасының ұзына бойы суайрық шегін тік баурайлыбиік қырат алып жатыр.Кетпен жотасының солтүстік сілемі сайлармен, терең ескі ағынсу аңғарымен бөлінген, ал алап аумағында орналасқан оңтүстік баурайы жартасты, тік, тау бөктерінсіз, ірі тауаралық Кеген ойпатына қарай тік көтеріледі. Кетпен жотасы теңіз деңгейінен 2000 метрден 3500 метрге дейінгі абсолют биіктікті құрайды. Шыңдар қар шегіне жетпейді, мұздақтар жоқ.
Кетпен жотасының оңтүстік баурайының басым бөлігі суайрықтар бойынша орташатаулы тізбекті болып табылады. Ортатаулық баурайды бойлай 2000 метрден 2500-2700 метрге дейін абсолют белгімен кең алқапқа созылып жатыр және граниттер, порфириттер, әктастармен қосылған.
Жотаның суайрық беті біркелкілігімен сипатталады, шыңдары жалаңаштанған, биіктігі 2500-3500м. шегінде өзгеріп тұрады. Ең биік нүктесі Хан тәңірі 3638м.. Шығыста Кетпен жотасының биік шыңы оңтүстікке қарай көлбеу түсіп, Үш Хасан үстіртімен қосылып кетеді; шыңның оңтүстік жақ шеті 2600-2700м. дейін төмендейді. Үш Хасанның тегістелген беті эрозиялық ыдыраумен сипатталады. Эрозия іздері ескі ағынсудан қалыптасқан терең шатқалдар мен сайлардан көрініп тұр. Кетпен жотасының солтүстік баурайын кесіп өтетін алқаптар таудан тау етегінен шығып, тереңдігі 100-200м. жететін сайлармен кесіп өтеді. Сай баурайлары байырғы жыныстарда да, үйінділерде де тікболып келген. Жота баурайының оңтүстігінде Шалқұдысу өзенінің аңғарымен қосылады. Ойпат шегінде бұл өзен тілме емес тармақтар желісін құрайды. Батыста Темірлік өзенінің жоғарғы жағында Кетпен жотасы екі тармаққа бөлінеді: оңтүстік - Темірлік тауы және солтүстік - Құлұқтау тауы, орташа биіктігі 2500 метрден 2800 метрге дейін өзгеріп отырады. Бұл таулардың биіктігі тегіс, күмбез тәрізді пішінде, ал баурайы кесек материалмен толған толып жатқан терең тік баурайлы сайлармен терең эрозиялық бөлінген. 2 - суретте әр түрлі пішінді шөгінділер көрсетілген.
Бұл жоталардың оңтүстігіне қарай ірі тауаралық Кеген ойпаты орналасқан, абсолют белгісі 1800-ден 2200-ге өзгеріп отырады. Ойпат тегіс, кей жерлері батпақтанған.
Кеген ойпатының Елшін Бұйрық тауының солтүстік баурайы, орталық бөлігі жайпақталып, Шалқұдысу өзенінің аңғарына қарай түседі, жыра, сай, терең емес шатқалмен қиылысқан Шалқұдысу аңғарының атымен аталады.Кеген ойпатының абсолюттік биіктігі теңіз деңгейінен 1800-2000м. құрайды. Шығысқа қарай біртіндеп биіктеп, Кеген ойпатына қарай тарыла түседі. Шеткі солтүстік-шығыста абсолют белгілер теңіз деңгейінен 2200м. жетеді.
Кеген ойпатының оңтүстік аймағында Айғыржол, Елшін Бұйрық, Басұлытау, Тізген, Қаратау, Сарытау, Сүмбетау, Лайлытау, Жабыртау және басқалар жатыр. Айғыржол мен Жабыртаудың ортатаулығы бедері жатық, теңіз деңгейінен 1800-ден 2600-ге дейін биіктікті құрайды. Теңіз деңгейінен 2200-ден 3700-ге дейін биіктікті құрайтын Елшін Бұйрық, Басұлытау, Лайлытау, Сарытау және Сүмбетау таулары биік тауларға жатады. Олардың оңтүстік және солтүстік баурайлары тік, байырғы жыныстар жиі шығады. Тік беткейлі аласа таулы алқап шектеулі ауданды алып жатыр, негізінде, аймақтың орталық бөлігіндегі тауларда, абсолют биіктігі 1800-2000 м. құрайтын Қызық үй, Айдырған сияқты аралдық сілемдер баурайында ұшырсады. [3].

2-сурет Шарын ұлттық табиғи паркінің әр түрлі пішіндес шатқалдары

Тауаралық ойпат батыста Шелек өзені аңғарының меридианды бөлігімен, оңтүстікте Күнгей Алатау бөктерімен, солтүстікте Торайғыр жотасымен жәнешығысында түпкі беті Құлұқтау тауының көлбеу баурайындағы жазыққа көшетін, Шарын өзені аңғарымен жалғасатын Торайғыр жотасымен шектелген Жалаңаш аңғарынан тұрады. Ұзындығы 60 және ені 20 шақырым болғанда, оның абсолют белгілері 1300-1800м. құрайды. Сыртқы кескіні бойынша бұл тегіс немесе солтүстік-шығыс пен Шарын өзені аңғарына қарай көлбеу келген адырлы жазық. Тау беткейі жазығында сайлардың көп бөлігі қақ айырылған. Кескіндемесі бойынша жазық сына тәрізді және Іле ойпатының шығысына қарай желпуіш тәрізденіп кетеді. Батыста Шарын-Шелек өзенаралығы шегінде аңғар таудан орталыққа қарай сәл иілген және ыдырау байқалмайды. Солтүстікке қарай Торайғыр жотасы және Іле Алатауының шығыс жақ шеті болып табылатын Үлкен, Бала Боғұты таулары орналасқан. Бұл таулар теңіз деңгейінен 1200-2000м. белгісі бар және Сюгатин аңғарымен бөлінген. Сюгатин аңғарының беті жазық, шығару конусының бірыңғай етегініңқабаттасуымен бұзылған қоршаған таулар табанынан сәл еңіс орналасқан.
Шарын өзені алабының орта бөлігі адырлы жазық, алаптың бұл бөлігінің абсолют белгісі 1200-1700м. аспайды.
Суайрық бетіСөгет шыңы 1801м. жететін аласа таулардан өтеді. Саға жақ бөлігінде аумақ бедері құмдақ тізбектер мен батпақтанған телімдер болып келген.
Шарын өзені алабының сағасында, оның атыраулы бөлігінде Іле ойпатының өсіне қарай еңкейген пролювилік жазықтар қалыптасқан. Шарын өзені тіп-тік тау бөктерінен терең шатқалда (150м. дейін) ағып жатыр. Солтүстікке жылжыған аңғар кеңейе түседі, бірақ биік жаға айқын көрінеді. Аңғарда қуатты аллювиалды шөгінділерден жиылған төрт терраса айқын көрінеді. Аймақтың солтүстік бөлігі - Шарын өзенінің сағасы, шамалы белесті және шағын адырлы жер. Бірқатар аумақтардытасқын деңгейі жоғары болғанда су басады. Аллювиалды жазық шегінде дөңінің биіктігі 2-3 метр, дөңді құмдармен Қарабасқұм сілемі жайылып жатыр. Дөңдер арасында жалаңаштанған, өсімдіктен айырылған тақыр түзінділер кездеседі.
Шарын өзенінің төменгі ағынының батыс бөлігінде абсолют биіктігі 900-1300м. жететін Үлкен Боғұты аласа тауы бар. Үлкен Боғұтының морфологиялық ерекшеліктерінің бірі баурайларының ассиметриясы болып табылады; оңтүстігі - тік және биік; солтүстігі - еңістеу және аласа. Аласа тау қатты тілімделгендігімен, байырғы жыныс түсімінің болуымен ерекшеленеді. Тау бөктерлерін қиыршық тас кесегі жауып жатыр. Аласа таудың төменгі бөлігі біртіндеп солтүстікке қарай еңкіш тау етегіне көшеді. Ол төбелі-жонды бедер. Жазық, біркелкі тегіс, солтүстікке қарай еңкіш телімдер кебір жыра-саймен қақ бөлінген. Оңтүстікке қарай сайлар тереңдей түседі, ал солтүстікте тым таяз. Абсолют белгілер 1300м. жетеді. Солтүстікке қарай тегістік төбелі-жондыдан шамалы белесті, кебір терең емес жыра-саймен жырымдалған жайпақ-еңкіш бедерге ауысады, абсолют белгісі 650-800м. Алаптың бұл бөлігінің жазық аумақтары қиыршық тас пен ұсақталған тас қоспалы балшықты шөгінді төселген. Жазық бедері уақытша сансыз ағынсу арналарымен, сайлармен және оймауыттармен қатты тілімделген шамалы белесті.
Шарын өзені алабы бедерінің сипаты эрозия, жалаңаштану және шоғырлану сипаты мен дәрежесін алдын ала анықтайтын альпілік тектоникалық үрдістермен тығыз байланысты. Алаптың жалпы ауданының 80% таулы бедер болса (1600м. Жоғары), ал қалған бөлігі - бөктер таулар мен жазық аймақ. Сондықтан Шарын өзені алабының аумағын төмендегі 1-кестедегі биік аймақтарға бөлуге болады.
Жер бедерін қалыптастыруда басты физикалық-географиялық үрдістердің жетекші маңызын ескере отырып, Шарын өзені алабында мынадай геоморфологиялық аудандар бөлінеді: Теріскей Алатаудың биік таулы гляциальдық тектоникалық; Күнгей Алатаудың биік таулы эрозиялық тектоникалық; Шалқұдысу-Кеген тау іші эрозиялық аккумуляциялық; Құлұқтау-Темірлік орта таулық эрозиялық-денудациялық;

1-кесте
Шарын өзені алабының биік аймақтары

Биік аймақтар, м
Биік аймақтар ауданы, шақырым 2
Жалпы ауданның %
1000 м. дейін
724
8,7
1000-1600
979
11,8
1600-2500
4211
50,4
2500 жоғары
2435
29,1

Кетпеннің орта таулық денудациялық-тектоникалық; Торайғырдың аласа таулы эрозиялық-денудациялық; Жалаңаш тау бөктерінің аккумуляциялық; Ақсай-Сюгатин тау бөктерінің аккумуляциялық; Төменгі Шарынның аккумуляциялық.
1. Теріскей Алатау биік таулы гляциальдық тектоникалық ауданда Қарқара өзені алабындағы Теріскей Алатаудың солтүстік баурайында ауданы 1,4 шаршы шақырым болатын болмашы мұздақ телімдер бар. Ауданның жер бедері мореналық-жонды және сыртқы беті кесек материал қосылған айрықша балшықпен біріккен [4].
2. Күнгей Алатау биік таулы эрозиялық-тектоникалық аудан Шет және Орта Мерке өзендері алабында биік гипсометриялық деңгейдегі аумақты қамтиды. Ауытқу шегі 1000 м. асатын тілімделген биік таулы бедер бүкіл ауданға тән. Аумақ аңғарлар мен сайлардың қалың желісін құрайтын, едәуір эрозиялық үрдіске әкелген қарқынды өрлеп келе жатқан қозғалыс жағдайында қалыптасқан шөкімделген көтерілімнен тұрады. Тұқым Бұлақ тауларында бөктерлердің тілімделу тереңдігі 400-800 м. жетеді.
3. Шалқұдысу-Кеген тау іші эрозиялық-аккумуляциялық ауданында көлбеу шұңқыр және көне шөгінді мен көл жазықтары бар. Аллювийлік жазықтар кеген, Қарқара, Шалқұдысу, Сарыжаз өзендері шегінде кеңінен тараған. Құм, қой тас, малтатас, қиыршық тас, жұмыртас қабатты құмдақтар мен саздақтардан тұратын жазықтар үлкен аласа оймауытпен қосылған. Көл жазықтары Кеген өзені алабының орталық бөлігінде тараған және құм мен малтатас қабатты саздақтармен қосылған. Бұл жазықтарға айтарлықтай кең және көлдердің шегінуі нәтижесінде кайнозойда түзілген, айқын кертпеш жасаушы аккумуляциялық және эррозиялық террасалар тән.
4. Құлұқтау-Темірлік орта таулық эрозиялық-денудациялық аудан қалдық мезозой пенеплен мен ұсақшоқылық бедер түрлерін біріктіреді. Көне денудациялық бет қалдықтары Құлұқтау және Темірлік жоталары ауданындағы абсолют белгілері 1100-ден 2800-ге дейін жетеді. Пенепленнің айқын телімдері тән.
5. Кетпен орта таулық денудациялық-тектоникалық аудан көпшілігінің құрылысы ассиметриялы болып келген кең жота бағыттарынан тұрады. Аумақ беті тегіс болып келеді. Қаратау, Сарытау орта таулық сілемдерінің шығысында жайдақ шың тармақтарының ені 9 шақырымға жетеді. Тармақтардың өлшемі 3400-3500м. абсолют биіктікте 4-5 шақырымды құрайды. Аудан бедеріндегі суайрық беттерін мұз басқан. Қаратау жотасындағытегістеу бет жон деп аталады және тау ауданының 50% құрайды. Шыңдары тегістеу бетпен кесілген адырлар ауданға тән [5].
6. Торайғыр аласа таулы эрозиялық-денудациялық аудан жалаңаштанған денудациялық бетті кең бағытты жоталардан тұрады. Ұсақ шоқылық бедер Торайғыр жотасының шығыс атырабына тән.
7. Жалаңаш бөктерінің аккумуляциялық ауданы аңғарлы, жалды-жонды бедерлі және бедлендті болып келген.
Бедердің жыралы түрі төрттік және неогенді жастағы салыстырмалы жырмаланған шөгінділер, борпылдақ телімдерге тән. Осыған ұқсас бедер түрі Кеген өзенінің оң жақ жағалауы мен Қарқара және Талды өзендерінің суайрағында өрістеген. Жыралар мен ұсақ сайлар сыртқы беттің еңкіш бағытыменқұралған.
Жалды-жонды бедер түрі қой тасты-жұмыртасты үйінділермен құралғанбөктерлі-еңкіш жазықтарға ыңғайластырылған. Бұл жерге кең суайрықпен бөлінген құрғақ аңғарлар мен көне ағынсу жыралары тән. Шығару конусының аумағы бөктерді бойлай орналасқан және тау жоталарының бөктерін бойлай едәуір ауданды қамтып жатыр. Олар сынған материалдан құралған және уақытша тасқындар салдарынан ойылған аңғарлар бөктер етегінің толқынды бетін құрайды. Сонымен қатар ауданға алап аумағындағы терең шатқалдар мен сайлар сипатындағы өзен аңғарлары, сондай-ақ жайылма және жайылма емес террасалар жатады.
Бедленд Шарын және Темірлік өзендерінің арасында Жалаңаш жазығының солтүстік-шығысында орналасқан және баурайындағы су шайып кеткен қарық, үлкен және шағын жыраладың өте қалың тармақтары бар қатты ыдыраған, жүріп өтуі қиын жер бедерімен сипатталады. Бедленд неоген-төрттік қой тасты-малта тасты бірқатар қабатқа және борпылдақ жеңіл қиратушы түзінділер болып табылатыншаң-топырақты саздақ көкжиегімен малта-шақпақтастық шөгіндіге ұштастырылған. Жыра тереңдігі 100-150 м., 15-тен 45-ке дейінгі тіктік пен жазық түп ені кезінде 250-300м. дейін жетеді. Кейбір жағдайларда жыра баурайлары тік болып келеді.
8. Ақсай-Сюгатин тауларының бөктері эрозиялық-аккумуляциялық сөрелі аудан, неоген-төрттік жастағы сарғыш топырақпен жабылған қой тасты-малта тасты қабат борпылдақ шөгіндіде қалыптасқан. Бұл аудан сөре деп аталатын аласа сатылы тау бөктерінен тұрады. Сөрелер ойық тереңдігі 100-300м. сансыз жыралар мен өзен аңғарларынан қатты ыдыраған.
9. Төменгі Шарын аккумуляциялық ауданы Шарын өзені алабының сағасын алып жатыр. Жер бедері көне-аллювий көл түзінділеріне салынған алап үйінділерінің аккумуляция аймағында қалыптасқан. Шарын өзені сағасының қазіргі өзен тармақтары Кеген шұңқырының жоғарғы жағынан түскен көне ағынсу аумағын алып жатыр. Сағаның соңғы қалыптасу кезеңдері Шарын алабының орта және жоғарғы бөлігінің ұсақ көл алаптарымен ашылған орта төрттік уақытына жатады. Көлденең консеквент өзен сағасында эрозия қарқындығы алаптың жоғарғы және орта бөлігінің тау іші ойпатқа қатысты эрозия базисінің төменгі қалпымен түсіндіріледі.
Тұтас алғанда, алап аумағы сыртқы беттің мол алуан түрлі пішінімен сипатталады және жер бедерінің бөлшектенгендігімен ерекшеленеді. Жоғарыда айтылған таулардың түрлі биіктігі, тау іші ойпаттары, аккумуляциялық жазықтардан аймақтың табиғи кешендерінің теңбілдігі мен кешенділігін көруге болады [6].

1.3 Шарын өзені алабының климаттық ерекшеліктері

Шарын өзені алабының климаты айқын көрінген континентальдығымен сипатталады. Бұл Тянь-Шань тауларының материк ішінің салыстырмалы аласа енділігінде, негізгі ылғал көзі - Атлантика мұхитынан айтарлықтай қашықтықта орналасуына байланысты. Жоталар биіктігі, жер бедерінің күрделілігі мен бөлшектенгендігі температура мен ылғалдылық дәрежесіндегі айтарлықтай қарама-қарсылыққа байланысты. Жақын орналасқан шөлді аумақтардың ықпалы тау бөктері мен аласа таулы ландшафт климатында көп дәрежеде байқалады. Орта таулы, әсіресе биік таулы ландшафт температураның төмендеуі мен буланғыштықтың азаюы және жауын-шашынның көбеюі салдарынан ылғалданған. Шарын өзенінің алабы Іле өзені алабының басқа аймақтарына қарағанда қуаң болып келеді. Күнгей Алатау мен Теріскей Алатаудың ендік шығыс жақ сілемдеріндегі экспозициялық өзгешеліктің білінуі жоталардың тосқауыл болып тұруынан, солтүстік тау баурайына күн сәулесі аз түседі, бірақ жақсы ылғалданады.
Жылдың суық кезеңінде алаптың барикалық және циркуляциялық жағдайлары барынша барикалық Сібір сілемі әсерінен, ал жазғы кезеңде Ортаазиялық термиялық депрессиясының ықпалынан анықталады. Жылдың суық мезгілінде алап аумағында арктикалық ендіктен суық ауа массасының басып енуіне байланысты циклонға қарсы жел байқалады. Бұл кезеңде циклонға қарсы өрістің басымдылығы 60-70% құрайды. Жазда ауданда циклондық әрекеттің маңызы зор.
Алаптың таулы бөлігіне, алыстан келетін ауа массасынан басқа жергілікті ауа ағымдары - таулы-алқапты желдер, жылымық шақыратын таудан жазықтыққа қарай соғатын жылы, құрғақ қысқы жел және суық алды жел тән. Көктемде Сібір сілемінің циклонға қарсы біртіндеп шегінуі мен бұзылуы, циклонды әрекеттің өрбуі, оңтүстіктен жылы ауа массасының шығуы байқалып, циркуляция күшейе түседі. Бұл кезең қату мен жауын-шашынның болуына әкелетін, жиі суықтың кеулеуіне байланысты созылмалы, тұрақсыз ауа-райымен сипатталады. Күзгі кезең аумақта Сібір сілемі циклонының біртіндеп дамуы кезінде қазан-қараша айларында жаппай үрдістер мен циклондық әрекеттердің күшеюі және басымдылығымен сипатталады. Қар қабатының орнауы, өзендер мен су қоймаларының қатуына әкелетін суық түсу уақыты мен қарқындылығы меридианальді циркуляцияның басымдылығына байланысты қарашаның солтүстік, солтүстік-батыс суығының кеулеуімен анықталады. Алап аумағы климатына қарқынды күн радиациясы тән, ал бес-жеті ай бойы оның үлкен сағасы байқалады. Жазық аудандарда жиынтық радиацияның жылдық кірісі 135-150 ккалкв.см құрайды, ал тау бөктері мен таулы аудандарда бұлттылықтың көбеюі салдарынан және көкжиектің жабық болуы есебінен радиациялық түсім жылына 125-130 ккалкв.см. дейін азаяды. Тікелей радиация есебінен жылдық кіріс жиынтығы шамамен 60-70% құрайды. Тәуліктік орташа температура 5ºС болатын өсу мерзімі жазық-тау бөктері алқабында 205-тен 225 күнге дейін, таулы аймақта жылына 180-нен 205 күнге дейін созылады. Температуралық режім мен жауын-шашын режіміне сәйкес алап шегінде төрт климаттық аймақты бөліп қарауға болады:
1. Іле өзенінің сол жақ жағалауынан аласа тау бөктеріне 700м. дейін дейінгі аумақты қамтитын жазық аймақ суық қыс және ыстық құрғақ жаз, континенттілік, 10ºС асатын температураның айлық орташа ауытқу шегімен сипатталады.
2. Тау бөктері аймағы 700-ден 1500-ге дейінгі биік аймақты қамтиды және ол аз континенттілігімен, температураның ауытқу шегінің аздығымен ерекшеленеді.
3. Тау іші Шалқұдысу, Кеген, Қарқара және абсолют биіктігі 1200-1500м. Жалаңаш жазығының батыс бөлігіндегі ойпаттары аумағын қамтиды. Климаты континентті.
4. Тау аймағы 1500м. жоғары аймақты қамтиды және климатың тік зоналылығы айқын білінеді.
Жазық аймақта орташа жылдық ауа температурасы 8-9ºС құрайды, тау бөктері аумағында 6-8ºС құрайды, ал таулы жерде 1,7ºС -қа дейін төмендейді, 2-кесте.

2-кесте
Орташа айлық және жылдық ауа температурасы, ºС

Бекеттер
Биіктік мБС
айлар
жыл

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

Дубун
Подгорное
Кеген
Сарыжаз
579
1278
1845
1956
11
6,8
13
13
7,8
5,1
11
10
3,4
1,3
2,7
3,6
12
9
4
3,8
18
14
9,1
8,9
22
18
12
12
24
21
14
14
24
20
14
13
17
15
8,8
9,2
8,5
8,0
2,0
2,9
1,0
2,0
4,6
4,7
8,1
4,8
10,0
10,3
8,7
7,7
2,0
1,8

Осы және келесі кестелер климаттық анықтама материалдары бойынша құрастырылған.Жазық аумақта қысқы кезеңде кейбір жылдарда температура -42-45ºС дейін төмендейді, ал тау бөктері мен таулы аудандарда -35-40ºС дейін төмендейді, 3-кесте.

3-кесте
Ауа температурасының абсолюттік минимумы

Бекеттер
айлар
жыл

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

Дубун
Подгор
Кеген
Сарыжаз
-37
-35
-45
-41
-39
-36
-35
-33
-28
-26
-35
-34
-8
-12
-24
-18
-7
-7
-17
-14
2
0
-8
-10

-3
-2
-13
-10
-15
-16
-30
-23
-38
-29
-33
-31
-32
-30
-34
-34
-39
-36
-45
-41
Көктемде жағымсыз мәннен жағымды мәнге тәуліктік ауа температурасының тұрақты ауысуы ºС арқылы алаптың жазық бөлігінде ерте болады, тау бөктерінде - наурыздың ортасында, ал тауда 3000м.дейін -мамырдың екінші он күндігінде.Ең ыстық айдың шілде орташа температурасы жазықта +20ºС...+25ºС, кейде +40ºС...+45ºС құрайды, 4-кесте.

4 кесте
Ауа температурасының абсолюттік максимумы, ºС

Бекеттер
айлар
жыл

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

Дубун
Подгор
Кеген
Сарыжаз
13
12
8
7
19
16
11
10
28
23
21
19
34
28
29
26
40
34
28
27
41
36
33
32
42
36
34
31
42
38
34
31
38
34
31
29
32
29
27
26
23
22
24
17
14
15
8
7
42
38
34
32

Теңіз деңгейінен биіктей түсуіне қарай температура әр 100м. сайын орташа есеппен 0,4-0,8ºС төмендейді. 2500-3000м.биіктікте шілденің орташа температурасы +7ºС...+10ºС, ең жоғары температура +20ºС құрайды. Күзгі температураның төмендеуі тамыз айында басталады.
Жазық аумақта және тау бөктерінде қарашаның алғашқы он күнінде, ал 2000-2500м. биктікте - қазан айының соңында, ал 3000м. биіктікте - қазан айының алғашқы күндері ауа температурасы 0ºС - тан жағымсыз температурағa ауысып отырады.
Жазықта және тау бөктерінде жылы кезеңнің ұзақтығы 8-8,5 айды құрайды, ал таудың биіктіктей түсуіне қарай ортатаулықта 6-7 айдан биік таулы жерлерде 1-2 айға дейін азаяды. Қарастырылып отырған аумақтың жазық аудандарында температураның жылдық ауытқу шегі 35-40ºС, ал таулы аудандарда -25ºС және одан аз градусты құрайды.Алап аумағында атмосфералық жауын-шашын бірқалыпты емес, физикалық-географиялық жағдайлармен анықталады жәнежер биіктігіне, жер бедерінің пішініне және тау баурайының экспозициясына байланысты.
Алаптың таулы бөлігінде жер биіктігінің артуына және тау баурайы экспозициясына байланысты ылғалдылық пен жауын-шашын мөлшерінің көбеюі байқалады, 5-кесте.
Қар қабатының пайда болуы мен жүруі орташа тәуліктік температураның 0ºС арқылы күзгі және көктемгі ауысу күндерімен сәйкес келеді.
Алап бетінің әр түрлі сипаты аумақтағы қар қорының біркелкі емес бөлінуіне байланысты. Алаптың таулы және биік таулы бөліктерінде тұрақты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.