Көркем шығарманы талдау жолдары
Мақсаты:Көркем мәтінмен жасалатын жұмыс түрлерін, ерекшеліктерін ұғындыру
Көркем мәтін түрлері
Көркем мәтінмен жұмысты ұйымдастыру жолдары
Негізгі ұғымдар:мәтін, көркем мәтін, әдеби талдау, мазмұндау, көркем мәтін түрлері, жанр
Жазушы көркем туындының болмысын танытатындай, ондағы оқиғаларды бір-бірімен байланыстырады. Ондағы кейіпкерлер тіршілік кешеді, еңбек етеді, бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, тартысқа да барады. Соңында уақыт пен кеңістікке сіңісіп, орнығады. Осы кезде ең бірінші көзге түсетіні - автор баяндайтын оқиға. Ол жекелеген эпизодтардан құралып, шығарманың тақырыбын, идеясын, жанрлық ерекшелігін ашады. Автор өз шығармасында өмірдің әлеуметтік-қоғамдық жағдайын, бір кезеңдегі адамдардың өмірін суреттейді. Көркем шығармада адам, адамгершілік, табиғат, атамекен, махаббат мәселелері сипатталады. Яғни, әдебиет - заманның рухани, адамгершілік, моральдық жағын ашып, көркем бейнелейді. Көркем мәтіннің осындай ерекшеліктері әдебиет сабақтарында игертіледі. Оқушы көркем шығарманы тек өтілген материал, баға алу үшін қажет міндетті оқу деп түсінбеу керек. Көркем шығарманы оқушы жан дүниесімен ұғып, одан алған әсерін, көркем танымын одан әрі қолдана алуы керек. Яғни, көркем дүние оқушы жанына эстетикалық жарасымды ықпал тудырып, таным көкжиегін кеңітуге, мінез қасиетін қалыптастыруға жәрдем етуі, ойға шақыруға тиіс.
Көп ретте көркем шығарма, оның ішінде көлемді туынды үстірт қана өтіледі. Оған себеп біріншіден, шығарманың ауқымдылығы, мазмұнының көпқырлылығы, мәтіннің психологиялық жағының күрделілігі; екіншіден, шығарманы оқып-үйренудегі уақыттың аздығы, бір сарынды әдіс-тәсілдердің қолданылуы. Көркем мәтінге барудағы жол - мазмұнды игеруден басталады. Көркем мәтіннің мазмұнын меңгертудің бірнеше жолдары бар.
1) Шығарманың таңдап алынған тұстарын, яғни мейілінше әсерлі тұстарын мазмұндау. Бұл мәтінді үстірт оқу дегендік емес. Оқушы шығарманы толық оқығаннан соң, оның ең қызықты тұстарын есіне көбірек сақтайды. Осы дағдыны пайдаланып, мұғалім оқушыларға шығарманың маңызды сәттері бойынша сұрақтар қойып, оқушылардың жауабын тыңдайды. Сол тұстардың мазмұнын ашуды сұрайды. Оқушы әңгімелеу барысында, өзінің мазмұндайтын бөлігін неғұрлым қызықтыра, өз сөзімен беруге талпынады. Мұның өзі оқушының мәтіннен алатын әсерін қалыптастырады. Осындай әсерлі тұстарды басқа шығармалардан табуға ұмтылады. Соның арқасында көркем мәтін оқуға деген ықыласы қалыптасады.
2) Логикалық тізбекті мазмұндау. Бұған шығарманың мазмұнын қуалай отырып, жүйелі мазмұндауды жатқызамыз. Бұл оқиғаларды ретімен, ішкі байланыстарын сақтай отырып, мазмұндауға да жол салады. Екінші бір тиімді жағы көркем шығарманы сыныпта мазмұндатқанда, тек бір оқушыдан ұзақ-сонар сұрай алмайсыз. Осы кезде сөйлеп тұрған оқушының жауабын тиянақтатып, әрі қарай екінші оқушының жалғастыруын сұрағанда, ол сол тоқтаған жерден әрі іліп әкету керек. Бұл сабақ үстінде оқушының ықыласты отыруына, бір-бірін тыңдауына, ой қосуына дағдыландырады. Бір жағынан бірінің мүдірмей бастап, соны екіншісінің кідіріп қалмай, жалғастырып әкетуі жарыс секілді әсер етеді.
3) Бүкіл мазмұны немесе жекелеген эпизодты шығармашылық түрде мазмұндау. Мұнда ең маңыздысы оқушының өз көзқарасын, ойын айта білуі. Оқушы мәтін мазмұнын сақтай отырып, оны өз атынан немесе кейіпкердің біреуінің атынан жеткізеді. Бұл тәсіл оқушының ой-өрісін ұштайды, шығарма мазмұын жақын қабылдауға, кейіпкерді айқын елестете алуға шақырады.
4) Автор тақырыбына өзінің қиялын (фантазиясын) қоса отырып мазмұндау. Бұл оқушының шығармашылық белсенділігін өсіреді. Мәселен, ортаңғы сынып оқушыларына белгілі бір мәтінді мазмұндатқызу үстінде, оларға тқмендегідей сұрақтар қойып, ой-қиялдарына қозғау салуға болады:
- егер көп уақыттан соң, сен осындағы кейіпкердің орнында болатындай жағдайға кездессең, не істер едің?
- Осы шығармадағы ең қызықты оқиғаға не қосар едің?
- Егер сен автор болсаң, шығарма оқиғасын қалай аяқтар едің?
Яғни, оқушы мәтін мазмұнын айту үстінде тек автордың дайын дүниесін баяндап тұрғандай емес, өзі соған қатыып отырғандай жанды әсер алады. Бұл әрі қарайғы көркем мәтінді терең талдауға апарады.
Ғ. Мүсірепов өзінің суреткерлік жолында қазақ халқы өмірінің әр алуан жақтарын суреттеп, өткен тарих пен жаңа қоғам бейнесін көркем бейнеледі. Жазушының шағын жанрдағы туындылары Тулаған толқында, Көк үйдегі көршілер, Өмір ертегісі, Алғашқы адымдар, Үздіксіз өсу, Кездеспей кеткен бір бейне қазақ әдебиетіндегі толымды көркем дүниелер болды. Кездеспей кеткен бір бейне повесінде Еркебұлан мен сол ортаның жуандары арасындағы тартыс көрінеді. Жалпы, қай жанрда болсын тарихи тұлға туралы шығарма жазу қаламгерден дәлдікті қажет етеді. Жазушы шығармасында Сәкен өмірінің әр қилы оқиғаларға толы сипатын ашқан да, соның аясында қоғамдық-әлеуметтік тартысты көрсетеді. Бұл жөнінде зерттеуші Р. Бердібай: ... шығарма кейіпкері Еркебұланды бірнеше қиын-қыстау, сын кезеңдерден көреміз. Оның өмірі ылғи тартыс үстінде, әрбірі қаһармандыққа барабар асу, тосуларда өтеді. Алған мақсатынан таймайтын, ісінің әділдігіне нық сенген, өз өмірін халық тәуелсіздігі жолында бағыштаған ер көз алдымызға келеді, - дейді. Осы хикаяттағы Еркебұланның әрекеттерін Сәкенің қоғамдық қызметтері жайлы мағлұматтармен байытып, Тар жол, тайғақ кешу романымен байланыстыруға болады. Шығарма оқиғаларын топтап, бас кейіпкер Еркебұланның айналасында жинақтай мазмұндауға болады. Әдебиеттану әдіснамасындағы күрделі мәселенің бірі - мазмұн мен пішіннің бірлігін басшылыққа ала отырып, талдау тәсілдері мен жолдарын табу.
Мақсаты: Көркем шығарманы талдау бойынша жасалатын жұмыс түрлерін, ерекшеліктерін ұғындыру
Көркем шығарманы талдау жолдары
Бағдарлаушы әңгіменің мәні
Негізгі ұғымдар:мәтін, көркем туынды, әдеби талдау, талдау түрлері, бағдарлаушы әңгіме, образ, проблемалық әдіс.
Талдау сөзінің алғашқы терминологиялық мағынасы - зат пен құбылысты танып, білу дегенді білдіреді. Талдау әдісі - бұл әдеби талдаудың ғылыми негізделген әр түрлі жолдары мен тәсілдерін іздестірумен айналысатын сала. Әдеби шығарманың мазмұнын меңгергеннен кейін оған талдау жасалады. Әдеби талдау кезінде көркем мәтінді кез келген бөлшектерге бөліп, жіктеуге болады. Мәтінге талдау жасай отырып, біз суреткердің ой-мақсатын, дүниетанымын білуге ұмтыламыз. Талдау жасағанда мәтіндегі әрбір шағын, жеке элементтер де назардан тыс қалмау керек. Әдеби талдау үстінде көркем шығарманың мазмұн-пішіні, кейіпкерлер қатынасы мен тілдік құралдар ашылады. Әдебиетті оқытудағы басты мәселе - шығармаға, яғни көркем мәтінге талдау жасау. Әдіскер Т. ақшолақов көркем шығармаға талдау жасаудың төрт түрлі әдісін көрсетеді. Олар: образ бойынша талдау; проблемалы талдау; тұтас талдау; тақырыптық талдау.
а) Образ бойынша талдау кезінде оқушылар адамды танып-біле отырып, сол кейіпкер бойындағы ұнамды, адамдық қасиеттерді білуге талпынады. Әрине, шығармадағы қандай орталық кейіпкердің барша қасиеті жеке-дара ашылмайды. Себебі, автор өз кейіпкерін мәтіндегі әр алуан іс-әрекеттермен, оқиғалармен, басқа кейіпкерлермен байланыстырады. Яғни, бас кейіпкер шығармада қанша алғы орында көрсетілгенімен, ол басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасқа түсіп, іс-әрекет үстінде байланысып отырады, сол арқылы толыққанды ашылады. Сондықтан, көркем шығармадағы бейнелер жүйесін өзара тұтастыру қажет.
ә) Шығарма талдаудағы келесі әдіс - проблемалы талдау. Көркем шығармада сан тарапты әрекеттер баяндалып, көптеген қарама-қайшылықты, талас пікірлі оқиғалар туындап жатады. Осыған байланысты жазушы көтерген проблеманы танып-білу керек. Ол үшін оқушыны ізденіс-толғанысқа бастайтындай, туындының идеялық-эстетикалық қуатын танытатындай жұмысқа бастау керек. Осыған байланысты оқушының алдына проблемалық ситуация ұсыну қажет. Мәселен, С. көбеевтің Қалың мал, М.Әуезовтің Көксерек т. б. шығармалары өтілгенде тап тартысы, бай мен кедей мәселесі, табиғатты қорғау, жаратылыс байлығын сақтау, халықтық ғұрыптың сақталуы жайлы проблемалы сауалдар әзірлеп, оқушылардың бүгінгі күн тұрғысындағы көзқарасын айтқызуға, ой бөлісуге шақыруға болады. М.Әуезовтің повесінде Құрмашқа әкесі қасқырдың бөлтірігін әкеліп береді. Құрмаш енді сол бөлтіріктің айналасынан шықпай, тамақ беріп, қасына алып жатады. Осылайша өскен бөлтірік бірте-бірте тағы мінезін білдіре бастайды. Күн өте ол үлкейіп, өседі, ауылдан ұзап кетіп қалып жүреді. Қыс түсе, ол тіпті қасқырларға қосылып, малдарға шауып, ауылдың мазасын кетіреді. Сөйткен Көксерек бірде малды бағуға шыққан Құрмаштың өзін мерт етеді. Ауыл болып қасқырды ұстау әрекетіне кіріседі. Осы тұста жемін тартып жеуге үйренген даланың жыртқышы қасқырды кінәлаймыз ба, жоқ оны қолға әкелген адам әрекетін жөнсіз санаймыз ба? Осы шығарманы С. мұратбековтің Жабайы алма повесімен, қырғыз жазушысы Ш. айтматовтың .. романымен салыстыруға болады. Мәселен, С. мұратбековтің Жабайы алма повесіндегі бір эпизодта иттің киесі жайлы әңгімеленеді. Қысқаша айтсақ, ауылдың сырт жағындағы биік алма ағашының түбін бір ит мекендейді. Бірде ол ауыл ішіне кіріп, Бүбітай деген әйелдің аулада тұрған қазандағы сүтін ішіп кетеді. Бұған ашу шақырған Бүбітай күрек алып барып, иттің апанын ішіндегі көзін ашпаған күшіктерімен бірге, көміп тастайды. Ит қайтып келгенде, бітелген апанды көріп, тұншығып өлген күшіктерін аршып алып, ғайып болады. Енді сол алма ағашына жақындауға сескенетін балалар оған емін-еркін баратын болды. Ағаштың ең биігіндегі алманы сілкіп түсірем деп, Бүбітайдың Сыпатай деген баласы құлап өледі, шешесі Бүбітай есінен айырылады. Міне, шығарма сюжетіндегі осындай оқиғаларды талдау үстінде жыртқыштар өмірі, олардың адамға тигізер пайдасы мен зияны, халық сеніміндегі кие тұту ұғымы туралы ой өрбіту керек.
б) Тұтас талдау. Бұл шығарманың желісіне сай жүргізіледі. Мұнда көркем шығарманың бөлімдері бойынша ондағы оқиғаның дамуына сай автор ізімен жүре отырып, талдау жасалады. Мұның тиімді жағы шығармадағы оқиғаны, іс-әрекетті жан-жақты, жүйелі қарастырға мүмкіндік береді. Көбіне көлемді мәтіндерді талдағанда, ондағы оқиға реті ауыстырылып, қалыс қалдырылып немесе толық баяндалмай жатады. Бұл талдау осындай мәселеде реттілікті сақтап, оқиға барысын автор баяндауынан ауытқымай жүргізуге көмектеседі.
в) Тақырыптық талдау. Бұл да ұтымды әдістердің бірі. Талдау кезінде көркем шығарма жан-жақты, терең қарастырылады. Яғни, бір көркем мәтінді іштей бірнеше тақырыптарға жіктеп, әрқайсысына атау беріп, сол ретпен талдау жүргіземіз. Бұл көркем мәтіннің тарауларын, ондағы оқиғаны топтап қарастыруға көмектеседі. Мәселен, Ер Төстік ертегісін бойынша Ер Төстіктің достары, Ертегідегі жағымсыз қаһармандар т. б. түрде тақырыптық жіктеулер жасауға болады. Ал, эпостық жырларда батырларды, арулар бейнесін, хандар мен тұлпарлар бейнесін топтап, тақырыптық үндестік жасауға болады. Мәселен, Жырдағы батырлар бейнесі, Жырдағы әйелдер бейнесі, Жырдағы тұлпарлар бейнесі деп топтап, екі жырдың ұқсастығын салыстырып, жыр мазмұнын толық игеруге болады.
Көркем мәтінді талдау - әдебиеттегі өзекті мәселе. Көркем шығарманы оқудың түрлі кезеңдері бар. Мәселен, мәнерлеп оқу, түсініп оқу, ықшамдап оқу, тұтас оқу, баяндаушының жағын өзгертіп оқу.
Оқу - шығармашылық еңбек. Мәтінді түгел оқығаннан кейін, оны талдауға әзірленеміз. Алдымен, мұғалім кіріспе немесе бағдарлаушы әңгіме жүргізген жөн. Мысалы, мектептің ортаңғы сыныптарында мәтін бөлім бойынша оқытылады. Алдымен, шығарманың бір бөлімі сыныпта оқытылып, мазмұндалады да, қалған бөлімдері үйде оқуға беріледі. Ал, жоғары сыныпта көркем мәтін тұтас оқытылып, талдану керек. Яғни, оқушы мәтінді алдын-ала оқып, мұғалімнің кіріспе әңгімесіне дейін біліп отырғандары жөн. Бағдарлаушы немесе кіріспе әңгіменің бірнеше түрлері бар:
- қысқаша әңгіме арқылы мұғалім мәтінді түсіндіреді де, оның бас кезі сыныпта оқылады;
- маңызды эпизодтарға мұғалім айырықша көңіл бөле отырып, қысқаша әңгімелейді;
- көркем мәтін кейіпкерлерін топтай отырып, танытады. Мінездеме беру үлгісін көрсетеді;
- шығарманың басты-басты проблемаларын алдын-ала атап, оқушылар көңіл аударуға тиісті мәселелерді бөліп көрсетеді.
Барлық оқушы мәтінді үйде толық оқығанымен, оның оқиғасын есте сақтап, тақырыбы мен проблемасын, басты образдарын жете ұғына бермейді. Бағдарлаушы әңгіме осы мәселелердің болмауына септігін тигізеді. Осы жұмыстың негізінде көлемді шығарманың мазмұнын игеру, оқу, кімнің қалай түсінгенін байқап, басты оқиғаларды бөліп алу жүзеге асырылады. Мұнда сұрақ-жауап әдісі қолданылады. Бағдарлаушы әңгіме көбіне күрделі, сюжеттік шығармаларға қолданылады (роман, повесть, әңгіме, поэма, драмалық шығармалар). Мысалы, М.Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесі кезінде жалпы жазушының шығармашылығында сол кезеңнің жиырмасыншы жылдары қорғансыздар, жетімдер тақырыбы болғаны айтылады. Қаламгердің .. жылдардағы прозалық шығармалары жөнінде Зерттеуші-ғалым С.Қирабаев: Ол алғашқы шығармаларынан-ақ, шындықты бұлтақсыз, күрделі күйінде бейнелей алуымен халықтық негізді берік қалады. Характер жасау, образ шындығы, сурет байлығы, тіл шеберлігі, психологизм молдығы тұрғысынан қарағанда, Мұқаң жеткен биік те басын сол дәуірден, сол шығармалардан алады,-дейді. Жазушы Жетім әңгімесінде қорғанышсыз қалған жетім баланың аянышты өмірін, мейірімсіз жамағайындарынан көрген зәбірін суреттейді. Бұған қоса, СДөнентаевтың Көркемтай әңгімесінің сюжетіне шолу жасалып, Қорғансыздың күні шығармасында жалғыз Ғазиза емес, зағип шешесінің де, кәрі әжесінің де қорғансыз қалған ауыр тағдыры туралы айтылып, бұл шығармалардың басын қосып тұрған ортақ сюжет арнасы ашылады. Ал, өлең, мысал, қысқа әңгіме кезінде тақырыптық түсінік беру жеткілікті. Оқушыларға мәтінді жеке бөліктерден тұтас, кешенді талдауға дайындау қажет. Мәселен, көркем мәтіннен эпизодтарды бөліп алуға үйрете отырып, оларға жоспар құруды, шығарма бөліктеріне ат қоюды тапсыруға болады. Одан соң шығарма құрылымының ерекшелігін ашқызып, автордың идеясын, кейіпкерлер жүйесін, шығарманың тіл көркемдігін айқындаймыз.
Көркем шығарманы талдау үстінде қаламгердің тіл шеберлігі де ашылады. Мәтін тілін шартты түрде екіге бөлеміз: жазушы тілі және кейіпкер тілі. Шығармадан алынған бейнелі көркем сөз оқушылардың тіл байлығын еселеп, сөздің мәнін ұғуға, эстетикалық талғамын оятуға әсер етеді. Мәселен, Қорғансыздың күні әңгімесіндегі қарт ана: Кешегі баламнан қалған жалғыз көзім бұл жылаған сқң, бізде не тақат тұрады. Бұны жылатқан соң, қуарған қу өмірдің не бағасы бар? Жыластық: аяғында сонымен қойдық,- дейді. Жазушының өзі кейіпкерінің осы бір сабырлы, бойұсынса да, қатал тағдыр тәлкегінің ойыншығы болмаған өр алпын қостап отырады. Әңгімесін аузымен тоқтатса да, көңілінде соның аяғын тағы да созып, түкпірлеп ойлап, қайғының қат-қабат шыңына ақылмен кіріп отыр. Кемпірдің жүзінде үлкен сабыр бар, сынбаған ажар, қажымаған қайтар, кең салқын ерлік бар. Шығармадағы Ғазизаны автор: Көрген көзге алғашқы жерден-ақ сүйкімділігін сездіретін уыз жас. Жалғыз-ақ ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және ылғи шытынаған, кірбіңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні мұңды, жүдеу, - деп суреттейді. Суреткер сұм заманның шынайы суретін бере отырып, екі дай өмірдің қарама-қайшылығын, әлдінің әлсізге жасаған қиянат-зорлығын көркем бейнелейді.
Мақсаты: Оқушылардың әдеби-теориялық білімдерін қалыптастыру, жанр түрлеріне байланысты мағлұмат беру
Әдеби-теориялық білім негізі
Жанр түрлері
Лирикалық шығармаларды оқыту ерекшелігі
Негізгі ұғымдар:Әдеби-теориялық білім, жанр, әдеби тек, эпос, лирика, көркем туынды, логикалық бірлік.
Әдеби жанр (французша - тек, түр) термин ретінде шартты түрде екі мағынада қолданылады. Біріншісі, әдебиеттердің қалыптасқан тектері эпос, лирика, драма; екіншісі, әдеби туындылардың түрлері - әңгіме, повесть, роман, поэма, комедия т. б. Жанр - даму үстіндегі құбылыс. Әрбір тарихи дәуірде белгілі бір жанрдың түп негізі сақтала отырып, өзгеріске ұшырайды. Жанрлар туады, дамиды, өзгереді, жаңадан пайда болады. Поэзия - әдебиеттің көне саласы. Поэзиялық шығармада сезім басты орында тұрады. Лириканы оқыту әдебиетті оқытудың басты талабынан туындайды.
Дәстүрлі түрде алғанда әдеби тек үшке жіктеліп, әрқайсысының белгілі бір қызметі қалыптасады.
Эпос болмысты белгілі бір уақыт пен кеңістік аясында, оқиғалар шеңберінде, сюжеттік желі негізінде суреттейді.
Лирика адамның ішкі сезім-күйін, әр түрлі эмоционалдық жағдайын бейнелейді.
Драма кейіпкерлердің тікелей қатысуымен олардың арасындағы тартыс, қақтығыстарды әлеуметтік-психологиялық сипатта беруімен ерекшеленеді.
Осылардың ішінде лирика өмірдің алуан түрлі құбылыстарына ақынның көзқарасын, күйініш-сүйініш сезімін, толғаныс-тебіренісін көрсетеді. лириканы талдау оқырманды өнерді эмоциялық-эстетикалық жағынан түсінуге баулиды.
Әрбір әдеби туындының жанрлық табиғатына әр алуан. Эпикалық шығармада қаламгердің өзін қоршаған дүниені көркемдік пен суреттеуміне қатар, өмір шындығын әдеби образға жинақтап, олардың өзара қарым-қатынастарынан туған қат-қабат оқиғалар арқылы ашылса, лирикада өмірдің түрлі құбылыстарынан туындаған ой-сезімдерді ақынның тікелей бейнелеуіне бағытталады. Драмада алғашқы екеуінің мүмкіндіктерін өз бойына біріктіреді. Яғни пьесадағы түрлі кейіпкерлердің мінездері өздерін-өздері тікелей көрсетуі арқылы ашылады.
Әдебиет тектерінің тұрақтылығын былай түсіндіруге болады. Адам нақты бір қоғамдық жағдайларда дамиды, белгілі бір әрекеттер, ойлар мен толғаныстар арқылы өзін-өзі танытады. Эпос, лирика, драма өзара ұштаса отырып, халықтар өмірінің тұтастай дәуірін қамтитын аса күрделі қоғамдық үрдістерді бейнелеуден бастап, бір ғана адамның толғаныс-толқыныстарын көрсетуге дейінгі адам санасы мен өмірді терең де жан-жақты суреттеуге шексіз мүмкіндіктер ашады.
Жанр - даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір әр түрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін енгізеді. Мұндай ерекшеліктер, бір жағынан, әр әдебиеттің ұлттық сыр-сипатымен тығыз байланыста болса, екінші жағынан әр жазушының әлеуметтік орта мен әдеби процесті атқарар роліне алар орнына байланысты. Жнарлық дамудың өзі - тірі поцесс. Жанрлар туады, өседі, өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады. Бұл да әр әдебиеттің тарихи тағдырлары мен ерекшеліктеріне ұштасып жатады.
Жанр - нақты тарихи түр. Қазақ эпосы бр кезде батырлар жыры түрінде көрінсе, кейін аралық сипаттағы лиро-эпосқа көшті, одан келе жанрлық табиғатына мүлде жаңартқан жаңа сападағы поэмаларға ауысты.
Дәстүрлі түрде әдеби тектер үшке бөлініп, әрқайсысы сөздің белгілі бір қызметіне сай келеді де, оның эстетикалық ерекшелігін белгілейді.
1. Эпос, болмысты белгілі бір ауқымда, көлемде, уақыт пен кеңістік аясында және оқиғалар шеңберінде, сюжеттік желі негізінде қамтиды.
2. Лирика, жеке адаманың ішкі дүниесін, сезімнің қалыптасып, өзгеруімен, мұң-қиялымен, көңіл ауанымен, қайғғы-қуанышымен ашып көрсетеді.
1. Драма, сөздік әрекеттерді эмоционалды ерікті ұмтылысымен, әлеуметтік-психологиялық сипатымен, ішкі еркіндігімен және сыртқы шектеулілігімен, қысқасы екі жақты экспрессивті -сюжеттік қатынастарымен танытады. Сол арқылы әдебиеттің бұл тегі өз бойында лирика мен эпостың сипаттарын ұштастырады. Кең суреттейтін, адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр.
Эпостың туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр.
Белинский эпикалық шығарманың ерекшелігі, мәселен, драмадағы басты нәрсе - адам болса, эпостағы басты оқиға екенін ескертеді. Бұдан шығатын қорытынды- эпос жан-жақты жанр: эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол жасаған оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі. Өмір шындығын қамту, адам мінезін ашу мүмкіндіктеріне қарай эпикалық жанр 3 түрге бөлінеді. 1 шағын көлемді эпикалық түр. 2 орта көлемді эпикалық түр. 3 кең көлемді эпикалық түр. Қандай эпостық шығарма болсын, бәрібір осынау 3 түрдің біріне жатады.
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірер ықшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе бірер жинақы оқиға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттеледі. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан дайын қалпында көрінеді.
Шағын эпикалық шығармалар әдеби тарихның әр кезеңінде әр сипатта болған. Мысалы: ежелгі көне дүниедегі бұл тектес көркем туынды - мия, одан кейін - аңыз, ертегі, мысал, новелла т. б.
Миф - табиғат құпияларын, адам не қоғам өмірінің сан алуан сырын қиял ғажайып оқиғаға айнадыра бейнелейтін фантастикалық баян. Бұл байырғы халықтардың бәрінде бар, бірақ түпкі туған жері ежелгі Греция.
Эпостың көне түрлерінің бірі - аңыз. Бұл да миф секілді әсіре қиял аралас фантастикалық қиял.
Бірақ мифтен өзгешелігі - аңыздың негізінде шындыққа жөн асымды, көбіне өмірде болған халық есінде сақталған оқшау оқиғалар жатады. Шағын көлемді эпикаға тән жанрлық түрлердің бірі - ертегі. Бұл да миф пен аңызға ұқсас, адам өмірін де, не хайуанат дүниесінде болуға лайық әр алуан қызық, кейде ғажайып оқиғаларды ойдан шығарып, өсіре әңгімелейтін көркем хикая.
Ертегінің тақырыбы ғана емес, табиғаты да әр алуан.
Мысал - эпостық шығарманың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан сатиралық сипатта, көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге келекеге, мазаққа айналдырып, сықақпен сыналады. Мазмұны бүкпелі болғанымен, идеясы астарсыз, ашық, тура, тілі өткір болады.
Мақсаты:Оқушыларға лирика жанрына байланысты мағлұмат беру
Лирика, жанрлық ерекшелігі, түрлері
Лирикалық шығармаларды оқыту ерекшелігі
Негізгі ұғымдар:Лирика, лирикалық кейіпкер, өлең, шумақ, бунақ, кідіріс, көркем туынды, логикалық бірлік.
Лириканы оқытуда мынадай мәселелер ескерілу керек:
- Алдымен, лириканы оқуда эмоциялық, логикалық бірлікті сақтау керек;
- Оқушының лирикалық шығармаға деген көзқарасы болуы шарт;
- Өлеңнің әрбір бөліктерін өзара тұтастыру керек. Сол арқылы ақынның айтайын деген ойы анықталуы керек;
- Ақын шығармасында қандай көркемдік құралдарды пайдаланғаны талдану керек;
- Лирика мен ақынның бірлігі танылуы шарт.
Лириканы терең түсіну үшін қайталап оқып, басқа ақынның соған ұқсас өлеңдерімен салыстыру керек. Одан соң, мәнерлеп оқудың мәні үлкен. Академик З.Қабдолов:Лириканы тақырыбына қарай топтап талдау оны жазған ақынның творчестволық бітімін пайымдау үшін айырықша мәні бар нәрсе: оның әр түрінен ақынның бір қырын тануға болады десе, ғалым Ж. Дәдебаев:Лирикалық шығармада ақын өмірден, айналасынан көргені мен білгендерін ғана жазып қоймай, сол құбылыстардан лирикаға арқау боларлықтай ең басты асыл қасиеттерін тани білу керек,-деген нақты ой түйеді.
Өлең ұғымы XIX-XX ғасырларда нақты мазмұн иеленді. Өлең - өлең сөзбен жазылған лирикалық сипаты басым шағын әдеби туынды. Өлең белгілі бір ырғаққа бағындырыла оқылады. Өлең шумақтан, тармақтан, бунақтан, буыннан, ұйқастан тұрады. Барлық тілдегі өлең тармағының негізгі өлшем бірлігі - буын. Буынның фонетикалық сипатына әуез, екпін секілді белгілер тән. Соған орай, өлең жүйесі метрикалық, силлабикалық, тоникалық, силлабо-тоникалық болып жіктеледі.
Лириканы оқытудың өз заңдылығы бар. Оның интонациялық, синтаксистік, фонетикалық ерекшеліктері мәнерлеп оқу үстінде ашылады. Лириканы мәнерлеп оқу оның табиғатынан туындайды. Мәнерлеп оқудың өзіндік шартары бар. Солардың бірі - кідіріс. Оның үш түрі бар:
Грамматикалық кідірістің (бұл кейде өлеңаралық немесе тасымал кідірісі деп те аталады) эмоциялылығы жоғары. Бұған әр сөзді бөліп, ашық, түсінікті, тыныс белгілеріне орай кідіріп оқу жатады.
Логикалық кідіріс. Бұл - табиғи кідіріс. Мұнда шығарманың мән-мағынасына орай, сол шығарманың идеясын ашатын жекелеген сөздерге салмақ түсіріледі. Бұл кезде тыныс белгілеріне онша назар аударылмайды.
Психологиялық кідіріс. Мұнда жеке сөздерге, сөз тіркестері мен тармақтың әсеріне көбірек салмақ түсіріледі. Бұл кідіріс арқылы лирикадағы негізгі ой ашылады. Яғни, қуану, шаттану, толғаныс, өкіну, сағыну, кекету және басқа көңіл-күй беріледі.
Лириканың жекелеген компоненттерін таныту - әдебиет сабағындағы басты мәселе. Оларға тақырып, идея, образ, композиция, сөз, тіл жатады. Ең алдымен лириканың тақырыбы ашылады. Мәселен, Абайдың Қалың елім, қазағым, қайран жұртым өлеңінің тақырыбы - үстем тап билеген замандағы өмір қайшылығы, ал идеясы орта тартысының шындығын ашу, заман келбетін шынайы беру. Ел-жұртының қамын ойлап, кем-кетігін түгелдеудің жолын қарастырып, өмір шындығын бүркемелемей, ашық көрсеткен ақын ішкі жан дүниесін толқытқан, ашындырған мәселені жайып салады. Осы ойын беруде ақын қолданған амал-тәсілдерді айқындап, тіл өрнегін талдау керек.
Мәселен, Абайдың Жасымда ғылым бар деп ескермедім (14 жол) өлеңін талдауға болады.
Өлең мәнерлеп оқылғаннан кейін, мәні ашылады. Мәнерлеп оқыған кезде тиісті кідірістің түрлерін қолданамыз. Абайдың бұл өлеңі баяу, салмақты үнмен оқылады. Ақынның оқу-білімнен кеш қалып қойғандағы өкініші кезінде психологиялық (жасымда ғылым бар деп ескермедім, ержеткен соң түспеді уысыма, қолымды мезгілінен кеш сермедім, бұл махрұм қалмағыма кім жазалы) кідіріс қажет. Оның құрылымы үш түйінді ойдан тұратындығы айтылады. Олар:
- Ақын өкінішінің себебі (алты жол)
- Баласын оқуға беру (төрт жол)
- Өзі туралы (төрт жол).
Өлең мәтініндегі махрұм, қызмет қылу, шен алу, қара сөзге дес бермеу, басқа шауып төске өрлеу деген сөздерге түсінік беріледі, мағынасы айқындалады. Жазушы М.Әуезовтің: Көркемөнер - біздің ішкі дүниемізге, жан жүйемізге әсер етіп, адамдық қалпымызды тәрбиелейді,-дегені еске түсіріледі. Әрбір көркем мәтін оқушының танымдық біліктілігін қалыптастырып, эстетикалық деңгейіне қозғау салады. Осы өлең арқылы жастар оқу-білімге деген көзқарасын, ғылымның мәнін, қоғамға, адамзатқа пайдалы болып, игілікті істер атқаратындай, азамат болу керектігін түйсінеді. Осы ой Абайдың басқа да өлеңдерінде жалғасатындығы айтылады. Қазіргі кездегі ғылым, білім сөздерінің мағынасы ашылып, оқу-білімнің пайдасы ұғындырылады.
Абай өлеңдерін оқытудың өз ерекшелігі бар. Олар шағын лирика ғана емес, көбісінде эпикалық сипат басым. Сондықтан Абай өлеңдерін оқуға үлкен дайындықпен кіріскен жөн. Ол үшін Абайдың өмірі, өскен ортасы туралы мәліметтерді кірістіріп, Абай жасаған заманның ерекшелігін түсіндіре кету керек. Осы тұста М.Әуезовтің Абай жолынан үзінділер келтіріп, оқушыларды көлемді шығарма оқуға дайындай беру керек. Мәселен, Абайдың шығармасына үлкен жаңалық қосатын өлеңі - Интернатта оқып жүр. Бұл өлеңде сыншылдық та көп, қоғамы үшін жаны ашушылық та байқалады. Жаңа буынға басшы болған Абай патшаның билік жүйесіне терең сын айтады. Қазақ баласының ендігі талаптанатыны тек орыс оқуы болу керектігін Абай бұрын да айтқан. Алайда екі түрлі оқу бар: бірі патшаға қызмет қылатын шала оқу; екіншісі толық адам болуға бастайтын терең оқу. Ақын бірінші оқуға баратын баланың халқы үшін залалды адам болып шығатынын дәлелдейді. Абай жастарға Сен арман еткен чиновник пен адвокаттарды Толстой, Салтыков-Щедриндер қаншалықты әшкерелегенін, сорақы кескіндерін әйгілеп бергендерін ойлаңдар! дейді. Сөйтіп, Абай адам бойындағы қазынаның үлкені - білім екенін ескертіп, соған жетуге насихаттайды. Бұл тұста Абай жолы романындағы Абай мен орыс чиновнигінің кітапханадағы кездесуін айтып кетуге болады.
Поэзия қай дәуірде де адамның көңіл-күйін, буырқанған, шабыттанған, күш-жігерге шақырып, қайраттанған, рухтанған, өмірлік мұраттарға ұмтылған сәттерін бейнелі, көркем суретпен бере алған. Халқымыздың азаттықты аңсауы тек найзамен келе бермеген. Елдің намысын қайрап, рухын көтеруге өлең-жырдың да себі тиген. Алаштың қайраткер тұлғасы М. Шоқай: Ұлттық тәуелсіздік - отаршыл озбырлардың езгісінен, талан-таржсынан атамекеніміз бен халқымызды құтқару болып табылады,-деген. Өткен дәуірдің тоқсаныншы жылдарының орта тұсынан былайғы жыр-өлеңдер негізінен, тәуелсіздікті жырлап, еркіндік деген ұғым жаңа идеялық-көркемдік сапада жырлана бастады. Мысалы, ел мен жер, атамекен, тіл мен дін, мемлекеттік рәміздер секілді тақырыптар желі тартып, өзіне дейінгі поэзияда орныққан дәстүрлерді жалғастырды. Мәселен, Иран-Ғайып, С. Тұрғынбеков, К. Ахметова, Е. Раушанов, Ғ.Қайырбеков, И. Сапарбай жырларында елдің егемендікке қол жеткізген сәті тебірене жырланып, оның баянды болуына деген тілек-аңсарлары көрінеді. Ақындар тәуелсіздікті жырлаудың ғасырларға кеткен жалғастығын дәнекерлеп, жаңа көркемдік ізденістерге, тың тақырыптық арналарға, биік күрескерлік рухқа қадам жасайды.
Алыптастыру, жанр түрлеріне байланысты мағлұмат беру
Лирика жанрының көркемдік жүйесі туралы мағлұмат
Айшықтау түрлері.
Негізгі ұғымдар:Көркемдік, көркемдік жүйе, лирикалық кейіпкер, құбылту түрлері, ырғақ, пафос.
Қазақ халқының сөз өнері туралы, поэзия, өлең құрылысы туралы зерттеушілер көптеген құнды пікірлер айтқан. А. байтұрсынов көрнек өнерін бес тарауға жіктей келе, ... бесінші - нәрсенің жайын, күйін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту - бұл сөз өнері болады, - дейді. Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: ақылға, қиялға, көңілге. Ақыл ісі - аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғыну, тану, ақылға салып ойлау; қиял ісі - тұрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі - түю, талғау. Өлең тіліне ой-сезімнің өткірлігі, тереңдігі тән, - дейді. Поэзияда суреттелген ұғым туралы түсінік берілмейді, ол туралы бейнелі ой, көркем сурет жасалады. Поэзиядағы бейнелі сөздер айнала қоршаған дүниені көркем тануға көмектеседі.
Қазақ поэзиясында болмыстағы құбылыстар халқымыздың дүниетанымына жақын, әдет-ғұрпы мен философиясын, эстетикасын білдіретін ұғымдармен өрнектеледі. Мысалы:
Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін.
Құралай көзді қарағым,
Болдың ба иіріп жібегің.
Қолыңа қардай бәтесті ал,
Қандай қызыл жібекпен,
Ақ бәтеске өрнек сал (Мағжан).
Міне, осы шумақтан халқымыздың дәстүріне тән көптеген сипаттар байқалады. Алдымен, қазақ даласында айқын тамашалауға болатын кешқұрымғы табиғат берілген. Күннің аспан жиегін ал қызыл түске бояп батып бара жатқанының өзі әдемілік. Осы кезде қызыл түсті жіпті иіріп отырған құралай көзді сұлу көрініс береді. Ол жібін дайындап алып, енді қардай аппақ бәтеске кесте төкпекші. Осы аз ғана үзіндіден халқымыздың қол өнері, қыз баласын жасынан өнерге баулыған тәрбие, бойжеткеннің өзі ұнатқан азаматқа кесте төгілген орамал сыйлайтын дәстүрі көрінеді. Ақын қазақтың сөйлеу дағдысының ерекшелігін алтын күн, көктің жиегі, құралай көз, ақ бәтес тіркестері арқылы беріп, халық танымына тән бейнелер жасаған.
Поэзия ойдың көркем бейнесі болғандықтан, онда көркемдік құралдар мол кездеседі.
Теңеу. Екі нәрсені немесе құбылысты салыстыру. Кейде айтылып отырған зат тұтас салыстырылса, кейде оның бір белгісі, бөлшегі ғана алынады. Сол сияқты кейде өзара табиғаты үйлес заттар салыстырылса, кейде салыстыруға бір-бірінен мүлдем алшақ ұғымдар алынады. Мысалы: Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы (Абай), Алақандай ақ бәтес (Мағжан), Солдаттың етігіндей жаным сірі (Қасым). Алғашқы теңеуде бір қарағанда теңеліп тұрған ұғымдардың арасында байланыс жоқ сияқты. Қақтаған ақ күміс сызатсыз, тегіс болатын болса, жас қыздың маңдайы да әжімсіз, мінсіз болады. Ендеше теңеліп тұран екі ұғым арасында үйлесімділік бар екен. Адамның алақанының жылуы мол болса, ақ бәтес тазалықтың бейнесі. Сонда алақандай ақ бәтес алдымен оның шағын ғана көлемін білдірсе, екіншіден қардай аппақ бәтесті бойжеткен көңіліне жақын тұтқан адамына сыйлайды. Сол сияқты солдаттың етігіндей жаным сірі деген тіркесті Қасым ақын соғыс тақырыбындағы өлеңінде алып отыр. Әрине, мұндайда жырларда кездесетін арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты деген дағдылы тіркестер қажет секілді. Алайда, от пен оқтың ортасында майдан кезген жауынгер үшін үстіндегі шинелі мен аяғындағы етігінен мықты зат жоқ. Тап осы әскери лирикада солдаттың етігі мықтылықты, төзімділікті бейнелеп тұр.
Теңеуге метафора (ауыстыру) жақын келеді. Негізгі айырмасы - метафорада салыстырылған екі нәрсе бірігіп, бір ұғымды береді, ал теңеуде екі нәрсе ұқсастырылады. Мәселен,
Өлең - сөздің патшасы, сөз - сарасы (Абай).
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам (Сұлтанмахмұт).
Мен - тауда ойнаған қарт марал (Махамбет).
Алғашқы ауыстыруда өлең секілді дерексіз ұғым патшаға айналды. Сұлтанмахмұттың өлеңінде ақынның романтикалық тұлғасы аспанға өрлеген күнге баланды. Яғни, көз алдымызға ауыстырылған екі ұғымның біреуі ғана келеді (патша, күн, қарт марал). Метафорада ауыстырылған екі ұғымның біреуі ғана аталады.
Эпитет (айқындау) бір нәрсенің ерекшелігін айқындай түседі. Мысалы, қамыс құлақ, қой мойын, қоян жақ, бөкен қабақ. Көбіне, айқындау теңеумен, ауыстырумен қоса қабат қолданылады. Мысалы:
Қаптаған қара бұлттай,
Қайнап біткен болаттай,
Мен - тауда ойнаған қарт марал.
Қаптаған қара бұлт - айқындау, қаптаған қара бұлттай - эпитетті теңеу. Тауда ойнаған қарт марал - айқындау, мен - тауда ойнаған қарт марал - эпитетті метафора.
Символ- балама бейне. Мұнда негізгі ой, құбылыс сол балама бейне арқылы беріледі де, шарттылық басым болады. Ақын-қаламгерлер шығармаларының атауында да символдық ұғымды қолданады. Мәселен, Ә. нұрпейісовтің романы Қан мен тер деп аталады. Сәкеннің шығармаларында асау тұлпар, экспресс, дауылпаз құс секілді балама бейнелер аталады.
Аллегория - көркем тұспалдау деген сөз. Онда айтылып отырған нақты нәрсе түгелімен ауыспалы мағынада беріледі. Аллегория шешендік сөздерде, мысал өлеңдерде, толғау-термелерде, салт-дәстүрге байланысты өлеңдерде беріледі. Мәселен, мысал өлеңдерде адам қатыспайтыны белгілі. Оның орнына аң, құс, өсімдік алынып, адамның әрекеті соларға телінеді. Олар адамша сөйлеп, ойлап, әрекеттер жасайды. Яғни, өздерінде жоқ қасиеттермен көрінеді. Аллегория мен символ кейде ұқсап жатады. Негізгі айырмасы символда тұтас мәтіндегі жекелеген ұғымдар ғана балама түрінде алынады. Ал, аллегорияда тұтас мәтін ауыспалы, жұмбақтау түрінде беріледі. Мәселен, халықтың жұбату өлеңінде қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ деп адамның ауыр қазасына жұбату айтады. Бұдан басқа өлеңде қайталау түрлері мол. Олар сөз, дыбыс қайталауы, тармақтың басында немесе соңында келетін қайталаулар болады. Мәселен, ұлт ақыны Мұқағалида:
Ығысыңдар, ей, таулар, ығысыңдар!
Орын сайла ортаңда жұмысым бар.
Ата болып не маған ұрысыңдар.
Адам болып немесе ығысыңдар, - деген өлең жолы бар. Мұндағы ығысыңдар деген сөз үш рет қайталанып, өлеңге лептілік, үстемелік дарытып тұр. Ал, К. ахметованың Сарыөзек сағыныш жырында сары сөзінің мәнді қайталауын жасаған:
Сары өзен. Сары тоғай. Сары қайың.
Сары өзек. Сары дала. Сары уайым.
Сарытап сезімдерге сабау болып,
Сары ішік шабытымды жамылайын. Сол сияқты,
Төгіл, шуақ!
Даланың көркін құрап,
Желмен ойнап желбіре,
Желпін, құрақ! - дегенінде ақын К. Ахметова дәстүрлі он бір буынды өлеңді 4,7,7,4 буындарына бөліп тастап, өлеңнің интонациялық ырғағын өзгерткен.
Абай әлеміне еркін еніп, өлең дәстүрін лайықты жалғастырған қазақ ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т. б.) көркемдік-рухани дүниелерді терең толғаса, ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашқан Ә. тәжібаев, Т.Әбдірахманова, С. мәуленов, Ғ.Қайырбеков, М.Әлімбай, М. айтхожина, Ф. оңғарсынова, А. бақтыгереева, О. сұлейменов, Қ. мырза Әлі, Қ. бұғыбаева, М. шаханов, Т. медетбек, Ж.Әбдірашев т. б. ізденістері, көзқарас эволюциялары, жырлау тәсілдері көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады.
Мақсаты:Поэманың жанры туралы білімдерін қалыптастыру, түрлеріне байланысты мағлұмат беру
Поэма жанрының ерекшелігі туралы мағлұмат
Поэма түрлері.
Негізгі ұғымдар:Поэма, түрлері, лирикалық кейіпкер, сюжетті, сюжетсіз поэма.
Поэма - өлең сөзбен жазылған сюжеттік желісінде әңгімелеу сипаты басым көлемді туынды. Сюжетті поэмалармен қоса, таза лирикалық сюжетті қамтитын поэмалар да болады. Поэма жанры, оның көркемдік ерекшелігі, тарихи-мәдени және әдеби процестегі мәні мен ролі туралы айтқанда, екі мәселені бөліп алуға болады. Гегель Эстетика туралы дәрістерінде эпикалық поэзияның мазмұнында жалпы әлем шеңберіндегі ұлттық дүниетаным көрінеді деген ой айтады. Осылайша поэма мазмұнына арқау болатын оқиғаның тарихи көлемі анықталады. Гегельдің көзқарасынша эпикалық дүниенің негізі ретінде халықтың рухын көрсететін жалпыхалықтық іс көрінеді. Гегельмен бірге Белинский өзінің белгілі Поэзияны тегі мен түріне қарай бөлу деген мақаласында поэмадағы жеке субъектінің рөліне, авторлық басталуға көбірек көңіл бөліп, нақты эстетикалық және тарихи-әдеби талдау кезіде, баяндаушының лирикалық тебіренісі, оқиға мен кейіпкерлерге деген қарым-қатынасы, көңіл-күйі эпикалық шығармаға үлкен эмоция беретінін айтқан.
Қазіргі поэма жанры тақырып түрлілігімен, дәуір, ұлт рухын беруімен, өткен оқиғаларға өз бағасын айтуымен ерекшеленеді. Жазба әдебиет дамуының өне бойында поэма әдебиеттегі бірден - бір жетекші салаға жатады. Өзінің жанрлық мүмкіндігіне қарай, поэма әр түрлі көркемдік құрылымда, атап айтқанда, сюжетті, сюжетсіз, драмалық, монологтық-толғаныс түрлеріне жіктеледі. Поэмада көтерілген проблемалар, тақырып пен идея, сюжет пен композиция, кейіпкерлер жүйесі эпикалық кең тынысқа негізделеді. Қазақ әдебиеті тарихында қара сөзбен жазылған поэмалар да бар. Мәселен, Ғ. Мүсірепов Кездеспей кеткен бір бейне шығармасын қара сөзбен жазылса да, поэма деп атаған.
Поэма - әдебиеттегі іргелі жанрлардың бірі. Онда қоғамдағы алуан түрлі іргелі мәселелер, көкейкесті тақырыптар қозғалады. Мәселен, Абайдың Ескендір поэмасын қарастырып көрейік. Негізінен, Абай поэмаларында қозғалатын жайлар шығыс халықтарының аңыз-ертегілерінен алынған. Бұл поэманың сюжеті аңыз түрінде кең таралған. Сондай бір сюжет - Ескендір жайында Науаидің, Фирдоусидің дастандарының желісі. Абай Ескендір поэмасына негіз болған оқиғаны ғасырдағы әзербайжан классигі Низами дастанынан алғандығы айтылады. Алайда, ақын оқиғаны өзінше құрған. Поэма мәтіні таныстырылғаннан кейін, поэмада қандай оқиғалар болды, кейіпкерлері кім, оқиға қалай баяндалған, автордың оқиғаға көзқарасы қандай деген мәселелер анықталады. Ол үшін поэма сюжетіне қатысты жоспар құрылады.
Жоспар
1. Ескендірдің жорықтары.
2. Ескендірдің бұлаққа кездесуі.
3. Жабық қақпа.
4. Қақпадан жеткен сый.
5. Сыйдың сыры.
6. Ақынның ғибраты.
Ақынның поэма соңында айтқанын өлеңдеріндегі өсиеттерімен байланыстыруға болады. Мәселен, Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат, Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы. Бұдан кейін поэмадағы екі кейіпкердің диалогы - жауыздық пен әділеттіліктің бетпе-бет келуі, жауыздықтың даналықпен ақиқаттың алдына бас игені ашылады.
Аристотельдің уәжінен кейін Ескендірге ой түседі, тәубасына келеді. Поэманың алғашқы жартысы баяндауға, екінші жартысы нақты суретке құрылған. Ақын поэма соңында тойымсыз, қанағатсыз Ескендірді парасаттылықтың алдына бас игізеді. Аристотельді үлгі етеді. Абайдың Әсемпаз болма, әрнеге, Ғылым таппай мақтанба өлеңдерінен үзінділер келтіріліп, поэма идеясымен сабақтастырылады. Поэманың көркемдігі ашылып, нақты мысалдармен дәлелденеді. Мәселен, поэманың басында Ескендір таныстырылады:
Филипп өлді, Ескендір патша болды,
Жасы әрең жиырма бірге толды.
Өз жұрты аз көрініп, көршілерге
Көз алартып, қарады оңды-солды.
Сырнайлатып, шаһар бойлап жүре берсе, қақпасы бекітулі алтын қорған кез болады. Оны аша алмай, дал болып тұрғанда, ар жағынан жеткен күзетші:
Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,
Мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең.
Іші тар, көре алмастың біреуі - сен,
Ондай кісі бұл жерге келмейді тең, - деп дүниеден беті қайтпай келе жатқан Ескендірді тосылдырып тастайды. Амалы құрыған патша:
Ең болмаса, халқыма көрсетейін,
Сый қылып, белгі болар бір нәрсе бер, - деп жалынады. Сыйдың орнына лақтырылған сүйек алған патша қатты ашуланады. Сонда мұның құпиясын ашқан Аристотель патшаның бұдан кейінгі барша тірлігін өзгертетіндей уәж айтады:
Сый сұрадың, бергені бір қу сүйек,
Мұны көріп алыңыз сіз де ғибрат! Бұл сөздің ақиқатын түсінген патша қолын алып кері қайтады. Ақын:
Жақсы болсаң, жарықты кім көрмейді,
Өз бағаңды өзіңнен кім сұрайды, деген терең философиялық оймен поэманы түйіндейді.
Қазақтың жазба әдебиетінің қалыптасуында эпикалық жанрдағы жетекші түрлердің бірі поэма екендігі әдебиеттану ғылымында айтылып жүрген пікір болғанымен, бұл саладағы көркемдік жетістіктердің негізінде романтикалық бейнелеу тәсілінің жатқаны арнайы сөз етуді қажетсінетін мәселе. Қазақ романтикалық поэмасы Мағанға дейінгі кезеңде кем дегнде үш типті көрінеді деуге негіз боларлық әдеби-көркем деректер баршылық. Мұндай тұжырым жасауға Абайдың және оның ақын шәкірттері шығармашылығындағы эпос жанрының ипаы негіз бола алады, - дейді романтикалық поэма табиғатын дербес зерттеу нысаны еткен ғалым Е. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көркем мәтін түрлері
Көркем мәтінмен жұмысты ұйымдастыру жолдары
Негізгі ұғымдар:мәтін, көркем мәтін, әдеби талдау, мазмұндау, көркем мәтін түрлері, жанр
Жазушы көркем туындының болмысын танытатындай, ондағы оқиғаларды бір-бірімен байланыстырады. Ондағы кейіпкерлер тіршілік кешеді, еңбек етеді, бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, тартысқа да барады. Соңында уақыт пен кеңістікке сіңісіп, орнығады. Осы кезде ең бірінші көзге түсетіні - автор баяндайтын оқиға. Ол жекелеген эпизодтардан құралып, шығарманың тақырыбын, идеясын, жанрлық ерекшелігін ашады. Автор өз шығармасында өмірдің әлеуметтік-қоғамдық жағдайын, бір кезеңдегі адамдардың өмірін суреттейді. Көркем шығармада адам, адамгершілік, табиғат, атамекен, махаббат мәселелері сипатталады. Яғни, әдебиет - заманның рухани, адамгершілік, моральдық жағын ашып, көркем бейнелейді. Көркем мәтіннің осындай ерекшеліктері әдебиет сабақтарында игертіледі. Оқушы көркем шығарманы тек өтілген материал, баға алу үшін қажет міндетті оқу деп түсінбеу керек. Көркем шығарманы оқушы жан дүниесімен ұғып, одан алған әсерін, көркем танымын одан әрі қолдана алуы керек. Яғни, көркем дүние оқушы жанына эстетикалық жарасымды ықпал тудырып, таным көкжиегін кеңітуге, мінез қасиетін қалыптастыруға жәрдем етуі, ойға шақыруға тиіс.
Көп ретте көркем шығарма, оның ішінде көлемді туынды үстірт қана өтіледі. Оған себеп біріншіден, шығарманың ауқымдылығы, мазмұнының көпқырлылығы, мәтіннің психологиялық жағының күрделілігі; екіншіден, шығарманы оқып-үйренудегі уақыттың аздығы, бір сарынды әдіс-тәсілдердің қолданылуы. Көркем мәтінге барудағы жол - мазмұнды игеруден басталады. Көркем мәтіннің мазмұнын меңгертудің бірнеше жолдары бар.
1) Шығарманың таңдап алынған тұстарын, яғни мейілінше әсерлі тұстарын мазмұндау. Бұл мәтінді үстірт оқу дегендік емес. Оқушы шығарманы толық оқығаннан соң, оның ең қызықты тұстарын есіне көбірек сақтайды. Осы дағдыны пайдаланып, мұғалім оқушыларға шығарманың маңызды сәттері бойынша сұрақтар қойып, оқушылардың жауабын тыңдайды. Сол тұстардың мазмұнын ашуды сұрайды. Оқушы әңгімелеу барысында, өзінің мазмұндайтын бөлігін неғұрлым қызықтыра, өз сөзімен беруге талпынады. Мұның өзі оқушының мәтіннен алатын әсерін қалыптастырады. Осындай әсерлі тұстарды басқа шығармалардан табуға ұмтылады. Соның арқасында көркем мәтін оқуға деген ықыласы қалыптасады.
2) Логикалық тізбекті мазмұндау. Бұған шығарманың мазмұнын қуалай отырып, жүйелі мазмұндауды жатқызамыз. Бұл оқиғаларды ретімен, ішкі байланыстарын сақтай отырып, мазмұндауға да жол салады. Екінші бір тиімді жағы көркем шығарманы сыныпта мазмұндатқанда, тек бір оқушыдан ұзақ-сонар сұрай алмайсыз. Осы кезде сөйлеп тұрған оқушының жауабын тиянақтатып, әрі қарай екінші оқушының жалғастыруын сұрағанда, ол сол тоқтаған жерден әрі іліп әкету керек. Бұл сабақ үстінде оқушының ықыласты отыруына, бір-бірін тыңдауына, ой қосуына дағдыландырады. Бір жағынан бірінің мүдірмей бастап, соны екіншісінің кідіріп қалмай, жалғастырып әкетуі жарыс секілді әсер етеді.
3) Бүкіл мазмұны немесе жекелеген эпизодты шығармашылық түрде мазмұндау. Мұнда ең маңыздысы оқушының өз көзқарасын, ойын айта білуі. Оқушы мәтін мазмұнын сақтай отырып, оны өз атынан немесе кейіпкердің біреуінің атынан жеткізеді. Бұл тәсіл оқушының ой-өрісін ұштайды, шығарма мазмұын жақын қабылдауға, кейіпкерді айқын елестете алуға шақырады.
4) Автор тақырыбына өзінің қиялын (фантазиясын) қоса отырып мазмұндау. Бұл оқушының шығармашылық белсенділігін өсіреді. Мәселен, ортаңғы сынып оқушыларына белгілі бір мәтінді мазмұндатқызу үстінде, оларға тқмендегідей сұрақтар қойып, ой-қиялдарына қозғау салуға болады:
- егер көп уақыттан соң, сен осындағы кейіпкердің орнында болатындай жағдайға кездессең, не істер едің?
- Осы шығармадағы ең қызықты оқиғаға не қосар едің?
- Егер сен автор болсаң, шығарма оқиғасын қалай аяқтар едің?
Яғни, оқушы мәтін мазмұнын айту үстінде тек автордың дайын дүниесін баяндап тұрғандай емес, өзі соған қатыып отырғандай жанды әсер алады. Бұл әрі қарайғы көркем мәтінді терең талдауға апарады.
Ғ. Мүсірепов өзінің суреткерлік жолында қазақ халқы өмірінің әр алуан жақтарын суреттеп, өткен тарих пен жаңа қоғам бейнесін көркем бейнеледі. Жазушының шағын жанрдағы туындылары Тулаған толқында, Көк үйдегі көршілер, Өмір ертегісі, Алғашқы адымдар, Үздіксіз өсу, Кездеспей кеткен бір бейне қазақ әдебиетіндегі толымды көркем дүниелер болды. Кездеспей кеткен бір бейне повесінде Еркебұлан мен сол ортаның жуандары арасындағы тартыс көрінеді. Жалпы, қай жанрда болсын тарихи тұлға туралы шығарма жазу қаламгерден дәлдікті қажет етеді. Жазушы шығармасында Сәкен өмірінің әр қилы оқиғаларға толы сипатын ашқан да, соның аясында қоғамдық-әлеуметтік тартысты көрсетеді. Бұл жөнінде зерттеуші Р. Бердібай: ... шығарма кейіпкері Еркебұланды бірнеше қиын-қыстау, сын кезеңдерден көреміз. Оның өмірі ылғи тартыс үстінде, әрбірі қаһармандыққа барабар асу, тосуларда өтеді. Алған мақсатынан таймайтын, ісінің әділдігіне нық сенген, өз өмірін халық тәуелсіздігі жолында бағыштаған ер көз алдымызға келеді, - дейді. Осы хикаяттағы Еркебұланның әрекеттерін Сәкенің қоғамдық қызметтері жайлы мағлұматтармен байытып, Тар жол, тайғақ кешу романымен байланыстыруға болады. Шығарма оқиғаларын топтап, бас кейіпкер Еркебұланның айналасында жинақтай мазмұндауға болады. Әдебиеттану әдіснамасындағы күрделі мәселенің бірі - мазмұн мен пішіннің бірлігін басшылыққа ала отырып, талдау тәсілдері мен жолдарын табу.
Мақсаты: Көркем шығарманы талдау бойынша жасалатын жұмыс түрлерін, ерекшеліктерін ұғындыру
Көркем шығарманы талдау жолдары
Бағдарлаушы әңгіменің мәні
Негізгі ұғымдар:мәтін, көркем туынды, әдеби талдау, талдау түрлері, бағдарлаушы әңгіме, образ, проблемалық әдіс.
Талдау сөзінің алғашқы терминологиялық мағынасы - зат пен құбылысты танып, білу дегенді білдіреді. Талдау әдісі - бұл әдеби талдаудың ғылыми негізделген әр түрлі жолдары мен тәсілдерін іздестірумен айналысатын сала. Әдеби шығарманың мазмұнын меңгергеннен кейін оған талдау жасалады. Әдеби талдау кезінде көркем мәтінді кез келген бөлшектерге бөліп, жіктеуге болады. Мәтінге талдау жасай отырып, біз суреткердің ой-мақсатын, дүниетанымын білуге ұмтыламыз. Талдау жасағанда мәтіндегі әрбір шағын, жеке элементтер де назардан тыс қалмау керек. Әдеби талдау үстінде көркем шығарманың мазмұн-пішіні, кейіпкерлер қатынасы мен тілдік құралдар ашылады. Әдебиетті оқытудағы басты мәселе - шығармаға, яғни көркем мәтінге талдау жасау. Әдіскер Т. ақшолақов көркем шығармаға талдау жасаудың төрт түрлі әдісін көрсетеді. Олар: образ бойынша талдау; проблемалы талдау; тұтас талдау; тақырыптық талдау.
а) Образ бойынша талдау кезінде оқушылар адамды танып-біле отырып, сол кейіпкер бойындағы ұнамды, адамдық қасиеттерді білуге талпынады. Әрине, шығармадағы қандай орталық кейіпкердің барша қасиеті жеке-дара ашылмайды. Себебі, автор өз кейіпкерін мәтіндегі әр алуан іс-әрекеттермен, оқиғалармен, басқа кейіпкерлермен байланыстырады. Яғни, бас кейіпкер шығармада қанша алғы орында көрсетілгенімен, ол басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасқа түсіп, іс-әрекет үстінде байланысып отырады, сол арқылы толыққанды ашылады. Сондықтан, көркем шығармадағы бейнелер жүйесін өзара тұтастыру қажет.
ә) Шығарма талдаудағы келесі әдіс - проблемалы талдау. Көркем шығармада сан тарапты әрекеттер баяндалып, көптеген қарама-қайшылықты, талас пікірлі оқиғалар туындап жатады. Осыған байланысты жазушы көтерген проблеманы танып-білу керек. Ол үшін оқушыны ізденіс-толғанысқа бастайтындай, туындының идеялық-эстетикалық қуатын танытатындай жұмысқа бастау керек. Осыған байланысты оқушының алдына проблемалық ситуация ұсыну қажет. Мәселен, С. көбеевтің Қалың мал, М.Әуезовтің Көксерек т. б. шығармалары өтілгенде тап тартысы, бай мен кедей мәселесі, табиғатты қорғау, жаратылыс байлығын сақтау, халықтық ғұрыптың сақталуы жайлы проблемалы сауалдар әзірлеп, оқушылардың бүгінгі күн тұрғысындағы көзқарасын айтқызуға, ой бөлісуге шақыруға болады. М.Әуезовтің повесінде Құрмашқа әкесі қасқырдың бөлтірігін әкеліп береді. Құрмаш енді сол бөлтіріктің айналасынан шықпай, тамақ беріп, қасына алып жатады. Осылайша өскен бөлтірік бірте-бірте тағы мінезін білдіре бастайды. Күн өте ол үлкейіп, өседі, ауылдан ұзап кетіп қалып жүреді. Қыс түсе, ол тіпті қасқырларға қосылып, малдарға шауып, ауылдың мазасын кетіреді. Сөйткен Көксерек бірде малды бағуға шыққан Құрмаштың өзін мерт етеді. Ауыл болып қасқырды ұстау әрекетіне кіріседі. Осы тұста жемін тартып жеуге үйренген даланың жыртқышы қасқырды кінәлаймыз ба, жоқ оны қолға әкелген адам әрекетін жөнсіз санаймыз ба? Осы шығарманы С. мұратбековтің Жабайы алма повесімен, қырғыз жазушысы Ш. айтматовтың .. романымен салыстыруға болады. Мәселен, С. мұратбековтің Жабайы алма повесіндегі бір эпизодта иттің киесі жайлы әңгімеленеді. Қысқаша айтсақ, ауылдың сырт жағындағы биік алма ағашының түбін бір ит мекендейді. Бірде ол ауыл ішіне кіріп, Бүбітай деген әйелдің аулада тұрған қазандағы сүтін ішіп кетеді. Бұған ашу шақырған Бүбітай күрек алып барып, иттің апанын ішіндегі көзін ашпаған күшіктерімен бірге, көміп тастайды. Ит қайтып келгенде, бітелген апанды көріп, тұншығып өлген күшіктерін аршып алып, ғайып болады. Енді сол алма ағашына жақындауға сескенетін балалар оған емін-еркін баратын болды. Ағаштың ең биігіндегі алманы сілкіп түсірем деп, Бүбітайдың Сыпатай деген баласы құлап өледі, шешесі Бүбітай есінен айырылады. Міне, шығарма сюжетіндегі осындай оқиғаларды талдау үстінде жыртқыштар өмірі, олардың адамға тигізер пайдасы мен зияны, халық сеніміндегі кие тұту ұғымы туралы ой өрбіту керек.
б) Тұтас талдау. Бұл шығарманың желісіне сай жүргізіледі. Мұнда көркем шығарманың бөлімдері бойынша ондағы оқиғаның дамуына сай автор ізімен жүре отырып, талдау жасалады. Мұның тиімді жағы шығармадағы оқиғаны, іс-әрекетті жан-жақты, жүйелі қарастырға мүмкіндік береді. Көбіне көлемді мәтіндерді талдағанда, ондағы оқиға реті ауыстырылып, қалыс қалдырылып немесе толық баяндалмай жатады. Бұл талдау осындай мәселеде реттілікті сақтап, оқиға барысын автор баяндауынан ауытқымай жүргізуге көмектеседі.
в) Тақырыптық талдау. Бұл да ұтымды әдістердің бірі. Талдау кезінде көркем шығарма жан-жақты, терең қарастырылады. Яғни, бір көркем мәтінді іштей бірнеше тақырыптарға жіктеп, әрқайсысына атау беріп, сол ретпен талдау жүргіземіз. Бұл көркем мәтіннің тарауларын, ондағы оқиғаны топтап қарастыруға көмектеседі. Мәселен, Ер Төстік ертегісін бойынша Ер Төстіктің достары, Ертегідегі жағымсыз қаһармандар т. б. түрде тақырыптық жіктеулер жасауға болады. Ал, эпостық жырларда батырларды, арулар бейнесін, хандар мен тұлпарлар бейнесін топтап, тақырыптық үндестік жасауға болады. Мәселен, Жырдағы батырлар бейнесі, Жырдағы әйелдер бейнесі, Жырдағы тұлпарлар бейнесі деп топтап, екі жырдың ұқсастығын салыстырып, жыр мазмұнын толық игеруге болады.
Көркем мәтінді талдау - әдебиеттегі өзекті мәселе. Көркем шығарманы оқудың түрлі кезеңдері бар. Мәселен, мәнерлеп оқу, түсініп оқу, ықшамдап оқу, тұтас оқу, баяндаушының жағын өзгертіп оқу.
Оқу - шығармашылық еңбек. Мәтінді түгел оқығаннан кейін, оны талдауға әзірленеміз. Алдымен, мұғалім кіріспе немесе бағдарлаушы әңгіме жүргізген жөн. Мысалы, мектептің ортаңғы сыныптарында мәтін бөлім бойынша оқытылады. Алдымен, шығарманың бір бөлімі сыныпта оқытылып, мазмұндалады да, қалған бөлімдері үйде оқуға беріледі. Ал, жоғары сыныпта көркем мәтін тұтас оқытылып, талдану керек. Яғни, оқушы мәтінді алдын-ала оқып, мұғалімнің кіріспе әңгімесіне дейін біліп отырғандары жөн. Бағдарлаушы немесе кіріспе әңгіменің бірнеше түрлері бар:
- қысқаша әңгіме арқылы мұғалім мәтінді түсіндіреді де, оның бас кезі сыныпта оқылады;
- маңызды эпизодтарға мұғалім айырықша көңіл бөле отырып, қысқаша әңгімелейді;
- көркем мәтін кейіпкерлерін топтай отырып, танытады. Мінездеме беру үлгісін көрсетеді;
- шығарманың басты-басты проблемаларын алдын-ала атап, оқушылар көңіл аударуға тиісті мәселелерді бөліп көрсетеді.
Барлық оқушы мәтінді үйде толық оқығанымен, оның оқиғасын есте сақтап, тақырыбы мен проблемасын, басты образдарын жете ұғына бермейді. Бағдарлаушы әңгіме осы мәселелердің болмауына септігін тигізеді. Осы жұмыстың негізінде көлемді шығарманың мазмұнын игеру, оқу, кімнің қалай түсінгенін байқап, басты оқиғаларды бөліп алу жүзеге асырылады. Мұнда сұрақ-жауап әдісі қолданылады. Бағдарлаушы әңгіме көбіне күрделі, сюжеттік шығармаларға қолданылады (роман, повесть, әңгіме, поэма, драмалық шығармалар). Мысалы, М.Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесі кезінде жалпы жазушының шығармашылығында сол кезеңнің жиырмасыншы жылдары қорғансыздар, жетімдер тақырыбы болғаны айтылады. Қаламгердің .. жылдардағы прозалық шығармалары жөнінде Зерттеуші-ғалым С.Қирабаев: Ол алғашқы шығармаларынан-ақ, шындықты бұлтақсыз, күрделі күйінде бейнелей алуымен халықтық негізді берік қалады. Характер жасау, образ шындығы, сурет байлығы, тіл шеберлігі, психологизм молдығы тұрғысынан қарағанда, Мұқаң жеткен биік те басын сол дәуірден, сол шығармалардан алады,-дейді. Жазушы Жетім әңгімесінде қорғанышсыз қалған жетім баланың аянышты өмірін, мейірімсіз жамағайындарынан көрген зәбірін суреттейді. Бұған қоса, СДөнентаевтың Көркемтай әңгімесінің сюжетіне шолу жасалып, Қорғансыздың күні шығармасында жалғыз Ғазиза емес, зағип шешесінің де, кәрі әжесінің де қорғансыз қалған ауыр тағдыры туралы айтылып, бұл шығармалардың басын қосып тұрған ортақ сюжет арнасы ашылады. Ал, өлең, мысал, қысқа әңгіме кезінде тақырыптық түсінік беру жеткілікті. Оқушыларға мәтінді жеке бөліктерден тұтас, кешенді талдауға дайындау қажет. Мәселен, көркем мәтіннен эпизодтарды бөліп алуға үйрете отырып, оларға жоспар құруды, шығарма бөліктеріне ат қоюды тапсыруға болады. Одан соң шығарма құрылымының ерекшелігін ашқызып, автордың идеясын, кейіпкерлер жүйесін, шығарманың тіл көркемдігін айқындаймыз.
Көркем шығарманы талдау үстінде қаламгердің тіл шеберлігі де ашылады. Мәтін тілін шартты түрде екіге бөлеміз: жазушы тілі және кейіпкер тілі. Шығармадан алынған бейнелі көркем сөз оқушылардың тіл байлығын еселеп, сөздің мәнін ұғуға, эстетикалық талғамын оятуға әсер етеді. Мәселен, Қорғансыздың күні әңгімесіндегі қарт ана: Кешегі баламнан қалған жалғыз көзім бұл жылаған сқң, бізде не тақат тұрады. Бұны жылатқан соң, қуарған қу өмірдің не бағасы бар? Жыластық: аяғында сонымен қойдық,- дейді. Жазушының өзі кейіпкерінің осы бір сабырлы, бойұсынса да, қатал тағдыр тәлкегінің ойыншығы болмаған өр алпын қостап отырады. Әңгімесін аузымен тоқтатса да, көңілінде соның аяғын тағы да созып, түкпірлеп ойлап, қайғының қат-қабат шыңына ақылмен кіріп отыр. Кемпірдің жүзінде үлкен сабыр бар, сынбаған ажар, қажымаған қайтар, кең салқын ерлік бар. Шығармадағы Ғазизаны автор: Көрген көзге алғашқы жерден-ақ сүйкімділігін сездіретін уыз жас. Жалғыз-ақ ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және ылғи шытынаған, кірбіңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні мұңды, жүдеу, - деп суреттейді. Суреткер сұм заманның шынайы суретін бере отырып, екі дай өмірдің қарама-қайшылығын, әлдінің әлсізге жасаған қиянат-зорлығын көркем бейнелейді.
Мақсаты: Оқушылардың әдеби-теориялық білімдерін қалыптастыру, жанр түрлеріне байланысты мағлұмат беру
Әдеби-теориялық білім негізі
Жанр түрлері
Лирикалық шығармаларды оқыту ерекшелігі
Негізгі ұғымдар:Әдеби-теориялық білім, жанр, әдеби тек, эпос, лирика, көркем туынды, логикалық бірлік.
Әдеби жанр (французша - тек, түр) термин ретінде шартты түрде екі мағынада қолданылады. Біріншісі, әдебиеттердің қалыптасқан тектері эпос, лирика, драма; екіншісі, әдеби туындылардың түрлері - әңгіме, повесть, роман, поэма, комедия т. б. Жанр - даму үстіндегі құбылыс. Әрбір тарихи дәуірде белгілі бір жанрдың түп негізі сақтала отырып, өзгеріске ұшырайды. Жанрлар туады, дамиды, өзгереді, жаңадан пайда болады. Поэзия - әдебиеттің көне саласы. Поэзиялық шығармада сезім басты орында тұрады. Лириканы оқыту әдебиетті оқытудың басты талабынан туындайды.
Дәстүрлі түрде алғанда әдеби тек үшке жіктеліп, әрқайсысының белгілі бір қызметі қалыптасады.
Эпос болмысты белгілі бір уақыт пен кеңістік аясында, оқиғалар шеңберінде, сюжеттік желі негізінде суреттейді.
Лирика адамның ішкі сезім-күйін, әр түрлі эмоционалдық жағдайын бейнелейді.
Драма кейіпкерлердің тікелей қатысуымен олардың арасындағы тартыс, қақтығыстарды әлеуметтік-психологиялық сипатта беруімен ерекшеленеді.
Осылардың ішінде лирика өмірдің алуан түрлі құбылыстарына ақынның көзқарасын, күйініш-сүйініш сезімін, толғаныс-тебіренісін көрсетеді. лириканы талдау оқырманды өнерді эмоциялық-эстетикалық жағынан түсінуге баулиды.
Әрбір әдеби туындының жанрлық табиғатына әр алуан. Эпикалық шығармада қаламгердің өзін қоршаған дүниені көркемдік пен суреттеуміне қатар, өмір шындығын әдеби образға жинақтап, олардың өзара қарым-қатынастарынан туған қат-қабат оқиғалар арқылы ашылса, лирикада өмірдің түрлі құбылыстарынан туындаған ой-сезімдерді ақынның тікелей бейнелеуіне бағытталады. Драмада алғашқы екеуінің мүмкіндіктерін өз бойына біріктіреді. Яғни пьесадағы түрлі кейіпкерлердің мінездері өздерін-өздері тікелей көрсетуі арқылы ашылады.
Әдебиет тектерінің тұрақтылығын былай түсіндіруге болады. Адам нақты бір қоғамдық жағдайларда дамиды, белгілі бір әрекеттер, ойлар мен толғаныстар арқылы өзін-өзі танытады. Эпос, лирика, драма өзара ұштаса отырып, халықтар өмірінің тұтастай дәуірін қамтитын аса күрделі қоғамдық үрдістерді бейнелеуден бастап, бір ғана адамның толғаныс-толқыныстарын көрсетуге дейінгі адам санасы мен өмірді терең де жан-жақты суреттеуге шексіз мүмкіндіктер ашады.
Жанр - даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір әр түрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін енгізеді. Мұндай ерекшеліктер, бір жағынан, әр әдебиеттің ұлттық сыр-сипатымен тығыз байланыста болса, екінші жағынан әр жазушының әлеуметтік орта мен әдеби процесті атқарар роліне алар орнына байланысты. Жнарлық дамудың өзі - тірі поцесс. Жанрлар туады, өседі, өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады. Бұл да әр әдебиеттің тарихи тағдырлары мен ерекшеліктеріне ұштасып жатады.
Жанр - нақты тарихи түр. Қазақ эпосы бр кезде батырлар жыры түрінде көрінсе, кейін аралық сипаттағы лиро-эпосқа көшті, одан келе жанрлық табиғатына мүлде жаңартқан жаңа сападағы поэмаларға ауысты.
Дәстүрлі түрде әдеби тектер үшке бөлініп, әрқайсысы сөздің белгілі бір қызметіне сай келеді де, оның эстетикалық ерекшелігін белгілейді.
1. Эпос, болмысты белгілі бір ауқымда, көлемде, уақыт пен кеңістік аясында және оқиғалар шеңберінде, сюжеттік желі негізінде қамтиды.
2. Лирика, жеке адаманың ішкі дүниесін, сезімнің қалыптасып, өзгеруімен, мұң-қиялымен, көңіл ауанымен, қайғғы-қуанышымен ашып көрсетеді.
1. Драма, сөздік әрекеттерді эмоционалды ерікті ұмтылысымен, әлеуметтік-психологиялық сипатымен, ішкі еркіндігімен және сыртқы шектеулілігімен, қысқасы екі жақты экспрессивті -сюжеттік қатынастарымен танытады. Сол арқылы әдебиеттің бұл тегі өз бойында лирика мен эпостың сипаттарын ұштастырады. Кең суреттейтін, адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр.
Эпостың туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр.
Белинский эпикалық шығарманың ерекшелігі, мәселен, драмадағы басты нәрсе - адам болса, эпостағы басты оқиға екенін ескертеді. Бұдан шығатын қорытынды- эпос жан-жақты жанр: эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол жасаған оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі. Өмір шындығын қамту, адам мінезін ашу мүмкіндіктеріне қарай эпикалық жанр 3 түрге бөлінеді. 1 шағын көлемді эпикалық түр. 2 орта көлемді эпикалық түр. 3 кең көлемді эпикалық түр. Қандай эпостық шығарма болсын, бәрібір осынау 3 түрдің біріне жатады.
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірер ықшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе бірер жинақы оқиға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттеледі. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан дайын қалпында көрінеді.
Шағын эпикалық шығармалар әдеби тарихның әр кезеңінде әр сипатта болған. Мысалы: ежелгі көне дүниедегі бұл тектес көркем туынды - мия, одан кейін - аңыз, ертегі, мысал, новелла т. б.
Миф - табиғат құпияларын, адам не қоғам өмірінің сан алуан сырын қиял ғажайып оқиғаға айнадыра бейнелейтін фантастикалық баян. Бұл байырғы халықтардың бәрінде бар, бірақ түпкі туған жері ежелгі Греция.
Эпостың көне түрлерінің бірі - аңыз. Бұл да миф секілді әсіре қиял аралас фантастикалық қиял.
Бірақ мифтен өзгешелігі - аңыздың негізінде шындыққа жөн асымды, көбіне өмірде болған халық есінде сақталған оқшау оқиғалар жатады. Шағын көлемді эпикаға тән жанрлық түрлердің бірі - ертегі. Бұл да миф пен аңызға ұқсас, адам өмірін де, не хайуанат дүниесінде болуға лайық әр алуан қызық, кейде ғажайып оқиғаларды ойдан шығарып, өсіре әңгімелейтін көркем хикая.
Ертегінің тақырыбы ғана емес, табиғаты да әр алуан.
Мысал - эпостық шығарманың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан сатиралық сипатта, көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге келекеге, мазаққа айналдырып, сықақпен сыналады. Мазмұны бүкпелі болғанымен, идеясы астарсыз, ашық, тура, тілі өткір болады.
Мақсаты:Оқушыларға лирика жанрына байланысты мағлұмат беру
Лирика, жанрлық ерекшелігі, түрлері
Лирикалық шығармаларды оқыту ерекшелігі
Негізгі ұғымдар:Лирика, лирикалық кейіпкер, өлең, шумақ, бунақ, кідіріс, көркем туынды, логикалық бірлік.
Лириканы оқытуда мынадай мәселелер ескерілу керек:
- Алдымен, лириканы оқуда эмоциялық, логикалық бірлікті сақтау керек;
- Оқушының лирикалық шығармаға деген көзқарасы болуы шарт;
- Өлеңнің әрбір бөліктерін өзара тұтастыру керек. Сол арқылы ақынның айтайын деген ойы анықталуы керек;
- Ақын шығармасында қандай көркемдік құралдарды пайдаланғаны талдану керек;
- Лирика мен ақынның бірлігі танылуы шарт.
Лириканы терең түсіну үшін қайталап оқып, басқа ақынның соған ұқсас өлеңдерімен салыстыру керек. Одан соң, мәнерлеп оқудың мәні үлкен. Академик З.Қабдолов:Лириканы тақырыбына қарай топтап талдау оны жазған ақынның творчестволық бітімін пайымдау үшін айырықша мәні бар нәрсе: оның әр түрінен ақынның бір қырын тануға болады десе, ғалым Ж. Дәдебаев:Лирикалық шығармада ақын өмірден, айналасынан көргені мен білгендерін ғана жазып қоймай, сол құбылыстардан лирикаға арқау боларлықтай ең басты асыл қасиеттерін тани білу керек,-деген нақты ой түйеді.
Өлең ұғымы XIX-XX ғасырларда нақты мазмұн иеленді. Өлең - өлең сөзбен жазылған лирикалық сипаты басым шағын әдеби туынды. Өлең белгілі бір ырғаққа бағындырыла оқылады. Өлең шумақтан, тармақтан, бунақтан, буыннан, ұйқастан тұрады. Барлық тілдегі өлең тармағының негізгі өлшем бірлігі - буын. Буынның фонетикалық сипатына әуез, екпін секілді белгілер тән. Соған орай, өлең жүйесі метрикалық, силлабикалық, тоникалық, силлабо-тоникалық болып жіктеледі.
Лириканы оқытудың өз заңдылығы бар. Оның интонациялық, синтаксистік, фонетикалық ерекшеліктері мәнерлеп оқу үстінде ашылады. Лириканы мәнерлеп оқу оның табиғатынан туындайды. Мәнерлеп оқудың өзіндік шартары бар. Солардың бірі - кідіріс. Оның үш түрі бар:
Грамматикалық кідірістің (бұл кейде өлеңаралық немесе тасымал кідірісі деп те аталады) эмоциялылығы жоғары. Бұған әр сөзді бөліп, ашық, түсінікті, тыныс белгілеріне орай кідіріп оқу жатады.
Логикалық кідіріс. Бұл - табиғи кідіріс. Мұнда шығарманың мән-мағынасына орай, сол шығарманың идеясын ашатын жекелеген сөздерге салмақ түсіріледі. Бұл кезде тыныс белгілеріне онша назар аударылмайды.
Психологиялық кідіріс. Мұнда жеке сөздерге, сөз тіркестері мен тармақтың әсеріне көбірек салмақ түсіріледі. Бұл кідіріс арқылы лирикадағы негізгі ой ашылады. Яғни, қуану, шаттану, толғаныс, өкіну, сағыну, кекету және басқа көңіл-күй беріледі.
Лириканың жекелеген компоненттерін таныту - әдебиет сабағындағы басты мәселе. Оларға тақырып, идея, образ, композиция, сөз, тіл жатады. Ең алдымен лириканың тақырыбы ашылады. Мәселен, Абайдың Қалың елім, қазағым, қайран жұртым өлеңінің тақырыбы - үстем тап билеген замандағы өмір қайшылығы, ал идеясы орта тартысының шындығын ашу, заман келбетін шынайы беру. Ел-жұртының қамын ойлап, кем-кетігін түгелдеудің жолын қарастырып, өмір шындығын бүркемелемей, ашық көрсеткен ақын ішкі жан дүниесін толқытқан, ашындырған мәселені жайып салады. Осы ойын беруде ақын қолданған амал-тәсілдерді айқындап, тіл өрнегін талдау керек.
Мәселен, Абайдың Жасымда ғылым бар деп ескермедім (14 жол) өлеңін талдауға болады.
Өлең мәнерлеп оқылғаннан кейін, мәні ашылады. Мәнерлеп оқыған кезде тиісті кідірістің түрлерін қолданамыз. Абайдың бұл өлеңі баяу, салмақты үнмен оқылады. Ақынның оқу-білімнен кеш қалып қойғандағы өкініші кезінде психологиялық (жасымда ғылым бар деп ескермедім, ержеткен соң түспеді уысыма, қолымды мезгілінен кеш сермедім, бұл махрұм қалмағыма кім жазалы) кідіріс қажет. Оның құрылымы үш түйінді ойдан тұратындығы айтылады. Олар:
- Ақын өкінішінің себебі (алты жол)
- Баласын оқуға беру (төрт жол)
- Өзі туралы (төрт жол).
Өлең мәтініндегі махрұм, қызмет қылу, шен алу, қара сөзге дес бермеу, басқа шауып төске өрлеу деген сөздерге түсінік беріледі, мағынасы айқындалады. Жазушы М.Әуезовтің: Көркемөнер - біздің ішкі дүниемізге, жан жүйемізге әсер етіп, адамдық қалпымызды тәрбиелейді,-дегені еске түсіріледі. Әрбір көркем мәтін оқушының танымдық біліктілігін қалыптастырып, эстетикалық деңгейіне қозғау салады. Осы өлең арқылы жастар оқу-білімге деген көзқарасын, ғылымның мәнін, қоғамға, адамзатқа пайдалы болып, игілікті істер атқаратындай, азамат болу керектігін түйсінеді. Осы ой Абайдың басқа да өлеңдерінде жалғасатындығы айтылады. Қазіргі кездегі ғылым, білім сөздерінің мағынасы ашылып, оқу-білімнің пайдасы ұғындырылады.
Абай өлеңдерін оқытудың өз ерекшелігі бар. Олар шағын лирика ғана емес, көбісінде эпикалық сипат басым. Сондықтан Абай өлеңдерін оқуға үлкен дайындықпен кіріскен жөн. Ол үшін Абайдың өмірі, өскен ортасы туралы мәліметтерді кірістіріп, Абай жасаған заманның ерекшелігін түсіндіре кету керек. Осы тұста М.Әуезовтің Абай жолынан үзінділер келтіріп, оқушыларды көлемді шығарма оқуға дайындай беру керек. Мәселен, Абайдың шығармасына үлкен жаңалық қосатын өлеңі - Интернатта оқып жүр. Бұл өлеңде сыншылдық та көп, қоғамы үшін жаны ашушылық та байқалады. Жаңа буынға басшы болған Абай патшаның билік жүйесіне терең сын айтады. Қазақ баласының ендігі талаптанатыны тек орыс оқуы болу керектігін Абай бұрын да айтқан. Алайда екі түрлі оқу бар: бірі патшаға қызмет қылатын шала оқу; екіншісі толық адам болуға бастайтын терең оқу. Ақын бірінші оқуға баратын баланың халқы үшін залалды адам болып шығатынын дәлелдейді. Абай жастарға Сен арман еткен чиновник пен адвокаттарды Толстой, Салтыков-Щедриндер қаншалықты әшкерелегенін, сорақы кескіндерін әйгілеп бергендерін ойлаңдар! дейді. Сөйтіп, Абай адам бойындағы қазынаның үлкені - білім екенін ескертіп, соған жетуге насихаттайды. Бұл тұста Абай жолы романындағы Абай мен орыс чиновнигінің кітапханадағы кездесуін айтып кетуге болады.
Поэзия қай дәуірде де адамның көңіл-күйін, буырқанған, шабыттанған, күш-жігерге шақырып, қайраттанған, рухтанған, өмірлік мұраттарға ұмтылған сәттерін бейнелі, көркем суретпен бере алған. Халқымыздың азаттықты аңсауы тек найзамен келе бермеген. Елдің намысын қайрап, рухын көтеруге өлең-жырдың да себі тиген. Алаштың қайраткер тұлғасы М. Шоқай: Ұлттық тәуелсіздік - отаршыл озбырлардың езгісінен, талан-таржсынан атамекеніміз бен халқымызды құтқару болып табылады,-деген. Өткен дәуірдің тоқсаныншы жылдарының орта тұсынан былайғы жыр-өлеңдер негізінен, тәуелсіздікті жырлап, еркіндік деген ұғым жаңа идеялық-көркемдік сапада жырлана бастады. Мысалы, ел мен жер, атамекен, тіл мен дін, мемлекеттік рәміздер секілді тақырыптар желі тартып, өзіне дейінгі поэзияда орныққан дәстүрлерді жалғастырды. Мәселен, Иран-Ғайып, С. Тұрғынбеков, К. Ахметова, Е. Раушанов, Ғ.Қайырбеков, И. Сапарбай жырларында елдің егемендікке қол жеткізген сәті тебірене жырланып, оның баянды болуына деген тілек-аңсарлары көрінеді. Ақындар тәуелсіздікті жырлаудың ғасырларға кеткен жалғастығын дәнекерлеп, жаңа көркемдік ізденістерге, тың тақырыптық арналарға, биік күрескерлік рухқа қадам жасайды.
Алыптастыру, жанр түрлеріне байланысты мағлұмат беру
Лирика жанрының көркемдік жүйесі туралы мағлұмат
Айшықтау түрлері.
Негізгі ұғымдар:Көркемдік, көркемдік жүйе, лирикалық кейіпкер, құбылту түрлері, ырғақ, пафос.
Қазақ халқының сөз өнері туралы, поэзия, өлең құрылысы туралы зерттеушілер көптеген құнды пікірлер айтқан. А. байтұрсынов көрнек өнерін бес тарауға жіктей келе, ... бесінші - нәрсенің жайын, күйін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту - бұл сөз өнері болады, - дейді. Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: ақылға, қиялға, көңілге. Ақыл ісі - аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғыну, тану, ақылға салып ойлау; қиял ісі - тұрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі - түю, талғау. Өлең тіліне ой-сезімнің өткірлігі, тереңдігі тән, - дейді. Поэзияда суреттелген ұғым туралы түсінік берілмейді, ол туралы бейнелі ой, көркем сурет жасалады. Поэзиядағы бейнелі сөздер айнала қоршаған дүниені көркем тануға көмектеседі.
Қазақ поэзиясында болмыстағы құбылыстар халқымыздың дүниетанымына жақын, әдет-ғұрпы мен философиясын, эстетикасын білдіретін ұғымдармен өрнектеледі. Мысалы:
Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін.
Құралай көзді қарағым,
Болдың ба иіріп жібегің.
Қолыңа қардай бәтесті ал,
Қандай қызыл жібекпен,
Ақ бәтеске өрнек сал (Мағжан).
Міне, осы шумақтан халқымыздың дәстүріне тән көптеген сипаттар байқалады. Алдымен, қазақ даласында айқын тамашалауға болатын кешқұрымғы табиғат берілген. Күннің аспан жиегін ал қызыл түске бояп батып бара жатқанының өзі әдемілік. Осы кезде қызыл түсті жіпті иіріп отырған құралай көзді сұлу көрініс береді. Ол жібін дайындап алып, енді қардай аппақ бәтеске кесте төкпекші. Осы аз ғана үзіндіден халқымыздың қол өнері, қыз баласын жасынан өнерге баулыған тәрбие, бойжеткеннің өзі ұнатқан азаматқа кесте төгілген орамал сыйлайтын дәстүрі көрінеді. Ақын қазақтың сөйлеу дағдысының ерекшелігін алтын күн, көктің жиегі, құралай көз, ақ бәтес тіркестері арқылы беріп, халық танымына тән бейнелер жасаған.
Поэзия ойдың көркем бейнесі болғандықтан, онда көркемдік құралдар мол кездеседі.
Теңеу. Екі нәрсені немесе құбылысты салыстыру. Кейде айтылып отырған зат тұтас салыстырылса, кейде оның бір белгісі, бөлшегі ғана алынады. Сол сияқты кейде өзара табиғаты үйлес заттар салыстырылса, кейде салыстыруға бір-бірінен мүлдем алшақ ұғымдар алынады. Мысалы: Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы (Абай), Алақандай ақ бәтес (Мағжан), Солдаттың етігіндей жаным сірі (Қасым). Алғашқы теңеуде бір қарағанда теңеліп тұрған ұғымдардың арасында байланыс жоқ сияқты. Қақтаған ақ күміс сызатсыз, тегіс болатын болса, жас қыздың маңдайы да әжімсіз, мінсіз болады. Ендеше теңеліп тұран екі ұғым арасында үйлесімділік бар екен. Адамның алақанының жылуы мол болса, ақ бәтес тазалықтың бейнесі. Сонда алақандай ақ бәтес алдымен оның шағын ғана көлемін білдірсе, екіншіден қардай аппақ бәтесті бойжеткен көңіліне жақын тұтқан адамына сыйлайды. Сол сияқты солдаттың етігіндей жаным сірі деген тіркесті Қасым ақын соғыс тақырыбындағы өлеңінде алып отыр. Әрине, мұндайда жырларда кездесетін арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты деген дағдылы тіркестер қажет секілді. Алайда, от пен оқтың ортасында майдан кезген жауынгер үшін үстіндегі шинелі мен аяғындағы етігінен мықты зат жоқ. Тап осы әскери лирикада солдаттың етігі мықтылықты, төзімділікті бейнелеп тұр.
Теңеуге метафора (ауыстыру) жақын келеді. Негізгі айырмасы - метафорада салыстырылған екі нәрсе бірігіп, бір ұғымды береді, ал теңеуде екі нәрсе ұқсастырылады. Мәселен,
Өлең - сөздің патшасы, сөз - сарасы (Абай).
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам (Сұлтанмахмұт).
Мен - тауда ойнаған қарт марал (Махамбет).
Алғашқы ауыстыруда өлең секілді дерексіз ұғым патшаға айналды. Сұлтанмахмұттың өлеңінде ақынның романтикалық тұлғасы аспанға өрлеген күнге баланды. Яғни, көз алдымызға ауыстырылған екі ұғымның біреуі ғана келеді (патша, күн, қарт марал). Метафорада ауыстырылған екі ұғымның біреуі ғана аталады.
Эпитет (айқындау) бір нәрсенің ерекшелігін айқындай түседі. Мысалы, қамыс құлақ, қой мойын, қоян жақ, бөкен қабақ. Көбіне, айқындау теңеумен, ауыстырумен қоса қабат қолданылады. Мысалы:
Қаптаған қара бұлттай,
Қайнап біткен болаттай,
Мен - тауда ойнаған қарт марал.
Қаптаған қара бұлт - айқындау, қаптаған қара бұлттай - эпитетті теңеу. Тауда ойнаған қарт марал - айқындау, мен - тауда ойнаған қарт марал - эпитетті метафора.
Символ- балама бейне. Мұнда негізгі ой, құбылыс сол балама бейне арқылы беріледі де, шарттылық басым болады. Ақын-қаламгерлер шығармаларының атауында да символдық ұғымды қолданады. Мәселен, Ә. нұрпейісовтің романы Қан мен тер деп аталады. Сәкеннің шығармаларында асау тұлпар, экспресс, дауылпаз құс секілді балама бейнелер аталады.
Аллегория - көркем тұспалдау деген сөз. Онда айтылып отырған нақты нәрсе түгелімен ауыспалы мағынада беріледі. Аллегория шешендік сөздерде, мысал өлеңдерде, толғау-термелерде, салт-дәстүрге байланысты өлеңдерде беріледі. Мәселен, мысал өлеңдерде адам қатыспайтыны белгілі. Оның орнына аң, құс, өсімдік алынып, адамның әрекеті соларға телінеді. Олар адамша сөйлеп, ойлап, әрекеттер жасайды. Яғни, өздерінде жоқ қасиеттермен көрінеді. Аллегория мен символ кейде ұқсап жатады. Негізгі айырмасы символда тұтас мәтіндегі жекелеген ұғымдар ғана балама түрінде алынады. Ал, аллегорияда тұтас мәтін ауыспалы, жұмбақтау түрінде беріледі. Мәселен, халықтың жұбату өлеңінде қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ деп адамның ауыр қазасына жұбату айтады. Бұдан басқа өлеңде қайталау түрлері мол. Олар сөз, дыбыс қайталауы, тармақтың басында немесе соңында келетін қайталаулар болады. Мәселен, ұлт ақыны Мұқағалида:
Ығысыңдар, ей, таулар, ығысыңдар!
Орын сайла ортаңда жұмысым бар.
Ата болып не маған ұрысыңдар.
Адам болып немесе ығысыңдар, - деген өлең жолы бар. Мұндағы ығысыңдар деген сөз үш рет қайталанып, өлеңге лептілік, үстемелік дарытып тұр. Ал, К. ахметованың Сарыөзек сағыныш жырында сары сөзінің мәнді қайталауын жасаған:
Сары өзен. Сары тоғай. Сары қайың.
Сары өзек. Сары дала. Сары уайым.
Сарытап сезімдерге сабау болып,
Сары ішік шабытымды жамылайын. Сол сияқты,
Төгіл, шуақ!
Даланың көркін құрап,
Желмен ойнап желбіре,
Желпін, құрақ! - дегенінде ақын К. Ахметова дәстүрлі он бір буынды өлеңді 4,7,7,4 буындарына бөліп тастап, өлеңнің интонациялық ырғағын өзгерткен.
Абай әлеміне еркін еніп, өлең дәстүрін лайықты жалғастырған қазақ ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т. б.) көркемдік-рухани дүниелерді терең толғаса, ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашқан Ә. тәжібаев, Т.Әбдірахманова, С. мәуленов, Ғ.Қайырбеков, М.Әлімбай, М. айтхожина, Ф. оңғарсынова, А. бақтыгереева, О. сұлейменов, Қ. мырза Әлі, Қ. бұғыбаева, М. шаханов, Т. медетбек, Ж.Әбдірашев т. б. ізденістері, көзқарас эволюциялары, жырлау тәсілдері көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады.
Мақсаты:Поэманың жанры туралы білімдерін қалыптастыру, түрлеріне байланысты мағлұмат беру
Поэма жанрының ерекшелігі туралы мағлұмат
Поэма түрлері.
Негізгі ұғымдар:Поэма, түрлері, лирикалық кейіпкер, сюжетті, сюжетсіз поэма.
Поэма - өлең сөзбен жазылған сюжеттік желісінде әңгімелеу сипаты басым көлемді туынды. Сюжетті поэмалармен қоса, таза лирикалық сюжетті қамтитын поэмалар да болады. Поэма жанры, оның көркемдік ерекшелігі, тарихи-мәдени және әдеби процестегі мәні мен ролі туралы айтқанда, екі мәселені бөліп алуға болады. Гегель Эстетика туралы дәрістерінде эпикалық поэзияның мазмұнында жалпы әлем шеңберіндегі ұлттық дүниетаным көрінеді деген ой айтады. Осылайша поэма мазмұнына арқау болатын оқиғаның тарихи көлемі анықталады. Гегельдің көзқарасынша эпикалық дүниенің негізі ретінде халықтың рухын көрсететін жалпыхалықтық іс көрінеді. Гегельмен бірге Белинский өзінің белгілі Поэзияны тегі мен түріне қарай бөлу деген мақаласында поэмадағы жеке субъектінің рөліне, авторлық басталуға көбірек көңіл бөліп, нақты эстетикалық және тарихи-әдеби талдау кезіде, баяндаушының лирикалық тебіренісі, оқиға мен кейіпкерлерге деген қарым-қатынасы, көңіл-күйі эпикалық шығармаға үлкен эмоция беретінін айтқан.
Қазіргі поэма жанры тақырып түрлілігімен, дәуір, ұлт рухын беруімен, өткен оқиғаларға өз бағасын айтуымен ерекшеленеді. Жазба әдебиет дамуының өне бойында поэма әдебиеттегі бірден - бір жетекші салаға жатады. Өзінің жанрлық мүмкіндігіне қарай, поэма әр түрлі көркемдік құрылымда, атап айтқанда, сюжетті, сюжетсіз, драмалық, монологтық-толғаныс түрлеріне жіктеледі. Поэмада көтерілген проблемалар, тақырып пен идея, сюжет пен композиция, кейіпкерлер жүйесі эпикалық кең тынысқа негізделеді. Қазақ әдебиеті тарихында қара сөзбен жазылған поэмалар да бар. Мәселен, Ғ. Мүсірепов Кездеспей кеткен бір бейне шығармасын қара сөзбен жазылса да, поэма деп атаған.
Поэма - әдебиеттегі іргелі жанрлардың бірі. Онда қоғамдағы алуан түрлі іргелі мәселелер, көкейкесті тақырыптар қозғалады. Мәселен, Абайдың Ескендір поэмасын қарастырып көрейік. Негізінен, Абай поэмаларында қозғалатын жайлар шығыс халықтарының аңыз-ертегілерінен алынған. Бұл поэманың сюжеті аңыз түрінде кең таралған. Сондай бір сюжет - Ескендір жайында Науаидің, Фирдоусидің дастандарының желісі. Абай Ескендір поэмасына негіз болған оқиғаны ғасырдағы әзербайжан классигі Низами дастанынан алғандығы айтылады. Алайда, ақын оқиғаны өзінше құрған. Поэма мәтіні таныстырылғаннан кейін, поэмада қандай оқиғалар болды, кейіпкерлері кім, оқиға қалай баяндалған, автордың оқиғаға көзқарасы қандай деген мәселелер анықталады. Ол үшін поэма сюжетіне қатысты жоспар құрылады.
Жоспар
1. Ескендірдің жорықтары.
2. Ескендірдің бұлаққа кездесуі.
3. Жабық қақпа.
4. Қақпадан жеткен сый.
5. Сыйдың сыры.
6. Ақынның ғибраты.
Ақынның поэма соңында айтқанын өлеңдеріндегі өсиеттерімен байланыстыруға болады. Мәселен, Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат, Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы. Бұдан кейін поэмадағы екі кейіпкердің диалогы - жауыздық пен әділеттіліктің бетпе-бет келуі, жауыздықтың даналықпен ақиқаттың алдына бас игені ашылады.
Аристотельдің уәжінен кейін Ескендірге ой түседі, тәубасына келеді. Поэманың алғашқы жартысы баяндауға, екінші жартысы нақты суретке құрылған. Ақын поэма соңында тойымсыз, қанағатсыз Ескендірді парасаттылықтың алдына бас игізеді. Аристотельді үлгі етеді. Абайдың Әсемпаз болма, әрнеге, Ғылым таппай мақтанба өлеңдерінен үзінділер келтіріліп, поэма идеясымен сабақтастырылады. Поэманың көркемдігі ашылып, нақты мысалдармен дәлелденеді. Мәселен, поэманың басында Ескендір таныстырылады:
Филипп өлді, Ескендір патша болды,
Жасы әрең жиырма бірге толды.
Өз жұрты аз көрініп, көршілерге
Көз алартып, қарады оңды-солды.
Сырнайлатып, шаһар бойлап жүре берсе, қақпасы бекітулі алтын қорған кез болады. Оны аша алмай, дал болып тұрғанда, ар жағынан жеткен күзетші:
Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,
Мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең.
Іші тар, көре алмастың біреуі - сен,
Ондай кісі бұл жерге келмейді тең, - деп дүниеден беті қайтпай келе жатқан Ескендірді тосылдырып тастайды. Амалы құрыған патша:
Ең болмаса, халқыма көрсетейін,
Сый қылып, белгі болар бір нәрсе бер, - деп жалынады. Сыйдың орнына лақтырылған сүйек алған патша қатты ашуланады. Сонда мұның құпиясын ашқан Аристотель патшаның бұдан кейінгі барша тірлігін өзгертетіндей уәж айтады:
Сый сұрадың, бергені бір қу сүйек,
Мұны көріп алыңыз сіз де ғибрат! Бұл сөздің ақиқатын түсінген патша қолын алып кері қайтады. Ақын:
Жақсы болсаң, жарықты кім көрмейді,
Өз бағаңды өзіңнен кім сұрайды, деген терең философиялық оймен поэманы түйіндейді.
Қазақтың жазба әдебиетінің қалыптасуында эпикалық жанрдағы жетекші түрлердің бірі поэма екендігі әдебиеттану ғылымында айтылып жүрген пікір болғанымен, бұл саладағы көркемдік жетістіктердің негізінде романтикалық бейнелеу тәсілінің жатқаны арнайы сөз етуді қажетсінетін мәселе. Қазақ романтикалық поэмасы Мағанға дейінгі кезеңде кем дегнде үш типті көрінеді деуге негіз боларлық әдеби-көркем деректер баршылық. Мұндай тұжырым жасауға Абайдың және оның ақын шәкірттері шығармашылығындағы эпос жанрының ипаы негіз бола алады, - дейді романтикалық поэма табиғатын дербес зерттеу нысаны еткен ғалым Е. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz