Әлем бейнесі және әлемнің тілдік бейнесі ұғымдары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

АЛҒЫ СӨЗ

Филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультетінің бакалавриат
бөлімінде оқытылатын Когнитивтік лингвистика теориясы атты курстың оқу-
әдістемелік құралы болып табылады. Оқу-әдістемелік құралдың теориялық және
практикалық мақсаты – курс бойынша тақырыптық және мазмұндық құрылымға
қатысты бағыт-бағдар беру.
Курс студенттердің когнитивтік лингвистика пәнінің зерттеу нысандары,
қалыптасуы мен негізгі бағыты, адамның ойлау жүйесінің табиғаты, ішкі дамуы
мәселелерін тіл арқылы зерттеу тұрғысында білім алуларына мүмкіндік береді.
Когнитивтік лингвистика теориясы курсының мақсаты когнитивтік
лингвистика пәнінің зерттеу нысандарынан, қалыптасуы мен негізгі бағытынан
толық мәлімет беріп, адамның ойлау жүйесінің табиғатын, ішкі даму
механизмдерін тіл арқылы тану мәселелерін оқытуға бағытталады.
Курстың негізгі міндеттері:
o Когнитивтік лингвистика пәнінің негізгі ұғымдарын жүйелі түрде
меңгерту;
o когнитивтік лингвистика шешіміндегі міндеттермен таныстыру;
o антропоцентристік бағыттардың бірі ретінде когнитивтік
лингвистиканың сипатын, маңызын түсіндіру;
o адамның әлем туралы білімінің сақталу механизмі жөніндегі
теориялық мәселелердің қарастырылу жайларынан студенттердің
түсінігін қалыптастыру;
o әлем жөніндегі адам білімінің қарым-қатынас үдерісінде тілде
тармақталу сипатын көрсету;
o концептіні лингвомәдени ортаның адам санасында орамдалған түйіні
ретінде тани алу қабілетін қалыптастыру;
o адамның әлем туралы ұлттық-мәдени танымын бейнелейтін
концептінің менталды сипатына талдай жасау дағдыларын жетілдіру.

Аталған пәнді оқу нәтижесінде студенттер Когнитивтік лингвистика
пәнінің негізгі ұғымдарын, пәнін, зерттеу нысандарын, мақсаттары мен
міндеттерін; когнитивтік лингвистиканың антропоцентристік бағыт ретіндегі
сипатын; адамның әлем туралы білімінің сақталу механизмі жөніндегі
теориялық мәселелердің ғалымдар тарапынан қарастырылуын және сол
тұрғыдағы теорияларды; әлем жөніндегі адам білімінің тілдегі тармақталуы,
концептілерде жинақталу сипаты турлы білімді, сондай-ақ мәдениеттің тірек
концептілерін – әлем бейнесінің басты бірліктері, мәдениет константтары
жөнінде біліп, когнитивтік лингвистиканың базалық ұғымы ретінде танылатын
концепті құрылымына талдау жасап, әлемнің тілдік бейнесінің элементі
ретінде стереотиптерді танып, олардың танымдық сипатын айқындай алуы
керек және концепті құрылымын сипаттау әдістемесін пайдалана алып, түрлі
ұлттарға тән концеп жүйесін ажырата алуы тиіс.

ПӘННІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Апта Тақырыптың аталуы Сағат Бағасы
саны
1 Модуль. Когнитивтік лингвистиканың теориялық негіздері
1 1 дәріс Кіріспе. Когнитивтік 1
лингвистиканың ғылым ретіндегі өзіндік
ерекшеліктері
1 Семинар. Когнитивтік лингвистика – 2 5
когнитивизм негізінде қалыптасқан
антропоцентристік парадигма.
1 СӨЖ. Когнитивизм, когнититология 1 7
терминдерінің түсініктері. Тілдің
когнитивтік аспектілері. Тілтану
парадигмасының қалыптасуы.
2 2 дәріс. Когнитивтік лингвистиканың
қалыптасуы: шығу арналары, кезеңдері мен
міндеттері.
2 Семинар. Когнитивтік лингвистиканың 2 5
негізгі ұғымдық аппараты, терминдер жүйесі.
2 СӨЖ. Тіл – әлем – сана арақатынасы 7
туралы көзқарастар.
3 3 дәріс. Когнитивтік үдерістер және тілдің
танымдық рөлі.
3 Семинар. Тілдік бірліктердің танымдық 2 5
парадигмасы.
3 СӨЖ. Когнитивтік ғылым және оның басқа 7
ғылымдармен байланысы.
Сөз өнері – таным өзегі. Халықтық
психология – этнотаным негізі.
2 Модуль Концепт жүйесінің тілдегі көріністері
4 4 дәріс. Когнитивтік лингвистикадағы ғылыми
қағидалардың бастамалары.
4 Семинар. Когнитивтік лингвистикадағы 2 5
концепциялар мен тіл теориясы.
4 СӨЖ. Әлем бейнесі және әлемнің тілдік 7
бейнесі түсініктері туралы көзқарастар.
5 5 дәріс. Когнитивтік лингвистика және
әлемнің тілдік бейнесі.
5 Семинар. Тіл – адамның әлем туралы 2 5
білімінің өмір сүруі мен қалыптасуының
тәсілі.
5 СӨЖ. Тілдік сана құрылымы. Концепт және 7
концепт құрылымы.
6 6 дәріс. Концепті – когнитивтік
лингвистикадағы базалық ұғым. Концептіні
талдау әдістемесі.
6 Семинар. Концепті – түрлі дәуірлердегі 2 5
мәдени өмірдің тұнбасы.
6 СӨЖ. Жан базалық концепті ретінде 7
сипаттау, концептуалдық талдау.
7 7 дәріс. Концепті құрылымы және оны
сипаттау әдістемесі. Семантикалық талдау
және концептуалдық талдау.
Фразеологизмдердің танымдық негіздері.
7 Семинар. Фразеологизмдердің концептуалдық2 5
талдауы.
7 СӨЖ. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының 7
когнитивтік семантикасы.
Эмоция атауларының иррационалды сипаттары
1 Аралық бақылау. 16
100
3 Модуль Когнитивтік лингвистика: білім - адамның ерекше ұйымдасқан
ақпарат жүйесі
8 8 дәріс. Концепті типтерінің сипатталу
ерекшеліктері және білімнің танылу
формалары.
8 Семинар. Адам санасында білімнің ұйымдасу2 5
формалары, ақпараттың өңделу механизмі.
Фреймдер – когнитивтік үдеріс ретінде
8 СӨЖ. Ислам А. Ұлттық мәдениет 7
контексіндегі дүниенің тілдік суреті
Филол.ғ.д. ... дисс-я. – Алматы, 2005.
9 9 дәріс. Білімді концептуалдау тәсілдері.
Ассоциативтік эксперимент тілдік сананы
зерттеу әдісі ретінде.
9 Семинар. Семантикалық желі – когнитивтік 2 5
үдеріс ретінде.
9 СӨЖ. Жалпы тілдік фактілер – танымдық 7
тәжірибе нәтижесі.
10 10 дәріс. Э. Роштың прототиптер туралы
теориясы. Құс категориясы прототипінің
анықталуы теориясы.
10 Семинар. Прототип белгілі бір 2 5
категориядағы эталон мүше ретінде.
10 СӨЖ. Ұлттық және базалық концептілер. 7
Тағдыр базалық концепті ретінде сипаттау,
концептуалдық талдау.
11 11 дәріс. Р.Лангакердің когнитивтік
қағидалары және дәстүрлі семантика мен
когнитивті семантика.
11 Семинар. Дәстүрлі семантика мен 2 5
когнитивті семантика.
11 СӨЖ. Жол ұлттық-мәдени концепті ретінде 7
сипаттау.
12 12 дәріс. Әлемді танудағы ана тілінің рөлі
туралы Э.Сепир және Б.Уорфтың гипотезасы.
12 Семинар. Ұлттық мәдениет контексіндегі 2 5
дүниенің тілдік суреті.
12 СӨЖ. Метафораның когнитивтік теориясы 7
Тіл біліміндегі таным теориясының
универсалды сипаты.
13 13 дәріс. Фреймдер білім репрезентациясының
құрылымы ретінде.
13 Семинар. Ментальды модельдер: фреймдер 2 5
және метафораның тілдік болмысы,
концептуалды метафоралар.
13 СӨЖ. Жыраулар поэзиясы: дүниенің 7
жаратылу концептісі. Фон және фигура.
14 14 дәріс. Дискурс және нарративтер -
ұлттық мәдениетті тұжырымдаушы
компоненттер. Адам санасында білімнің
ұйымдасу механизмдері: схема,
предикативтілік, логика, ой суреттер,
сценарийлер т.б.
14 Семинар. Саяси дискурс: ұлттық тілдік 2 5
сана және семантикалық гештальттар.
14 СӨЖ. Қазақ тілдік санасындағы жалғыздық 7
жекелік концептілері.
15 15 дәріс. Қазақ тіл біліміндегі қазіргі
когнитивтік парадигмалар.
15 Семинар. Қазақ тіліндегі түр-түс 2 5
атауларын когнитивтік аспектіде зерттеудің
ерекшеліктері.
15 СӨЖ. Дискурс және дискурсивті талдау 11
ұғымдары.
2 Аралық бақылау 100
Емтихан 100
Барлығы 300

ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
СЕМИНАР ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ

№ 1 дәріс
Тақырыптары: Кіріспе. Когнитивтік лингвистиканың ғылым ретіндегі
өзіндік ерекшеліктері
• Когнитивизм - адам санасындағы менталды үдерістерді басқаратаын жалпы
қағидалар туралы ғылым.
• Когнитивтік ғылым және когнитивтік лингвистиканың өзара байланыстары.
Білім және ақпарат: когнитивтік үдерістер.
Когнитивизмнің зерттеу нысаны адам ақыл-
ойы, санасы және солармен байланысты менталды үдерістер. Қазір “когнтивизм”
термині аясында келесі мәселелер қарастырылады: а) адамның “ойлау
механизмін” зерттеу бағдарламалары; ә) әр түрлі каналдар арқылы адам миына
түсетін ақпараттарды өңдеу үдерістерін зерттеу; б) әлемнің менталды
моделінің құрылымы; в) әр текті когнитивтік актілерді қамтамасыз ететін
жұйелердің құрылысын; г) табиғи тілде баяндалған ойларды адамның және
компьютерлік бағдарламалардың қалыптастыруы мен түсінуі; мәтінді түсінуге
және тудыруға қабілетті компьютерлік моделдердің жасалуы; д) ойлау
актілеріне қызмет ететін психикалық үдерістердің түрлері.
Адамның когнитивті дүниесі оның қылығы мен әрекеті арқылы зерттеледі.
Бұл орайда тіл белсенді рөл атқарады. Тіл адамның кез келген әрекетінің
ойлау жүйесін, мотивін т.б. танытады.

Сөйтіп, когнитивизм Адамды әрекет етуші, және белсенді ақпарат тудырушы
және қабылдаушы ретінде қарастырып, бұл процестер барысында, яғни ойлау
қызметінде анықталған схема, бағдарлама, жоспар, стратегияларды басшылыққа
алатынын түсіндіреді.
Дж. Миллер когнитивистиканың туған күні деп ХХғ. 50 ж. өткен ақпараттар
теориясы туралы симпозиумды атайды. Осы кездерде американ профессоры Дж.
Бруннер когнитивті үдерістер табиғаты туралы дәріс оқиды. Дж. Миллер және
Дж. Бруннер 1960 жылы Гарвард университетінде когнитивтік зерттеулер
орталығын ашады.
ХХ ғ.ортасында баланың тілді меңгеруін бақылау барысында кейбір ойлау
үдерістерін анықтауға байланысты жол ашылады. Онда балалардың өз ана
тілін меңгеруде біртекті әдіске сүйенетіні, әмбебап алгоритм бойынша
жүзеге асатыны, яғни баладағы “ішкі грамматика” ережелер нәтижесі екені
түсініледі. Баланың өз ана тілін меңгеру үдерістерін зерттей келе,
ғалымдар ондағы ережелердің тілдік емес әрекеттерді басқаратын ережелерге
ұқсас екені туралы тұжырымға келді.Бұл сияқты негіздемеге сүйенетін
когнитивистика әдістемесі лингвист әркектімен үндес келеді, себебі
лингвист мәтінді түсіндіре келе, оның дұрыстығының, сөйлемінің
мәнділігінің себебін талдайды.
Когнитивтік лингвистика когнитивизм негізінде адамға бағытталған
парадигма аясында пайда болды. ХХ ғ.аяғында адамның танымдық қызметіндегі
тілдің орны қарастырыла бастады. Адамның танымдық қызметі нәтижесінде
оның миына келіп түскен ақпараттардың тілдік формада тіркелген
көріністері ғана когнитивтік лингвистиканың зерттеу нысаны болады.

Әдебиеттер:
1. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері Тілтаным,
2001, №4.
2. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. –Уч.пособие. М., 2004.
3. Демьянков В.З. Когнитивная лингвистика
как разновидность интерпретирующего подхода ВЯ,1994, № 4.-с. 17-33.
4. Алпатов В.М. Об анртопоцентричным и системопоцентричном подходах к
языку ВЯ. М., 1993. № 3.

Дәріс бойынша меңгерілетін негізгі терминдер мен ұғымдар тізімі:

1. Когнитивтік лингвистика – адамның қоршаған орта, әлем тұрғысындағы
білімінің, жалпы ақпараттардың санада қабылдануы, өңделуі және
сақталуы механизмдерін табиғи тілдік деректерді зерттеу арқылы анықтау
мақсатын көздейтін тіл білімінің бағыты. К.л.-ның зерттеуі бойынша
тілдік деректер адам миының ақпараттарды қабылдауға және өңдеуге
байланысты жұмыс істеу механизмін түсінуде өзіндік үлесін қоса алады.
Бұл тұрғыда тіл көмегімен ақпараттарды жеткізу, өңдеу және сақтау
тәсілдері өзге тілді меңгеру, машиналық аударма, ақпараттарды
автоматты іздестіру сияқты қолданбалы лингвистика міндеттері шешімінде
маңызды болып табылады.

2. Модуль – бұл тілдегі жүйелі қатынастарды білдіру бірлігі. Демек, М.,
біріншіден, ұғымдық концептілер мен тілдік білімнің менталды
репрезентация жүйесін таныту бірлігі; екіншіден, репрезентацияланатын
ақпараттың сатылы өңделуі мен оның практикалық тұрғыдан қолданылуын
қамтамасыз ететін механизмдер жиынтығын таныту бірлігі; үшіншіден,
коммуникативтік құзырлықты қалыптастыруға бағытталған технологиялық
процестерді тілді үйренушіде ұйымдастыру бірлігі бола алады. М-ге тән
басты қасиеттер – олардың дербестілігі (автономность), мамандандырылуы
және әмбебаптығы. Бір модульдер организмге көрсеткен сыртқы әсерлер
туралы ақпаратты репрезентациялап, оны өңдеу және сақтау қызметін
атқарады. Ықпал, сыртқы әсер тілдік білім мен ұғымдық жүйе деңгейінде
жүзеге асады. Бұған әлем, әрекеттер мен түрлі күйлер туралы
білімдердің концептуалдануы енеді. Басқа модульдер алынған ақпаратты
өңдеп, оны практикалық немесе аналитикалық қызметте қолдануды
қамтамасыз етеді.

3. Тілдік сана – сана мен тілдің қатысында қоршаған орта тұрғысында
қалыптасқан танымның мидағы вербалды бейнесі. Яғни, тіл ми қызметінің
бір өнімі ретінде танылатын, ес, қабылдау, ойлау және эмоция сияқты
құрамдас бөліктерден тұратын сананың іштей ұйымдасып, қоршаған ортаға
байланысты танымның жүзеге асырылуына қатыса отырып, сол уақытта
объектінің адам қабылдауындағы кеңістікті, себеп-салдарлы, эмоционалды
байланыстарға негізделген тілдік бейнесін түзеді. Белгілі бір
этникалық қоғамдық мәдениет өкілінің тілдік санасы сол қоғамға тән
мәдениет, этникалық танымдық ерекшеліктерді тұрғысынан қалыптасады.
Этникалық қоғамдық Санамен тікелей байланысты түзілетін Т.С.
ұйымдасуын ассоциативтік эксперименттер арқылы бақылауға болады.

№1 СЕМИНАР

Тақырып: Когнитивтік лингвистика – когнитивизм негізінде қалыптасқан
антропоцентристік парадигма.

1. Когнитивтік лингвистика пәнінің зерттеу нысаны, пәні т.б. туралы
ақпарат.
2. Когнитивтік ғылымның басқа ғылымдармен байланысының сызбасын жасау.
3. Антропоцентристік парадигма дегеніміз не? Антропоцентристік ғылымдар
қатарын түзу.
№1 СӨЖ. Когнитивизм, когнититология терминдерінің түсініктері. Тілдің
когнитивтік аспектілері. Тілтану парадигмасының қалыптасуы.

№ 2 дәріс
Тақырыптары: Когнитивтік лингвистиканың қалыптасуы: шығу арналары,
кезеңдері мен міндеттері.

• Когнитивтік лингвистиканың міндеттері және басқа ғылым салаларымен
байланысы.
• Когнитивтік лингвистиканың қайнар көздері.
• Когнитивтік лингвистиканың қалыптасу кезеңдері.
Когнитивтік лингвистика адам санасы қалай ұйымдасқан,
адам дүниені қалай таниды, әлем туралы мәліметтің қайсылары білім
болып табылады, менталды кеңістік қалай жасалады деген сауалдарға
жауап іздестіреді. Когнитивті ғылым термині 70 ж. ортасынан қолданыла
бастады. Адамның ақпаратты меңгеру, пайдалану және жинақтау үдерістері
механизмдерін зерттеуді міндет етіп өз алдына қойған.
Когнитивтік психологияның көзқарасы тұрғысынан адам ой-
санасының ең маңызды қасиеті өмірдегі заттар мен құбылыстарды жіктеуі мен
категориялауы болып табылады. 70 ж. адамның интеллектуалдық үдерістері
(оны моделдеумен жасанды интеллект айналысады) адам ойының әмбебап
заңдары ретінде қарастырылмауы керек, себебі көптеген интеллектуалдық
мәселелр бұрыннан бар білімді тірек ету арқылы жүзеге асады. Мысалы,
мәтінді түсіну, бейнелерді тану сияқты интеллектуалдық мәселелер бұрыннан
бар білімге сүйенілмесе, шешілмейді. Білімді сақтау, таныту (ұсыну),
өңдеу, компьютерлік бағдарламаларда қолдану когнитологияда қарастырылады.
Сөйтіп, когнитология пәнаралық, сондай-ақ синтетикалық ғылым болып
табылады. Ол адамның когнитивтік үдерістерін зерттеуде математика,
философия, лингвистика, психология, информатика теорияларына сүйенеді.

Когнитивтік лингвистиканың қайнар көздері: 1) Когнитивтік ғылым –адам
білімінің құрылымы мен қызметін зерттейді, ол жасанды интеллекттің
инженерлік пәні нәтижесінде пайда болды. Адам миы мен компьютердің
ұқсастығы ақпараттық қадамдық әдіспен өңдей алу қабілеттеріне байланысты
анықталады. 2) Когнитивтік психология. Когнитивтік лингвистика
когнитивтік психологиямен концептуалдық және когнитивтік моделдер туралы
түсініктерді бөліседі. Себебі, тіл қызметі психологиялық механизмдерді
тірек етеді. Тіл – адамның дүниемен қарым-қатынасы барысында жинаған
білімі мен категориялық тәжірибесін жинақтап, сақатудағы басты желі. 3)
Лингвистикалық семантика. Кейбір ғалымдар когнитивтік лингвистиканы
семантикалық идеялардың табиғи дамуы ретінде қарастырады. Олар тілдік
семантика категориясы астарынан ұғымдық категорияларды көреді, оларды
адам танымы негізінде әлемді меңгеру, тану нәтижесі деп түсіндіреді. 4)
Лингвистикалық типология мен этнолингвистика мәліметтері. Олар тіл
құрылымындағы әмбебаптарды түсінуге мүмкіндік береді. 5) Нейролингвистика
– тілді адам миының менталды қызметін тану негізі ретінде зерттейді. 6)
Психолингвистика – жалпы адамзаттың тілді меңгеруі мен қолдануына
байланысты мәселелерді зерттейді, әмбебап стратегияларды, тірек
элементтерді қарастырады. Тілдік сана, тілдік тұлға, әлем бейнесі т.б. 7)
Мәдениеттану – концептілердің пайда болуы мен қызметіндегі мәдениеттің
рөлін анықтауға мүмкіндік береді. 8) Салыстырмалы тарихи тіл білімі сөз
мағынасының дамуы туралы мәліметтер береді.
Әдебиеттер:
1. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. –Уч.пособие. М., 2004.
2. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий
словарь когнитивных терминов. – М., 1996.
3. Оразалиева Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы.
Ғылыми монография. – Алматы: Ан Арыс, 2006.

Дәріс бойынша меңгерілетін негізгі терминдер мен ұғымдар тізімі:

1. Әлем бейнесі – бұл адам және оны қоршаған орта қарым-қатынасының
санада өңделуінің нәтижесі, адамның өзін қоршаған әлем туралы санада
тіркелген таным-білімі, яғни әлемді қабылдау тұрғысындағы адам
санасының шындығы. Әлем бейнесі әлемнің тура өз қалпындағы көрінісі
емес, адам санасы қатысуымен жасалған бейнесі, әлемнің санада өңделген
көрінісі болып табылады. Адам әлем бейнесін өз танымы, түсінігіне
сәйкес түрлі тәсілдерді қолдана отырып жасайды, мысалы, жаңа бір
құбылысты өзіне бұрыннан таныс екінші құбылыспен салыстырады. Осы
тұрғыда әр халықтың дүниетанымы әлем бейнесінен орын алады. Адам ой-
санасының дамуы тұрғысынан алып қарағанда, әлем бейнесі де қозғалыс
үстіндегі құбылыс ретінде сипатталады, өйткені уақыт өтуімен бірге ол
да өзгеріске түсіп отырады. Адам әлемді танып-түсінуде қателіктерге де
бой алдырған, сондықтан әлемнің қарапайым, ғылыми бейнелері
ажыратылады.

2. Әлемнің тілдік бейнесі – адам және қоршаған орта қарым-қатынасының
санада өңделген шындығының тілдегі көрінісі. Адам санасының қатысуымен
жасалған әлем бейнесі тілдік бірліктердің өзара байланысында (лексика,
грамматика, фразеологизмдер, мәтіндер) көрініс табады және ұрпақтан
ұрпаққа жетеді, яғни тіл арқылы адамның әлем туралы танымы мен білімі
материалданады, сондай-ақ тіл – әлем бейнесінің өмір сүру формасы.

№2 СЕМИНАР
Тақырып: Когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымдық аппараты, терминдер
жүйесі.

1. Когниция, когнитивистика, менталдылық, менталитет, білім, ұлттық
мәдени кеңістік, когнитивтік база т.б. терминдерге глоссарий құру.
2. Когнитивтік лингвистиканың қайнар көздері және қалыптасу кезеңдері.
3. Адамның танымдық механизмі және компьютер (ақпаратты тану т.б. )
пікір алысу.
Әдебиеттер:
1. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий
словарь когнитивных терминов. – М., 1996.
2. Оразалиева Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. Ғылыми
монография. – Алматы: Ан Арыс, 2006.
№ 2 СӨЖ. Тіл – әлем – сана арақатынасы туралы көзқарастар

№ 3 дәріс
Тақырыптары: Когнитивтік үдерістер және тілдің танымдық рөлі.

• Әлем бейнесінің моделденуі мен танымның қалыптасуындағы үдерістер.
• Метафоралану – негізгі менталды операция, әлемді тану тәсілі.
• Когниция объектілерді сәйкестендіру және ажырату қажеттілігі ретінде.
Әлем туралы танымның қалыптасуында үш түрлі психикалық шағылыс деңгейі
орын алады: 1) сезімдік қабылдау деңгейі; 2) түйсінудің қалыптасу деңгейі
(элементарлы қорыту, тұжыру және абстракциялау-дерексіздену); 3) тіл-
ойлау үдерістерінің деңгейі. Осы ақпараттар жиынтығы концептілер үйесінің
мәнісін құрайды. Тікелей тәжірибе нәтижесінде алынған білім санада
бұрыннан бар эмпирикалық тәжірибеге сәйкестеніп шағылысады. Мысалы,
метафоралану – негізгі менталды операция, әлемді тану тәсілі болып
табылады, ол шағылысу үдерісімен және жаңа білімді ескі білім арқылы
белгілеумен, түсінумен байланысты.
Тіл ақпаратты қабылдауға және оны жеткізуге ғана қатыспайды, ол
қабылданған ақпаратты өңдейді, яғни фреймдерді құрады. Сөйтіп, тіл адам
жадысында көптеген білімнің жүйеленіп, реттелуіне мүмкіндік береді және
әр этномәдени ұжымға тән әлем бейнесінің құрылуына мұрындық болады,
қатысады.
Тіл көмегімен құрылған концептуалдық құрылымдар индивидтің тәжірибелік
мүмкіндіктеріне қарай анықталады. Концептуалды жүйедегі (концептуалды
жүйе –бұл дүние, әлемге байланысты адам тәжірибесін бейнелейтін пікірлер
мен білім жүйесі) әр түрлі концептілерді бір сөзбен атауымыз мүмкін.
Мысалы, адам шауып жүр, ат шауып жүр; сағат жүріп тұр, өмір жүріп жатыр
т.с.с.
Адамның барлық танымдық қызметін, яғни когницияны адамның осы дүниеде
бағдар жасай алуының дамуы десек, оның бұл әрекеті объектілерді
сәйкестендіру және ажырату қажеттілігімен орайласады. Когниция
формаларына парасат, білім, концептуализация, репрезентация,
категоризация, менталдылық, ойлау, түйсіну, сәйкестендіру, қиялдау,
елестету сияқты танымдық үдерістерді жатқызуға болады.

Дәріс бойынша меңгерілетін негізгі терминдер мен ұғымдар тізімі:

1. Әлемнің концептуалды бейнесі – адамның әлем туралы білімінің формасы,
оған іштей құрылымдану, тармақталу үдерісі тән, яғни әлем туралы
білімнің өзара байланысты бірінен бірі туындайтын минималды
концепуалды бірліктерден құрылуы. Әлемнің концептуалды бейнесінің
қалыптасуында көптеген әлеуметтік факторлар ықпалы көрініс табады –
тіл, дәстүр, табиғат, тәрбие, оқу, сондай-ақ адамның өмір сүрген
дәуірі, жасы, әлеуметтік дәрежесі т.б. Әлемнің концептуалды бейнесі
тілдегі лексикалық бірліктердің семантикалық түйісулері негізінде де
түсіндіріледі. Мысалы, адамның жүруі, сағаттың жүруі; жүрек соғысының
тоқтауы, сағат соғысының тоқтауы.

2. Коннотация – таным үдерісі механизмінде пайда болған қосымша мән-
мағыналар, сөз мағынасының эмоционалдық, бағалауыштық, ассоциативтік,
стилистикалық компоненті. Коннотацияда сөздің алғашқы мағынасымен
байланысының болмауы да мүмкін. Өйткені коннотация – әлем бөліктерін я
құбылысты әр қырынан танудың нәтижесі. Мысалы, махаббат сезім деген
түсінікті білдіреді, алайда ол Мағжан Жұмабаев өлеңінде жаңа
коннотацияға ие болады, махаббат – жүректі жаралайтын қару: Махаббат
– бір тікенек, Жүрекке барып қадалар. Бақытсыз ғой бұл жүрек, Тамшылап
одан қан ағар. Коннотацияға жалпылық, сондай-ақ жекелік сипат та тән.
Негізгі түсінігінде қой үй жануары, ал оның басқа да жуастықтық,
момындық, сабырлық тұрғысындағы коннотациялары бар: Қонақ қойдан
жуас, Қой аузынан шөп алмас, Семіздікті қой ғана көтереді.

№ 3 семинар .
Тақырып:Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасы.
1. Тілдік бірліктердің этимологиясы (айналайын, сәйгүлік, темірқазық
т.б.).
2. Тілдік бірліктердің семантикалық қабаттарындағы тарихи белгілер.
3. Тілдік бірліктердің семантикалық қабаттарындағы прагматикалық-
бағалауыштық сипаттар.
4. Тілдік бірліктердің ұлттық танымдық сипаты.
Әдебиеттер:
1. Уалиханов Ш. Қырғыздардың космологиялық түсініктері (Қырғыздардағы
шамандықтың қалдықтары) Избранные труды. том 4. Алматы, 1985.
2. Оразалиева Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. Ғылыми
монография. – Алматы: Ан Арыс, 2006. -56 – 69 беттер.
№ 3 СОӨЖ. Когнитивтік ғылым және оның басқа ғылымдармен байланысы. Сөз
өнері – таным өзегі. Халықтық психология – этнотаным негізі.

№ 4 дәріс
Тақырыптары: Когнитивтік лингвистикадағы ғылыми қағидалардың бастамалары.

• Тілдің когнитивтік лингвистика тұрғысынан қарастырылу сипаты.

• Категоризация когнитивтік лингвистиканың негізі ретінде.

• Семантика және когнитивтік лингвистика.
Когнитивтік лингвистика табиғи
тілді зерттеуге бағытталады, бұл орайда тіл ақпаратты ұйымдастырушы,
жеткізуші, өңдеуші құрал ретінде, сондай-ақ адамның танымдық
қабілетінің бір түрі ретінде түсініледі. Тілдің формалды құрылымы
категоризациялау заңдары мен жалпы ұғымдық ұйымдасулардың көрінісі
ретінде қарастырылады. Когнитивтік лингвистика көбінесе Э. Роштың
жүргізуімен өткен тілдегі категоризацияны психолингвистикалық
зерттеулер негізінде қалыптасты.
Когнитивтік лингвистика өзара айтарлықтай
айырмашылықтарға ие конепциялар мен тіл теориясын біріктіреді.
Когнитивтік лингвистиканың басты өкілдері: Р. Джакендофф, Дж.Лакофф,
Р. Лангакер, Л.Талми. Когнитивтік лингвистикада семантика басты орын
алады, ал мағына негізгі зерттеу нысаны болып табылады. Когнитивтік
лингвистикадағы басты теориялық мәселелердің бірі – семантиканың
шындықпен сәйкестігі мәселесі. Лингвистикалық мағына шындықпен тікелей
байланысты, бірақ шындық ерекше бейнеде ой елегінен өткізілген,
тармақталған және бұл жай адамның танымдық қабілетімен бірге түрлі
мәдениет ерекшелігіне негізделген. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан
келесі мәселелерді атап көрсетуге болады: лексиканы зерттеуді
категоризациядағы табиғи тәсіл ретінде қарастыру. Когнитивист
ғалымдарды прототиптілік, жүйелі полисемия, когнитивтік моделдер мен
әмбебап когнитивтік тәсіл ретіндегі метафора сияқты құбылыстар
қызықтырады. Лексика мен грамматиканы осы тұрғыдан зерттеуге өту Р.
Лангакердің когнитивтік грамматикасында және Ч.Филлмордың
конструкциялар грамматикасында жүзеге асырылды.

Э. Рош енгізген прототип түсінігі семантикалық категориялармен және соған
сәйкес тілдік мағыналарды сипаттау тетігі болып табылады. Категорияда
прототип пен периферия бөлініп шығады. Прототип қалайда берілген
категорияға сәйкес келеді, бұл оның тез танылатындығынан хабардар етеді,
мейлінше тез идентификаиця жасалады, жоғары жиілік т.б. тән.

Мағыналардың
прототиптік ұйымдасуы, бірінші кезекте адам жадысы ресурстарының
шектеулілігіне негізделген, және мұнда объектілер мен ситуацияларды
танымдық категоризациялаудың көптігінің ұшы-қиыры жоқ. Прототиптік тұрғыдан
келу полисемия мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Когнитивтік лингвистикада Дж. Лакоффтың метафора теориясы басты
орын алады. Дж. Лакофф метафораны когнитивті моделдің негізгі типі деп
есептеді, яғни ойлау механизмі мен концептуалды жүйенің пайда болуы.
Метафоралар түрлі сала концептілерін, концептуалды жүйені бірінен
екіншісіне тасымалдау, ауыстыру арқылы концептуалдандырады. Бұл жағдайда
түпкі-нысан (дереккөз, яғни источник) саласынан мақсат-нысан саласына өту
туралы айтылады. Түпкі-нысан саласы мейлінше таныс, ыңғайлы, дағдылы,
түсінікті және тікелей тәжірибе арқылы сипатталады.

Әдебиеттер:
1. Когнитивные аспекты языка. НЗЛ. Вып. ХХІІІ. М.,1988.
2. Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Постулаты когнитивной лингвистики
Известия РАН. Сер. лит. и языка, 1997. Т. 56. №1.
3. Лакофф Дж. Лингвистические гештальты НЗЛ, Вып. Х; Лингвистическая
семантика. Вып. ХХІІІ. М.,1981. 350 – 368 беттер.

Дәріс бойынша меңгерілетін негізгі терминдер мен ұғымдар тізімі:

3. Категория – бұл логикалық әрі метафизикалық термин, ақыл-ойдың
априорлық түсінігі, ойлау мүмкіндіктерінің алғы шарттары. К. танымның
басты тірегі, баспалдақтары, ойлаудың заттар мәнісіне терең бойлау
сәттері болып табылады. К.– бұлар материалды әлемнің, оның жалпы
қасиеттерінің, байланыстары мен қатынастарының тамаша аналогы.
4. Категориялану – әлемді тану барысында санада жүретін үдерістердің
бірі, әлем я шындық объектілерінің жалпы белгілеріне қарай тек, тип,
түр, топ, класс, класс мүшесі түрінде топтастырылып, иерархиялық
қатынастардың түзілуі. Категориялану әлем туралы білімнің жүйеленуінің
ғана емес, сондай-ақ оның жадыда ұзақ сақталуының, қажет кезінде тез
табылуының да механизмі. Бұл үдерістің мәнісі ассоциативтік
эксперименттер барысында анық көрінеді.

№ 4 СЕМИНАР

Тақырып: Когнитивтік лингвистикадағы концепциялар мен тіл теориясы.
1. Тіл ақпаратты ұйымдастырушы, жеткізуші, өңдеуші құрал ретінде.
2. Дж. Лакоффтың метафора теориясы және оның когнитивтік
лингвистикадағы орны.
3. Метафоралар адамның ойлау механзмі ретінде
№4 СӨЖ. Әлем бейнесі және әлемнің тілдік бейнесі түсініктері туралы
көзқарастар.

№5 дәріс

Тақырыптары: Когнитивтік лингвистика және әлемнің тілдік бейнесі.

• Әлем бейнесі және әлемнің тілдік бейнесі ұғымдары.

• Әлемнің біртұтас тілдік бейнесінің когнитивтік лингвистикадағы
жайлары.

• Тіл – адамның әлем туралы білімінің өмір сүруі мен қалыптасуының
тәсілі. Адамның өзін қоршаған әлеммен қарым-қатынасы нәтижесінде әлем
туралы танымы құрылады, әлем моделі жасалады. Әлем бейнесі – бұл адам
болмысын сипаттайтын іргелі ұғымдардың бірі. Соңғы он жылдықта
когнитивтік лингвистикада әлемнің тілде тіркелген біртұтас бейнесінің
адам санасында бейнелену мәселесі көтерілуде. Әлем бейнесі термині
шетелде ХІХ – ХХғ. физика аясында пайда болды. ХХғ. 60 ж.-нан әлем
бейнесі семиотика аясында алғашқы моделдеуші жүйені (тілді) және
екінші жүйені (миф, дін, фольклор, поэзия, кино, бейнелеу өнері,
сәулет) зерттеуде қарастырыла бастады. Әлем бейнесі – адам санасының
шындығы. “Адам әлемнің өзіне түсінікті, қарапайым бейнесін қандай-да
бір тәсілдер арқылы жасауға тырысады. Ол осы әлемді оның өзі жасаған
бейнесімен ауыстырғысы келеді. Осы тұрғыда суретші, ақын, философ,
жаратылыстанушы өзінше әрекет етеді” (Энштейн).
Әлемнің тілдік бейнесі адамдардың әлем туралы танымы, зерттеуі
негізінде құрылады. Егер әлем – бұл адам және оның қоршаған ортамен қарым-
қатынасы болса, әлем бейнесі - қоршаған орта мен адам туралы ақпараттың
өңделу нәтижесі.
• Әлем бейнесі кеңістіктік (жоғары-төмен, оң-сол, шығыс-батыс, алыс-
жақын); уақыт-мезгілдік, сандық, этникалық т.б. өлшемдер көмегімен
танылады. Оның қалыптасуына тіл, дәстүр, табиғат пен ландшафт, тәрбие,
оқу және басқа әлеуметтік факторлар ықпал етеді. Сондықтан түрлі
адамдарда өмір сүрген дәуірі, әлеуметтік дәрежесі, жасы т.б.
байланысты әлемнің концептуалдық бейнесі де әр түрлі. Әлем бейнесі тек
объектілердің ғана емес, оны бейнелеуші субъектілердің бейнесін де
қамтиды. Әлем бейнесі мифологиялық, діни, философиялық, физикалық
тұрғыда біртұтас көрінуі мүмкін. Ол, сондай-ақ әлемнің қандай-да бір
фрагменттерін ғана қамтуы мүмкін.
• Г.А.Брутян, Р.И.Павиленис сияқты философтар мен Ю.Н.Караулов,
Г.В.Колшанский, В.И. Постовалова, Г.В.Рамишвили, Б.А.Серебренников,
В.И.Телия т.б. лингвистер концептуалдық және тілдік бейнесін бөледі.
Әлемнің концептуалды бейнесі түрлі адамдарда бірдей, я адамдардың
ойлау жүйесі бірыңғай. Әлемнің тілдік бейнесі әлемнің ұлттық бейнесін
бейнелейді. Тіл -- адамның әлем туралы білімінің өмір сүруі мен
қалыптасуының тәсілі. Білімнің тілдік формада басылып қалған жиынтығы
түрлі ғылыми концепцияларда біресе “тіларалық әлем”, біресе, “әлемнің
тілдік репрезентациясы”, “әлемнің тілдік моделі” не “әлемнің тілдік
бейнесі” аталады.

Әдебиеттер:
1. Сулейменова Э. Д. Знание языка: языковая картина мира Казахский и
руский языки: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. с. 88-
94;
2. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. А,
2004. (докторлық диссертация).

Дәріс бойынша меңгерілетін негізгі терминдер мен ұғымдар тізімі:

1. Лексикон – ақпаратты когнитивті өңдеудегі маңызды механизмдердің
бірі (Ч. Осгуд), грамматиканың базалық компонентіне енетін мәнді
тілдік элементтердің сөздігі (Слобин), фонологиялық, морфологиялық,
семантикалық және синтаксистік ақпараттарды түгел қамтитын
грамматикалық компонент, яғни жекелеген сөздер мен морфемалар
тұрғысынан сөйлеушілердің барлық білетіні (А.А. Залевская); тілдік
формада өңделген ақпаратты сақтаушы адам жадысының ажырамас бөлігі
(Е.С. Кубрякова). В.З. Демьянков бойынша лексикон: 1) тіл
морфемаларның жүйесі ретінде; 2) морфемалардың әрбірінің морфологиялық
жүйесі ретінде; 3) сөздер және олардың парадигмаларының жүйесі
ретінде; 4) тек қана бірліктер емес, сонымен бірге олардың амал-
тәсілдерін (процедураларын) қамтитын жүйе ретінде; Сөздің түрлену
ережелері – бұл морфосинтаксистік және морфолексикалық белгілерді
ескеретін амал-тәсілдер. Сөздің жасалуында атомарлық бірліктер маңызды
рөл атқарады; 5) әр түрлі ақпарат түрлерін сақтаушы және модульдер
бойынша өзара ықпалдастықта табылатын түрлі компоненттер жүйесі
ретінде түсіндіріледі. Тілдік бірлікті таңдауда және қабылдауда
олардың лексиконы тілден тыс біліммен өзара ықпалдасады. Сөз мағынасы
кеңейтілген семантикалық желі түрінде танылады, морфологиялық
анализатор сөздің элементі ретінде сөзді іздестіруді жеңілдетеді
(қара.).

2. Метафора – когнитивтік лингвистикада поэтикадағыдай көркем тропп
ретінде емес, басты когнитивтік модель, танымдық механизм ретінде
қарастырылады. Дж. Лакофф теориясына сәйкес метафора – дерексізді
деректі, белгісізді белгілі арқылы тану механизмі. Мысалы, орыс
тіліндегі время – деньги метафорасы немесе қазақ тіліндегі алтын
уақыт тіркесі мынандай ойлау механизмін көрсетеді: уақыт дерексіз
ұғымын анықтауда деректі ұғымдар ақша, алтын қолданылған, уақыт та
ақша немесе алтын сияқты, оны жұмсауға, жоғалтуға болады. Яғни, жаңа
бір құбылысты тануда адам оны өзіне бұрыннан таныс басқа бір
құбылыспен сәйкестендіреді, ұқсатады. М. түрлі салаларды басқа саланың
концептуалды жүйесімен салыстыру, ауыстыру арқылы концептуалдайды.

№ 5 СЕМИНАР

Тақырып Тіл – адамның әлем туралы білімінің өмір сүруі мен
қалыптасуының тәсілі.

1. Әлем бейнесі – адам санасының шындығы.
2. Әлемнің тілдік бейнесіндегі әмбебаптық пен бірегейлік.
3. Әлемнің концептуалды және тілдік бейнесінің арақатынасы.
4. Әлем бейнесіндегі базистік когнитивтік концептілер.
5. Әлемнің қарапайым, ғылыми, поэтикалық, ұлттық тілдік бейнесі.
Әдебиеттер:
1. Сулейменова Э. Д. Знание языка: языковая картина мира Казахский
и руский языки: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. с. 88-94.

2. Сабитова З.К. Универсальное и уникальное в языковой картине мира
Прошлое в настоящем. Русско-тюркские культурные и языковые контакты. –
Алматы: Қазақ университеті, 2007. 78 – 108 беттер.

№5 СӨЖ. Тілдік сана құрылымы. Концепт және концепт құрылымы.

№6 дәріс

Тақырыптары: Концепті – когнитивтік лингвистикадағы базалық ұғым.
Концептіні талдау әдістемесі.

• Концепті туралы түсініктер. Концепті, ұғым және мағына.

• Концепті құрылымы және лингвомәдени конептінің көпөлшемділігі.

• Концептуалды талдау.

Концепті - когнитивтік лингвистикадағы басты ұғымдық-концептуалдық
аппаратқа енетін эелементтердің бірі болып табылады. С.А.Аскольдов:
“Концепті лексикалық мағынаға қарағанда анағұрлым кең”.
1990 ж. Ю.Г.Степанов: “Концепті - сөздің мағынасы дегенмен сәйкес
құбылыс, бірақ басқа байланыс жүйесінде қарастырылады; мағына – тіл
жүйесінде, ұғым – тіл білімінде, сондай-ақ логикада зерттелетін логикалық
қатынастар мен формалар жүйесінде қарастырылады”.
Алайда соңғы 10 жыл ішінде бұл мәселе туралы түсінік өзгерді: Концептілер
– бұл сөздер мен экстралингвистикалық шындық арасындағы делдалдар, яғни
мұнда сөз мағынасы оны жасайтын концептілерде қамтылмайды.
КОНЦЕПТІ – ТАНЫМ ЖҮЙЕСІНДЕ қарастырылады.
Д.С.Лихачевтің айтуынша, К. Сөзбен оның қайбір мағынасында сәйкес келеді,
В.П.Москвин: “Синонимдердің болуы, ішкі форма мен тіркесімділік тұтастай
сөзге емес, оның жекелеген лексика-семантикалық вариантына жатады”.
Э.Сепир бойынша, концепт - өмірдің әрбір эпизодтарын жинақтап тұрған
ойдың қабығы.
Концепті латын тілінен аударғанда “ұғым” дегенді білдіреді, алайда қазір
олардың арасы ажыратылған. Ұғым – объектілердің мәнді танылған
белгілерінің жиынтығы болса, концепт – менталды (ойлау процестерінің
жиынтығында, әлем бейнесінің ерекше құрылымы қамтылады) ұлттық
ерекшелікке ие жасалым, оның мазмұн жоспары анықталған объект туралы
барлық білімдердің жиынтығы болып табылады, ал білдіру жоспары – тілдік
құралдардың (лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық т.б.) жиынтығы.
Ұғымда энциклопедиялық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнан кең
мағынаға ие.
“ҰҒЫМ” – ғылыми білімнің нәтижесін берсе, “КОНЦЕПТ” сөздіктегі
мағынасымен қатар, “алғашқы формасы” (этимологиясы), басты тарихи
белгілерін,мазмұн тарихын, қазіргі заман ассоциациясын, бағалау модусын”
жинақтаған көп қабатты құрылым. Демек, концепті ұғымдық ақпараттан басқа
психологиялық, этимологиялық, прагматикалық, мәдени ақпараттарды да
білдіреді.

Дәріс бойынша меңгерілетін негізгі терминдер мен ұғымдар тізімі:

1. Базистік когнитивтік концептілер – тұтас адамзатқа тән, бірыңғай
танымдық үдерістер нәтижесінде пайда болған әмбебап когнитивтік
концептілер. Қандай-да бір ұлттық тілдерге және олардың арасындағы
айырмашылықтарға қатыссыз қарастырылатын базистік когнитивтік
концептілер әлемнің жалпытілдік бейнесін сипаттайды.

2. Концепт – өз бойында адамзаттың әлемді тану тұрғысындағы сан ғасырлық
білімі мен тәжірибесін жинақтап, жалпыадамзаттық, сондай-ақ жеке
ұлттық-этникалық дүниетаныммен бірге психологиялық, этимологиялық,
прагматикалық, мәдени ақпараттарды да қамтыған көп қабатты құрылымға
ие таным бірлігі. Концепттің әр қабаты адамзаттың немесе ұлттың, я
лингвомәдени қауымның, я әлеуметтік топтың, я жеке тұлғаның шындық
болмыс және оның бөліктері туралы түрлі дәуірлердегі ұжымдық санасын,
таным-білімін, тәжірибесін білдіруіне орай пайда болу мерзімі,
семантикасы жағынан әр түрлі болуы мүмкін. К. термині латын тілінен
аударғанда өз бойына жинақтау, елестету, түйсіну, жазу,
рәсімдеу, жасау, пайда болу деген мағыналарды білдіреді.

3. Концептуалдау – әр түрлі танымдық формалар үшін қайсыбір кіші
концептуалдық бірліктерден білімнің танылуының түрлі құрылымдарының
пайда болуы және білімнің құрылымдану үдерісі, материал мен алғашқы
теориялық концептілерден мейлінше дерексіз құрылымдарға қарай жылжуға
мүмкіндік беретін ойлау қызметінің ұйымдасу тәсілі, ұғым-түсініктер
байланысының сызбасы.

№ 6 СЕМИНАР

Тақырып Концепті – түрлі дәуірлердегі мәдени өмірдің тұнбасы.

1.“Ұғымды” ғылыми білімнің нәтижесі ретінде, ал концептіні
психологиялық, этимологиялық, прагматикалық, мәдени ақпараттарды қамтыған
көп қабатты құрылым ретінде салыстыра сипаттап, кестеге түсіру.
2. Жан концепті – түрлі дәуірлердегі мәдени өмірдің тұнбасы.
Әдебиеттер:
1. Аскольдов С.А. Концепт и слово Русская словесность: Антология. М.,
1997. с. 267-280.
2. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка.
Воронеж, 1996.
3. Уматова Ж.М. Концепты душажан как лингвокультурологический феномен:
Автор.дисс.кан.филол.наук. – Алматы, 2005.
№6 СӨЖ. Жан базалық концепті ретінде сипаттау, концептуалдық талдау.

№7 дәріс

Тақырыпары: Концепті құрылымы және оны сипаттау әдістемесі.
Семантикалық талдау және концептуалдық талдау. Фразеологизмдердің танымдық
негіздері.

Концепті қатпарлы қабаттардан тұрады және әр қабат түрлі дәуірлердегі
мәдени өмірдің “тұнбасы”, яғни нәтижесі болуы мүмкін. Тарихи тұрғыда бұл
қабаттар түрлі қабаттардан, және пайда болу уақыты, шығу тегі,
семантикасы жағынан әртүрлі болады. Соған байланысты оның құрылымы да
ерекше. Ол келесі белгілерді қамтиды: 1) негізгі актуалды белгісі; 2)
қосымша (пассив; тарихи) белгі; 3) ішкі (әдетте, санамен түйсінілмейтін)
формасы.
• Ішкі форма, яғни этимологиялық белгіні зерттеушілер ашуы мүмкін.
Басқаларға ол делдалдар (ұрпақтан-ұрпақ) арқылы жеткен, осы ішкі
форманың негізінде қалған мағыналық қабаттар пайда болған.
• Неігзгі пәрменді (актуалды, актив) қабат – сол мәдениетті тұтынушы
ұжымның әрбіріне мәлім, сондықтан ол – жалпыұлттық концепт болып
табылады;
• Пассив қабат – бұл қосымша қабат, мәдениетті тұтынушы ұлттың белгілі
бір жеке тобы үшін маңызды болып табылады (яғни, жекелеген
субкультураның концептосферасына жатады). Концептінің ішкі формасы
(күнделікті өмірде түсінілмейтін, тек мамандарға мәлім) мәдениетті
тұтынушы көпшілік үшін концепті бөлігі болып табылмайды, тек мәдени
элементтерді түсіндіруші ретінде қабылданады.
Концепті 2 ыңғайда қарастырылады: лингвомәдени және когнитивтік.
Лингвомәдени концепті менталды кешен ретінде мағыналық мазмұннан бөлек,
санада бейнеленген сол объектіге байланысты адамның қатынасын, бағасын
т.б. қамтиды. Концептілер – кез-келген ұғым емес, бұл тек өте күрделі,
маңызды ұғымдар, себебі оларсыз анықталған мәдениетті тану мүмкін емес
(мысалы, немістердегі “тәртіп” концептісі).
• Е.С. Кубрякова: “Концептуалды және семантикалық талдаулардың түйісу
нүктелері бар”.
• Семантикалық талдау – сөздің семантикалық құрылымын ашу (денотативтік,
...).
• Концептуалдық т. объектісі – концепті.
• Концептуалдық т.мақсаты – концептіде жинақталған білімнің, танымның
қалыптасу, даму жолдарын зерттеу, нәтижелерін формалды семантикалық
тілде тіркеу.

Әдебиеттер.

1. Аскольдов С.А. Концепт и слово Русская словесность: Антология. М.,
1997. с. 267-280.

2. Болдырев Н.Н. Концептуальные структуры и языковые значения
Филология и культура. М., 2001.

Дәріс бойынша меңгерілетін негізгі терминдер мен ұғымдар тізімі:

1. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.