ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ӘДІСТЕМЕСІ
ҚОСТАНАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖӘНЕ БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
Д.Х. Кушмурзина
К.Б. Шинбулатова
ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ӘДІСТЕМЕСІ
Оқу-әдістемелік құрал
Қостанай, 2018
ӘОЖ 372 (075.8)
КБЖ 74.202.4 я 73
К 89
Пікір жазғандар: Утегенова Б.М. - педагогика кафедрасы меңгерушісі,
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Бакраденова А. - Мектепке дейінгі және бастауыш
білім беру кафедрасының профессоры,педагогика
ғылымдарының кандидаты,
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
К 89 Кушмурзина Д.Х., Шинбулатова К.Б.
Әдебиеттік оқу әдістемесі: 5В010200 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал Д.Х. Кушмурзина, К.Б. Шинбулатова. - Қостанай: Қостанай мемлекеттік педагогикалық университетінің баспасы, 2018. - 152 б.
ISBN 978-601-7934-56-9
Оқу-әдістемелік құралда бастауыш сыныптың Әдебиеттік оқу пәнін оқытудың мәселелері, әдебиеттік оқу пәнінің білім беру жүйесіндегі маңызы, оқытылу ерекшеліктері, мәтіндермен жұмыс жасаудың әдістемесі қарастырылады.
Оқу-әдістемелік құрал болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлайтын жоғары оқу орындарының күндізгі және сырттай оқу бөлім студенттері мен оқытушыларына арналған.
ӘОЖ 372 (075.8)
КБЖ 74.202.4 я 73
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университетінің Ғылыми (ғылыми-әдістемелік) кеңесімен бекітілді
Хаттама № 7 31 мамыр2018 ж.
ISBN 978-601-7934-56-9
(C) Д.Х. Кушмурзина, К.Б. Шинбулатова, 2018
(C) ҚМПУ, 2018
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ДӘРІС КЕШЕНІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-102
I тарау. ОҚУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Әдебиеттік оқуәдістемесі курсының оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Әдебиеттік оқу пәнінің мақсат-міндеттері мен базалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3. Оқудың түрлері және оқу сапалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
4. Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс жасаудың әдебилік және психологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .9
II тарау. КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУ
1. Бастауыш сыныптарда көркем шығармалармен жұмыс әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
2. Сыныптан тыс оқу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
СЕМИНАР-ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...103
СОӨЖ-ның ҮЛГІ ТАҚЫРЫПТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..115
СӨЖ-ның ҮЛГІ ТАҚЫРЫПТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 116
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУГЕ АРНАЛҒАН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. .118
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 128
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Жолдауының он жетінші бағытында: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек, - деп көрсетті. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 4-тарауының Білім беру мазмұны, 16-бабында,1-тармағы: Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланың жеке қабілеттерін оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын, негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен меңгерту үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған - делінген.
Еліміздің өз тәуелділігіне қол жеткізіп, саяси-әлеуметтік және экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеу - негізгі міндеттердің бірі.Әлемдік саяси аренада Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқынаЖолдауында Қазақтың ел болуы, ұлт тағдыры - оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі. - деп атап көрсеттіЕгемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті, тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда әдебиеттің алатын орны ерекше.
Бастауыш сыныптың Әдебиеттік оқу пәні бағдарламасы көркем әдеби шығармаларды қамтыған. Әдеби шығарма, түрлі бейнелер, олардың іс-әрекеті арқылы өмірді түсінуге көмектеседі. Жазушының идеясы, көңіл-күйі шығарманың мазмұны арқылы оқушыға беріледі, сөйтіп оларда алуан түрлі сезім, ой туғызады, дүниеге көзқарасын қалыптастырады. Көркем шығарманың мұндай ерекшеліктері бастауыш сыныптарда олардың өзіндік әдістемесін қажет етеді. Бүгінгі жас ұрпаққа жан-жақты білім беру, тәрбиелеу - әрбір ұстаздың басты міндеті.
Әдебиеттік оқу пәнін оқыту мақсаты - қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында өзіндік белсенділігін көрсете алатын, халқымыздың тарихын, дәстүрін, өнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, әдеби көркем туындыда бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім, білік, дағдыларымен қаруланған, оқырмандық талғамы терең, жан-жақты дамыған дара тұлға қалыптастыру.
Әдебиеттік оқу пәні бастауыш сынып оқушыларының ауызша және жазбаша тілін дамытуды, яғни сөздік қорын байытуды, байланыстыра және грамматикалық тұрғыдан жүйелі сөйлеуге үйретуді, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруды көздейді. Ұлттық тәрбие, рухани-мәдени құндылықтар, ана тілі және қазақ халқының салт-дәстүрі негізінде сусындаған жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді. Адамның ішкі рухани жан дүниесі байлығын ашуға, адамгершілікке тәрбиелеуге, тілі мен қиялын дамытуға мүмкіндік береді.
Әдебиеттік оқу пәнінің мақсаты - дұрыс, түсініп, мәнерлеп және шапшаң оқуды меңгерту, оқушыны шығарма авторының көзқарасын түсінуге жетелеу және мәтінді қабылдаушы оқырман ретінде тәрбиелеу, көркем-шығармашылық және танымдық қабілеттерін дамыту, сөз өнеріне деген қызығушылығы мен эстетикалық талғамын қалыптастыру, сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін жетілдіру, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық пен рухани-адамгершілік тәрбие беру.
Бастауыш сынып оқушыларына әдебиет саласынан білім беріп, жан-жақты тәрбиелеу мақсатын іске асыратын - бастауыш сынып мұғалімі. Сондықтан бастауыш сыныпта Әдебиеттік оқу пәнін оқыту үшін болашақ бастауыш сынып мұғалімдерініңжоғары оқу орнында кәсіби және пәндікқұзыреттіліктерін дамытып, олардың әдістемелік шеберліктерін жетілдіретін бірден бір пән, ол - Әдебиеттік оқу әдістемесі пәні.
Әдебиеттік оқуәдістемесі болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлауда қажетті оқу пәндерінің бірі болып табылады. Бұл пән таңдаулы пәндер қатарына жатады.
Әдебиеттік оқу әдістемесі - көне ғылымдардың бірі. Әдебиет пен әдебиетті оқыту ғылымы және пәні уақыт идеясымен байып, өзгеріп, түлеп отырады. Әдебиетті ғылым ретінде оқыту әдістемесі оқытудың теориясы мен жалпы принциптерін негіздейтін дидактика, әдебиет тарихы, теориясы, әдіснамасын қарастыратын әдебиеттану, тарих, тіл, музыка, бейнелеу өнерімен тығыз байланысты. Психологиямен әдебиеттік оқу әдістемесі екі аспектіде тоғасады.
Оқыту - екi жақты процесс, сондықтан оның сапасы өткiзiлетiн сабаққа деген оқушылардың көзқарасына, олардың таным белсендiлiктерiнiң деңгейiне, оқытушы еңбегiнiң дидиктикалық тұрғыдан жетiлдiрiлуiне тiкелей байланысты.Қазiргi жаңа технологияның басты мақсаты - баланы оқыта отырып, оның еркiндiгiн, белсендiлiгiн қалыптастыру, өз бетiнше шешiм қабылдауға дағдыландыру. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту оқушының танымдық белсендiлiгiн, сабаққа қызығушылығын аттыруға көмектеседi.
Әдебиеттік оқу әдістемесі - ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады деп білсек, әдебиеттік оқу арқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен қатар оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым, сөздің мәні, айтылмақ ой-түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай-ақ әсер санаға ерекше ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе, екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркем шығарманы оқуға талпындырады.
Оқу-әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының мемлекеттік Жалпыға міндетті білім беру стандарты (Жалпы бастауыш білім) талаптарына сәйкес студенттерде бастауыш сыныптың Әдебиеттік оқу пәні бойынша болашақ бастауыш сынып мұғалімі ретінде сабақтарды ұйымдастыру құзыреттіліктерін қалыптастыруға негізделеді.
Оқу-әдістемелік құралда пәннің мазмұны, мақсат-міндеттері айқындалып, теориялық материал (дәріс кешені), семинар-практикалық сабақтар, СОӨЖ, СӨЖ-ның үлгі тақырыптары, өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары,пайдаланылған әдебиеттер тізіміжәне қосымша қамтылған. Қосымшада студенттердің мәнерлеп оқуларын дамытуға арналған және көркем шығармаларды жан-жақты талдап, танымдық-шығармашылық жұмыс жасауларына қажетті әңгімелер, ертегілер, мысалдар мен өлеңдер берілген.
Әдебиеттік оқу әдістемесі оқу-әдістемелік құралы жаңартылған білім беру беру бағдарламасына негізделіп, оқытудың жаңа жүйесіне бағытталған болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне тиімді көмекші құрал болып табылады.
ДӘРІС КЕШЕНІ
I тарау. ОҚУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Тақырып 1:Әдебиеттік оқу әдістемесі курсының оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі сипаттамасы
Жоспар:
1. Оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі курстың сипаттамасы.
2. Әдебиеттік оқуәдістемесінің жалпы сипаттамасы.
3. Әдеби көркем шығармаларды оқытудағы дидактикалық
принциптер.
4. Әдебиеттік оқу пәнін оқыту әдістері.
Мақсаты: Әдебиеттік оқу әдістемесі пәнінің ғылыми пән ретіндегі сипаттамасымен, оның дидактикалық принциптерімен, оқыту әдістерімен студенттерді таныстыру, пәнге жалпы шолу жасау.
1. Оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі курстың сипаттамасы.
Бұл пән элективті компонент (таңдаулы пән) болып табылады.
Курстыңобъектісі: болашақ бастауыш сынып мұғалімінің 5В010200 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша ҚР Мемлекеттік стандарты талаптарына сәйкес жоғары кәсіби педагогикалық білімнің құрамдасы ретіндегі әдістемелік білім.
Курстыңпәні: 5В010200 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты талаптарына сәйкес болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің әдебиеттік оқу әдістемесінен білім, білік және дағдыларын қалыптастыру барысы.
Курстыңмақсаты: бастауыш сыныптарда әдеби шығармаларды оқытудың мәні, оның педагогикалық негіздерін ескеру мен әдістемелік мәселелерін шешу.
Курстыңміндеттері:
oo әдеби көркем шығармаларды оқыту арқылы қазақтың рухани қазынасын меңгертуді түсіндіру;
oo коммуникативтік (айтылым, тыңдалым, оқылым, жазылым) дағдыларын қалыптастыру қажеттілігін ұғындыру;
oo оқу сапасымен (дұрыс, түсініп, шапшаң, мәнерлеп оқу) және оқу түрлерімен (дауыстап оқу және іштей оқу) таныстыру;
oo ауыз әдебиетінің бай жанрымен, отандық және әлемдік балалар әдебиетінің озық үлгілерімен таныстыру;
oo ақын-жазушылардың балаларға арналған шығармаларының атын, жетекші тақырыбын, басты кейіпкерлерін, негізгі мазмұнын меңгерту;
oo талданып отырған мәтіннің тектік, жанрлық сипатын білдіру;
oo әдеби-теориялық білім негіздерін қалыптастыру;
oo адамгершілік және эстетикалық құндылықтар жүйесі негіздерін қалыптастыру;
oo оқылған шығарма сюжеті ізімен немесе еркін тақырыпта әртүрлі әдеби шығармашылық жұмыс түрлерін (өлең,әңгіме құрастыру, мәтінді сахналау, мәтін бойынша сурет салу, мақала жазу, шағын үзіндіге киносценарий жазу, өзіндік ой қорытындысын жазу, т.б.) жүргізе алуға машықтандыру;
Әдебиеттік оқу әдістемесі бастауыш мектеп мұғалімнің кәсіби дайындығының қазіргі қоғамның әлеуметтік сұранысын қанағаттандыратындай сапалық деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған.
Жоғары кәсіптік білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес студенттердің білім, білік және дағдыларына қойылатын талаптар:
oo ауыз әдебиеті үлгілерін іріктеп алуға, тәрбиелік, білімдік мәнін ашу;
oo балалар әдебиеті өкілдерінің шығармашылығымен таныс болуы;
oo балаларға арналған шығармалардың жанрлық ерекшеліктерін ажырату;
oo әдебиет теориясынан алған білімдерін практикада қолдану;
oo балаларға арналған көркем шығарманы іріктей алуы тиіс.
Пәнді оқыту үрдісі келесі құзіреттілікті қалыптастырады:
а) негізгі құзіреттілік (НҚ)
oo кіші мектеп жасындағы балалардың тұлғалық дамуы және қалыптасу заңдылықтарын білу;
oo қазіргі қолданыстағы бастауыш білімнің стандарты, оқу бағдарламалары және оқу құралдарының құрылымы мен мазмұнын меңгеру;
oo бастауыш сыныптардағы оқу пәндерінің оқыту әдістемесінің теориялық негіздерін меңгеру;
oo педагогикалық әрекетті үлгілеу,педагогикалық диагностика жүргізу,оқыту және тәрбиелеу үрдісін құруды жүзеге асыру.
б) пәндік құзіреттілік (ПҚ)
oo әдеби-теориялық білім қалыптастыру, талдау дағдыларын дамыту;
oo балалар әдебиеті өкілдерінің шығармашылығын талдау;
oo әдеби шығармалардың жанрлық ерекшеліктерін ажырату;
oo әдебиет теориясынан алған білімдерін практикада қолдану.
в) арнайы құзіреттілік (АҚ)
oo оқу-танымдық әрекетті оқушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастыра білу;
oo оқыту мен тәрбиелеудің қазіргі технологиясын пайдалану;
oo сабақта және сабақтан тыс уақытта оқушылардың оқу танымдық мотивациясының негізінде түйінді құзіреттіліктерді қалыптастыру;
oo бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық және сыни ойлауын дамытуға арналған сабақтарды ұйымдастыру және өткізу;
oo бастауыш мектептің педагогикалық процесінде инновациялық технологияларды пайдалану.
2. Әдебиеттік оқу әдістемесінің жалпы сипаттамасы.
Әдебиеттік оқу әдістемесі - педагогикалық ғылымдардың саласына жататын ғылыми пән. Нысаны - мектепте әдебиеттік оқу сабақтары кезінде мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасы болып табылады, ол педагогика ғылымы теориясының жалпы қағида ережелеріне сүйенеді. Бірақ әдебиеттік оқу әдістемесі педагогика сияқты мектеп, оқу-тәрбие мәселелерін тұтас алып қарастырмайды, тек көркем әдебиетті оқып үйрену негізінде оқушыларға берілетін білім мен тәрбие мәселелерін ғана өз шеңберінде алып баяндайды, - деп жазды көрнекті әдіскер-ғалым А.Көшімбаев. Бұдан әдебиет әдістемесі мен жалпы педагогика ғылымының өзара байланыста болатынын көреміз. Кезінде әдістеменің қолданбалы ғылым екендігін және ол жалпы дидактиканы негізге ала отырып, алуан түрге ене алатынын көрнекті педагог Ж.Аймауытов айқындап айтқан.
Ж.Аймауытов жалпы дидактика барлық пәндерге тиісті оқытудың жалпы заңдары, жолдары, оқытуға қатысты мәселелер туралы сөз ететіні, ал жеке әдістеме дидактиканың жалпы ережелерін тек пәндерді оқытқанда, қалай жинастыру, қандай әдіс қолдану туралы баяндайтынын айтады. Ол сабақ беру үйреншікті жай шеберлік еместігін, ол үнемі жетілдіруді қажет ететін үнемі жаңалық табатын өнер, - деп бағалайды.
Қазақ тілін, әдебиетті оқыту әдістемесі ғылымының тарихында А.Байтұрсынұлының көшбасшы болғаны белгілі. Ол оқудың негізі білімді өз бетінше алу екенін айтқан пікірлері әлі күнге дейін өзінің мәнін жойған жоқ. Бұл пікір педагогиканың өзекті мәселесі болып отырған оқушының өз әрекетіндегі субъектілік қызметін арттыру міндетіне сай келеді. А.Байтұрсынұлы өзінің 1928 жылы Қызылорда қаласында басылып шыққан Тіл жұмсар атты әдістемелік еңбегінде:Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек. Мұғалімнің қызметі - өздігінен алатын ... білімнің ұзақ жолы үшін ... балаға жұмысты әліне шағындап беру мен бетін белгіленген мақсатқа қарай түзеп отыру, - деп жазған. Оның бұл ойы бүгінгі қазақ әдебиеті әдістемесінің де негізіне жатады деуге болады. Баланың білімді өздігінен алатын жолдарын анықтау - әдістеменің басты міндеті мен қызметі екені сөзсіз. Бұл мәселелер А.Байтұрсынұлының Баяншы, Әлиф-ба астары сияқты жекеленген әдістемелік еңбектерінде де айтылған. Әдіскер ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы бастаған істі әрі қарай дамытушылардың бірі Мағжан Жұмабаев баланы әдебиетпен таныстыруға аса үлкен мән берген. Ол жұмыстың жүзеге асырылуын бастауыш мектептен бастап мұқият дайындау керек деп танып, өзінің Бастауыш мектептегі ана тілі атты белгілі әдістемелік еңбегін жазды. Онда М.Жұмабаев әдіскер-ғалым ретінде төрт жылдық бастауыш мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жаттығулар жүйесін жасап ұсынған.
Аса көрнекті әдіскер-ғалым М.А. Рыбникова Әдістеме дегеніміз - уақытты үнемдей білу. Оқушы үшін жігерін ақылмен жұмсау, оқу материалынан негізгі және басты мәселелерді таба білу, сыныптың еңбегін ұйымдастыру шеберлігі, оқушылардың әр түрлі жеке әрекеттеріне ықпал етуді алдын-ала ұйымдастыру,-деп әдістеме ғылымына анықтама береді. Әдістеменің жалпы құрылымы жайында В.В.Голубков былай дейді: Қай пән бойынша болмасын барлық әдістеме оқытушы жұмысының ұсынымдарын, материалдарын және әдістерін құрастырумен өзара ұқсас, сондай-ақ олар не үшін, нені және қалай деген үш негізгі сұрақтарға жауап береді.
Әдебиеттік оқу әдістемесінің қамтитын аймағы мектептегі әдебиеттік оқу пәні сабақтары мен әдебиеттік оқуға байланысты сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстар және базистік оқу жоспарының инвариантты бөлігінен берілетін таңдау курстарында жүргізілетін әдебиеттік оқу сабақтарында мұғалім мен оқушының оқу-тәрбие ісінде өзара қарым-қатынасы болып табылады. Сөз өнерін, көркем әдебиеттің өзін әдебиет тарихы мен әдебиеттану ғылымында белгілі дәрежеде оқып үйрену негізінде оқушыларға әдеби білім, адамгершілік, ізгілік,имандылық, тәрбие беру мен білім-білік дағдыларын қалыптастыру заңдылықтарын ашу - оның қарастыратын басты мәселесі.
Әдебиеттік оқу пәні жеке тұлғаның, адамның рухани әлемін, оның адамгершілігін, ойлауын, көңіл-күй сезімін, тілін, шығармашылық әрекет бастауларын қалыптастыруда ерекше орын алады.
Әдістеменің даму тарихында, қалыптасу үрдісінде әдеби білім беру негізгі қағида болып табылатын оқу бағдарламалары мен оқулықтар жасау мәселелері, әдебиеттік оқу сабағын оқытуды жетілдіру сияқты мәселелер әдебиеттік оқу пәні құрылымын құрайды.
Әдебиеттік оқу пәні оқушы бойында биік эстетикалық талғамды дамытуды, өнер туындысындағы, табиғаттағы, адамдар қарым-қатынасындағы үйлесім мен әсемдікті танып ұға білуге, дұрыс бағалауға, әсерленуге, терең пайымдауға үйретеді, сонымен бірге ол көркем әдебиетке деген сүйіспеншілікті, ынта-ықыласты оята отырып, оқырман мәдениетін қалыптастырады.
Әдебиеттік оқу пәні оқушыны өнер туындысын тануда қажетті біліммен, біліктілік дағдылармен қаруландырып, онда көркем бейнені қабылдауға қажетті сезім сергектігін, шығарманы мазмұн мен түр бірлігінде, көркемдік тұтастыққа қабылдай білуді; шығармада кескінделген мінездер сырын, шығарма идеясын, жаазушы позициясын шығарма арқауына сүйене отырып ашуды; өзіндік ой толғамында дербестік, идеялық-көркемдік құндылығы жоғары туындыларды ғана қалайтын талғампаздықты, көркем туындыларды салыстыра отырып, қарастыра алу біліктерін қалыптастыруды көздейді.
Осы негізде мектептегі әдебиетік оқу пәні жеке тұлғаның үйлесімді дамуына қызмет атқаратын негізгі эстетикалық пән деген тұжырымға келеміз. Қоғамның және мәдениеттің даму өзгерістеріне сай әдебиет пәнінің бағдарламалары, оқулықтармен қатар оны оқыту әдістемелігі де жетілдіріліп отырады және ол қалыптасқан отандық әрі әлемдік тәжірибеге негізделеді.
3. Әдеби көркем шығармаларды оқытудағы дидактикалық принциптер.
Ғылымилық принципі
Оқытудың ғылымилық принципі оқушыларға әдебиеттік оқудан берілетін білімнің мазмұнының ғылыми анық, дәлелді болуын талап етеді.
Педагогика ғылымдары әр пәнді оқыту әдістері мен сол пәнді зерттеудің ғылыми әдістері өзара сабақтас, ұқсас болады деп есептеледі.
Олай болса, әдебиеттік оқудағы оқыту әдісі әдебиеттану ғылымын зерттеу әдісімен сабақтас.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытудағы ғылымилық принципі әдебиеттану ғылымының әдеби шығармалардың тууы, тақырыбы, идеясы, жоспарлары, образдары, композициясы мен сюжеті, тілі суреттеу тәсілдері жөніндегі тұжырымдамаларына сүйенеді.
Бұл тұста Ә.Қоңыратпаевтың әдебиет ... бір жағынан рухани мәдениет тарихы болса, екінші жағынан образдап ойлауға құрылған, сол үшін өз ерекшелігі бар құбылыс. Көркем шығарманың ішкі ерекшеліктеріне оның нақтылы тақырыбы мен идеясы, жанрлар мен образдары, типтендіру, қиялдау, композиция мен сюжеті, тілі, суреттеу тәсілдері сияқты белгілер жатады. Біздің мектептерімізде көркем шығарманың осы ішкі заңдары мен жұмыс істеу жеткіліксіз болып жүр деген пікірмен келіспеуге болмайды.
Себебі, әдебиеттік оқу сабақтарында шығармаларды оқытуда Өлең немесе әңгімеде не туралы айтылыпты? Олар жөнінде не депті? деген жалпы сөзуарлыққа жетелейтін тәсілден, шығарманы талдау орнына мазмұнын айтудан аса алмай, әдебиеттің сыр сипатын, болмыс бітімін анықтап, талдап түсіндіре алмай жүрген жайымыз бар. З.Қабдолов
Мұндай олқылықты болдырмаудың жолдарының бірі, біздің пікірімізше, оқушыларға бастауыш мектептен бастап, әдебиет теориясынан қарапайым түсінік беріп, шығармаларға талдау жасау және көркем сөз өнерін ауызша, жазбаша тілде қолдану дағдысына үйретуге мән берген жөн.
Әрине, Әдебиеттің теориясын оның практикасымен байланыстыру - қиынның қиыны. Әйтсе де Әдебиеттің теориялық мәселелері... қатаң заң ретінде ұсынбай, теориялық талғамдарымызды жазушылық шеберлік мәселесімен, қажет жағдайда қаламгерлік өнердің қиын иірімдерімен ұштастыра, көркем шығармашылықтың психологиясымен байланыстыра жүйелеп отыруымыз керек.
Қазіргі кезде әр салалы ғылыми хабарламалардың молығуы, электрлі есептеу және компьютерлік жүйенің тұрмысқа ендірілуі жастардың өздігінен қажетті ақпараттық хабарларды іріктеп, меңгеруін, білімдерін өздігінен, үздіксіз жетілдіре беруін талап етіп отыр.
Осыған орай соңғы кезде мектептерде ғылыми білім берумен бірге, оқушыларға сол пән саласы бойынша өздігінен іздену; байқау, өзінің болжамын, ой пікір қорытындысын дәлелдеу сияқты зерттеу тәсілдерін үйрету керек екендігі айтылып жүр.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда оқушыларға тарихи әлеуметтік жағдайлар мен әдеби шығармалардың мазмұндастығын байқату, шығармадағы идеялық мазмұндастық пен жалғастықты байқату, шығармалардағы кейіпкерлердің жан дүниесі мен психологиялық ерекшеліктерін көре білу, оларды сипаттау шығармалардағы көркемдік сөздер мен сөз тіркестерін тапқызу сияқты ізденістерге баулу, ғылыми зерттеу жұмысының тәсілдерін үйретудің алғашқы қадамдары болар еді.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда оқушыларға ғылыми ізденіс тәсілдерін үйрету үшін, мұғалім бұл пәннің логикасын білуге, сол пән бойынша берілетін білімнің алғашқы қадамынан ғылыми ұғымға жетелейтін жүйесін алдын-ала айқындап алуға тиіс. Бұл әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін білімнің болашақ даму мүмкіндігі жөнінде оқушыларға бағыт-бағдар беру үшін де қажет.
Осылардың ішінен әдебиеттік оқу пәні бойынша 4-сыныпта берілетін білімдер жүйесімен және келесі сыныптарда әр тақырыптар бойынша берілетін білімнің даму мүмкіндігі мен сабақтас, мазмұндас келетін деректерді оқушылардың өздігінен саралап, іріктеп таңдай білу үшін де оқушыларға әдебиеттен берілетін білімнің мазмұны жөнінде бағыт-бағдар беріп отыруы орынды.
Сонымен, әдебиеттік оқуда ғылыми принципке қойылатын талаптар:
1 әдеби шығармаларды талдауда әдебиеттану ғылымының теориялық қағидаларын басшылыққа алу;
2 ғылыми-танымдық әдіс пен оқыту әдісінің сабақтастығын ескерту;
3 әдеби шығармаларға талдау жасауда оқушыларға әдебиеттану ғылымын зерттеудің әдіс-тәсілдерін үйрету.
4 ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығын тарихи-деректі сипатта баяндау;
5 оқушыларға әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін ғылыми білімнің болашақ даму мүмкіндігін ескеру, ол жөнінде оқушыларға бағыт-бағдар беріп отыру.
Бұл жұмыстар оқушылардың ұғым-түсінігіне сәйкестендіріле жүргізіледі. Яғни оқытудың ғылыми принципі оқушының жас және жеке ерекшеліктерін ескеру принципімен тығыз байланысты.
Оқушының жас ерекшелігін ескеру принципі
Оқушының жас ерекшелігін ескерудегеніміз - әр жас кезеңдеріне сәйкес баланың ақыл-ойының, психикалық процестерінің, дене тұлғасының физиологиялық жетілу дәрежесін және олардың жақын аймақтағы даму мүмкіндігін ескеру.
Соңғы кезде бұл принципті Түсініктілік және шамаға лайықтық принципі деп те атап жүр. Шамаға лайықты деген ұғымды шамаға сай жеңілдік деп түсінбеу керек. Қайта шамаға лайық қиындық деп, яғни оқу материалы немесе тапсырмалар оқушының мүмкіндігіне лайық қиын, күрделі болуы қажет деп түсінген жөн.
Оқуды жасанды қиындатуға да болмайды. Оқушыларға берілетін білім шамаға лайық күрделеніп, баланың ақыл-ойының мүлгуіне мүмкіндік бермейтіндей К. Д.Ушинский болуға тиіс, қиындық шартты түрде зейінді шоғырландыру құралы ретінде пайдалы К.Д.Ушинский болу керек.
Шамаға лайық қиындықты жеңу - оқушы ақыл-ойын дамытудың шарты және өлшемі болып есептеледі. Ол оқушының ақыл-ой қабілеті мен таным мүмкіндіктерінің деңгейін көрсетеді.
Берілетін білімнің шамаға лайық күрделі болуы оқушы ақыл-ойын, тілін дамытуда, оқу әрекеті барысында олардың іскерлігі мен байқағыштығын, психологиялық қабілет мүмкіндіктерін ес, зейін т.б. дамытуда ерекше маңызды екендігі жөнінде Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Л.В.Занков т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде дәлелдеген.
Оқудың жеңілдігі ізденуді талап етпейді, шығармашылық белсенділікті төмендетеді. Сол, сияқты бала ұғымына бас артық қиындық туғызатын күрделі материалды да ұсынуға болмайды. Шамадан тыс қиындық баланың жігерін мұқайды, оқуға ынтасын төмендетеді, өз еңбегінің жеміссіздігін байқаған соң, оқушының өз ісіне деген сенімі жоғалады. Сондықтан да оқу материалының қиындығы, күрделілігі баланың едәуір танымдық ізденіс, белсенді еңбектенуі, ақыл-ой, іскерлік қабілетін жұмылдырып, күш жұмсауы арқылы ұғынуын камтамасыз етерліктей дәрежеде болуы қажет. Сонымен бірге баланың жуық арадағы даму аймағын Л.С.Выготский, яғни болашақ дамуы мен танымдық мүмкіндіктерін ескеруді қажет етеді. Олай болса 4-сыныпта әдебиеттен берілетін білім оқушылардың шама-мүмкіндігіне сай болуы қажет. Әдебиеттік оқу пәні бойынша ұсынылатын шығармалар оқушының ұғынып меңгере алуының ең жоғарғы мүмкіндігіне сай іріктелуге тиіс. Ал тапсырмалар олардың ойланып-толғанып ізденуін едәуір қиналып еңбектенуін қажет етерліктей болуға тиіс.
Бір сыныптағы оқушылардың ұғыну, оқу қабілеті әр түрлі болатыны белгілі. Сондықтан да материалды түсіндіруде мұғалім қабілеттілігі орта дәрежелі балалардың мүмкіндігіне сүйенеді. Ал практикалық іс-әрекет барысында, үйге тапсырма беруде т.б. жағдайларда оларға талап қою принципін өзгертіп отырады: біріне көтеріңкі талап қойса,енді біріне талап қою төменгі дәрежеде болуы мүмкін.
Мәселен, ақыл-ой қабілеті жақсы дамыған оқушыларға арнайы тақырыптарға шығармалар жазғызу, өздігінен оқуға қосымша әдебиеттер ұсыну, баяндамалар жасату, үгіт-насихат жұмыстарын тапсыру т.б. Ал қабілет мүмкіндігі қалыпты жағдайдағы балаларға берілетін тапсырмалар әдеттегідей болуы мүмкін. Оқытудың түсініктілік және шамаға лайықтылық принципінің мәні осындай.
Оқушының жаңа ұғымдарды меңгеруі бұрынғы ұғым-түсініктеріне байланысты екені түсінікті.
Сондықтан жаңа материалды қандай көлемде, қандай деңгейде өту қажеттігін анықтау үшін мұғалім оқушылардың әдеби шығармалар жөніндегі бұрынғы білім қорын, олардың тарихи-деректі оқиғалармен байланысты зерттеп, анықтап алуға тиіс. Түсініктілік принципінің тиімділігі мұндай жағдайда арта түседі.
Жүйелілік және бірізділік принципі
Жүйелілік және бірізділік принципі оқушының әдебиеттік оқу пәні бойынша біртіндеп, белгілі жүйеде білім алуын талап етеді. 4-сыныпта өтілетін әдебиеттік оқу пәнінің логикалық жүйесін және оларды меңгерудегі танымдық әрекеттердің жүйесін, баланың ақыл-ойының біртіндеп дамуының жүйесі мен заңдылықтарын білгенде ғана бұл принципті жүзеге асыру мүмкін. Біздің пікірімізше, Әдебиеттік оқу пәні бойынша 4-сыныпта берілетін білім мазмұны мынандай логикалық жүйеде берілуге тиіс:
1 халық ауыз әдебиет;
2 ХІХ-ХХ ғасырдағы әдебиет
3 қазіргі балалар әдебиеті
Сонымен бірге бұл әдеби мұраларды хронологиялық принциппен оқыту орынды. Бұл әр тарихи кезеңдегі әдеби шығармалардың идеялық мазмұндық жағынан бір-бірімен өзекті байланысып, бір ойдан екінші ой туындап, олар келесі кезекті ой-пікірлермен логикалық жалғасып, мазмұн мағыналық жағынан толығып, күрделеніп, байып отырғанын, яғни әдеби шығармалардағы логикалық жалғастықты оқушылардың түсінуі үшін ыңғайлы. Бұл оқушының әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін білімнің жалпы жүйесі мен құрылымын және олардың өзара сабақтастығын түсіну және жеке тақырыптар бойынша өтілетін материалды сапалы меңгеруі үшін де қажет.
Жүйелілік белгілі пән бойынша өтілетін тақырыптар мен бөлімдердің өзара байланыстылығын, яғни пәннің ішкі сабақтастығын сақтау үшін де, пәнаралық сабақтастықты сақтау үшін де қажет. Оқушы әдебиеттік оқу пәнінің құрылымдық сипатының сабақтастық жүйесін және пәнаралық байланыстың жүйесін жақсы түсінсе, әдеби көркем шығармалардың идеялық мазмұны, ерекшеліктері туралы толық дерек алады. Және ондағы оқиғалар, ой-пікірлер, адам психологиясы мен тарихи жағдайлардың өзара сабақтас, тәуелді екенін терең түсінеді.
Жүйелілік мұғалімнің оқу жұмысын ұйымдастыруына да қажет. Оқушыға талап қою, олардың білімін тексеру немесе сабақты өткізу т.б. осы сияқты мұғалімнің әрекетінде де жүйелілік сақталу керек. Жүйелілік оқушының танымдық, ақыл-ой, еңбек әрекетінде де қажет. Қабылданған ұғым-түсініктер белгілі бір жүйеде реттестіріліп, олардың өзекті сабақтастығын терең түсінгенде ғана санада олар бойынша ассоциациялар жүйесі пайда болады. Осы жаңа мен ескінің арасындағы байланыс, яғни ассоциациялар жүйесі әбден орныққанда ғана тиісті білім меңгерілді деп есептеледі. Бұл үшін оқушының жүйелі ақыл-ой әрекетін аз мөлшерімен күрделендіріп, қайталап отыру қажет. Оқушылардың өзінің ұғым-түсінігін баяндау, өздерінің ой тұжырымын қорытып, дәлелдеуі, әр түрлі жазба жұмыстарын мазмұндама, шығарма, мінездеме т.б. орындауында да жүйелілік болу керек. Сонда ғана оқушыларда ақыл-ой логикасы, еңбек ету мәдениеті дұрыс қалыптасады.
Оқу пәнінің логикалық құрылымын жасауда оқытудың мазмұны мен оны меңгеру процесінің бір-біріне тәуелділігі мен біртұтас сабақтастығын сақтау өте маңызды. Мұнда оқу пәнінің логикасы және оқыту заңдылықтарының тұтастығы ескеріледі. Бұл мұғалім мен оқушы іс-әрекеттерін реттестіру және оқытудың құрал-жабдықтарын, әдістерін оқушыларға берілетін тапсырмалардың түрлерін, танымдық білім көлемінің өзара байланыстылығы мен бірізділігін оқу пәні логикасына сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Сөйтіп оқу пәнінің логикасы сабақ процесінің негізгі бөліктерін жалпы елестетуге және белгілі сабақта жоспарланған оқу мазмұнын бұдан бұрынғы және бұдан кейінгі мазмұндық материалдармен сабақтастырудың тиімді жолын іздеуге мүмкіндік береді.
Бұдан мұғалім оқулық пен бағдарламадан ауытқымауға тиіс деген пікір тумауға тиіс. Оқушылардың білімін мазмұндық, танымдық жағынан толықтырып, жетілдіруге себепкер болатын оқулықта жоқ қосымша деректермен байытып отыру қажет. Бірақ ол материалдар сол пәннің өзекті логикасына нұқсан келтірмеуге тиіс.
Оқу пәні, оның мазмұны үздіксіз толықтырылып, жаңарып, даму үстінде болады, ал оқу пәнінің логикасы әрдайым сақталып отырады. Оқу процесінің логикасы дегенде оқу пәні мазмұнын оқушының меңгеруіндегі танымдық әрекеттерін және оған мұғалімнің басшылық ету жүйесін де қамтиды.
Сонымен, әдебиеттік оқу пәнін оқытуда жүйелілік және бірізділік принципін жүзеге асыруға қойылатын талаптар:
1 әдебиеттік оқу пәнінен берілетін білімнің жүйесі мен логикасын және олардың ішкі сабақтастығын анықтау, оны оқу процесінде жүзеге асыру;
2 әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін білімнің тарих, дүниетану, философиялық ой толғау пәндерімен сабақтастығының жүйесін анықтау және оны жүзеге асыру;
3 әдебиеттік оқу пәнінен білімді меңгеру процесіндегі оқушылардың танымдық ақыл-ой әрекеттерінің жүйесін анықтау;
4 әдебиеттік оқу пәнін оқытуда мұғалімнің оқыту жұмысын ұйымдастырудағы іс-әрекет жүйесін анықтау.
Саналылық пен белсенділік принципі
Әдебиеттік оқу пәнін оқытудағы саналылық принципі дегеніміз - оқу процесінде оқушының саналы ақыл-ой әрекетін ұйымдастыра отырып, әдеби шығармалардың мазмұнын, ондағы негізгі ой түйіндерін терең түсініп, талдай білуі, көркемдік сөз өрнегін көре білуі, оларды өздерінің ауызша, жазбаша сөйлеу тілінде қолдана білуі және әдебиеттен алған білім-дағдылардың оқушы наным-сеніміне айналуын айтамыз. Саналылық оқушының белсенділігі мен өзіндік әрекет етуінен көрінеді.
Саналылық болмаған жерде белсенділіктің де болуы мүмкін емес, сол сияқты белсенді ақыл-ой, еңбек әрекетінсіз саналы ұғыну да мүмкін емес. Саналылық пен белсенділік принциптері өзара тығыз байланысты.
Саналылық пен белсенділік принципі оқу процесін ғана қамтып қоймайды, жалпы тәрбие процесін де қамтиды. Әдебиеттік оқу пәнін оқыту барысында тәрбиелік міндеттердің де шешілетіні белгілі. Әдеби шығармаларды меңгерудегі саналылық пен белсенділік оқушының дүниетанымдық көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасуында маңызды орын алды. Табиғат құбылыстарының, қоғамдық-әлеуметтік өмірдің мәнін, заңдылықтарын терең түсіну, өздігінен өзінің білімі, дағдылары мен іскерлігін жетілдіре түсуде әдебиеттік оқу пәнінің тәлім-тәрбиелік мәні зор.
Оқушының саналылығы мен шығармашылық белсенділігін оқу процесінің барлық кезеңінде оқу материалын алғашқы қабылдау, практикалық дағдыларын қалыптастыру, қайталау-қорыту, оқушының білімін тексеру т.б. ұйымдастырып отыруға болады. Мұның тиімді жолдары: шағын әңгіме, проблемалық тапсырмалар орындату арқылы тиісті материалдың мазмұн-мағынасына оқушыны үңілдіру.
Проблемалық оқуды бастауыш мектептен бастауға болады. Проблемалық тапсырманы орындауға бірден кез келген оқушының шамасы келе бермейді. Проблемалық сұрақтардың шешімін табуға, проблемалық тапсырмаларды орындауға оқушыларды үйрету керек. Мәселен, алғашқы кезеңде мұғалім өзі тиісті материалды баяндай отырып, проблемалық жағдаят тудырады да, оны шешудің жолын іздестіруге өзі көмектеседі. Одан кейінгі кезеңде оқушылардан тиісті проблемалық аясы жеңіл проблемалық тапсырмаларды орындау, шығармашылық жұмыстарды орындау талап етіледі.
Яғни проблемалық тапсырмалардың мазмұны, көлемі және оны орындау жолы біртіндеп күрделеніп отырады. Проблемалық оқудың маңызы мынада:
1 мұнда оқушылардың білімді терең, сапалы ұғынып, оны шығармашылық пайдалана білуіне жағдай жасалады;
2 мұнда оқушылар ғылыми тұрғыда ойлануға жаттығады, дүниені танып білудің әдістерін меңгереді;
3 шығармашылық іс-әрекеттердің тәжірибелерін үйренеді. Ал бұл дағдылар оқушылардың болашақта айнала қоршаған дүниеге, адамдардың іс-әрекеті мен мінез-құлықтарына сын көзімен қарап, ол жөніндегі өздерінің ой-пікірлерін, көзқарастарын айқындау үшін өте қажет. Әйтсе де, проблемалық оқу сабақ жүйесінің белгілі бір кезеңінде, орнымен дұрыс қолданылғаны жөн.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда оқушының саналылығы мен шығармашылық белсенділігін арттыруға қойылатын талаптар:
1. Оқушының әдебиеттік оқу пәніне деген қызығушылығын, ынталылығын, жағымды ынта-жігерлерін қалыптастыру. Ол үшін өтілгелі отырған тақырыппен сабақтас келетін қызықты оқиғалар, ақын-жазушылардың өмірінен қосымша мағлұматтар,естеліктер, тарихи-деректі әңгімелерді қызықты етіп әңгімелеу немесе оқушылардың өздерінің олармен танысуына кеңес беріп отыру қажет. Мұндай жұмыс оқушының пәнге деген қызығуын арттырады, біртіндеп әдеби шығармаларды оқу баланың өмір талабына айналуына себеп болады, сөйтіп оның азаматтық қалыптасуына әсер етеді.
2. Әдеби шығармаларды өту барысында оқушыны шығармашылық іскерлікке баулу, әр түрлі құбылыстарды, оқиғаларды, адамдардың пиғыл-әрекеттеріндегі ерекшеліктерді байқай білуге және олар жөнінде қорытынды жасай білуге үйрету. Ол үшін оқушыны өздігінен ізденуге,өздігінен шешімін табуға жетелейтін проблемалық жағдаяттар тудырып, проблемалық тапсырмалар беру, олардың орындалуын қадағалап отыру.
3. Оқушы ұғым-түсініктері мен білімдерін тексеріп, бағалап, балалардың жетістіктерін сәл де болса мадақтап отыру, сөйтіп олардың оқу ісіне деген жауапкершілігін тәрбиелеп отыру.
Көрнекілік принципі
Әдеби шығармалардың әсерлілігі мен оқушылардың оған қызығушылығын тудыруда көрнекілікті, техникалық құралдарды пайдаланудың көмегі мол. Көрнекілікті қолдануды Я.А. Каменский оқытудың алтын заңы деген еді.
Бастауыш мектепте оқушылардың заттар мен құбылыстарды нақты көріп қабылдауына ерекше көңіл бөлінеді; өйткені олардың сезімдік танымын ұйымдастыруда көрнекіліктің мәні зор. Көрнекілік, біріншіден оқушының ұғым-түсінігінің саналы, тиянақты болуын қамтамасыз етеді, екіншіден, оқушының зейін, қабылдау, еске сақтау т.б. қабілеттерін дамытады, үшіншіден, эстетикалық талғамын, ақыл-ой дағдыларын тәрбиелейді.
Бастауыш мектепте әдебиеттік оқу пәнін оқытуда қолданылатын көрнекіліктер:
1. Табиғи көрнекіліктер. Табиғат құбылыстарын, жыл мезгілдерін, жануарлар дүниесі тіршілігін бейнелейтін шығармаларды оқытуда, оларды табиғи түрде көрсету. Ақын-жазушылармен кездесу, олардың шығармаларын көрсету.
2. Бейнелік көрнекіліктер. Тиісті заттардың, құбылыстардың табиғи күйін көрсету мүмкіндігі болмаған жағдайда олардың модельдерін, макеттерін, суреттерін көрсету. Ақын-жазушылардың портреттерін, өмірбаяндық суреттерін, түрлі иллюстрацияларды, диафильмдер, деректі фильмдерді көрсету.
3. Дыбыстық және бейнелік көрнекіліктер. Теледидар, радио хабарлары, көркемфильмдер, бейнежазбалар, диафильмдер, күйтабақтар, үнтаспалар.
4. Символдық және графикалық көрнекіліктер. Географиялық, тарихи, экономикалық, зоологиялық карталар. Сызбалар, кестелер, плакаттар, диаграммалар, әр түрлі сызықтық бейнелер. Көрнекіліктер әдеби шығармалардың мазмұндық ерекшеліктеріне үңілуге, ондағы оқиғалардың, кейіпкерлердің, құбылыстардың бейнесін елестетуге, образ жасауға көмектеседі.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда көрнекілікті қолдану мына міндеттерді шешуге тиіс.
1 ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығы жөнінде нақты, анық мәлімет алу және оның әсерлі болуына мүмкіндік ашу. Шығармалардың мазмұн-мәніне терең үңілу, оларды саналы ұғыну және әдебиет пәні бойынша оқушы білімдерінің тиянақты болуы;
2 оушылардың сезім мүшелерін эстетикалық талғамын дамыту;
3 оқушылардың әдеби шығармаларға қызығуын арттыру.
4. Әдебиеттік оқу пәнін оқыту әдістері.
Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалім әдістемесіне, шеберлігіне де байланысты болады.
Әдіс-тәсілдер деген не? Оқыту процесінде мынадай екі түрлі қызмет жүзеге асады. Бірінші мәселе - мұғалім оқытуы, екінші мәселе - оқушының оқуы. Мұғалім мен оқушының осы арақатынасы әр түрлі оқу қызметтері, оқыту әдістеріне жатады. Мысалы, мұғалімнің әңгімелесуі әңгіме әдісі немесе кітаппен жүргізетін жұмыс түрлері кітаппен жұмыс әдісі, оқушының жауап беруі оқушы білімін тексеру әдісі деп аталады. Сонымен, әдіс-тәсіл оқытушы мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты әр түрлі болып келеді. Мектептегі оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады. Мысалы, әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы белсенділігін танытып, арттыратын тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау оқушының тәжірибелік жұмысын бақылаудың бір тәсілі, жолы болып келеді. Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, тәжірибелік әдіс, түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс немесе репродуктивті әдіс, эвристикалық (ішінара іздендіруші) әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік жұмыс әдісі, проблемалық баяндау әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың орны ерекше.
Академик Ю.Н. Бабанский өзінің Оқу-тәрбие процесін оптималдандыру деген еңбегінде (1982 ж., Просвещение, 177-бет) әдістерді мынадай үш топқа жинақтайды.
1. Оқушылардың оқу-таным қызметін ұйымдастыру әдістері.
2. Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері.
3. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы, 1-топтағы оқыту әдістеріне: сөздік (әңгіме, дәріс, пікірлесу), көрнекілік (иллюстрация, портрет, суреттеу, мүсіндер), практикалық (поэтикалық талдау, көркем мәтінмен жұмыстар) әдістер жатады. Сондай-ақ репродуктивті, эвристикалық әдістерді де осы топқа жатқызуға болады. Жоғарыда атап кеткеніміздей, әр топтағы әдістемелердің өз мүмкіндігі, ерекшелігі болады. Төмендегі кесте арқылы кей әдістерді қай мәнде пайдалану тиімді болады, соған тоқталайық.
Берілетін білім ақпараттық сипаттау болғанда, білімді қалыптастыру, соның ішінде теориялық білім беру, жаңа ұғымдарды оқушыға жеткізуде сөздік әдіс өте тиімді. Сөздік әдіс, әсіресе, әдебиет пәнінің күре тамыры деуге болатындай.Берілетін білім мазмұны көрнекілікті тілеп тұрғанда, уақыт үнемдеуде, әсіресе, оқушы психологиясына әсер ету мақсаттарында өте тиімді болады. Сондай-ақ оқушыны сабаққа қызықтыру, ынталандыру мәселелерінде де маңызы зор.Оқушылардың теориялық білімін практикада пайдалана білу дәрежелерін жетілдіреді.Бұл әдіс кітаппен жұмыс түрлері кезінде жазушы тілі, стилін анықтауда өте тиімді.Берілетін білімнің ғылымилығын арттыру, қосымша материалдармен байыту оқушыларды іздендіру, өз беттерімен проблема шештіру мәселелерінде тиімді. Оқушылардың өздігінен ойлануы мен іскерлігін, өз беттерінше қорытынды шығару дағдыларын жетілдіруде өте пайдалы.
Әдебиеттік оқу сабағында ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай отырып, пайдалануы керек. Көркем оқу әдісі әдебиеттік оқу пәнін оқытуда үлкен рөл атқарады. Ол оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытуда өте тиімді болып келеді. Әдебиетті өнер деп тануда, көркем туындыны өнер туындысы деп қабылдауда, сөз касиеті мен құдіретіне, оның эстетикалық нәзік нәріне тұшындыруда бұл әдіс алғашқы баспалдақ, яғни көркем шығарманы оқушы жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде ежелден-ақ тиімді әдіс болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең орын алуда. Бұл әдістің негізгі тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркем сөз шеберлерінің оқуы, күйтабақты, үнтаспаны тыңдауы т.с.с. болып табылады. Мұғалімнің мәтінді әрі мәнерлеп, әрі түсінік бере оқуы, оқушыларды осы жұмысқа баулуы, мәтінге жуық әңгімелету, жоспар жасату, негізгі оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау т.б. шығармашылық жұмыстар да осы әдістің негізгі тәсілдері. Сондай-ақ көркем мәтінді оқу барысында иллюстрация, суреттер пайдалану (қабілетіне қарай өнерін шығару), сценарий жасату, оқыған шығармаларға, көркем суреттер бойынша пікір айтқыза білу (көркем киноны, пьесаларды т.б.) тиімді тәсіл ретінде оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне де жатады. Мұғалім осы жұмыстың басы-қасында, оны ойластырушы да, орындаушы, орындатушы да болып қызмет атқарады. Ұтқырлық мұратты, мұғалімдерден сабақтың мақсатын жинақты түрде айқындап, белгілеп алғаннан кейін, сол мақсатты жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерін де таңдап ала білуді талап етеді. Ол үшін әр мұғалім оқыту әдістемесін жете біліп, әрі оны сабақ мақсатына қарай іріктеп алып, шебер пайдалануы керек. Бұл аса маңызды, мұғалімнен шығармашылық ізденісті, жүйелі, тиянақты жұмысты талап ететін мәселе болып табылады. Мұғалім әр әдіс-тәсілдің өзіндік ерекшелігін, мүмкіндіктерін де жете білуі қажет. Көпшілік жағдайда мұғалімнің өзінің төселген, дағдыланған әдіс-тәсілі болады. Мұндай мұғалімдер қай тақырып болмасын, оны қай сыныпта өткізбесін, сабақтың негізгі мақсатын да еске алмастан, дағдыға айналған әдіс-тәсілмен сабақ жүргізе береді. Бұндай сабақтар тиімді өтеді, ол оқушыларға өз дәрежесінде білім бере алады деп айту қиын-ақ. Оқу-тәрбие жұмыстарының барлық саласын бір өзі шешіп тастайтын әдіс-тәсіл жоқ. Сол себептен де мұғалім әдіс-тәсілдерді жете меңгеріп қоймай, оларды қай жағдайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖӘНЕ БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
Д.Х. Кушмурзина
К.Б. Шинбулатова
ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ӘДІСТЕМЕСІ
Оқу-әдістемелік құрал
Қостанай, 2018
ӘОЖ 372 (075.8)
КБЖ 74.202.4 я 73
К 89
Пікір жазғандар: Утегенова Б.М. - педагогика кафедрасы меңгерушісі,
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Бакраденова А. - Мектепке дейінгі және бастауыш
білім беру кафедрасының профессоры,педагогика
ғылымдарының кандидаты,
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
К 89 Кушмурзина Д.Х., Шинбулатова К.Б.
Әдебиеттік оқу әдістемесі: 5В010200 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал Д.Х. Кушмурзина, К.Б. Шинбулатова. - Қостанай: Қостанай мемлекеттік педагогикалық университетінің баспасы, 2018. - 152 б.
ISBN 978-601-7934-56-9
Оқу-әдістемелік құралда бастауыш сыныптың Әдебиеттік оқу пәнін оқытудың мәселелері, әдебиеттік оқу пәнінің білім беру жүйесіндегі маңызы, оқытылу ерекшеліктері, мәтіндермен жұмыс жасаудың әдістемесі қарастырылады.
Оқу-әдістемелік құрал болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлайтын жоғары оқу орындарының күндізгі және сырттай оқу бөлім студенттері мен оқытушыларына арналған.
ӘОЖ 372 (075.8)
КБЖ 74.202.4 я 73
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университетінің Ғылыми (ғылыми-әдістемелік) кеңесімен бекітілді
Хаттама № 7 31 мамыр2018 ж.
ISBN 978-601-7934-56-9
(C) Д.Х. Кушмурзина, К.Б. Шинбулатова, 2018
(C) ҚМПУ, 2018
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ДӘРІС КЕШЕНІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-102
I тарау. ОҚУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Әдебиеттік оқуәдістемесі курсының оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Әдебиеттік оқу пәнінің мақсат-міндеттері мен базалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3. Оқудың түрлері және оқу сапалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
4. Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс жасаудың әдебилік және психологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .9
II тарау. КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУ
1. Бастауыш сыныптарда көркем шығармалармен жұмыс әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
2. Сыныптан тыс оқу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
СЕМИНАР-ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...103
СОӨЖ-ның ҮЛГІ ТАҚЫРЫПТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..115
СӨЖ-ның ҮЛГІ ТАҚЫРЫПТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 116
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУГЕ АРНАЛҒАН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. .118
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 128
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Жолдауының он жетінші бағытында: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек, - деп көрсетті. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 4-тарауының Білім беру мазмұны, 16-бабында,1-тармағы: Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланың жеке қабілеттерін оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын, негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен меңгерту үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған - делінген.
Еліміздің өз тәуелділігіне қол жеткізіп, саяси-әлеуметтік және экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеу - негізгі міндеттердің бірі.Әлемдік саяси аренада Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқынаЖолдауында Қазақтың ел болуы, ұлт тағдыры - оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі. - деп атап көрсеттіЕгемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті, тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда әдебиеттің алатын орны ерекше.
Бастауыш сыныптың Әдебиеттік оқу пәні бағдарламасы көркем әдеби шығармаларды қамтыған. Әдеби шығарма, түрлі бейнелер, олардың іс-әрекеті арқылы өмірді түсінуге көмектеседі. Жазушының идеясы, көңіл-күйі шығарманың мазмұны арқылы оқушыға беріледі, сөйтіп оларда алуан түрлі сезім, ой туғызады, дүниеге көзқарасын қалыптастырады. Көркем шығарманың мұндай ерекшеліктері бастауыш сыныптарда олардың өзіндік әдістемесін қажет етеді. Бүгінгі жас ұрпаққа жан-жақты білім беру, тәрбиелеу - әрбір ұстаздың басты міндеті.
Әдебиеттік оқу пәнін оқыту мақсаты - қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында өзіндік белсенділігін көрсете алатын, халқымыздың тарихын, дәстүрін, өнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, әдеби көркем туындыда бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім, білік, дағдыларымен қаруланған, оқырмандық талғамы терең, жан-жақты дамыған дара тұлға қалыптастыру.
Әдебиеттік оқу пәні бастауыш сынып оқушыларының ауызша және жазбаша тілін дамытуды, яғни сөздік қорын байытуды, байланыстыра және грамматикалық тұрғыдан жүйелі сөйлеуге үйретуді, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруды көздейді. Ұлттық тәрбие, рухани-мәдени құндылықтар, ана тілі және қазақ халқының салт-дәстүрі негізінде сусындаған жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді. Адамның ішкі рухани жан дүниесі байлығын ашуға, адамгершілікке тәрбиелеуге, тілі мен қиялын дамытуға мүмкіндік береді.
Әдебиеттік оқу пәнінің мақсаты - дұрыс, түсініп, мәнерлеп және шапшаң оқуды меңгерту, оқушыны шығарма авторының көзқарасын түсінуге жетелеу және мәтінді қабылдаушы оқырман ретінде тәрбиелеу, көркем-шығармашылық және танымдық қабілеттерін дамыту, сөз өнеріне деген қызығушылығы мен эстетикалық талғамын қалыптастыру, сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін жетілдіру, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық пен рухани-адамгершілік тәрбие беру.
Бастауыш сынып оқушыларына әдебиет саласынан білім беріп, жан-жақты тәрбиелеу мақсатын іске асыратын - бастауыш сынып мұғалімі. Сондықтан бастауыш сыныпта Әдебиеттік оқу пәнін оқыту үшін болашақ бастауыш сынып мұғалімдерініңжоғары оқу орнында кәсіби және пәндікқұзыреттіліктерін дамытып, олардың әдістемелік шеберліктерін жетілдіретін бірден бір пән, ол - Әдебиеттік оқу әдістемесі пәні.
Әдебиеттік оқуәдістемесі болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлауда қажетті оқу пәндерінің бірі болып табылады. Бұл пән таңдаулы пәндер қатарына жатады.
Әдебиеттік оқу әдістемесі - көне ғылымдардың бірі. Әдебиет пен әдебиетті оқыту ғылымы және пәні уақыт идеясымен байып, өзгеріп, түлеп отырады. Әдебиетті ғылым ретінде оқыту әдістемесі оқытудың теориясы мен жалпы принциптерін негіздейтін дидактика, әдебиет тарихы, теориясы, әдіснамасын қарастыратын әдебиеттану, тарих, тіл, музыка, бейнелеу өнерімен тығыз байланысты. Психологиямен әдебиеттік оқу әдістемесі екі аспектіде тоғасады.
Оқыту - екi жақты процесс, сондықтан оның сапасы өткiзiлетiн сабаққа деген оқушылардың көзқарасына, олардың таным белсендiлiктерiнiң деңгейiне, оқытушы еңбегiнiң дидиктикалық тұрғыдан жетiлдiрiлуiне тiкелей байланысты.Қазiргi жаңа технологияның басты мақсаты - баланы оқыта отырып, оның еркiндiгiн, белсендiлiгiн қалыптастыру, өз бетiнше шешiм қабылдауға дағдыландыру. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту оқушының танымдық белсендiлiгiн, сабаққа қызығушылығын аттыруға көмектеседi.
Әдебиеттік оқу әдістемесі - ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады деп білсек, әдебиеттік оқу арқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен қатар оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым, сөздің мәні, айтылмақ ой-түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай-ақ әсер санаға ерекше ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе, екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркем шығарманы оқуға талпындырады.
Оқу-әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының мемлекеттік Жалпыға міндетті білім беру стандарты (Жалпы бастауыш білім) талаптарына сәйкес студенттерде бастауыш сыныптың Әдебиеттік оқу пәні бойынша болашақ бастауыш сынып мұғалімі ретінде сабақтарды ұйымдастыру құзыреттіліктерін қалыптастыруға негізделеді.
Оқу-әдістемелік құралда пәннің мазмұны, мақсат-міндеттері айқындалып, теориялық материал (дәріс кешені), семинар-практикалық сабақтар, СОӨЖ, СӨЖ-ның үлгі тақырыптары, өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары,пайдаланылған әдебиеттер тізіміжәне қосымша қамтылған. Қосымшада студенттердің мәнерлеп оқуларын дамытуға арналған және көркем шығармаларды жан-жақты талдап, танымдық-шығармашылық жұмыс жасауларына қажетті әңгімелер, ертегілер, мысалдар мен өлеңдер берілген.
Әдебиеттік оқу әдістемесі оқу-әдістемелік құралы жаңартылған білім беру беру бағдарламасына негізделіп, оқытудың жаңа жүйесіне бағытталған болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне тиімді көмекші құрал болып табылады.
ДӘРІС КЕШЕНІ
I тарау. ОҚУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Тақырып 1:Әдебиеттік оқу әдістемесі курсының оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі сипаттамасы
Жоспар:
1. Оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі курстың сипаттамасы.
2. Әдебиеттік оқуәдістемесінің жалпы сипаттамасы.
3. Әдеби көркем шығармаларды оқытудағы дидактикалық
принциптер.
4. Әдебиеттік оқу пәнін оқыту әдістері.
Мақсаты: Әдебиеттік оқу әдістемесі пәнінің ғылыми пән ретіндегі сипаттамасымен, оның дидактикалық принциптерімен, оқыту әдістерімен студенттерді таныстыру, пәнге жалпы шолу жасау.
1. Оқу пәні және ғылыми пән ретіндегі курстың сипаттамасы.
Бұл пән элективті компонент (таңдаулы пән) болып табылады.
Курстыңобъектісі: болашақ бастауыш сынып мұғалімінің 5В010200 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша ҚР Мемлекеттік стандарты талаптарына сәйкес жоғары кәсіби педагогикалық білімнің құрамдасы ретіндегі әдістемелік білім.
Курстыңпәні: 5В010200 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты талаптарына сәйкес болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің әдебиеттік оқу әдістемесінен білім, білік және дағдыларын қалыптастыру барысы.
Курстыңмақсаты: бастауыш сыныптарда әдеби шығармаларды оқытудың мәні, оның педагогикалық негіздерін ескеру мен әдістемелік мәселелерін шешу.
Курстыңміндеттері:
oo әдеби көркем шығармаларды оқыту арқылы қазақтың рухани қазынасын меңгертуді түсіндіру;
oo коммуникативтік (айтылым, тыңдалым, оқылым, жазылым) дағдыларын қалыптастыру қажеттілігін ұғындыру;
oo оқу сапасымен (дұрыс, түсініп, шапшаң, мәнерлеп оқу) және оқу түрлерімен (дауыстап оқу және іштей оқу) таныстыру;
oo ауыз әдебиетінің бай жанрымен, отандық және әлемдік балалар әдебиетінің озық үлгілерімен таныстыру;
oo ақын-жазушылардың балаларға арналған шығармаларының атын, жетекші тақырыбын, басты кейіпкерлерін, негізгі мазмұнын меңгерту;
oo талданып отырған мәтіннің тектік, жанрлық сипатын білдіру;
oo әдеби-теориялық білім негіздерін қалыптастыру;
oo адамгершілік және эстетикалық құндылықтар жүйесі негіздерін қалыптастыру;
oo оқылған шығарма сюжеті ізімен немесе еркін тақырыпта әртүрлі әдеби шығармашылық жұмыс түрлерін (өлең,әңгіме құрастыру, мәтінді сахналау, мәтін бойынша сурет салу, мақала жазу, шағын үзіндіге киносценарий жазу, өзіндік ой қорытындысын жазу, т.б.) жүргізе алуға машықтандыру;
Әдебиеттік оқу әдістемесі бастауыш мектеп мұғалімнің кәсіби дайындығының қазіргі қоғамның әлеуметтік сұранысын қанағаттандыратындай сапалық деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған.
Жоғары кәсіптік білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес студенттердің білім, білік және дағдыларына қойылатын талаптар:
oo ауыз әдебиеті үлгілерін іріктеп алуға, тәрбиелік, білімдік мәнін ашу;
oo балалар әдебиеті өкілдерінің шығармашылығымен таныс болуы;
oo балаларға арналған шығармалардың жанрлық ерекшеліктерін ажырату;
oo әдебиет теориясынан алған білімдерін практикада қолдану;
oo балаларға арналған көркем шығарманы іріктей алуы тиіс.
Пәнді оқыту үрдісі келесі құзіреттілікті қалыптастырады:
а) негізгі құзіреттілік (НҚ)
oo кіші мектеп жасындағы балалардың тұлғалық дамуы және қалыптасу заңдылықтарын білу;
oo қазіргі қолданыстағы бастауыш білімнің стандарты, оқу бағдарламалары және оқу құралдарының құрылымы мен мазмұнын меңгеру;
oo бастауыш сыныптардағы оқу пәндерінің оқыту әдістемесінің теориялық негіздерін меңгеру;
oo педагогикалық әрекетті үлгілеу,педагогикалық диагностика жүргізу,оқыту және тәрбиелеу үрдісін құруды жүзеге асыру.
б) пәндік құзіреттілік (ПҚ)
oo әдеби-теориялық білім қалыптастыру, талдау дағдыларын дамыту;
oo балалар әдебиеті өкілдерінің шығармашылығын талдау;
oo әдеби шығармалардың жанрлық ерекшеліктерін ажырату;
oo әдебиет теориясынан алған білімдерін практикада қолдану.
в) арнайы құзіреттілік (АҚ)
oo оқу-танымдық әрекетті оқушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастыра білу;
oo оқыту мен тәрбиелеудің қазіргі технологиясын пайдалану;
oo сабақта және сабақтан тыс уақытта оқушылардың оқу танымдық мотивациясының негізінде түйінді құзіреттіліктерді қалыптастыру;
oo бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық және сыни ойлауын дамытуға арналған сабақтарды ұйымдастыру және өткізу;
oo бастауыш мектептің педагогикалық процесінде инновациялық технологияларды пайдалану.
2. Әдебиеттік оқу әдістемесінің жалпы сипаттамасы.
Әдебиеттік оқу әдістемесі - педагогикалық ғылымдардың саласына жататын ғылыми пән. Нысаны - мектепте әдебиеттік оқу сабақтары кезінде мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасы болып табылады, ол педагогика ғылымы теориясының жалпы қағида ережелеріне сүйенеді. Бірақ әдебиеттік оқу әдістемесі педагогика сияқты мектеп, оқу-тәрбие мәселелерін тұтас алып қарастырмайды, тек көркем әдебиетті оқып үйрену негізінде оқушыларға берілетін білім мен тәрбие мәселелерін ғана өз шеңберінде алып баяндайды, - деп жазды көрнекті әдіскер-ғалым А.Көшімбаев. Бұдан әдебиет әдістемесі мен жалпы педагогика ғылымының өзара байланыста болатынын көреміз. Кезінде әдістеменің қолданбалы ғылым екендігін және ол жалпы дидактиканы негізге ала отырып, алуан түрге ене алатынын көрнекті педагог Ж.Аймауытов айқындап айтқан.
Ж.Аймауытов жалпы дидактика барлық пәндерге тиісті оқытудың жалпы заңдары, жолдары, оқытуға қатысты мәселелер туралы сөз ететіні, ал жеке әдістеме дидактиканың жалпы ережелерін тек пәндерді оқытқанда, қалай жинастыру, қандай әдіс қолдану туралы баяндайтынын айтады. Ол сабақ беру үйреншікті жай шеберлік еместігін, ол үнемі жетілдіруді қажет ететін үнемі жаңалық табатын өнер, - деп бағалайды.
Қазақ тілін, әдебиетті оқыту әдістемесі ғылымының тарихында А.Байтұрсынұлының көшбасшы болғаны белгілі. Ол оқудың негізі білімді өз бетінше алу екенін айтқан пікірлері әлі күнге дейін өзінің мәнін жойған жоқ. Бұл пікір педагогиканың өзекті мәселесі болып отырған оқушының өз әрекетіндегі субъектілік қызметін арттыру міндетіне сай келеді. А.Байтұрсынұлы өзінің 1928 жылы Қызылорда қаласында басылып шыққан Тіл жұмсар атты әдістемелік еңбегінде:Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек. Мұғалімнің қызметі - өздігінен алатын ... білімнің ұзақ жолы үшін ... балаға жұмысты әліне шағындап беру мен бетін белгіленген мақсатқа қарай түзеп отыру, - деп жазған. Оның бұл ойы бүгінгі қазақ әдебиеті әдістемесінің де негізіне жатады деуге болады. Баланың білімді өздігінен алатын жолдарын анықтау - әдістеменің басты міндеті мен қызметі екені сөзсіз. Бұл мәселелер А.Байтұрсынұлының Баяншы, Әлиф-ба астары сияқты жекеленген әдістемелік еңбектерінде де айтылған. Әдіскер ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы бастаған істі әрі қарай дамытушылардың бірі Мағжан Жұмабаев баланы әдебиетпен таныстыруға аса үлкен мән берген. Ол жұмыстың жүзеге асырылуын бастауыш мектептен бастап мұқият дайындау керек деп танып, өзінің Бастауыш мектептегі ана тілі атты белгілі әдістемелік еңбегін жазды. Онда М.Жұмабаев әдіскер-ғалым ретінде төрт жылдық бастауыш мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жаттығулар жүйесін жасап ұсынған.
Аса көрнекті әдіскер-ғалым М.А. Рыбникова Әдістеме дегеніміз - уақытты үнемдей білу. Оқушы үшін жігерін ақылмен жұмсау, оқу материалынан негізгі және басты мәселелерді таба білу, сыныптың еңбегін ұйымдастыру шеберлігі, оқушылардың әр түрлі жеке әрекеттеріне ықпал етуді алдын-ала ұйымдастыру,-деп әдістеме ғылымына анықтама береді. Әдістеменің жалпы құрылымы жайында В.В.Голубков былай дейді: Қай пән бойынша болмасын барлық әдістеме оқытушы жұмысының ұсынымдарын, материалдарын және әдістерін құрастырумен өзара ұқсас, сондай-ақ олар не үшін, нені және қалай деген үш негізгі сұрақтарға жауап береді.
Әдебиеттік оқу әдістемесінің қамтитын аймағы мектептегі әдебиеттік оқу пәні сабақтары мен әдебиеттік оқуға байланысты сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстар және базистік оқу жоспарының инвариантты бөлігінен берілетін таңдау курстарында жүргізілетін әдебиеттік оқу сабақтарында мұғалім мен оқушының оқу-тәрбие ісінде өзара қарым-қатынасы болып табылады. Сөз өнерін, көркем әдебиеттің өзін әдебиет тарихы мен әдебиеттану ғылымында белгілі дәрежеде оқып үйрену негізінде оқушыларға әдеби білім, адамгершілік, ізгілік,имандылық, тәрбие беру мен білім-білік дағдыларын қалыптастыру заңдылықтарын ашу - оның қарастыратын басты мәселесі.
Әдебиеттік оқу пәні жеке тұлғаның, адамның рухани әлемін, оның адамгершілігін, ойлауын, көңіл-күй сезімін, тілін, шығармашылық әрекет бастауларын қалыптастыруда ерекше орын алады.
Әдістеменің даму тарихында, қалыптасу үрдісінде әдеби білім беру негізгі қағида болып табылатын оқу бағдарламалары мен оқулықтар жасау мәселелері, әдебиеттік оқу сабағын оқытуды жетілдіру сияқты мәселелер әдебиеттік оқу пәні құрылымын құрайды.
Әдебиеттік оқу пәні оқушы бойында биік эстетикалық талғамды дамытуды, өнер туындысындағы, табиғаттағы, адамдар қарым-қатынасындағы үйлесім мен әсемдікті танып ұға білуге, дұрыс бағалауға, әсерленуге, терең пайымдауға үйретеді, сонымен бірге ол көркем әдебиетке деген сүйіспеншілікті, ынта-ықыласты оята отырып, оқырман мәдениетін қалыптастырады.
Әдебиеттік оқу пәні оқушыны өнер туындысын тануда қажетті біліммен, біліктілік дағдылармен қаруландырып, онда көркем бейнені қабылдауға қажетті сезім сергектігін, шығарманы мазмұн мен түр бірлігінде, көркемдік тұтастыққа қабылдай білуді; шығармада кескінделген мінездер сырын, шығарма идеясын, жаазушы позициясын шығарма арқауына сүйене отырып ашуды; өзіндік ой толғамында дербестік, идеялық-көркемдік құндылығы жоғары туындыларды ғана қалайтын талғампаздықты, көркем туындыларды салыстыра отырып, қарастыра алу біліктерін қалыптастыруды көздейді.
Осы негізде мектептегі әдебиетік оқу пәні жеке тұлғаның үйлесімді дамуына қызмет атқаратын негізгі эстетикалық пән деген тұжырымға келеміз. Қоғамның және мәдениеттің даму өзгерістеріне сай әдебиет пәнінің бағдарламалары, оқулықтармен қатар оны оқыту әдістемелігі де жетілдіріліп отырады және ол қалыптасқан отандық әрі әлемдік тәжірибеге негізделеді.
3. Әдеби көркем шығармаларды оқытудағы дидактикалық принциптер.
Ғылымилық принципі
Оқытудың ғылымилық принципі оқушыларға әдебиеттік оқудан берілетін білімнің мазмұнының ғылыми анық, дәлелді болуын талап етеді.
Педагогика ғылымдары әр пәнді оқыту әдістері мен сол пәнді зерттеудің ғылыми әдістері өзара сабақтас, ұқсас болады деп есептеледі.
Олай болса, әдебиеттік оқудағы оқыту әдісі әдебиеттану ғылымын зерттеу әдісімен сабақтас.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытудағы ғылымилық принципі әдебиеттану ғылымының әдеби шығармалардың тууы, тақырыбы, идеясы, жоспарлары, образдары, композициясы мен сюжеті, тілі суреттеу тәсілдері жөніндегі тұжырымдамаларына сүйенеді.
Бұл тұста Ә.Қоңыратпаевтың әдебиет ... бір жағынан рухани мәдениет тарихы болса, екінші жағынан образдап ойлауға құрылған, сол үшін өз ерекшелігі бар құбылыс. Көркем шығарманың ішкі ерекшеліктеріне оның нақтылы тақырыбы мен идеясы, жанрлар мен образдары, типтендіру, қиялдау, композиция мен сюжеті, тілі, суреттеу тәсілдері сияқты белгілер жатады. Біздің мектептерімізде көркем шығарманың осы ішкі заңдары мен жұмыс істеу жеткіліксіз болып жүр деген пікірмен келіспеуге болмайды.
Себебі, әдебиеттік оқу сабақтарында шығармаларды оқытуда Өлең немесе әңгімеде не туралы айтылыпты? Олар жөнінде не депті? деген жалпы сөзуарлыққа жетелейтін тәсілден, шығарманы талдау орнына мазмұнын айтудан аса алмай, әдебиеттің сыр сипатын, болмыс бітімін анықтап, талдап түсіндіре алмай жүрген жайымыз бар. З.Қабдолов
Мұндай олқылықты болдырмаудың жолдарының бірі, біздің пікірімізше, оқушыларға бастауыш мектептен бастап, әдебиет теориясынан қарапайым түсінік беріп, шығармаларға талдау жасау және көркем сөз өнерін ауызша, жазбаша тілде қолдану дағдысына үйретуге мән берген жөн.
Әрине, Әдебиеттің теориясын оның практикасымен байланыстыру - қиынның қиыны. Әйтсе де Әдебиеттің теориялық мәселелері... қатаң заң ретінде ұсынбай, теориялық талғамдарымызды жазушылық шеберлік мәселесімен, қажет жағдайда қаламгерлік өнердің қиын иірімдерімен ұштастыра, көркем шығармашылықтың психологиясымен байланыстыра жүйелеп отыруымыз керек.
Қазіргі кезде әр салалы ғылыми хабарламалардың молығуы, электрлі есептеу және компьютерлік жүйенің тұрмысқа ендірілуі жастардың өздігінен қажетті ақпараттық хабарларды іріктеп, меңгеруін, білімдерін өздігінен, үздіксіз жетілдіре беруін талап етіп отыр.
Осыған орай соңғы кезде мектептерде ғылыми білім берумен бірге, оқушыларға сол пән саласы бойынша өздігінен іздену; байқау, өзінің болжамын, ой пікір қорытындысын дәлелдеу сияқты зерттеу тәсілдерін үйрету керек екендігі айтылып жүр.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда оқушыларға тарихи әлеуметтік жағдайлар мен әдеби шығармалардың мазмұндастығын байқату, шығармадағы идеялық мазмұндастық пен жалғастықты байқату, шығармалардағы кейіпкерлердің жан дүниесі мен психологиялық ерекшеліктерін көре білу, оларды сипаттау шығармалардағы көркемдік сөздер мен сөз тіркестерін тапқызу сияқты ізденістерге баулу, ғылыми зерттеу жұмысының тәсілдерін үйретудің алғашқы қадамдары болар еді.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда оқушыларға ғылыми ізденіс тәсілдерін үйрету үшін, мұғалім бұл пәннің логикасын білуге, сол пән бойынша берілетін білімнің алғашқы қадамынан ғылыми ұғымға жетелейтін жүйесін алдын-ала айқындап алуға тиіс. Бұл әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін білімнің болашақ даму мүмкіндігі жөнінде оқушыларға бағыт-бағдар беру үшін де қажет.
Осылардың ішінен әдебиеттік оқу пәні бойынша 4-сыныпта берілетін білімдер жүйесімен және келесі сыныптарда әр тақырыптар бойынша берілетін білімнің даму мүмкіндігі мен сабақтас, мазмұндас келетін деректерді оқушылардың өздігінен саралап, іріктеп таңдай білу үшін де оқушыларға әдебиеттен берілетін білімнің мазмұны жөнінде бағыт-бағдар беріп отыруы орынды.
Сонымен, әдебиеттік оқуда ғылыми принципке қойылатын талаптар:
1 әдеби шығармаларды талдауда әдебиеттану ғылымының теориялық қағидаларын басшылыққа алу;
2 ғылыми-танымдық әдіс пен оқыту әдісінің сабақтастығын ескерту;
3 әдеби шығармаларға талдау жасауда оқушыларға әдебиеттану ғылымын зерттеудің әдіс-тәсілдерін үйрету.
4 ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығын тарихи-деректі сипатта баяндау;
5 оқушыларға әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін ғылыми білімнің болашақ даму мүмкіндігін ескеру, ол жөнінде оқушыларға бағыт-бағдар беріп отыру.
Бұл жұмыстар оқушылардың ұғым-түсінігіне сәйкестендіріле жүргізіледі. Яғни оқытудың ғылыми принципі оқушының жас және жеке ерекшеліктерін ескеру принципімен тығыз байланысты.
Оқушының жас ерекшелігін ескеру принципі
Оқушының жас ерекшелігін ескерудегеніміз - әр жас кезеңдеріне сәйкес баланың ақыл-ойының, психикалық процестерінің, дене тұлғасының физиологиялық жетілу дәрежесін және олардың жақын аймақтағы даму мүмкіндігін ескеру.
Соңғы кезде бұл принципті Түсініктілік және шамаға лайықтық принципі деп те атап жүр. Шамаға лайықты деген ұғымды шамаға сай жеңілдік деп түсінбеу керек. Қайта шамаға лайық қиындық деп, яғни оқу материалы немесе тапсырмалар оқушының мүмкіндігіне лайық қиын, күрделі болуы қажет деп түсінген жөн.
Оқуды жасанды қиындатуға да болмайды. Оқушыларға берілетін білім шамаға лайық күрделеніп, баланың ақыл-ойының мүлгуіне мүмкіндік бермейтіндей К. Д.Ушинский болуға тиіс, қиындық шартты түрде зейінді шоғырландыру құралы ретінде пайдалы К.Д.Ушинский болу керек.
Шамаға лайық қиындықты жеңу - оқушы ақыл-ойын дамытудың шарты және өлшемі болып есептеледі. Ол оқушының ақыл-ой қабілеті мен таным мүмкіндіктерінің деңгейін көрсетеді.
Берілетін білімнің шамаға лайық күрделі болуы оқушы ақыл-ойын, тілін дамытуда, оқу әрекеті барысында олардың іскерлігі мен байқағыштығын, психологиялық қабілет мүмкіндіктерін ес, зейін т.б. дамытуда ерекше маңызды екендігі жөнінде Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Л.В.Занков т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде дәлелдеген.
Оқудың жеңілдігі ізденуді талап етпейді, шығармашылық белсенділікті төмендетеді. Сол, сияқты бала ұғымына бас артық қиындық туғызатын күрделі материалды да ұсынуға болмайды. Шамадан тыс қиындық баланың жігерін мұқайды, оқуға ынтасын төмендетеді, өз еңбегінің жеміссіздігін байқаған соң, оқушының өз ісіне деген сенімі жоғалады. Сондықтан да оқу материалының қиындығы, күрделілігі баланың едәуір танымдық ізденіс, белсенді еңбектенуі, ақыл-ой, іскерлік қабілетін жұмылдырып, күш жұмсауы арқылы ұғынуын камтамасыз етерліктей дәрежеде болуы қажет. Сонымен бірге баланың жуық арадағы даму аймағын Л.С.Выготский, яғни болашақ дамуы мен танымдық мүмкіндіктерін ескеруді қажет етеді. Олай болса 4-сыныпта әдебиеттен берілетін білім оқушылардың шама-мүмкіндігіне сай болуы қажет. Әдебиеттік оқу пәні бойынша ұсынылатын шығармалар оқушының ұғынып меңгере алуының ең жоғарғы мүмкіндігіне сай іріктелуге тиіс. Ал тапсырмалар олардың ойланып-толғанып ізденуін едәуір қиналып еңбектенуін қажет етерліктей болуға тиіс.
Бір сыныптағы оқушылардың ұғыну, оқу қабілеті әр түрлі болатыны белгілі. Сондықтан да материалды түсіндіруде мұғалім қабілеттілігі орта дәрежелі балалардың мүмкіндігіне сүйенеді. Ал практикалық іс-әрекет барысында, үйге тапсырма беруде т.б. жағдайларда оларға талап қою принципін өзгертіп отырады: біріне көтеріңкі талап қойса,енді біріне талап қою төменгі дәрежеде болуы мүмкін.
Мәселен, ақыл-ой қабілеті жақсы дамыған оқушыларға арнайы тақырыптарға шығармалар жазғызу, өздігінен оқуға қосымша әдебиеттер ұсыну, баяндамалар жасату, үгіт-насихат жұмыстарын тапсыру т.б. Ал қабілет мүмкіндігі қалыпты жағдайдағы балаларға берілетін тапсырмалар әдеттегідей болуы мүмкін. Оқытудың түсініктілік және шамаға лайықтылық принципінің мәні осындай.
Оқушының жаңа ұғымдарды меңгеруі бұрынғы ұғым-түсініктеріне байланысты екені түсінікті.
Сондықтан жаңа материалды қандай көлемде, қандай деңгейде өту қажеттігін анықтау үшін мұғалім оқушылардың әдеби шығармалар жөніндегі бұрынғы білім қорын, олардың тарихи-деректі оқиғалармен байланысты зерттеп, анықтап алуға тиіс. Түсініктілік принципінің тиімділігі мұндай жағдайда арта түседі.
Жүйелілік және бірізділік принципі
Жүйелілік және бірізділік принципі оқушының әдебиеттік оқу пәні бойынша біртіндеп, белгілі жүйеде білім алуын талап етеді. 4-сыныпта өтілетін әдебиеттік оқу пәнінің логикалық жүйесін және оларды меңгерудегі танымдық әрекеттердің жүйесін, баланың ақыл-ойының біртіндеп дамуының жүйесі мен заңдылықтарын білгенде ғана бұл принципті жүзеге асыру мүмкін. Біздің пікірімізше, Әдебиеттік оқу пәні бойынша 4-сыныпта берілетін білім мазмұны мынандай логикалық жүйеде берілуге тиіс:
1 халық ауыз әдебиет;
2 ХІХ-ХХ ғасырдағы әдебиет
3 қазіргі балалар әдебиеті
Сонымен бірге бұл әдеби мұраларды хронологиялық принциппен оқыту орынды. Бұл әр тарихи кезеңдегі әдеби шығармалардың идеялық мазмұндық жағынан бір-бірімен өзекті байланысып, бір ойдан екінші ой туындап, олар келесі кезекті ой-пікірлермен логикалық жалғасып, мазмұн мағыналық жағынан толығып, күрделеніп, байып отырғанын, яғни әдеби шығармалардағы логикалық жалғастықты оқушылардың түсінуі үшін ыңғайлы. Бұл оқушының әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін білімнің жалпы жүйесі мен құрылымын және олардың өзара сабақтастығын түсіну және жеке тақырыптар бойынша өтілетін материалды сапалы меңгеруі үшін де қажет.
Жүйелілік белгілі пән бойынша өтілетін тақырыптар мен бөлімдердің өзара байланыстылығын, яғни пәннің ішкі сабақтастығын сақтау үшін де, пәнаралық сабақтастықты сақтау үшін де қажет. Оқушы әдебиеттік оқу пәнінің құрылымдық сипатының сабақтастық жүйесін және пәнаралық байланыстың жүйесін жақсы түсінсе, әдеби көркем шығармалардың идеялық мазмұны, ерекшеліктері туралы толық дерек алады. Және ондағы оқиғалар, ой-пікірлер, адам психологиясы мен тарихи жағдайлардың өзара сабақтас, тәуелді екенін терең түсінеді.
Жүйелілік мұғалімнің оқу жұмысын ұйымдастыруына да қажет. Оқушыға талап қою, олардың білімін тексеру немесе сабақты өткізу т.б. осы сияқты мұғалімнің әрекетінде де жүйелілік сақталу керек. Жүйелілік оқушының танымдық, ақыл-ой, еңбек әрекетінде де қажет. Қабылданған ұғым-түсініктер белгілі бір жүйеде реттестіріліп, олардың өзекті сабақтастығын терең түсінгенде ғана санада олар бойынша ассоциациялар жүйесі пайда болады. Осы жаңа мен ескінің арасындағы байланыс, яғни ассоциациялар жүйесі әбден орныққанда ғана тиісті білім меңгерілді деп есептеледі. Бұл үшін оқушының жүйелі ақыл-ой әрекетін аз мөлшерімен күрделендіріп, қайталап отыру қажет. Оқушылардың өзінің ұғым-түсінігін баяндау, өздерінің ой тұжырымын қорытып, дәлелдеуі, әр түрлі жазба жұмыстарын мазмұндама, шығарма, мінездеме т.б. орындауында да жүйелілік болу керек. Сонда ғана оқушыларда ақыл-ой логикасы, еңбек ету мәдениеті дұрыс қалыптасады.
Оқу пәнінің логикалық құрылымын жасауда оқытудың мазмұны мен оны меңгеру процесінің бір-біріне тәуелділігі мен біртұтас сабақтастығын сақтау өте маңызды. Мұнда оқу пәнінің логикасы және оқыту заңдылықтарының тұтастығы ескеріледі. Бұл мұғалім мен оқушы іс-әрекеттерін реттестіру және оқытудың құрал-жабдықтарын, әдістерін оқушыларға берілетін тапсырмалардың түрлерін, танымдық білім көлемінің өзара байланыстылығы мен бірізділігін оқу пәні логикасына сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Сөйтіп оқу пәнінің логикасы сабақ процесінің негізгі бөліктерін жалпы елестетуге және белгілі сабақта жоспарланған оқу мазмұнын бұдан бұрынғы және бұдан кейінгі мазмұндық материалдармен сабақтастырудың тиімді жолын іздеуге мүмкіндік береді.
Бұдан мұғалім оқулық пен бағдарламадан ауытқымауға тиіс деген пікір тумауға тиіс. Оқушылардың білімін мазмұндық, танымдық жағынан толықтырып, жетілдіруге себепкер болатын оқулықта жоқ қосымша деректермен байытып отыру қажет. Бірақ ол материалдар сол пәннің өзекті логикасына нұқсан келтірмеуге тиіс.
Оқу пәні, оның мазмұны үздіксіз толықтырылып, жаңарып, даму үстінде болады, ал оқу пәнінің логикасы әрдайым сақталып отырады. Оқу процесінің логикасы дегенде оқу пәні мазмұнын оқушының меңгеруіндегі танымдық әрекеттерін және оған мұғалімнің басшылық ету жүйесін де қамтиды.
Сонымен, әдебиеттік оқу пәнін оқытуда жүйелілік және бірізділік принципін жүзеге асыруға қойылатын талаптар:
1 әдебиеттік оқу пәнінен берілетін білімнің жүйесі мен логикасын және олардың ішкі сабақтастығын анықтау, оны оқу процесінде жүзеге асыру;
2 әдебиеттік оқу пәні бойынша берілетін білімнің тарих, дүниетану, философиялық ой толғау пәндерімен сабақтастығының жүйесін анықтау және оны жүзеге асыру;
3 әдебиеттік оқу пәнінен білімді меңгеру процесіндегі оқушылардың танымдық ақыл-ой әрекеттерінің жүйесін анықтау;
4 әдебиеттік оқу пәнін оқытуда мұғалімнің оқыту жұмысын ұйымдастырудағы іс-әрекет жүйесін анықтау.
Саналылық пен белсенділік принципі
Әдебиеттік оқу пәнін оқытудағы саналылық принципі дегеніміз - оқу процесінде оқушының саналы ақыл-ой әрекетін ұйымдастыра отырып, әдеби шығармалардың мазмұнын, ондағы негізгі ой түйіндерін терең түсініп, талдай білуі, көркемдік сөз өрнегін көре білуі, оларды өздерінің ауызша, жазбаша сөйлеу тілінде қолдана білуі және әдебиеттен алған білім-дағдылардың оқушы наным-сеніміне айналуын айтамыз. Саналылық оқушының белсенділігі мен өзіндік әрекет етуінен көрінеді.
Саналылық болмаған жерде белсенділіктің де болуы мүмкін емес, сол сияқты белсенді ақыл-ой, еңбек әрекетінсіз саналы ұғыну да мүмкін емес. Саналылық пен белсенділік принциптері өзара тығыз байланысты.
Саналылық пен белсенділік принципі оқу процесін ғана қамтып қоймайды, жалпы тәрбие процесін де қамтиды. Әдебиеттік оқу пәнін оқыту барысында тәрбиелік міндеттердің де шешілетіні белгілі. Әдеби шығармаларды меңгерудегі саналылық пен белсенділік оқушының дүниетанымдық көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасуында маңызды орын алды. Табиғат құбылыстарының, қоғамдық-әлеуметтік өмірдің мәнін, заңдылықтарын терең түсіну, өздігінен өзінің білімі, дағдылары мен іскерлігін жетілдіре түсуде әдебиеттік оқу пәнінің тәлім-тәрбиелік мәні зор.
Оқушының саналылығы мен шығармашылық белсенділігін оқу процесінің барлық кезеңінде оқу материалын алғашқы қабылдау, практикалық дағдыларын қалыптастыру, қайталау-қорыту, оқушының білімін тексеру т.б. ұйымдастырып отыруға болады. Мұның тиімді жолдары: шағын әңгіме, проблемалық тапсырмалар орындату арқылы тиісті материалдың мазмұн-мағынасына оқушыны үңілдіру.
Проблемалық оқуды бастауыш мектептен бастауға болады. Проблемалық тапсырманы орындауға бірден кез келген оқушының шамасы келе бермейді. Проблемалық сұрақтардың шешімін табуға, проблемалық тапсырмаларды орындауға оқушыларды үйрету керек. Мәселен, алғашқы кезеңде мұғалім өзі тиісті материалды баяндай отырып, проблемалық жағдаят тудырады да, оны шешудің жолын іздестіруге өзі көмектеседі. Одан кейінгі кезеңде оқушылардан тиісті проблемалық аясы жеңіл проблемалық тапсырмаларды орындау, шығармашылық жұмыстарды орындау талап етіледі.
Яғни проблемалық тапсырмалардың мазмұны, көлемі және оны орындау жолы біртіндеп күрделеніп отырады. Проблемалық оқудың маңызы мынада:
1 мұнда оқушылардың білімді терең, сапалы ұғынып, оны шығармашылық пайдалана білуіне жағдай жасалады;
2 мұнда оқушылар ғылыми тұрғыда ойлануға жаттығады, дүниені танып білудің әдістерін меңгереді;
3 шығармашылық іс-әрекеттердің тәжірибелерін үйренеді. Ал бұл дағдылар оқушылардың болашақта айнала қоршаған дүниеге, адамдардың іс-әрекеті мен мінез-құлықтарына сын көзімен қарап, ол жөніндегі өздерінің ой-пікірлерін, көзқарастарын айқындау үшін өте қажет. Әйтсе де, проблемалық оқу сабақ жүйесінің белгілі бір кезеңінде, орнымен дұрыс қолданылғаны жөн.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда оқушының саналылығы мен шығармашылық белсенділігін арттыруға қойылатын талаптар:
1. Оқушының әдебиеттік оқу пәніне деген қызығушылығын, ынталылығын, жағымды ынта-жігерлерін қалыптастыру. Ол үшін өтілгелі отырған тақырыппен сабақтас келетін қызықты оқиғалар, ақын-жазушылардың өмірінен қосымша мағлұматтар,естеліктер, тарихи-деректі әңгімелерді қызықты етіп әңгімелеу немесе оқушылардың өздерінің олармен танысуына кеңес беріп отыру қажет. Мұндай жұмыс оқушының пәнге деген қызығуын арттырады, біртіндеп әдеби шығармаларды оқу баланың өмір талабына айналуына себеп болады, сөйтіп оның азаматтық қалыптасуына әсер етеді.
2. Әдеби шығармаларды өту барысында оқушыны шығармашылық іскерлікке баулу, әр түрлі құбылыстарды, оқиғаларды, адамдардың пиғыл-әрекеттеріндегі ерекшеліктерді байқай білуге және олар жөнінде қорытынды жасай білуге үйрету. Ол үшін оқушыны өздігінен ізденуге,өздігінен шешімін табуға жетелейтін проблемалық жағдаяттар тудырып, проблемалық тапсырмалар беру, олардың орындалуын қадағалап отыру.
3. Оқушы ұғым-түсініктері мен білімдерін тексеріп, бағалап, балалардың жетістіктерін сәл де болса мадақтап отыру, сөйтіп олардың оқу ісіне деген жауапкершілігін тәрбиелеп отыру.
Көрнекілік принципі
Әдеби шығармалардың әсерлілігі мен оқушылардың оған қызығушылығын тудыруда көрнекілікті, техникалық құралдарды пайдаланудың көмегі мол. Көрнекілікті қолдануды Я.А. Каменский оқытудың алтын заңы деген еді.
Бастауыш мектепте оқушылардың заттар мен құбылыстарды нақты көріп қабылдауына ерекше көңіл бөлінеді; өйткені олардың сезімдік танымын ұйымдастыруда көрнекіліктің мәні зор. Көрнекілік, біріншіден оқушының ұғым-түсінігінің саналы, тиянақты болуын қамтамасыз етеді, екіншіден, оқушының зейін, қабылдау, еске сақтау т.б. қабілеттерін дамытады, үшіншіден, эстетикалық талғамын, ақыл-ой дағдыларын тәрбиелейді.
Бастауыш мектепте әдебиеттік оқу пәнін оқытуда қолданылатын көрнекіліктер:
1. Табиғи көрнекіліктер. Табиғат құбылыстарын, жыл мезгілдерін, жануарлар дүниесі тіршілігін бейнелейтін шығармаларды оқытуда, оларды табиғи түрде көрсету. Ақын-жазушылармен кездесу, олардың шығармаларын көрсету.
2. Бейнелік көрнекіліктер. Тиісті заттардың, құбылыстардың табиғи күйін көрсету мүмкіндігі болмаған жағдайда олардың модельдерін, макеттерін, суреттерін көрсету. Ақын-жазушылардың портреттерін, өмірбаяндық суреттерін, түрлі иллюстрацияларды, диафильмдер, деректі фильмдерді көрсету.
3. Дыбыстық және бейнелік көрнекіліктер. Теледидар, радио хабарлары, көркемфильмдер, бейнежазбалар, диафильмдер, күйтабақтар, үнтаспалар.
4. Символдық және графикалық көрнекіліктер. Географиялық, тарихи, экономикалық, зоологиялық карталар. Сызбалар, кестелер, плакаттар, диаграммалар, әр түрлі сызықтық бейнелер. Көрнекіліктер әдеби шығармалардың мазмұндық ерекшеліктеріне үңілуге, ондағы оқиғалардың, кейіпкерлердің, құбылыстардың бейнесін елестетуге, образ жасауға көмектеседі.
Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда көрнекілікті қолдану мына міндеттерді шешуге тиіс.
1 ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығы жөнінде нақты, анық мәлімет алу және оның әсерлі болуына мүмкіндік ашу. Шығармалардың мазмұн-мәніне терең үңілу, оларды саналы ұғыну және әдебиет пәні бойынша оқушы білімдерінің тиянақты болуы;
2 оушылардың сезім мүшелерін эстетикалық талғамын дамыту;
3 оқушылардың әдеби шығармаларға қызығуын арттыру.
4. Әдебиеттік оқу пәнін оқыту әдістері.
Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалім әдістемесіне, шеберлігіне де байланысты болады.
Әдіс-тәсілдер деген не? Оқыту процесінде мынадай екі түрлі қызмет жүзеге асады. Бірінші мәселе - мұғалім оқытуы, екінші мәселе - оқушының оқуы. Мұғалім мен оқушының осы арақатынасы әр түрлі оқу қызметтері, оқыту әдістеріне жатады. Мысалы, мұғалімнің әңгімелесуі әңгіме әдісі немесе кітаппен жүргізетін жұмыс түрлері кітаппен жұмыс әдісі, оқушының жауап беруі оқушы білімін тексеру әдісі деп аталады. Сонымен, әдіс-тәсіл оқытушы мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты әр түрлі болып келеді. Мектептегі оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады. Мысалы, әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы белсенділігін танытып, арттыратын тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау оқушының тәжірибелік жұмысын бақылаудың бір тәсілі, жолы болып келеді. Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, тәжірибелік әдіс, түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс немесе репродуктивті әдіс, эвристикалық (ішінара іздендіруші) әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік жұмыс әдісі, проблемалық баяндау әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың орны ерекше.
Академик Ю.Н. Бабанский өзінің Оқу-тәрбие процесін оптималдандыру деген еңбегінде (1982 ж., Просвещение, 177-бет) әдістерді мынадай үш топқа жинақтайды.
1. Оқушылардың оқу-таным қызметін ұйымдастыру әдістері.
2. Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері.
3. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы, 1-топтағы оқыту әдістеріне: сөздік (әңгіме, дәріс, пікірлесу), көрнекілік (иллюстрация, портрет, суреттеу, мүсіндер), практикалық (поэтикалық талдау, көркем мәтінмен жұмыстар) әдістер жатады. Сондай-ақ репродуктивті, эвристикалық әдістерді де осы топқа жатқызуға болады. Жоғарыда атап кеткеніміздей, әр топтағы әдістемелердің өз мүмкіндігі, ерекшелігі болады. Төмендегі кесте арқылы кей әдістерді қай мәнде пайдалану тиімді болады, соған тоқталайық.
Берілетін білім ақпараттық сипаттау болғанда, білімді қалыптастыру, соның ішінде теориялық білім беру, жаңа ұғымдарды оқушыға жеткізуде сөздік әдіс өте тиімді. Сөздік әдіс, әсіресе, әдебиет пәнінің күре тамыры деуге болатындай.Берілетін білім мазмұны көрнекілікті тілеп тұрғанда, уақыт үнемдеуде, әсіресе, оқушы психологиясына әсер ету мақсаттарында өте тиімді болады. Сондай-ақ оқушыны сабаққа қызықтыру, ынталандыру мәселелерінде де маңызы зор.Оқушылардың теориялық білімін практикада пайдалана білу дәрежелерін жетілдіреді.Бұл әдіс кітаппен жұмыс түрлері кезінде жазушы тілі, стилін анықтауда өте тиімді.Берілетін білімнің ғылымилығын арттыру, қосымша материалдармен байыту оқушыларды іздендіру, өз беттерімен проблема шештіру мәселелерінде тиімді. Оқушылардың өздігінен ойлануы мен іскерлігін, өз беттерінше қорытынды шығару дағдыларын жетілдіруде өте пайдалы.
Әдебиеттік оқу сабағында ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай отырып, пайдалануы керек. Көркем оқу әдісі әдебиеттік оқу пәнін оқытуда үлкен рөл атқарады. Ол оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытуда өте тиімді болып келеді. Әдебиетті өнер деп тануда, көркем туындыны өнер туындысы деп қабылдауда, сөз касиеті мен құдіретіне, оның эстетикалық нәзік нәріне тұшындыруда бұл әдіс алғашқы баспалдақ, яғни көркем шығарманы оқушы жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде ежелден-ақ тиімді әдіс болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең орын алуда. Бұл әдістің негізгі тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркем сөз шеберлерінің оқуы, күйтабақты, үнтаспаны тыңдауы т.с.с. болып табылады. Мұғалімнің мәтінді әрі мәнерлеп, әрі түсінік бере оқуы, оқушыларды осы жұмысқа баулуы, мәтінге жуық әңгімелету, жоспар жасату, негізгі оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау т.б. шығармашылық жұмыстар да осы әдістің негізгі тәсілдері. Сондай-ақ көркем мәтінді оқу барысында иллюстрация, суреттер пайдалану (қабілетіне қарай өнерін шығару), сценарий жасату, оқыған шығармаларға, көркем суреттер бойынша пікір айтқыза білу (көркем киноны, пьесаларды т.б.) тиімді тәсіл ретінде оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне де жатады. Мұғалім осы жұмыстың басы-қасында, оны ойластырушы да, орындаушы, орындатушы да болып қызмет атқарады. Ұтқырлық мұратты, мұғалімдерден сабақтың мақсатын жинақты түрде айқындап, белгілеп алғаннан кейін, сол мақсатты жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерін де таңдап ала білуді талап етеді. Ол үшін әр мұғалім оқыту әдістемесін жете біліп, әрі оны сабақ мақсатына қарай іріктеп алып, шебер пайдалануы керек. Бұл аса маңызды, мұғалімнен шығармашылық ізденісті, жүйелі, тиянақты жұмысты талап ететін мәселе болып табылады. Мұғалім әр әдіс-тәсілдің өзіндік ерекшелігін, мүмкіндіктерін де жете білуі қажет. Көпшілік жағдайда мұғалімнің өзінің төселген, дағдыланған әдіс-тәсілі болады. Мұндай мұғалімдер қай тақырып болмасын, оны қай сыныпта өткізбесін, сабақтың негізгі мақсатын да еске алмастан, дағдыға айналған әдіс-тәсілмен сабақ жүргізе береді. Бұндай сабақтар тиімді өтеді, ол оқушыларға өз дәрежесінде білім бере алады деп айту қиын-ақ. Оқу-тәрбие жұмыстарының барлық саласын бір өзі шешіп тастайтын әдіс-тәсіл жоқ. Сол себептен де мұғалім әдіс-тәсілдерді жете меңгеріп қоймай, оларды қай жағдайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz