Жапония экономикасының қазіргі жағдайы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ЕҢБЕК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР АКАДЕМИЯСЫ
Какимжан Нурайым Бауржанкызы
Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050500 - АЙМАҚТАНУ мамандығы
Алматы, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ЕҢБЕК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР АКАДЕМИЯСЫ
Әлеуметтік ғылымдар және құқық факультеті
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_____________ 2022 ж.
ӘГП кафедрасының меңгерушісі
(ғылыми дәрежесі мен атағы)____________ Аты-жөні.
қолы
ДИПЛОМдық жұмыс
Тақырыбы: Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасы
5В050500 - Аймақтану мамандығы
Орындаған Какимжан Н.Б
Ғылыми жетекші
т.ғ.к. Кошербаев Ж.Д.
Алматы, 2022
Мазмұны
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
5
6
1
Әлемдік экономикалық байланыстар жүйесіндегі Жапония экономикасының рөлі мен орны ... ... ... ... ...
12
1.1
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық жалпы сипаттамасы ... ... ... .
12
1.2
Жапонияның экономикалық тарихы және экономикалық дамудың жапондық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1.2
Жапонияның экономикалық кереметі: экономикалық өсудің негізгі факторлары мен стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2
ЖАПОНИЯ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАҢҒЫРУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.1
Жапония экономикасының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.2
Жапония экономикасының құрылымы: жекелеген салалардың көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.3
Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасының алдында тұрған мәселелер мен перспективалар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
60
Қосымша
64
Анықтамалар
Абэномика - 2012 жылдан бастап Жапония Премьер-Министрі Синдзо Абэнің үкіметі жүргізген экономикалық саясатты сипаттау үшін қолданылатын неологизм.
Жапон кереметі - бұл экономистер мен тарихшылардың Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Жапониядағы үлкен экономикалық даму кезеңін белгілеу үшін қолданған термині.
Белгілеулер мен қысқартулар
АТА - Азия-Тынық мұхит аймағы
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім (Gross National Product, GDP)
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ІҰӨ - Ішкі ұлттық өнім
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҒЗТКЖ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар
АКТ - Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
АРЕС - Азия-Тынық мұхиты экономикалық ынтымақтастығы жөніндегі үкіметаралық конференция (1989 жылы Азия және Солтүстік Америка елдерімен ұйымдастырылған форум).
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы (World Trade Organization, WTO)
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүкіл әлемде Жапонияға деген қызығушылық зор. Күншығыс елінің, әсіресе экономикадағы әсерлі жетістіктері өзіне назар аудартпай қоймайды, сондай-ақ таңқаларлық пен таңданудан қызғаныш пен қорқынышқа дейін аралас сезімдерді тудырады. Шынында да, Жапония соғыста қатты жеңіліске ұшырап, үлкен материалдық және моральдық шығынға ұшырады, бір ұрпақ ішінде қирандылардан көтеріліп қана қоймай, сонымен қатар өнеркәсіп пен сауданың, ғылым мен техниканың көптеген салаларында жетекші бірінші дәрежелі экономикалық державаға айналды.
Жапония экономикасы - әлемдегі ең дамыған экономикалардың бірі. ЖІӨ және өнеркәсіптік өндіріс деңгейі бойынша Жапония әлемдегі елдер арасында АҚШ пен Қытайдан кейін үшінші орын алады. Жоғары технологиялар дамыған (электроника және робототехника). Көліктік машина жасау, соның ішінде автомобиль жасау және кеме жасау, станоктар жасау дамыған. Балық аулау паркі әлемнің 15 пайыз құрайды. Ауыл шаруашылығына мемлекет субсидиялайды, бірақ азық-түліктің 55 пайызы импортталады. Шинкансенді жылдам жүретін теміржолдар мен экспресс жолдар желісі бар.
Азиялық құрылғындағы алдыңғы қатарлы өнеркәсібі, дамыған капиталистік мемлекет болып қалыптасқан, Жапония, өткен ХХ ғасыр бөліп бүкіл әлемнің кең бұқарасы мен әлеуметтік-экономикалық ғылымының мамандарын да қызықтырып отырды. Бұл елге қызығушылық оның 1945 жылғы соғыстан күйреуінен кейін тақыр жерден бастап екі он жылдық ішінде Ішкі ұлттық өнімнің (ІҰӨ) мөлшері бойынша капиталистік әлемде екінші орында, сыртқы сауда көлемі бойынша үшінші орын және тағы да басқа экономикалық көрсеткіштер бойынша алдыңғы орындарды алғаннан кейін қатты күшейді1. Жапонияға бүкіл әлемнің қызығушылығы да едәуір зор болды. екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның тез өнеркәсіптік өсуі, бүкіл әлемнің көңілін өзіне аудартты.
Соған қарамастан бұл елге қызығушылығы сөнбей керісінше, біздің өміріміздің барлық салаларындағы революциялық қайта құру заманда немесе нарықты экономика мен өтпелі кезең деген ауқымды түсініктер заманында өсуде. Адамзат іскерлігінің барлық салаларындағы әлемдік тәжірбиеге сүйеніп, көңерген стереотиптер мен догмаларды артта қалдырып, қазіргі уақытта Жапон экономикалық тәжірибесі көңілді үңіле қызықтырып, оған сынмен қарау ұмытылысын туғызып оны елімізде өзіміздің жағдайымызға сай пайдалану мүмкіндігі тақырыптың өзектілігін құрайды.
Жапония ежелгі дәстүрлер мен мәдениетті заманауи және дамыған экономикамен - электроника, робототехника және автомобиль өндірісімен үйлестіретін ерекше ел. Соңғы алпыс жыл ішінде Жапония экономикасында айтарлықтай өзгерістер болды, сексенінші жылдардағы экономикалық өсудің керемет көрсеткіштерін көрсететін ел қазіргі уақытта жалғасып жатқан ұзақ дағдарыс кезеңіне тап болды. Қазіргі жағдайға әсер еткен көптеген себептер бар, оларды түсіну осы елдің экономикасының одан әрі дамуын талдау үшін қажет.
Жапония-қысқа тарихи мерзімде әлемдік көшбасшылардың біріне айналған экономикалық жетістік елі. Бізде ерекше құбылыс бар, тіпті тарихи құбылыс - жапон экономикасының рекордтық өсуі, бұл Жапония экономикасын жетекші орынға итермелеп, соғыста жеңілгеннен кейін қалпына келтіруге көмектесті. Біз осы елдің табыс тарихын, экономиканың осындай жылдам дамуына мүмкіндік берген институционалдық тетіктерді, өзгертуді түсінуге тырысамыз.
Соңғы жүз жыл ішінде Жапония әлемнің басқа елдерінің зерттеушілері мен бақылаушыларының назарын Күншығыс елінің ерекше дамуының құпияларын білуге тырысады. Шынында да, екінші дүниежүзілік соғыста қатты жеңіліске ұшыраған, үлкен материалдық және моральдық шығынға ұшыраған Жапония бір ұрпақтың өмірінде қирандылар мен қирандылардан көтеріліп қана қоймай, сонымен қатар өнеркәсіп пен сауданың, ғылым мен техниканың көптеген салаларында жетекші бірінші дәрежелі экономикалық державаға қалай айналды?
Қазіргі уақытта отандық экономика өзінің дамуының бетбұрыс кезеңіне жетті: дамудың шикізаттық сценарийін инновациялық және технологиялық модельге ауыстыру қажеттілігі пісіп-жетілді. Жапондық бәсекелестік тәжірибесі және әлемдік нарықтағы сенімді жеңістер Қазақстан үшін өте пайдалы және маңызды болмақ. Тек батыстық тәжірибені зерттеуге деген көзқарас жеткіліксіз және мүмкін болатын өзгерістердің суретін көруге мүмкіндік бермейді.
Зерттеу нысаны - Жапония экономикасының даму үрдісі.
Зерттеу пәні - қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасының жай-күйін талдау.
Зерттеу мақсаты - Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасын талдау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық жалпы сипаттамасын беру;
экономикалық дамудың жапондық моделін қарастыру;
жапондық экономикалық ғажайыптың алғышарттарын, себептерін, аяқталу шарттарын талдау;
экономикалық өсудің негізгі факторлары мен стратегиялары
Жапония экономикасының қазіргі жағдайын талдау
Жапония экономикасының құрылымы: жекелеген салалардың көрсеткіштерін талдау
Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасының алдында тұрған мәселелер мен перспективаларын айқындау
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі 1945-2020 ж.ж. қамтиды. Бұл тарихи кезеңді алудың себебі, біріншіден, бізде бар көптеген еңбектер, монографиялар, оқулықтар, мақалалар жинақтары т.б. Жапонияның экономикалық даму тарихының негізінен осы кезеңге арналған. Екіншіден бұл мерзімдік алғы 1990- шы ж.ж. қамтуына мүмкіндік болмайды. Себебі біздің жағдайымыз да қажетті тікелей ғана емес жанама әдебиеттердің де болмауы болып табылады.
Сонымен қатар осы уақытта Жапон экономикасында ең басты, негізгі өзгерістер болды. Жапония соғыста күйреген экономикасын тек қалпына келтіріп тұрақтандырып ғана қоймай, оны экономикалық өсу қарқыны бойынша алдыңғы орындарға шығарып, күшті капиталистік державаға да айналдырды.
Зерттеудің теоретикалық және әдіснамалық негізі жүйелік, құрылымдық-функционалдық, салыстырмалы және тарихи тәсілдердің принциптері болды.
Мәселенің ғылыми зерттелу дәрежесі. Ресей зерттеушілерінің арасында Жапония экономикасы мәселелерін зерттеуге ерекше үлес қосқан белгілі зерттеуші - шығыстанушылар М.И. Лукьянова, В.А. Попов, А.Г. Фесюн, т.б. әр-түрлі кезеңді қамтыған Жапон экономикасының әр мәселелерін қараған. Осылардың ішінде толық экономикалық дамуына арналған Экономика современной Японии атты М.И. Лукьянованың мақалалар жинағы [1], В.А. Попов құрастырған История Японии 1945-1975гг [2] атты еңбектері бар. Осы аталған еңбектердің ішінде В.А. Поповтың еңбегінде екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның тарихы, соның ішінде экономикалық даму тарихы кең, жан-жақты ашып көрсеткен. Бұл еңбекте соғыстан кейінгі елде жүргізілген экономикалық реформалар, олардың нәтижесі Жапон үкіметі және АҚШ - тың экономикалық саясаттары кеңінен айтылады. Сонымен қатар 1950-1960-шы жылдары өзіндік даму жолына түскен Жапонияның экономикалық жағдайы көрсетілген [2].
А.Г. Фесюннің Экономика Японии. Ключевые понятия и показатели атты оқу құралында Жапонияның экономикалық өмірі мен оның сыртқы экономикалық байланыстарына арналған кеңестік жапония тану еңбектерінде өз зерттелген және бір қатар өзекті мәселелер бастырылады. Сонымен қатар алдыңғы қатарлы монополистік Мицубиси тобы туралы, ғылыми-техникалық революция жағдайындағы Жапонияның жұмысшысы күш нарығының мәселелері жарияланып, өндіріс орындардың табысы мен техникалық дәрежесін көтеруіне арналған монополиялардың өндірісті басқаруды ұйымдастырудың жаңа әдістерін пайдалану және ғылыми зерттеулердің маңызы көрсетіліп, сонымен қатар ауыл шаруашылық саласындағы мемлекеттің қаржы саясаты туралы мақалалар жарияланды. Одан басқа Жапонияның сыртқы экономикалық байланыстары, соның ішінде капиталдық импорты мен экспортындағы жаңа құбылыстар және Жапонияның АҚШ-пен экономикалық қарым-қатынасы қаралды [3].
Ал Я. А. Певзнер, Д.В. Петров, т.б. ғалымдардың ұжымымен жазылған Экономика и политика стран современного капитализма сериясының Япония [4] атты еңбегінде Жапонияның 1960-шы жылдардың аяғына дейін экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қалыптастырған технико-экономикалық және саяси әлеуметтік факторлар және осы өсудің негізінде туындаған жаңа антагонистік қарама-қайшылықтар қаралды. Авторлар ұжымы қарастырған барлық мәселелер ішінде, оларды жан-жақты талдап экономикаға байланысты бірқатар маңызды мәселелерді көрсеткен.
А.А. Одинцовтың Торговые монополии в Японии [5] кітабында кеңестік экономикалық еңбектерде өз зерттелген қазіргі заманғы мемлекеттік-монополистік капитализм жағдайын да сауданы монополияндыру мәселесі қаралған. Сауда монополиялардың қаржы экономикалық дамудың дәрежесі және тенденциялары олардың қаржы топтар құрылымындағы ролі мен орны т.б. мәселелер көрсетілген.
Сонымен қоса қарасытрылатын кезіндегі Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде орыс тіліне аударылған кейбір жапон зерттеуші-ғалымдарының еңбектері де бар. Атап кететін болсақ олар Масанори Моритани Современная технология и экономическое развитие Японии [6], Исикова Каору Япония методы управления качествомң [7], Хироси Окумура Корпоративный капитализм в Японии [8] және Акиро Морита Сделано в Японии [9].
М. Моританидің еңбегі Жапонияның жаңашыл технологияларды және құруда мен өнеркәсіпте және әлемдік ғылыми-тезникалық прогресстің жетістіктерін пайдалануда Жапон елінің позициясын талдауына арналды. Ерекше көңілді жаңа өнім игерудегі бақталастықтың роліне, тұтыну сұранысына бағытталуына, сапаны толық бақылауын ұйымдастыруына, жалдау мен еңбектің төлем ақы жүйелеріне, корпорациялардың жұмыстарымен салыстырмалы түрде ашылды. Және де бұл еңбек жұмыстың негізгі дерегі ретінде пайдаланылады.
Канамори Хисако мен Дзюн Ваданың еңбегінде Жапон экономикасын ұлттандыру процесіне терең, жан-жақты талдау берілді. Авторлар қазіргі заманғы жалпы әлемдік нарықтық экономикасының жағдайына және Жапонияның ролі маңызды болған салаларына (сыртқы сауда, инвестициялық іскерлік т.б.) жан-жақты қарастырды. Еңбекте сонымен қатар Жапон эконгомикасын көрсететін бір -қатар кең көрсеткіштер келтірілді.
Жапонияның монополистік капитализм мәселелері бойынша өзінің еңбектермен әйгілі болған және Жапон-Кеңестік экономист-ғалымдар ассоциациясының мүшесі де болып табылатын Хисао Окумура өз еңбегінде Жапонияны басқаратын кім? Корпорациялар капиталы кімнің қолында және оны кім жұмсайды? Жапон экономиасының корпаративтік құрылымы оның эффективтілігіне, халықаралық позицияларына ықпалы осы және тағы басқа мәселелерді қарастырды. Бұнда жанашыл уникалды фактілі материалдар пайдаланылды.
Исикова Каорудың еңбегі соңғы кезде шетелде басылып шыққан өнімінің сапасын басқару саласындағы фундаменталды, жұмыстардың бірі болып табылады. Кітаптың авторы - Токиодағы Мусаси технологиялық институтының президенті Исикова К. негізгі көңілін, нәтижесінде еңбектің жоғарғы өнімділігі мен төмен шығындарынан өнімнің жоғарғы сапасы болып табылатын жапон корпарациялардың стратегиясының ерекше белгілеріне және қабылданған өндірісті ұйымдастыру жүйесіне негізгі көңілін бөлді.
Сонымен айтып кететіні керек, өткен ХХ-ші ғасырда да осы кезде де бірден бір қазақтың тарихшысы Жапонияның экономикалық дамуы туралы ғана емес, жалпы Азия мен Африка және Европа мен Америка елдеріне қатысты арнайы еңбек, монография жазып, жарыққа шығарып көрген емес. Сондықтан Қазақстан Республикасында шет елдер тарихының тарихнамасы ғылыми пән ретінде қатты дамып тарлмағандықтан Қазақстан зерттеуші ғалымдарының жаңашыл пікірлері белгілі дәрежеде ғылыми дәлелденбеген. Ал, Кеңестік тарихнаманың оған қосқан үлесі зор болды. Бірақта олар егер бастапқы кезде топтық-партиялық методологиясы негізінде жазылса кейін әсіресе 1980-шы жылдары екінші жартысынан бастап бұл методология жойылды.
Соғыстан кейінгі Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде жоғары аталған көптеген кеңестік еңбектерде жазылып шыққан және осы зерттеулердің алдын да қойған мақсат - міндеттері де әртүрлі болды.
Зерттеудің дереккөздік базасы үш топтан тұрады: бірінші топ 1947 жылғы Жапония Конституциясы [10] түріндегі нормативтік-құқықтық актілер, сондай-ақ заңнамалық және нормативтік актілер болып табылады, олар: 01.12.1949 ж. №228 Валюталық операциялар мен сыртқы сауданы реттеу туралы Жапония Заңы [11]; 13.04.1959 ж. № 125 Өнеркәсіптік үлгілер туралы Жапония Заңы [12]; 27.12.1975 ж. № 96 Мұнай қорлары туралы Жапония Заңы [13]. Құжаттар Жапониядағы экономикалық ғажайыптың құқықтық негіздерін талдауға мүмкіндік берді.
Екінші топқа статистикалық мәліметтер [14] кіреді, соның арқасында белгілі бір хронологиялық аралықта өндірістің басым салалары байқалады. Статистика мемлекет өзінің қаржысын қай уақытта ғылым мен технологияны дамытуға [15], экономикалық жүйені қайта құруға жұмсағанын көрсетеді.
Үшінші топқа шетелдік және отындық ғалымдардың жапонияның экономикалық ғажайыбына арналған еңбектері құрайды. Шетелдік және отандық ғылыми әдебиеттерде экономикалық ғажайып әлемдік масштабта қарастырылмай, жекелеген мемлекеттердегі құбылыс ретінде зерттеледі. Экономикалық жүйені қалпына келтіру мәселесін қамтыған және экономикалық ғажайып кезеңіндегі жапон экономикасындағы сапалық өзгерістерді егжей-тегжейлі сипаттайтын жетекші шетелдік зерттеушілер Сава Токамису [16] сияқты жапон ғалымдары болды, олардың зерттеуі 1955-1973 жж.кезеңіне назар аударды, сонымен қатар 1990 жылдардағы Жапония экономикасымен параллельдер жасады. Жапониядағы шетелдік капиталдың қозғалысына және оның жапон экономикасын жандандырудағы рөліне ерекше назар аударған Кобаяши Гио [17] болды.
Жапон экономикалық кереметі американдық ғалымдардың, атап айтқанда көрнекті марксист - зерттеуші Р.Бреннердің [18] ғылыми қызығушылығын тудырды. Бреннер өзінің зерттеуінде АҚШ, Германия және Жапония экономикасының соғыстан кейінгі құрылымын қамтып, олардың арасындағы байланыстарды параллельдер жасады, орнатты және түсіндірді. ДРК тақырыбы үшін ең маңыздысы, ол жапон экономикасының өсу процесіне, оның дағдарысына, сондай-ақ оның кезеңдерінің егжей-тегжейлі сипаттамасын бере отырып, олардың әрқайсысының ерекшеліктерін атап көрсете отырып, жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуына назар аударды.
Экономикалық ғажайып құбылысын зерттеуге ресейлік ғалымдар үлкен үлес қосты. Я.А. Певзнер [19], В.В. Алексеев [20], К.М. Попов [21], Л.М. Леонтьева [22] еңбектерінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның экономикалық жағдайына талдау жасалған. Л.Н. Дружинин [23] өзінің зерттеуінде соғыстан кейінгі экономикалық реформаларға ерекше назар аударады. И.А. Латышев [24] жалпы халықтың, атап айтқанда жұмысшы табының, Жапонияның өмір сүру жағдайларын талдайды. Т.Н. Матрусова [25] сонымен қатар әлеуметтік аспектіні кеңінен зерттеп, еңбек нарығындағы адам ресурстарына нақты сипаттама береді, әлеуметтік және экономикалық тұрақтылық жағдайын орнатудағы мемлекеттің маңыздылығын атап көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Жапонияның экономикалық дамуын объективті және субъективті жағынан зерттеу әрекеті жасалынып, бұрын тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан бойынша көлемді еңбек ретінде зерттелініп көрмеген және осы зерттеулердің бастамасы бола алатын 1945-2020 - шы жылдар аралығында кезеңдегі Жапонияның экономикалық даму ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Берілген тақырыптың мәлеметтерінің ғылыми-тәжірбиелік құндылығы бар. Олардың кейбіреулері Жапонияның қазіргі заман тарихын әсіресе қазіргі замандағы экономикалық тарихын оқып білуде және оқыту мәліметі ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, бірнеше бөлімнен тұратын екі тарудан, қорытындыдан, сілтемелер тізімі мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен құрылды.
1 ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАПОНИЯ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
1.1 Жапонияның әлеуметтік-экономикалық жалпы сипаттамасы
Жапония-қысқа тарихи мерзімде әлемдік көшбасшылардың біріне айналған, азия құрлығындағы алдыңғы қатарлы өнеркәсібі дамыған капиталистік мемлекет.
Жапонияда таңғажайып ландшафт пен әдемі табиғат бар. Жапония Шығыс Азия жағалауына жақын Тынық мұхитында орналасқан шамамен 6800 аралдан тұрады, олардың жалпы ауданы 378 мың шаршы метрді құрайды. Сонымен бірге ел аумағының 99% - ы төрт ірі аралға-Хоккайдо, Хонсю, Шикоку және Кюсюге тиесілі. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Жапон архипелагының ұзындығы 3000 шақырымды құрайды. Мемлекеттің құрлықтағы көршілері жоқ, ал ең жақын теңіз көршілері - Ресей, Қытай және Солтүстік Корея. Мемлекеттің қолайлы географиялық орналасуы мемлекеттің халықаралық аренада табысты жұмыс істеуінің негізгі факторларының бірі болып табылады. Бұл елде табиғи жер сілкіністері өте жиі болғандықтан, жыл сайын бір мың бес жүзге жуық жер дүмпулері тіркеледі. Ал, қуаты күшті сілкіністер әрбір он жыл мен отыз жылдың аралығында қайталанады. Сондай-ақ, Жапон аралдарында теңіз дауылы - цунами жиі болады. Су астындағы сілкіністерден пайда болатын цунамилердің биіктігі 10 метрге дейін жетіп, теңіздің шығыс жағалауына жиі шабуылға шығады. Тегінде, табан астындағы топырақтың тайдай тулауына жер қыртысындағы вулкандар ағысының әсері бар. Бүгінде Жапонияда 200 жанартау анықталған. Ондағы 40 жанартау жиі-жиі буырқанып тұратындықтан, мамандардың тілінде ояу отты таулар деп аталады. Халқының саны - 127,33 млн. Астанасы -- Токио. Ресми тілі - жапон тілі. Негізгі діндері- синтоизм және буддизм. Хонсюда аралында 101 миллион, Кюсюда 13,4 миллион, Сикокуда 4,2 миллион және Хоккайдода 5,7 миллион адам тұрады [26].
Ел астанасы - Токио Нью-Йорк пен Лондонмен қатар әлемдегі үш қаржы орталығының бірі болып табылады. Сондай-ақ, Токио - әлемдегі ең экономикалық дамыған агломерациялардың бірі. Токио ірі халықаралық қаржы орталығы және бірқатар ірі әлемдік инвестициялық банктер мен сақтандыру компанияларының штаб-пәтері болып табылады, сондай-ақ Жапонияда көлік, баспа және хабар тарату саласының концентраторы қызметін атқарады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жапон экономикасының орталықтандырылған өсуі кезінде көптеген ірі компаниялар штаб-пәтерлерін Осака (тарихи қаржы астанасы) сияқты қалалардан Токиоға көбірек қол жетімділікті пайдалану мақсатында көшірді. Жақында бұл үрдіс Токиодағы халық санының өсуіне және сол жерде өмір сүрудің қымбаттығына байланысты төмендеді.
Жапон мемлекеті аумағының шамамен 80% - ын таулы жер алып жатыр, сондай-ақ бөлшектелген рельефі бар биіктіктер жиі кездеседі. Мемлекет аумағында жанартаулар аз емес. Архипелагтың мұндай геологиясы мемлекеттің жұмысына да әсер етеді, өйткені елде жер сілкінісі мен цунами түріндегі апаттар жиі кездеседі, бұл Жапония үшін кедергі болып табылады және үнемі қауіп төндіреді.
Сонымен қатар, мемлекет аумағында көмір, кен (қорғасын және мырыш), мұнай, күкірт және әктастан басқа Пайдалы қазбалар жоқ. Бұл ретте ұсынылған ресурстардың кен орындарының кедейлігін атап өткен жөн. Бұл ерекшеліктің болуы Жапонияны халықаралық сауда аясында шикізат ресурстарын импорттаушы болуға мәжбүр етеді.
Жапонияның Жер қойнауы пайдалы қазбаларға бай емес. Оның аумағында негізінен келесідей пайдалы қазбалар ғана өндіріледі [27]:
әктас;
күкірт;
мұнай;
мырыш және қорғасын кендері;
тас көмір.
Табиғи ресурстардың жетіспеушілігіне қарамастан (көптеген өнеркәсіптік салалар үшін шикізат шетелден әкелінеді) Жапония кейбір өндірістік салаларда жетекші орын алады. Мысалы, әлемдік қара металлургияда болатты балқыту көлемі бойынша оның үлесіне 23% келеді.
Жапония экономикасының ерекшеліктері оның Азия-Тынық мұхиты аймағының (АТА) орталығында орналасуының тікелей салдары болып табылады. Бұл фактор ел алдында Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысудың кең перспективаларын ашады.
Жапония өзінің батыс елдерінен артта қалуын жеңуге жиырма жылдан астам уақыт жұмсады. Жабық түрдегі экономикадан ол ырықтандыру мен интернационалдандыруға көшті. Жалпы, жапон экономикасы Халықаралық бәсекелестік үшін ашық бола бастады. Жапония әлемдегі ең ұзақ өмір сүретін ел болып саналады. Бұл адамдар үшін жақсы, бірақ экономика үшін жаман. Жапонияның Халықаралық қатынастар жүйесінде де маңызды орын бар. Азия-Тынық мұхиты аймағында ел ерекше әсерге ие. Жапония дипломатиясы АТА-дегі жаңа сын-қатерлер мен қауіптерге уақтылы үн қатады, сондай-ақ Солтүстік Кореяның ядролық проблемасын шешуге мүдделілік танытады.
Нарықтық типтегі жапон экономикасы әлемдегі ең дамыған экономикалардың бірі болып табылады. Ел номиналды ЖІӨ бойынша әлемде үшінші және сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша төртінші орында. Өндірісте басты назар жоғары дамыған технологияларға, автомобиль, машина және кеме жасауға аударылады. Жапон экспортының шамамен 80% - ы жоғары технологиялық өнімге тиесілі. Сонымен қатар, Жапония атом энергетикасы саласындағы әлемдік көшбасшылардың бірі болып саналады. Инновациялық циклдің соңғы кезеңін жүзеге асырудағы елдің жетістіктері ерекше назар аударуға тұрарлық.
Негізінен жеңіл көлік, көлік жабдықтары, электорника, металл, металл бұйымдар және химиялық өнімдерді экспорттайды. Импорт тауарлары: өнеркәсіптік шикізат пен жартылай шикізаттар, жанармай және азық-түлік. Жапонияның тауар айналымындағы АҚШ-тың үлесі 90-шы жылдары 30,4 пайызға тең болды. Осы жылдары жұмыссыздар 1,56 млн. адам болған. Ал сыртқы сауда көрінісі , экспорт 146 млрд. доллардан асып, импорт 126 млрд. долларды құраған. Ауыл шаруашылығында шағын шаруа қожалығы жақсы дамыған. Басты ауыл шаруашылық өнім -- күріш. Сонымен қатар, жеміс-жидек, көкөніс өсіріп, балық аулаумен айналысады [27].
Шағын ғана аралдарда орналасқан мемлекеттің жер қойнауындағы табиғи байлықтары аз болғанымен, әлемдегі алдыңғы қатарлы елдер құрамында. Жапондықтар шексіз ізденіс, үнемшілдік және маңдайтердің арқасында осындай таңданарлық жетістікке қол жеткізіп отыр. Бұл елде адамның білімі, ой-өрісі, еңбек сүйгіштігі және тәжірибесі ерекше бағаланады.
Жапон экономикасының негізгі ерекшеліктері:
төлем балансының оң сальдосы және ұлттық валютаның нығаюы;
жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі аясында ЖІӨ-нің төмен өсу қарқыны;
бюджет тапшылығы;
теріс пайыздық мөлшерлемелер кезіндегі дефляция.
Біртіндеп Жапонияның әлемдік ЖІӨ-дегі үлесі төмендей бастады. Ел экономикасы тоқырауда. Жапония тікелей инвестициялардың таза ағынын жеделдетуге тап болады.
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық құрылымы, әдетте, дамыған типтегі елдерге тән, бірақ сонымен бірге бірқатар ерекше белгілерге ие. Оларды елдің дәстүрлерінде, жұмыспен қамту құрылымында, несиелік қатынастар саласында, экономиканы мемлекеттік реттеудің сипатында, іскерлік кәсіпорындарды ұйымдастыруда, еңбек қатынастарында және іскерлік практикада байқауға болады. Елдің экономикалық құрылымының басты ерекшелігі - тұрақты бизнес-серіктестік және ұзақ мерзімді келісімдер. Жапонияның еңбек нарығы даулы жағдаймен сипатталады. Бір жағынан, Жапонияда жұмыссыздық деңгейі өте төмен. Екінші жағынан, демографиялық дағдарыс жұмыспен қамтылған халық санына теріс әсер етеді. Көптеген сарапшылар демографиялық дағдарыс туралы дабыл қағудың уақыты келді дейді.
Жапонияның сыртқы саудасының құрылымында жапондық компаниялардың дамымаған мамандануының ерекшелігі байқалады, мұнда ең алдымен өндірістің шетелдік серіктестермен белсенді ынтымақтастығын атап өткен жөн.
Бұл машиналар мен жабдықтар импортының аз ғана үлесімен расталады, атап айтқанда 10% - дан аз. Бұл ретте, қосалқы бөлшектер, жинақтаушы бөлшектер мен тораптардың Жапония экспортында үлес салмағы шамамен 21 % -- басқа дамыған елдерге қарағанда айтарлықтай аз. Бұл Жапония үшін шикізатты мамандандырылған жеткізілімдер бойынша өз серіктестері есебінен үнемдеудің мүмкін еместігін көрсетеді, осылайша оларға шикізат шығындарын өз мойнына алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, дағдарыс жағдайында күрделі кезеңнің салдары Жапония экономикасының салаларына толығымен түседі.
Made in Japan сөзі әр түрлі тауарлардың жоғары сапасы ұғымымен тығыз байланысты.
Жаңа экономикалық болмысты ескере отырып, дамудың әлеуметтік-экономикалық индикаторларын талдау орынды.
Үздік өмір индексін қолдана отырып, әртүрлі елдердің әл-ауқатын 11 аспект бойынша салыстыруға болады (1-кесте) [28].
Кесте 1 Үздік өмір индексіндегі субиндекстердің мәні
Субиндекстер
Жапония
АҚШ
Германия
Корея
Тұрғын-үй жағдайы
4,7
7,8
6,1
5,7
Табыс
6,0
10,0
5,2
2,5
Жұмыс
7,1
7,5
7,3
5,1
Қоғам
7,8
8,0
9,0
4,1
Білім
8,8
8,0
7,7
7,8
Экология
7,3
7,9
9,3
6,3
Азаматтық құқық
4,8
7,7
4,0
5,9
Денсаулық
5,0
8,4
7,0
4,8
Қанағаттанушылық
3,9
7,6
6,0
7,0
Қауіпсіздік
9,9
8,8
8,0
9,0
Жұмысдемалыс
3,3
5,7
8,1
5,0
Орта мәні
6,2
7,9
7,1
5,7
Сонымен, Жапония Оңтүстік Кореядан озып, АҚШ пен Германиядан артта қалған 36-дан 21-ші орында. Жапонияның тұрғын үй жағдайлары, азаматтық құқықтар, жұмысдемалыс, өмірге қанағаттану сияқты көрсеткіштері төмен. Бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Жапония бизнес-білім беру, нарықтың жабылуы, ауылшаруашылық өнімдерінің құны сияқты позициялар бойынша жоғары көрсеткіштермен ерекшеленбейді, алайда өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуда сәтті. 2012 жылы Жапония осы индекс бойынша 10-шы орынды иеленді. Адами әлеуетті дамыту индексі бойынша мемлекеттер рейтингінде Жапония соңғы үш онжылдықта барлық қосалқы индекстер мен оң динамика бойынша жоғары мәндерге ие бола отырып, 10-орында тұр.
Баяу өсу қарқыны мен дағдарыс кезеңдеріне қарамастан, Жапония әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дамыған әлем мен Азия елдерінің бірі болып қала береді.
Бүгінгі таңда жапон экономикасы әлемдегі ең тиімді болып табылады. Жалпы ішкі өнім мен өнеркәсіптік өндіріс көлемі бойынша ел үшінші орында.
Жоғары технологиялық салалар Жапонияда, ең перспективалы салалар арасында айтарлықтай дамыған:
электроника;
робототехника;
автомобиль өнеркәсібі;
кеме жасау.
Жоғарыда айтылғандай, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін елде қайта құру болды, нәтижесінде қайта құру экономиканың барлық салаларына әсер етті. Жапонияның өнеркәсіптік державаға айналуы өнеркәсіптік алыптармен ынтымақтастық пен инновациялық технологияларды енгізу арқылы мүмкін болды.
1990 жылдардың басында Жапонияда ең дамыған өнеркәсіптік және технологиялық база болды. Бұл көрсеткіш бойынша Жапония Америка Құрама Штаттарынан және Батыс Еуропаның кейбір дамыған елдерінен асып түсті. Осыған байланысты Жапония жаңа технологиялар саласында тез дамыды.
Жапония экономикасы қоғамның үнемділігімен сипатталады. Жапондардың басқа ұлттардан айырмашылығы қиын кезеңдерде Жапония экономикасының дамуын қаржыландырудың негізгі көзіне айналды.
Жапония экономикасының өсуіне айтарлықтай әсер етті, өйткені ел өзінің шикізат базасы болмаған кезде шикізатты арзан бағамен импорттаумен айналысты және өз кезегінде арзан энергия көздерін алуға мүмкіндік берді.
Жапония елінің әлеуметтік жағдайына тоқталайық.
Жапония ең көп қоныстанған елдердің бірі болғанына қарамастан, мемлекет халқы біркелкі емес. Халықтың тығыздығы 300 адамнан асады. шаршы метрге. км құрайды елдің жағалау аймағында орналасқан аудандары одан да тығыз орналасқан-шамамен 600 адам. шаршы метрге. км Хоккайдо аралында, солтүстік бөлігінде Халықтың тығыздығы 70 адамға тең. шаршы метрге. км Жапония тұрғындарының негізгі бөлігі (80%) мегаполис пен қалаларда шоғырланған, урбанизация деңгейі жеткілікті жоғары [29].
Жапонияда 11 миллионер қала бар:
Токио (халық саны 8 949 747 адам);
Йокогама (3 689 603 адам).;
Осака (2 666 271 адам);
Нагоя (2 263 907 адам);
Саппоро (1 914 434 адам);
Кобе (1 544 873 адам);
Киото (1 474 473 адам);
Фукуока (1 463 826 адам);
Кавасаки (1 425 878 адам);
Сайтама (1 222 910 адам);
Хиросима (1 174 209 адам).
Кейхин астаналық агломерация болып табылады және оған 30 миллионнан астам тұрғын сыяды. Токайдо - Агломерациялардан тұратын мегаполис Тынық мұхитының жағалауында орналасқан, оның ұзындығы 600 км, ал халық саны-65 млн.адам. Жапония өте қиын демографиялық жағдайда. Жапондардың орташа жасы-44,6 жыл. Зейнеткерлер халықтың 28% - ын, еңбекке қабілетті халық-64% - ды, балалар-13% - ды құрайды.
Жапонияда жұмыссыздық бойынша ең жақсы көрсеткіштер 1960 жылы, ел экономикасы қарқынды дамыған кезде байқалды. Адамдардың 1% - ы ресми түрде еңбекке жарамсыз деп саналды, яғни толық жұмыспен қамтылды. Ал 1973 жылы мұнай дағдарысы деп аталатын жұмыс орындарының жаппай қысқаруына әкелді.
Жағдай Үкіметтің жұмыс орындарын ұйымдастыру және медицина саласындағы айтарлықтай серпіліс бойынша қабылдаған шараларының арқасында ғана бақылаудан шыққан жоқ. Жұмыссыздықтың шыңы-5,3% - 2010 жылы тіркелді және біздің уақытқа дейін оның біртіндеп төмендеуі байқалды.
2019 жылғы тамыз айының соңындағы деректер бойынша ол 2,2% - ды құрады. Салыстыру үшін: дәл сол уақыт аралығында АҚШ-та жұмыссыздық деңгейі 8,5% болды.
Ел экономикасы үшін еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен қамтылу коэффициенті маңызды мәнге ие. Ол келесі формула бойынша есептеледі [30]:
КЗ = (ЧЗЛЧТН) x 100 (%), (1)
Мұндағы,
КЗ - жұмыспен қамту коэффициенті, қажетті параметр;
ЧЗЛ - жұмыспен қамтылған адамдар саны;
ЧТН - еңбекке қабілетті халық саны (жасы 15-тен 65 жасқа дейін).
Жапонияда 2019 жылдың басында КЗ 59,2% - ға тең болды. Соңғы 20 жыл ішінде Жапония халқының жұмыспен қамтылуы қалай өзгергенін графикті зерттеу арқылы білуге болады. Одан жұмыспен қамту коэффициентінің максималды төмендеуі 2012 жылы-әлемдік қаржы дағдарысының соңғы жылында болғанын көруге болады.
Жапония халқының жұмыспен қамтылуы
Сурет 1 [30]
Жапонияның халқы шамамен 126 миллион адамды құрайды. Бұл көрсеткіш бойынша ел әлемде 8-ші орында, Ресейден сәл төмен.
Жапония әлемдегі ең тығыз қоныстанған мемлекеттердің бірі екенін атап өткен жөн. Орташа алғанда, әр шаршы шақырымға 337 адам келеді. Жапонияның миллионнан асатын 11 ірі қаласында - Токио (қала ішінде 9,27 миллион), Йокогама (3,72 миллион), Осака (2,69 миллион), Нагоя (2,29 миллион) сияқты халықтың 20% - дан астамы шоғырланған. Халықтың өмір сүру ұзақтығы-ұлттың өмір сүру сапасы мен денсаулық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш. Жапонияда ер адамдар орта есеппен 81,1 жыл, ал әйелдер 87,3 жыл өмір сүреді (2017 жылғы мәліметтер). Бұл әлемдегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі.
Күншығыс елінің халқы азайып келеді, бірақ бұл өлім-жітімнің артып келе жатқанын білдірмейді. Егде жастағы жапондардың денсаулығы басқа мемлекеттердің қарт адамдарына қарағанда жақсы.
Сонымен қатар, Жапониядағы демографиялық жағдай онша қызық емес. Бүгінгі таңда мұнда туу коэффициенті 1,46 құрайды, ал репродуктивті жастағы бір әйел үшін бұл көрсеткіштің мәні 2-ден кем болмайды. Барлық болжамдар бойынша, кем дегенде жақын болашақта туу коэффициенті болмайды.
Жапония-ұзақ өмір сүретін ел. Жергілікті халық өкілдері зейнеткерлік жасқа толғаннан кейін де еңбек етуге дайын.
Бұған оларды егде жастағы адамдарға ақшалай көмек төлеудің мемлекет белгілеген ережелері де ынталандырады:
60 жасында құрметті демалысқа шыққан кезде базалық зейнетақы төлемінің мөлшері әрбір ай үшін 0,5 пайызға азайтылады, осы мерзім ішінде адам 65 жасқа толғанға дейін зейнет демалысында болған;
70 жасында құрметті демалысқа шыққан Жапония тұрғынына 65 жастан кейін еңбек қызметі жүргізілген әрбір ай үшін базалық зейнетақыға жарты пайыздық үстемеақы төленеді.
Жапонияда қарт адамдарға төленетін ең төменгі зейнетақы төлемінің мөлшері 600 долларды құрайды, ал Қытайда төлемдердің орташа мөлшері ауыл тұрғындарына шамамен 14 долларды және қала тұрғындарына шамамен 350 долларды құрайды.
Өнеркәсіп саласында жапон халқының 13 - тен астамы, өндірістік емес салада-50%, ауыл шаруашылығында жұмысқа қабілетті барлық халықтың 6% - ы жұмыс істейді. Соңғы уақытта жұмыспен қамту саласында айтарлықтай өзгерістер болды. Қызмет көрсету, өңдеу өнеркәсібі, көлік, құрылыс салаларына көбірек тартылған, орман және ауыл шаруашылығында, тау-кен өнеркәсібінде жұмыспен қамтылғандар санының төмендеуі байқалады. 2016 жылғы мәліметтер бойынша, Жапонияда жұмыссыздық деңгейі 3,1% - ды құрайды, бұл экономика дамуының жоғары деңгейіне байланысты. Жапон отбасыларының көпшілігінде әйел үй шаруашылығымен айналысады, үйде балаларымен отырады және үйден тыс жерде жұмыс істемейді. Әйел отбасылық бюджетті, өмір мен бала тәрбиесін үнемдейді. Ол сонымен бірге аспаз, тоқушы, тігінші, есепші, тәрбиеші және т.б. Мемлекет экономикасының құлдырауына байланысты кейбір әйелдер "арубайтоның"уақытша жұмысына немесе толық емес ставкаға жұмыс істеуге барады. Бүгінгі таңда Жапонияда мұндай жағдайлар сирек емес, бұл отбасындағы қаржылық қиындықтарға байланысты (балалардың білімін төлеу, ипотека төлеу немесе тұрғын үйді жалдау). Жапон отбасындағы ер адамның құрметті функциялары бар: бұйрық және иелік. Ер адамның негізгі міндеті-күнкөріс пен отбасын асырау. Басқару және иелену функциялары көбінесе жалпы қабылданған этикеттің бөлігі болып табылады және көрнекі жүктемені көтереді. Шын мәнінде, жапон отбасында әйел еуропалық отбасылардағы әйелдерге қарағанда жауапкершілік пен биліктің үлкен үлесіне ие. Бұл ежелгі дәуірден бастап, отбасы басшысы соғыста болған кезде пайда болды, ал жалғыз әйел үй шаруашылығын жүргізіп, балалар мен үй үшін жауап берді [31].
Экономиканы қалпына келтіру кезеңі ғылыми-техникалық прогрестің негізін қалады және бүгінде Жапония білім беру және халықты әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша көшбасшылардың бірі болып табылады.
Жапония дамуының негізгі үрдістері.
Жапония Халықаралық еңбек бөлінісіндегі ынтымақтастықтан біртіндеп дайын өнеркәсіптік тауарлармен алмасу жағына қарай жылжып келеді. Елдің негізгі сауда серіктесі-АҚШ. Осыған қарамастан, сарапшылар Жапонияның көршілес Азия елдерімен байланысының өсуі мен дамуын болжап отыр. Дегенмен, бұл байланыстардың бағыты әлі де аймақтық интеграция процесі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Жапония өзінің дамуында 1980 жылдардағы көрсеткіштерге орала алмайтын шығар. Дегенмен, алдағы онжылдықта ол өмір сүру деңгейі ең жоғары ел болып қала береді. PwC мәліметтері бойынша Жапонияда 2050 жылға қарай әлемдегі сегізінші ірі экономика болуға барлық мүмкіндік бар. Айта кету керек, кейбір сарапшылар таяу жылдары ЖІӨ-нің номиналды өсуі жапон экономикасындағы баға деңгейінің жалпы өсуі есебінен толықтай қамтамасыз етіледі деп болжайды. Осылайша, нақты экономикалық өсу болмаған кезде ел билігі нақты өсудің елесін жасау үшін инфляцияны туғызуға бар күшімен келеді. Жапония экономикасы бүгінде қиын кезеңдерді бастан өткеріп жатқаны анық. Оны құтқаруға едәуір дәрежеде анықталады келешектегі іс-әрекеттерімен үкіметінің және Жапония Банкі. ХВҚ сарапшылары "абэномиканы" түбегейлі өзгерту керек деп санайды. Атап айтқанда, маңызды құрылымдық реформалар жүргізу және бюджет шығыстарын оңтайландыру қажеттігі туралы сөз болып отыр. Әйтпесе, ішкі сұраныс әлсіз болып қалады және сандық жұмсарту әрекеттері жапон экономикасының иен бағамының әлсіреуіне тәуелділігінің артуына және облигациялардың кірістілігінің одан әрі төмендеуіне әкелуі мүмкін. Ұзақ мерзімді перспективада елдің қаржы жүйесі одан да осал болады. Елдің қазіргі заманғы халықаралық қатынастар жүйесіне қатысуына келетін болсақ, таяу болашақта Жапония Азия - Тынық мұхиты аймағының негізгі ойыншыларымен, атап айтқанда Қытаймен, Корея Республикасымен және, әрине, Ресеймен ынтымақтастықты кеңейтуге бағытталған болуы мүмкін [32].
Сабын көпіршігі экономикасының құлдырауынан кейін Жапония жоғалған онжылдықтар дәуіріне енді, бір жағынан, бұл кезеңде айтарлықтай оң өзгерістер болмаған сияқты. Сонымен бірге, "сабын көпіршігі" экономикасының теріс салдарын жеңу үшін, сондай-ақ жаһандану, неолиберализм идеялары мен әлемдік экономиканың құрылымдық өзгерістері (Социалистік блоктың ыдырауы және дамушы елдердің қарқынды дамуы) жағдайында Жапония өзінің экономикалық моделін өзгертті және бейімдеді. Нашар қарыздар мәселесі шешілді, ал жапондық корпоративті басқару жүйесі ырықтандыруға және неолиберализм экономикасының элементтерін енгізуге қарамастан, өзінің жеке басын сақтап қалды, бірақ сонымен бірге оған англо-саксон елдерінің даму моделіне тән кейбір белгілер тән болды. Атап айтқанда, Жапония акцияларды кросс-иеленуге тыйым салуды енгізді, Директорлар кеңесінің Сыртқы мүшелерін енгізу тәжірибесін енгізді және компанияларды кодификациялаудың бірыңғай жүйесін құрды. Сонымен бірге, ол най - ма икемді жүйесін тұрақты емес жұмыспен қамтудың өсуімен үйлестіре алды және жоғары жастағы топ қызметкерлерінің жұмыспен қамтылуын арттырды, бұл білім мен тәжірибені беру проблемасының шиеленісуіне әкелді. Макроэкономикалық көрсеткіштер серпіні сабын көпіршігі экономикасы кезеңінен кейін айтарлықтай тұрақты болып қалады. Сонымен бірге, ұзақ мерзімді перспективада экономикалық өсуге қол жеткізілсе де, қоғам оны сезінуі екіталай, өйткені салыстырмалы кедейлік пен әлеуметтік теңсіздік бір уақытта өсуде. Басқаша айтқанда, халық әл-ауқатының төмендеуін көбірек сезінеді, тұрақты емес жұмыспен қамтудың өсуіне байланысты белгісіздік артып келеді.
1.2 Жапонияның экономикалық тарихы және экономикалық дамудың жапондық моделі
Экономикалық дамудың жапондық моделін зерттеген кезде біз оның қалыптасуын екі кезеңге бөліп қарастырамыз: біріншісі - жапондық модельдің екінші дүниежүзілік соғысқа дейін қалыптасуы; екіншісі - жапондық модельдің екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қалыптасуы.
Экономикалық дамудың жапондық моделі 150 жыл ішінде қалыптасты. XVIII ғасырдың екінші жартысында үкімет бай ел -- мықты армия ұранымен жедел индустрияландыруды қолға алды. Батыс державаларының өз елін отарлауына жол бермеу сол билеушілердің бірінші міндеті болды, дегенмен бірнеше минуттық мақсаттар болған, мысалы, армияны азаматтық соғысқа дайындау, самурайлардың артықшылықтарын жоғалтуымен және Кореямен мүмкін болатын соғысқа дайындау. Капиталдың негізгі көзі сол кездегі жалғыз өндіріс құралының иелері -- шаруалар болды. Заттай нысанда салық жинау бірыңғай ақшалай мөлшерлемемен ауыстырылды. Үкімет зауыттар салды, содан кейін оларды Мицубиси, Сумитомо және Мицуи сияқты ірі саудагерлерге сатты -- Жапонияда концерндер пайда болды (дзайбацу) [33].
Концерндер мен үкіметтік зауыттардың айналасында ірі бизнестің тапсырыстарын қатаң жағдайда орындайтын бірқатар шағын кәсіпорындар пайда болды. Салық ставкасының жоғары болуына байланысты шаруалардың көп бөлігі қарапайым жерді жалға алушыларға айналды.
Жапония экономикасының өзі тез дамыды, дегенмен кейде тауарларға сұраныс жеткіліксіз болды, бұл дефляцияға әкелді. Бірақ келесі соғыстар тұтынуды ынталандырды, бұл айтарлықтай экономикалық өсуді тудырды.
Күншығыс елінің экономикасын модернизациялау батысқа 1853 жылы командир Перридің басқаруымен американдық әскери кемелер Жапония жағалауына келген кезде жіберілген сынаққа жауап болды. Мэттью Калбрейт Перридің миссиясы жапон билігіне Жапонияның 250 жылға жуық оқшаулану саясатынан бас тартуы және батыс елдерімен сауда жасау үшін өз экономикасын ашуы туралы хат жіберу болды. Командир жауап алу үшін 7 айдан кейін оралуға уәде берді -- ол бұл уәдесін мұқият орындап, өзімен бірге 11 әскери кемені алды.
Нәтижесінде АҚШ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ЕҢБЕК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР АКАДЕМИЯСЫ
Какимжан Нурайым Бауржанкызы
Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050500 - АЙМАҚТАНУ мамандығы
Алматы, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ЕҢБЕК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР АКАДЕМИЯСЫ
Әлеуметтік ғылымдар және құқық факультеті
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_____________ 2022 ж.
ӘГП кафедрасының меңгерушісі
(ғылыми дәрежесі мен атағы)____________ Аты-жөні.
қолы
ДИПЛОМдық жұмыс
Тақырыбы: Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасы
5В050500 - Аймақтану мамандығы
Орындаған Какимжан Н.Б
Ғылыми жетекші
т.ғ.к. Кошербаев Ж.Д.
Алматы, 2022
Мазмұны
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
5
6
1
Әлемдік экономикалық байланыстар жүйесіндегі Жапония экономикасының рөлі мен орны ... ... ... ... ...
12
1.1
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық жалпы сипаттамасы ... ... ... .
12
1.2
Жапонияның экономикалық тарихы және экономикалық дамудың жапондық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1.2
Жапонияның экономикалық кереметі: экономикалық өсудің негізгі факторлары мен стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2
ЖАПОНИЯ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАҢҒЫРУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.1
Жапония экономикасының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.2
Жапония экономикасының құрылымы: жекелеген салалардың көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.3
Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасының алдында тұрған мәселелер мен перспективалар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
60
Қосымша
64
Анықтамалар
Абэномика - 2012 жылдан бастап Жапония Премьер-Министрі Синдзо Абэнің үкіметі жүргізген экономикалық саясатты сипаттау үшін қолданылатын неологизм.
Жапон кереметі - бұл экономистер мен тарихшылардың Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Жапониядағы үлкен экономикалық даму кезеңін белгілеу үшін қолданған термині.
Белгілеулер мен қысқартулар
АТА - Азия-Тынық мұхит аймағы
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім (Gross National Product, GDP)
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ІҰӨ - Ішкі ұлттық өнім
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҒЗТКЖ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар
АКТ - Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
АРЕС - Азия-Тынық мұхиты экономикалық ынтымақтастығы жөніндегі үкіметаралық конференция (1989 жылы Азия және Солтүстік Америка елдерімен ұйымдастырылған форум).
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы (World Trade Organization, WTO)
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүкіл әлемде Жапонияға деген қызығушылық зор. Күншығыс елінің, әсіресе экономикадағы әсерлі жетістіктері өзіне назар аудартпай қоймайды, сондай-ақ таңқаларлық пен таңданудан қызғаныш пен қорқынышқа дейін аралас сезімдерді тудырады. Шынында да, Жапония соғыста қатты жеңіліске ұшырап, үлкен материалдық және моральдық шығынға ұшырады, бір ұрпақ ішінде қирандылардан көтеріліп қана қоймай, сонымен қатар өнеркәсіп пен сауданың, ғылым мен техниканың көптеген салаларында жетекші бірінші дәрежелі экономикалық державаға айналды.
Жапония экономикасы - әлемдегі ең дамыған экономикалардың бірі. ЖІӨ және өнеркәсіптік өндіріс деңгейі бойынша Жапония әлемдегі елдер арасында АҚШ пен Қытайдан кейін үшінші орын алады. Жоғары технологиялар дамыған (электроника және робототехника). Көліктік машина жасау, соның ішінде автомобиль жасау және кеме жасау, станоктар жасау дамыған. Балық аулау паркі әлемнің 15 пайыз құрайды. Ауыл шаруашылығына мемлекет субсидиялайды, бірақ азық-түліктің 55 пайызы импортталады. Шинкансенді жылдам жүретін теміржолдар мен экспресс жолдар желісі бар.
Азиялық құрылғындағы алдыңғы қатарлы өнеркәсібі, дамыған капиталистік мемлекет болып қалыптасқан, Жапония, өткен ХХ ғасыр бөліп бүкіл әлемнің кең бұқарасы мен әлеуметтік-экономикалық ғылымының мамандарын да қызықтырып отырды. Бұл елге қызығушылық оның 1945 жылғы соғыстан күйреуінен кейін тақыр жерден бастап екі он жылдық ішінде Ішкі ұлттық өнімнің (ІҰӨ) мөлшері бойынша капиталистік әлемде екінші орында, сыртқы сауда көлемі бойынша үшінші орын және тағы да басқа экономикалық көрсеткіштер бойынша алдыңғы орындарды алғаннан кейін қатты күшейді1. Жапонияға бүкіл әлемнің қызығушылығы да едәуір зор болды. екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның тез өнеркәсіптік өсуі, бүкіл әлемнің көңілін өзіне аудартты.
Соған қарамастан бұл елге қызығушылығы сөнбей керісінше, біздің өміріміздің барлық салаларындағы революциялық қайта құру заманда немесе нарықты экономика мен өтпелі кезең деген ауқымды түсініктер заманында өсуде. Адамзат іскерлігінің барлық салаларындағы әлемдік тәжірбиеге сүйеніп, көңерген стереотиптер мен догмаларды артта қалдырып, қазіргі уақытта Жапон экономикалық тәжірибесі көңілді үңіле қызықтырып, оған сынмен қарау ұмытылысын туғызып оны елімізде өзіміздің жағдайымызға сай пайдалану мүмкіндігі тақырыптың өзектілігін құрайды.
Жапония ежелгі дәстүрлер мен мәдениетті заманауи және дамыған экономикамен - электроника, робототехника және автомобиль өндірісімен үйлестіретін ерекше ел. Соңғы алпыс жыл ішінде Жапония экономикасында айтарлықтай өзгерістер болды, сексенінші жылдардағы экономикалық өсудің керемет көрсеткіштерін көрсететін ел қазіргі уақытта жалғасып жатқан ұзақ дағдарыс кезеңіне тап болды. Қазіргі жағдайға әсер еткен көптеген себептер бар, оларды түсіну осы елдің экономикасының одан әрі дамуын талдау үшін қажет.
Жапония-қысқа тарихи мерзімде әлемдік көшбасшылардың біріне айналған экономикалық жетістік елі. Бізде ерекше құбылыс бар, тіпті тарихи құбылыс - жапон экономикасының рекордтық өсуі, бұл Жапония экономикасын жетекші орынға итермелеп, соғыста жеңілгеннен кейін қалпына келтіруге көмектесті. Біз осы елдің табыс тарихын, экономиканың осындай жылдам дамуына мүмкіндік берген институционалдық тетіктерді, өзгертуді түсінуге тырысамыз.
Соңғы жүз жыл ішінде Жапония әлемнің басқа елдерінің зерттеушілері мен бақылаушыларының назарын Күншығыс елінің ерекше дамуының құпияларын білуге тырысады. Шынында да, екінші дүниежүзілік соғыста қатты жеңіліске ұшыраған, үлкен материалдық және моральдық шығынға ұшыраған Жапония бір ұрпақтың өмірінде қирандылар мен қирандылардан көтеріліп қана қоймай, сонымен қатар өнеркәсіп пен сауданың, ғылым мен техниканың көптеген салаларында жетекші бірінші дәрежелі экономикалық державаға қалай айналды?
Қазіргі уақытта отандық экономика өзінің дамуының бетбұрыс кезеңіне жетті: дамудың шикізаттық сценарийін инновациялық және технологиялық модельге ауыстыру қажеттілігі пісіп-жетілді. Жапондық бәсекелестік тәжірибесі және әлемдік нарықтағы сенімді жеңістер Қазақстан үшін өте пайдалы және маңызды болмақ. Тек батыстық тәжірибені зерттеуге деген көзқарас жеткіліксіз және мүмкін болатын өзгерістердің суретін көруге мүмкіндік бермейді.
Зерттеу нысаны - Жапония экономикасының даму үрдісі.
Зерттеу пәні - қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасының жай-күйін талдау.
Зерттеу мақсаты - Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасын талдау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық жалпы сипаттамасын беру;
экономикалық дамудың жапондық моделін қарастыру;
жапондық экономикалық ғажайыптың алғышарттарын, себептерін, аяқталу шарттарын талдау;
экономикалық өсудің негізгі факторлары мен стратегиялары
Жапония экономикасының қазіргі жағдайын талдау
Жапония экономикасының құрылымы: жекелеген салалардың көрсеткіштерін талдау
Қазіргі кезеңдегі Жапония экономикасының алдында тұрған мәселелер мен перспективаларын айқындау
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі 1945-2020 ж.ж. қамтиды. Бұл тарихи кезеңді алудың себебі, біріншіден, бізде бар көптеген еңбектер, монографиялар, оқулықтар, мақалалар жинақтары т.б. Жапонияның экономикалық даму тарихының негізінен осы кезеңге арналған. Екіншіден бұл мерзімдік алғы 1990- шы ж.ж. қамтуына мүмкіндік болмайды. Себебі біздің жағдайымыз да қажетті тікелей ғана емес жанама әдебиеттердің де болмауы болып табылады.
Сонымен қатар осы уақытта Жапон экономикасында ең басты, негізгі өзгерістер болды. Жапония соғыста күйреген экономикасын тек қалпына келтіріп тұрақтандырып ғана қоймай, оны экономикалық өсу қарқыны бойынша алдыңғы орындарға шығарып, күшті капиталистік державаға да айналдырды.
Зерттеудің теоретикалық және әдіснамалық негізі жүйелік, құрылымдық-функционалдық, салыстырмалы және тарихи тәсілдердің принциптері болды.
Мәселенің ғылыми зерттелу дәрежесі. Ресей зерттеушілерінің арасында Жапония экономикасы мәселелерін зерттеуге ерекше үлес қосқан белгілі зерттеуші - шығыстанушылар М.И. Лукьянова, В.А. Попов, А.Г. Фесюн, т.б. әр-түрлі кезеңді қамтыған Жапон экономикасының әр мәселелерін қараған. Осылардың ішінде толық экономикалық дамуына арналған Экономика современной Японии атты М.И. Лукьянованың мақалалар жинағы [1], В.А. Попов құрастырған История Японии 1945-1975гг [2] атты еңбектері бар. Осы аталған еңбектердің ішінде В.А. Поповтың еңбегінде екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның тарихы, соның ішінде экономикалық даму тарихы кең, жан-жақты ашып көрсеткен. Бұл еңбекте соғыстан кейінгі елде жүргізілген экономикалық реформалар, олардың нәтижесі Жапон үкіметі және АҚШ - тың экономикалық саясаттары кеңінен айтылады. Сонымен қатар 1950-1960-шы жылдары өзіндік даму жолына түскен Жапонияның экономикалық жағдайы көрсетілген [2].
А.Г. Фесюннің Экономика Японии. Ключевые понятия и показатели атты оқу құралында Жапонияның экономикалық өмірі мен оның сыртқы экономикалық байланыстарына арналған кеңестік жапония тану еңбектерінде өз зерттелген және бір қатар өзекті мәселелер бастырылады. Сонымен қатар алдыңғы қатарлы монополистік Мицубиси тобы туралы, ғылыми-техникалық революция жағдайындағы Жапонияның жұмысшысы күш нарығының мәселелері жарияланып, өндіріс орындардың табысы мен техникалық дәрежесін көтеруіне арналған монополиялардың өндірісті басқаруды ұйымдастырудың жаңа әдістерін пайдалану және ғылыми зерттеулердің маңызы көрсетіліп, сонымен қатар ауыл шаруашылық саласындағы мемлекеттің қаржы саясаты туралы мақалалар жарияланды. Одан басқа Жапонияның сыртқы экономикалық байланыстары, соның ішінде капиталдық импорты мен экспортындағы жаңа құбылыстар және Жапонияның АҚШ-пен экономикалық қарым-қатынасы қаралды [3].
Ал Я. А. Певзнер, Д.В. Петров, т.б. ғалымдардың ұжымымен жазылған Экономика и политика стран современного капитализма сериясының Япония [4] атты еңбегінде Жапонияның 1960-шы жылдардың аяғына дейін экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қалыптастырған технико-экономикалық және саяси әлеуметтік факторлар және осы өсудің негізінде туындаған жаңа антагонистік қарама-қайшылықтар қаралды. Авторлар ұжымы қарастырған барлық мәселелер ішінде, оларды жан-жақты талдап экономикаға байланысты бірқатар маңызды мәселелерді көрсеткен.
А.А. Одинцовтың Торговые монополии в Японии [5] кітабында кеңестік экономикалық еңбектерде өз зерттелген қазіргі заманғы мемлекеттік-монополистік капитализм жағдайын да сауданы монополияндыру мәселесі қаралған. Сауда монополиялардың қаржы экономикалық дамудың дәрежесі және тенденциялары олардың қаржы топтар құрылымындағы ролі мен орны т.б. мәселелер көрсетілген.
Сонымен қоса қарасытрылатын кезіндегі Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде орыс тіліне аударылған кейбір жапон зерттеуші-ғалымдарының еңбектері де бар. Атап кететін болсақ олар Масанори Моритани Современная технология и экономическое развитие Японии [6], Исикова Каору Япония методы управления качествомң [7], Хироси Окумура Корпоративный капитализм в Японии [8] және Акиро Морита Сделано в Японии [9].
М. Моританидің еңбегі Жапонияның жаңашыл технологияларды және құруда мен өнеркәсіпте және әлемдік ғылыми-тезникалық прогресстің жетістіктерін пайдалануда Жапон елінің позициясын талдауына арналды. Ерекше көңілді жаңа өнім игерудегі бақталастықтың роліне, тұтыну сұранысына бағытталуына, сапаны толық бақылауын ұйымдастыруына, жалдау мен еңбектің төлем ақы жүйелеріне, корпорациялардың жұмыстарымен салыстырмалы түрде ашылды. Және де бұл еңбек жұмыстың негізгі дерегі ретінде пайдаланылады.
Канамори Хисако мен Дзюн Ваданың еңбегінде Жапон экономикасын ұлттандыру процесіне терең, жан-жақты талдау берілді. Авторлар қазіргі заманғы жалпы әлемдік нарықтық экономикасының жағдайына және Жапонияның ролі маңызды болған салаларына (сыртқы сауда, инвестициялық іскерлік т.б.) жан-жақты қарастырды. Еңбекте сонымен қатар Жапон эконгомикасын көрсететін бір -қатар кең көрсеткіштер келтірілді.
Жапонияның монополистік капитализм мәселелері бойынша өзінің еңбектермен әйгілі болған және Жапон-Кеңестік экономист-ғалымдар ассоциациясының мүшесі де болып табылатын Хисао Окумура өз еңбегінде Жапонияны басқаратын кім? Корпорациялар капиталы кімнің қолында және оны кім жұмсайды? Жапон экономиасының корпаративтік құрылымы оның эффективтілігіне, халықаралық позицияларына ықпалы осы және тағы басқа мәселелерді қарастырды. Бұнда жанашыл уникалды фактілі материалдар пайдаланылды.
Исикова Каорудың еңбегі соңғы кезде шетелде басылып шыққан өнімінің сапасын басқару саласындағы фундаменталды, жұмыстардың бірі болып табылады. Кітаптың авторы - Токиодағы Мусаси технологиялық институтының президенті Исикова К. негізгі көңілін, нәтижесінде еңбектің жоғарғы өнімділігі мен төмен шығындарынан өнімнің жоғарғы сапасы болып табылатын жапон корпарациялардың стратегиясының ерекше белгілеріне және қабылданған өндірісті ұйымдастыру жүйесіне негізгі көңілін бөлді.
Сонымен айтып кететіні керек, өткен ХХ-ші ғасырда да осы кезде де бірден бір қазақтың тарихшысы Жапонияның экономикалық дамуы туралы ғана емес, жалпы Азия мен Африка және Европа мен Америка елдеріне қатысты арнайы еңбек, монография жазып, жарыққа шығарып көрген емес. Сондықтан Қазақстан Республикасында шет елдер тарихының тарихнамасы ғылыми пән ретінде қатты дамып тарлмағандықтан Қазақстан зерттеуші ғалымдарының жаңашыл пікірлері белгілі дәрежеде ғылыми дәлелденбеген. Ал, Кеңестік тарихнаманың оған қосқан үлесі зор болды. Бірақта олар егер бастапқы кезде топтық-партиялық методологиясы негізінде жазылса кейін әсіресе 1980-шы жылдары екінші жартысынан бастап бұл методология жойылды.
Соғыстан кейінгі Жапонияның экономикалық дамуы жөнінде жоғары аталған көптеген кеңестік еңбектерде жазылып шыққан және осы зерттеулердің алдын да қойған мақсат - міндеттері де әртүрлі болды.
Зерттеудің дереккөздік базасы үш топтан тұрады: бірінші топ 1947 жылғы Жапония Конституциясы [10] түріндегі нормативтік-құқықтық актілер, сондай-ақ заңнамалық және нормативтік актілер болып табылады, олар: 01.12.1949 ж. №228 Валюталық операциялар мен сыртқы сауданы реттеу туралы Жапония Заңы [11]; 13.04.1959 ж. № 125 Өнеркәсіптік үлгілер туралы Жапония Заңы [12]; 27.12.1975 ж. № 96 Мұнай қорлары туралы Жапония Заңы [13]. Құжаттар Жапониядағы экономикалық ғажайыптың құқықтық негіздерін талдауға мүмкіндік берді.
Екінші топқа статистикалық мәліметтер [14] кіреді, соның арқасында белгілі бір хронологиялық аралықта өндірістің басым салалары байқалады. Статистика мемлекет өзінің қаржысын қай уақытта ғылым мен технологияны дамытуға [15], экономикалық жүйені қайта құруға жұмсағанын көрсетеді.
Үшінші топқа шетелдік және отындық ғалымдардың жапонияның экономикалық ғажайыбына арналған еңбектері құрайды. Шетелдік және отандық ғылыми әдебиеттерде экономикалық ғажайып әлемдік масштабта қарастырылмай, жекелеген мемлекеттердегі құбылыс ретінде зерттеледі. Экономикалық жүйені қалпына келтіру мәселесін қамтыған және экономикалық ғажайып кезеңіндегі жапон экономикасындағы сапалық өзгерістерді егжей-тегжейлі сипаттайтын жетекші шетелдік зерттеушілер Сава Токамису [16] сияқты жапон ғалымдары болды, олардың зерттеуі 1955-1973 жж.кезеңіне назар аударды, сонымен қатар 1990 жылдардағы Жапония экономикасымен параллельдер жасады. Жапониядағы шетелдік капиталдың қозғалысына және оның жапон экономикасын жандандырудағы рөліне ерекше назар аударған Кобаяши Гио [17] болды.
Жапон экономикалық кереметі американдық ғалымдардың, атап айтқанда көрнекті марксист - зерттеуші Р.Бреннердің [18] ғылыми қызығушылығын тудырды. Бреннер өзінің зерттеуінде АҚШ, Германия және Жапония экономикасының соғыстан кейінгі құрылымын қамтып, олардың арасындағы байланыстарды параллельдер жасады, орнатты және түсіндірді. ДРК тақырыбы үшін ең маңыздысы, ол жапон экономикасының өсу процесіне, оның дағдарысына, сондай-ақ оның кезеңдерінің егжей-тегжейлі сипаттамасын бере отырып, олардың әрқайсысының ерекшеліктерін атап көрсете отырып, жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуына назар аударды.
Экономикалық ғажайып құбылысын зерттеуге ресейлік ғалымдар үлкен үлес қосты. Я.А. Певзнер [19], В.В. Алексеев [20], К.М. Попов [21], Л.М. Леонтьева [22] еңбектерінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Жапонияның экономикалық жағдайына талдау жасалған. Л.Н. Дружинин [23] өзінің зерттеуінде соғыстан кейінгі экономикалық реформаларға ерекше назар аударады. И.А. Латышев [24] жалпы халықтың, атап айтқанда жұмысшы табының, Жапонияның өмір сүру жағдайларын талдайды. Т.Н. Матрусова [25] сонымен қатар әлеуметтік аспектіні кеңінен зерттеп, еңбек нарығындағы адам ресурстарына нақты сипаттама береді, әлеуметтік және экономикалық тұрақтылық жағдайын орнатудағы мемлекеттің маңыздылығын атап көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Жапонияның экономикалық дамуын объективті және субъективті жағынан зерттеу әрекеті жасалынып, бұрын тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан бойынша көлемді еңбек ретінде зерттелініп көрмеген және осы зерттеулердің бастамасы бола алатын 1945-2020 - шы жылдар аралығында кезеңдегі Жапонияның экономикалық даму ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Берілген тақырыптың мәлеметтерінің ғылыми-тәжірбиелік құндылығы бар. Олардың кейбіреулері Жапонияның қазіргі заман тарихын әсіресе қазіргі замандағы экономикалық тарихын оқып білуде және оқыту мәліметі ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, бірнеше бөлімнен тұратын екі тарудан, қорытындыдан, сілтемелер тізімі мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен құрылды.
1 ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАПОНИЯ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
1.1 Жапонияның әлеуметтік-экономикалық жалпы сипаттамасы
Жапония-қысқа тарихи мерзімде әлемдік көшбасшылардың біріне айналған, азия құрлығындағы алдыңғы қатарлы өнеркәсібі дамыған капиталистік мемлекет.
Жапонияда таңғажайып ландшафт пен әдемі табиғат бар. Жапония Шығыс Азия жағалауына жақын Тынық мұхитында орналасқан шамамен 6800 аралдан тұрады, олардың жалпы ауданы 378 мың шаршы метрді құрайды. Сонымен бірге ел аумағының 99% - ы төрт ірі аралға-Хоккайдо, Хонсю, Шикоку және Кюсюге тиесілі. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Жапон архипелагының ұзындығы 3000 шақырымды құрайды. Мемлекеттің құрлықтағы көршілері жоқ, ал ең жақын теңіз көршілері - Ресей, Қытай және Солтүстік Корея. Мемлекеттің қолайлы географиялық орналасуы мемлекеттің халықаралық аренада табысты жұмыс істеуінің негізгі факторларының бірі болып табылады. Бұл елде табиғи жер сілкіністері өте жиі болғандықтан, жыл сайын бір мың бес жүзге жуық жер дүмпулері тіркеледі. Ал, қуаты күшті сілкіністер әрбір он жыл мен отыз жылдың аралығында қайталанады. Сондай-ақ, Жапон аралдарында теңіз дауылы - цунами жиі болады. Су астындағы сілкіністерден пайда болатын цунамилердің биіктігі 10 метрге дейін жетіп, теңіздің шығыс жағалауына жиі шабуылға шығады. Тегінде, табан астындағы топырақтың тайдай тулауына жер қыртысындағы вулкандар ағысының әсері бар. Бүгінде Жапонияда 200 жанартау анықталған. Ондағы 40 жанартау жиі-жиі буырқанып тұратындықтан, мамандардың тілінде ояу отты таулар деп аталады. Халқының саны - 127,33 млн. Астанасы -- Токио. Ресми тілі - жапон тілі. Негізгі діндері- синтоизм және буддизм. Хонсюда аралында 101 миллион, Кюсюда 13,4 миллион, Сикокуда 4,2 миллион және Хоккайдода 5,7 миллион адам тұрады [26].
Ел астанасы - Токио Нью-Йорк пен Лондонмен қатар әлемдегі үш қаржы орталығының бірі болып табылады. Сондай-ақ, Токио - әлемдегі ең экономикалық дамыған агломерациялардың бірі. Токио ірі халықаралық қаржы орталығы және бірқатар ірі әлемдік инвестициялық банктер мен сақтандыру компанияларының штаб-пәтері болып табылады, сондай-ақ Жапонияда көлік, баспа және хабар тарату саласының концентраторы қызметін атқарады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жапон экономикасының орталықтандырылған өсуі кезінде көптеген ірі компаниялар штаб-пәтерлерін Осака (тарихи қаржы астанасы) сияқты қалалардан Токиоға көбірек қол жетімділікті пайдалану мақсатында көшірді. Жақында бұл үрдіс Токиодағы халық санының өсуіне және сол жерде өмір сүрудің қымбаттығына байланысты төмендеді.
Жапон мемлекеті аумағының шамамен 80% - ын таулы жер алып жатыр, сондай-ақ бөлшектелген рельефі бар биіктіктер жиі кездеседі. Мемлекет аумағында жанартаулар аз емес. Архипелагтың мұндай геологиясы мемлекеттің жұмысына да әсер етеді, өйткені елде жер сілкінісі мен цунами түріндегі апаттар жиі кездеседі, бұл Жапония үшін кедергі болып табылады және үнемі қауіп төндіреді.
Сонымен қатар, мемлекет аумағында көмір, кен (қорғасын және мырыш), мұнай, күкірт және әктастан басқа Пайдалы қазбалар жоқ. Бұл ретте ұсынылған ресурстардың кен орындарының кедейлігін атап өткен жөн. Бұл ерекшеліктің болуы Жапонияны халықаралық сауда аясында шикізат ресурстарын импорттаушы болуға мәжбүр етеді.
Жапонияның Жер қойнауы пайдалы қазбаларға бай емес. Оның аумағында негізінен келесідей пайдалы қазбалар ғана өндіріледі [27]:
әктас;
күкірт;
мұнай;
мырыш және қорғасын кендері;
тас көмір.
Табиғи ресурстардың жетіспеушілігіне қарамастан (көптеген өнеркәсіптік салалар үшін шикізат шетелден әкелінеді) Жапония кейбір өндірістік салаларда жетекші орын алады. Мысалы, әлемдік қара металлургияда болатты балқыту көлемі бойынша оның үлесіне 23% келеді.
Жапония экономикасының ерекшеліктері оның Азия-Тынық мұхиты аймағының (АТА) орталығында орналасуының тікелей салдары болып табылады. Бұл фактор ел алдында Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысудың кең перспективаларын ашады.
Жапония өзінің батыс елдерінен артта қалуын жеңуге жиырма жылдан астам уақыт жұмсады. Жабық түрдегі экономикадан ол ырықтандыру мен интернационалдандыруға көшті. Жалпы, жапон экономикасы Халықаралық бәсекелестік үшін ашық бола бастады. Жапония әлемдегі ең ұзақ өмір сүретін ел болып саналады. Бұл адамдар үшін жақсы, бірақ экономика үшін жаман. Жапонияның Халықаралық қатынастар жүйесінде де маңызды орын бар. Азия-Тынық мұхиты аймағында ел ерекше әсерге ие. Жапония дипломатиясы АТА-дегі жаңа сын-қатерлер мен қауіптерге уақтылы үн қатады, сондай-ақ Солтүстік Кореяның ядролық проблемасын шешуге мүдделілік танытады.
Нарықтық типтегі жапон экономикасы әлемдегі ең дамыған экономикалардың бірі болып табылады. Ел номиналды ЖІӨ бойынша әлемде үшінші және сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша төртінші орында. Өндірісте басты назар жоғары дамыған технологияларға, автомобиль, машина және кеме жасауға аударылады. Жапон экспортының шамамен 80% - ы жоғары технологиялық өнімге тиесілі. Сонымен қатар, Жапония атом энергетикасы саласындағы әлемдік көшбасшылардың бірі болып саналады. Инновациялық циклдің соңғы кезеңін жүзеге асырудағы елдің жетістіктері ерекше назар аударуға тұрарлық.
Негізінен жеңіл көлік, көлік жабдықтары, электорника, металл, металл бұйымдар және химиялық өнімдерді экспорттайды. Импорт тауарлары: өнеркәсіптік шикізат пен жартылай шикізаттар, жанармай және азық-түлік. Жапонияның тауар айналымындағы АҚШ-тың үлесі 90-шы жылдары 30,4 пайызға тең болды. Осы жылдары жұмыссыздар 1,56 млн. адам болған. Ал сыртқы сауда көрінісі , экспорт 146 млрд. доллардан асып, импорт 126 млрд. долларды құраған. Ауыл шаруашылығында шағын шаруа қожалығы жақсы дамыған. Басты ауыл шаруашылық өнім -- күріш. Сонымен қатар, жеміс-жидек, көкөніс өсіріп, балық аулаумен айналысады [27].
Шағын ғана аралдарда орналасқан мемлекеттің жер қойнауындағы табиғи байлықтары аз болғанымен, әлемдегі алдыңғы қатарлы елдер құрамында. Жапондықтар шексіз ізденіс, үнемшілдік және маңдайтердің арқасында осындай таңданарлық жетістікке қол жеткізіп отыр. Бұл елде адамның білімі, ой-өрісі, еңбек сүйгіштігі және тәжірибесі ерекше бағаланады.
Жапон экономикасының негізгі ерекшеліктері:
төлем балансының оң сальдосы және ұлттық валютаның нығаюы;
жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі аясында ЖІӨ-нің төмен өсу қарқыны;
бюджет тапшылығы;
теріс пайыздық мөлшерлемелер кезіндегі дефляция.
Біртіндеп Жапонияның әлемдік ЖІӨ-дегі үлесі төмендей бастады. Ел экономикасы тоқырауда. Жапония тікелей инвестициялардың таза ағынын жеделдетуге тап болады.
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық құрылымы, әдетте, дамыған типтегі елдерге тән, бірақ сонымен бірге бірқатар ерекше белгілерге ие. Оларды елдің дәстүрлерінде, жұмыспен қамту құрылымында, несиелік қатынастар саласында, экономиканы мемлекеттік реттеудің сипатында, іскерлік кәсіпорындарды ұйымдастыруда, еңбек қатынастарында және іскерлік практикада байқауға болады. Елдің экономикалық құрылымының басты ерекшелігі - тұрақты бизнес-серіктестік және ұзақ мерзімді келісімдер. Жапонияның еңбек нарығы даулы жағдаймен сипатталады. Бір жағынан, Жапонияда жұмыссыздық деңгейі өте төмен. Екінші жағынан, демографиялық дағдарыс жұмыспен қамтылған халық санына теріс әсер етеді. Көптеген сарапшылар демографиялық дағдарыс туралы дабыл қағудың уақыты келді дейді.
Жапонияның сыртқы саудасының құрылымында жапондық компаниялардың дамымаған мамандануының ерекшелігі байқалады, мұнда ең алдымен өндірістің шетелдік серіктестермен белсенді ынтымақтастығын атап өткен жөн.
Бұл машиналар мен жабдықтар импортының аз ғана үлесімен расталады, атап айтқанда 10% - дан аз. Бұл ретте, қосалқы бөлшектер, жинақтаушы бөлшектер мен тораптардың Жапония экспортында үлес салмағы шамамен 21 % -- басқа дамыған елдерге қарағанда айтарлықтай аз. Бұл Жапония үшін шикізатты мамандандырылған жеткізілімдер бойынша өз серіктестері есебінен үнемдеудің мүмкін еместігін көрсетеді, осылайша оларға шикізат шығындарын өз мойнына алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, дағдарыс жағдайында күрделі кезеңнің салдары Жапония экономикасының салаларына толығымен түседі.
Made in Japan сөзі әр түрлі тауарлардың жоғары сапасы ұғымымен тығыз байланысты.
Жаңа экономикалық болмысты ескере отырып, дамудың әлеуметтік-экономикалық индикаторларын талдау орынды.
Үздік өмір индексін қолдана отырып, әртүрлі елдердің әл-ауқатын 11 аспект бойынша салыстыруға болады (1-кесте) [28].
Кесте 1 Үздік өмір индексіндегі субиндекстердің мәні
Субиндекстер
Жапония
АҚШ
Германия
Корея
Тұрғын-үй жағдайы
4,7
7,8
6,1
5,7
Табыс
6,0
10,0
5,2
2,5
Жұмыс
7,1
7,5
7,3
5,1
Қоғам
7,8
8,0
9,0
4,1
Білім
8,8
8,0
7,7
7,8
Экология
7,3
7,9
9,3
6,3
Азаматтық құқық
4,8
7,7
4,0
5,9
Денсаулық
5,0
8,4
7,0
4,8
Қанағаттанушылық
3,9
7,6
6,0
7,0
Қауіпсіздік
9,9
8,8
8,0
9,0
Жұмысдемалыс
3,3
5,7
8,1
5,0
Орта мәні
6,2
7,9
7,1
5,7
Сонымен, Жапония Оңтүстік Кореядан озып, АҚШ пен Германиядан артта қалған 36-дан 21-ші орында. Жапонияның тұрғын үй жағдайлары, азаматтық құқықтар, жұмысдемалыс, өмірге қанағаттану сияқты көрсеткіштері төмен. Бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Жапония бизнес-білім беру, нарықтың жабылуы, ауылшаруашылық өнімдерінің құны сияқты позициялар бойынша жоғары көрсеткіштермен ерекшеленбейді, алайда өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуда сәтті. 2012 жылы Жапония осы индекс бойынша 10-шы орынды иеленді. Адами әлеуетті дамыту индексі бойынша мемлекеттер рейтингінде Жапония соңғы үш онжылдықта барлық қосалқы индекстер мен оң динамика бойынша жоғары мәндерге ие бола отырып, 10-орында тұр.
Баяу өсу қарқыны мен дағдарыс кезеңдеріне қарамастан, Жапония әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дамыған әлем мен Азия елдерінің бірі болып қала береді.
Бүгінгі таңда жапон экономикасы әлемдегі ең тиімді болып табылады. Жалпы ішкі өнім мен өнеркәсіптік өндіріс көлемі бойынша ел үшінші орында.
Жоғары технологиялық салалар Жапонияда, ең перспективалы салалар арасында айтарлықтай дамыған:
электроника;
робототехника;
автомобиль өнеркәсібі;
кеме жасау.
Жоғарыда айтылғандай, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін елде қайта құру болды, нәтижесінде қайта құру экономиканың барлық салаларына әсер етті. Жапонияның өнеркәсіптік державаға айналуы өнеркәсіптік алыптармен ынтымақтастық пен инновациялық технологияларды енгізу арқылы мүмкін болды.
1990 жылдардың басында Жапонияда ең дамыған өнеркәсіптік және технологиялық база болды. Бұл көрсеткіш бойынша Жапония Америка Құрама Штаттарынан және Батыс Еуропаның кейбір дамыған елдерінен асып түсті. Осыған байланысты Жапония жаңа технологиялар саласында тез дамыды.
Жапония экономикасы қоғамның үнемділігімен сипатталады. Жапондардың басқа ұлттардан айырмашылығы қиын кезеңдерде Жапония экономикасының дамуын қаржыландырудың негізгі көзіне айналды.
Жапония экономикасының өсуіне айтарлықтай әсер етті, өйткені ел өзінің шикізат базасы болмаған кезде шикізатты арзан бағамен импорттаумен айналысты және өз кезегінде арзан энергия көздерін алуға мүмкіндік берді.
Жапония елінің әлеуметтік жағдайына тоқталайық.
Жапония ең көп қоныстанған елдердің бірі болғанына қарамастан, мемлекет халқы біркелкі емес. Халықтың тығыздығы 300 адамнан асады. шаршы метрге. км құрайды елдің жағалау аймағында орналасқан аудандары одан да тығыз орналасқан-шамамен 600 адам. шаршы метрге. км Хоккайдо аралында, солтүстік бөлігінде Халықтың тығыздығы 70 адамға тең. шаршы метрге. км Жапония тұрғындарының негізгі бөлігі (80%) мегаполис пен қалаларда шоғырланған, урбанизация деңгейі жеткілікті жоғары [29].
Жапонияда 11 миллионер қала бар:
Токио (халық саны 8 949 747 адам);
Йокогама (3 689 603 адам).;
Осака (2 666 271 адам);
Нагоя (2 263 907 адам);
Саппоро (1 914 434 адам);
Кобе (1 544 873 адам);
Киото (1 474 473 адам);
Фукуока (1 463 826 адам);
Кавасаки (1 425 878 адам);
Сайтама (1 222 910 адам);
Хиросима (1 174 209 адам).
Кейхин астаналық агломерация болып табылады және оған 30 миллионнан астам тұрғын сыяды. Токайдо - Агломерациялардан тұратын мегаполис Тынық мұхитының жағалауында орналасқан, оның ұзындығы 600 км, ал халық саны-65 млн.адам. Жапония өте қиын демографиялық жағдайда. Жапондардың орташа жасы-44,6 жыл. Зейнеткерлер халықтың 28% - ын, еңбекке қабілетті халық-64% - ды, балалар-13% - ды құрайды.
Жапонияда жұмыссыздық бойынша ең жақсы көрсеткіштер 1960 жылы, ел экономикасы қарқынды дамыған кезде байқалды. Адамдардың 1% - ы ресми түрде еңбекке жарамсыз деп саналды, яғни толық жұмыспен қамтылды. Ал 1973 жылы мұнай дағдарысы деп аталатын жұмыс орындарының жаппай қысқаруына әкелді.
Жағдай Үкіметтің жұмыс орындарын ұйымдастыру және медицина саласындағы айтарлықтай серпіліс бойынша қабылдаған шараларының арқасында ғана бақылаудан шыққан жоқ. Жұмыссыздықтың шыңы-5,3% - 2010 жылы тіркелді және біздің уақытқа дейін оның біртіндеп төмендеуі байқалды.
2019 жылғы тамыз айының соңындағы деректер бойынша ол 2,2% - ды құрады. Салыстыру үшін: дәл сол уақыт аралығында АҚШ-та жұмыссыздық деңгейі 8,5% болды.
Ел экономикасы үшін еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен қамтылу коэффициенті маңызды мәнге ие. Ол келесі формула бойынша есептеледі [30]:
КЗ = (ЧЗЛЧТН) x 100 (%), (1)
Мұндағы,
КЗ - жұмыспен қамту коэффициенті, қажетті параметр;
ЧЗЛ - жұмыспен қамтылған адамдар саны;
ЧТН - еңбекке қабілетті халық саны (жасы 15-тен 65 жасқа дейін).
Жапонияда 2019 жылдың басында КЗ 59,2% - ға тең болды. Соңғы 20 жыл ішінде Жапония халқының жұмыспен қамтылуы қалай өзгергенін графикті зерттеу арқылы білуге болады. Одан жұмыспен қамту коэффициентінің максималды төмендеуі 2012 жылы-әлемдік қаржы дағдарысының соңғы жылында болғанын көруге болады.
Жапония халқының жұмыспен қамтылуы
Сурет 1 [30]
Жапонияның халқы шамамен 126 миллион адамды құрайды. Бұл көрсеткіш бойынша ел әлемде 8-ші орында, Ресейден сәл төмен.
Жапония әлемдегі ең тығыз қоныстанған мемлекеттердің бірі екенін атап өткен жөн. Орташа алғанда, әр шаршы шақырымға 337 адам келеді. Жапонияның миллионнан асатын 11 ірі қаласында - Токио (қала ішінде 9,27 миллион), Йокогама (3,72 миллион), Осака (2,69 миллион), Нагоя (2,29 миллион) сияқты халықтың 20% - дан астамы шоғырланған. Халықтың өмір сүру ұзақтығы-ұлттың өмір сүру сапасы мен денсаулық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш. Жапонияда ер адамдар орта есеппен 81,1 жыл, ал әйелдер 87,3 жыл өмір сүреді (2017 жылғы мәліметтер). Бұл әлемдегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі.
Күншығыс елінің халқы азайып келеді, бірақ бұл өлім-жітімнің артып келе жатқанын білдірмейді. Егде жастағы жапондардың денсаулығы басқа мемлекеттердің қарт адамдарына қарағанда жақсы.
Сонымен қатар, Жапониядағы демографиялық жағдай онша қызық емес. Бүгінгі таңда мұнда туу коэффициенті 1,46 құрайды, ал репродуктивті жастағы бір әйел үшін бұл көрсеткіштің мәні 2-ден кем болмайды. Барлық болжамдар бойынша, кем дегенде жақын болашақта туу коэффициенті болмайды.
Жапония-ұзақ өмір сүретін ел. Жергілікті халық өкілдері зейнеткерлік жасқа толғаннан кейін де еңбек етуге дайын.
Бұған оларды егде жастағы адамдарға ақшалай көмек төлеудің мемлекет белгілеген ережелері де ынталандырады:
60 жасында құрметті демалысқа шыққан кезде базалық зейнетақы төлемінің мөлшері әрбір ай үшін 0,5 пайызға азайтылады, осы мерзім ішінде адам 65 жасқа толғанға дейін зейнет демалысында болған;
70 жасында құрметті демалысқа шыққан Жапония тұрғынына 65 жастан кейін еңбек қызметі жүргізілген әрбір ай үшін базалық зейнетақыға жарты пайыздық үстемеақы төленеді.
Жапонияда қарт адамдарға төленетін ең төменгі зейнетақы төлемінің мөлшері 600 долларды құрайды, ал Қытайда төлемдердің орташа мөлшері ауыл тұрғындарына шамамен 14 долларды және қала тұрғындарына шамамен 350 долларды құрайды.
Өнеркәсіп саласында жапон халқының 13 - тен астамы, өндірістік емес салада-50%, ауыл шаруашылығында жұмысқа қабілетті барлық халықтың 6% - ы жұмыс істейді. Соңғы уақытта жұмыспен қамту саласында айтарлықтай өзгерістер болды. Қызмет көрсету, өңдеу өнеркәсібі, көлік, құрылыс салаларына көбірек тартылған, орман және ауыл шаруашылығында, тау-кен өнеркәсібінде жұмыспен қамтылғандар санының төмендеуі байқалады. 2016 жылғы мәліметтер бойынша, Жапонияда жұмыссыздық деңгейі 3,1% - ды құрайды, бұл экономика дамуының жоғары деңгейіне байланысты. Жапон отбасыларының көпшілігінде әйел үй шаруашылығымен айналысады, үйде балаларымен отырады және үйден тыс жерде жұмыс істемейді. Әйел отбасылық бюджетті, өмір мен бала тәрбиесін үнемдейді. Ол сонымен бірге аспаз, тоқушы, тігінші, есепші, тәрбиеші және т.б. Мемлекет экономикасының құлдырауына байланысты кейбір әйелдер "арубайтоның"уақытша жұмысына немесе толық емес ставкаға жұмыс істеуге барады. Бүгінгі таңда Жапонияда мұндай жағдайлар сирек емес, бұл отбасындағы қаржылық қиындықтарға байланысты (балалардың білімін төлеу, ипотека төлеу немесе тұрғын үйді жалдау). Жапон отбасындағы ер адамның құрметті функциялары бар: бұйрық және иелік. Ер адамның негізгі міндеті-күнкөріс пен отбасын асырау. Басқару және иелену функциялары көбінесе жалпы қабылданған этикеттің бөлігі болып табылады және көрнекі жүктемені көтереді. Шын мәнінде, жапон отбасында әйел еуропалық отбасылардағы әйелдерге қарағанда жауапкершілік пен биліктің үлкен үлесіне ие. Бұл ежелгі дәуірден бастап, отбасы басшысы соғыста болған кезде пайда болды, ал жалғыз әйел үй шаруашылығын жүргізіп, балалар мен үй үшін жауап берді [31].
Экономиканы қалпына келтіру кезеңі ғылыми-техникалық прогрестің негізін қалады және бүгінде Жапония білім беру және халықты әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша көшбасшылардың бірі болып табылады.
Жапония дамуының негізгі үрдістері.
Жапония Халықаралық еңбек бөлінісіндегі ынтымақтастықтан біртіндеп дайын өнеркәсіптік тауарлармен алмасу жағына қарай жылжып келеді. Елдің негізгі сауда серіктесі-АҚШ. Осыған қарамастан, сарапшылар Жапонияның көршілес Азия елдерімен байланысының өсуі мен дамуын болжап отыр. Дегенмен, бұл байланыстардың бағыты әлі де аймақтық интеграция процесі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Жапония өзінің дамуында 1980 жылдардағы көрсеткіштерге орала алмайтын шығар. Дегенмен, алдағы онжылдықта ол өмір сүру деңгейі ең жоғары ел болып қала береді. PwC мәліметтері бойынша Жапонияда 2050 жылға қарай әлемдегі сегізінші ірі экономика болуға барлық мүмкіндік бар. Айта кету керек, кейбір сарапшылар таяу жылдары ЖІӨ-нің номиналды өсуі жапон экономикасындағы баға деңгейінің жалпы өсуі есебінен толықтай қамтамасыз етіледі деп болжайды. Осылайша, нақты экономикалық өсу болмаған кезде ел билігі нақты өсудің елесін жасау үшін инфляцияны туғызуға бар күшімен келеді. Жапония экономикасы бүгінде қиын кезеңдерді бастан өткеріп жатқаны анық. Оны құтқаруға едәуір дәрежеде анықталады келешектегі іс-әрекеттерімен үкіметінің және Жапония Банкі. ХВҚ сарапшылары "абэномиканы" түбегейлі өзгерту керек деп санайды. Атап айтқанда, маңызды құрылымдық реформалар жүргізу және бюджет шығыстарын оңтайландыру қажеттігі туралы сөз болып отыр. Әйтпесе, ішкі сұраныс әлсіз болып қалады және сандық жұмсарту әрекеттері жапон экономикасының иен бағамының әлсіреуіне тәуелділігінің артуына және облигациялардың кірістілігінің одан әрі төмендеуіне әкелуі мүмкін. Ұзақ мерзімді перспективада елдің қаржы жүйесі одан да осал болады. Елдің қазіргі заманғы халықаралық қатынастар жүйесіне қатысуына келетін болсақ, таяу болашақта Жапония Азия - Тынық мұхиты аймағының негізгі ойыншыларымен, атап айтқанда Қытаймен, Корея Республикасымен және, әрине, Ресеймен ынтымақтастықты кеңейтуге бағытталған болуы мүмкін [32].
Сабын көпіршігі экономикасының құлдырауынан кейін Жапония жоғалған онжылдықтар дәуіріне енді, бір жағынан, бұл кезеңде айтарлықтай оң өзгерістер болмаған сияқты. Сонымен бірге, "сабын көпіршігі" экономикасының теріс салдарын жеңу үшін, сондай-ақ жаһандану, неолиберализм идеялары мен әлемдік экономиканың құрылымдық өзгерістері (Социалистік блоктың ыдырауы және дамушы елдердің қарқынды дамуы) жағдайында Жапония өзінің экономикалық моделін өзгертті және бейімдеді. Нашар қарыздар мәселесі шешілді, ал жапондық корпоративті басқару жүйесі ырықтандыруға және неолиберализм экономикасының элементтерін енгізуге қарамастан, өзінің жеке басын сақтап қалды, бірақ сонымен бірге оған англо-саксон елдерінің даму моделіне тән кейбір белгілер тән болды. Атап айтқанда, Жапония акцияларды кросс-иеленуге тыйым салуды енгізді, Директорлар кеңесінің Сыртқы мүшелерін енгізу тәжірибесін енгізді және компанияларды кодификациялаудың бірыңғай жүйесін құрды. Сонымен бірге, ол най - ма икемді жүйесін тұрақты емес жұмыспен қамтудың өсуімен үйлестіре алды және жоғары жастағы топ қызметкерлерінің жұмыспен қамтылуын арттырды, бұл білім мен тәжірибені беру проблемасының шиеленісуіне әкелді. Макроэкономикалық көрсеткіштер серпіні сабын көпіршігі экономикасы кезеңінен кейін айтарлықтай тұрақты болып қалады. Сонымен бірге, ұзақ мерзімді перспективада экономикалық өсуге қол жеткізілсе де, қоғам оны сезінуі екіталай, өйткені салыстырмалы кедейлік пен әлеуметтік теңсіздік бір уақытта өсуде. Басқаша айтқанда, халық әл-ауқатының төмендеуін көбірек сезінеді, тұрақты емес жұмыспен қамтудың өсуіне байланысты белгісіздік артып келеді.
1.2 Жапонияның экономикалық тарихы және экономикалық дамудың жапондық моделі
Экономикалық дамудың жапондық моделін зерттеген кезде біз оның қалыптасуын екі кезеңге бөліп қарастырамыз: біріншісі - жапондық модельдің екінші дүниежүзілік соғысқа дейін қалыптасуы; екіншісі - жапондық модельдің екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қалыптасуы.
Экономикалық дамудың жапондық моделі 150 жыл ішінде қалыптасты. XVIII ғасырдың екінші жартысында үкімет бай ел -- мықты армия ұранымен жедел индустрияландыруды қолға алды. Батыс державаларының өз елін отарлауына жол бермеу сол билеушілердің бірінші міндеті болды, дегенмен бірнеше минуттық мақсаттар болған, мысалы, армияны азаматтық соғысқа дайындау, самурайлардың артықшылықтарын жоғалтуымен және Кореямен мүмкін болатын соғысқа дайындау. Капиталдың негізгі көзі сол кездегі жалғыз өндіріс құралының иелері -- шаруалар болды. Заттай нысанда салық жинау бірыңғай ақшалай мөлшерлемемен ауыстырылды. Үкімет зауыттар салды, содан кейін оларды Мицубиси, Сумитомо және Мицуи сияқты ірі саудагерлерге сатты -- Жапонияда концерндер пайда болды (дзайбацу) [33].
Концерндер мен үкіметтік зауыттардың айналасында ірі бизнестің тапсырыстарын қатаң жағдайда орындайтын бірқатар шағын кәсіпорындар пайда болды. Салық ставкасының жоғары болуына байланысты шаруалардың көп бөлігі қарапайым жерді жалға алушыларға айналды.
Жапония экономикасының өзі тез дамыды, дегенмен кейде тауарларға сұраныс жеткіліксіз болды, бұл дефляцияға әкелді. Бірақ келесі соғыстар тұтынуды ынталандырды, бұл айтарлықтай экономикалық өсуді тудырды.
Күншығыс елінің экономикасын модернизациялау батысқа 1853 жылы командир Перридің басқаруымен американдық әскери кемелер Жапония жағалауына келген кезде жіберілген сынаққа жауап болды. Мэттью Калбрейт Перридің миссиясы жапон билігіне Жапонияның 250 жылға жуық оқшаулану саясатынан бас тартуы және батыс елдерімен сауда жасау үшін өз экономикасын ашуы туралы хат жіберу болды. Командир жауап алу үшін 7 айдан кейін оралуға уәде берді -- ол бұл уәдесін мұқият орындап, өзімен бірге 11 әскери кемені алды.
Нәтижесінде АҚШ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz