Тәрбиенің эгоцентрикалық стилі
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
ОТБАСЫДАҒЫ ГИПЕРҚАМҚОРЛЫҚТЫҢ КЕРІ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-9
1 ОТБАСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
0.1 Отбасы туралы ғылыми тұжырымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..10-17
1.2 Отбасыдағы тәрбие стильдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-25
0.3 Отбасыдағы гиперқамқорлық ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..25-35
2 ОТБАСЫДАҒЫ ГИПЕРҚАМҚОРЛЫҚТЫҢ КЕРІ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ..36
2.1 Зерттеудің мақсат-міндеттері мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ..36-37
2.2 Зерттеу барысы мен нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 38-43
2.3 Отбасымен психологиялық жұмыс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..44-54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .57-58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-61
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі уақытта барлық әлеуметтік институттар тарапынан отбасы мәселелеріне аса назар аударылуда, өйткені отбасы баланың жеке басының болашақ өміріне үлкен әсер ететін негіздерден құралған күрделі жүйе. Зерттеу тақырыбының өзектілігі білім беру саласындағы жағымсыз тенденцияларды тудыратын отбасы институтының дағдарысымен анықталады.
Қазақстанда отбасы әрқашан әлеуметтің аса маңызды құраушы элементі ретінде қарастырылып келеді. Ол қоғам болмысының, мемлекеттің негізі, адалдық, адамгершілік және рухани үйлесімділік жүйесіндегі маңызды буын болып табылады.
Дұрыс тәрбие баланың денсаулығын қалыптастырудың маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Баланың физикалық ерекшеліктерінен, дұрыс тамақтануды ұйымдастырудан және санитарлық-гигиеналық дағдыларды үйретуден басқа, отбасындағы психологиялық қатынастар өте маңызды, яғни ата-аналар мен балалар бір-біріне әсер етеді деген сөз [1].
Осы қарым-қатынас арқылы негізгі адам құндылықтары беріледі, атап айтқанда жанашырлық, сүйіспеншілік, өзін және басқа адамды түсіну, агрессивті мінезді бақылауда ұстау, басқаларға зиян тигізбеу, алға қойған мақсаттарға жету, өзіңіздің және басқалардың өмірін құрметтеу және т.б.
Бұл рухани құндылықтардың мағынасын, ең алдымен отбасы жағдайында түсінуге болады. Ата-аналардың жан жылуы мен жауаптылығы, сондай-ақ олардың шектеулі бақылауы балаларға ең пайдалы әсер етеді [2].
Бұл жұмыс өте өзекті, өйткені соңғы бірнеше онжылдықта гиперқамқорлық құбылысы көбейіп, қауіп төндіруде. Гиперқамқорлыққа ұшыраған балалар өздерінің жасына сәйкес өмірлік міндеттерін шешуге қиналады. Олар ата-аналардың немесе басқа ересектердің көмегін күтеді, тіпті оған қажет емес жағдайларда да. Бұл болашақта елеулі теріс салдарға әкеледі: мұндай балалар ересек өмірін ұйымдастыра алмайды.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, біз отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсерін зерттеу мәселесін өзекті деп санаймыз.
Зерттеу мақсаты: гиперқамқорлықтың баланың қалыптасуы мен ересек өміріне тигізетін кері әсерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының болжамы: гиперқамқорлық жасөспірім балалардың өзін-өзі бағалауын төмендетеді деп есептейміз.
Зерттеу нысаны: отбасы.
Зерттеу пәні: гиперқамқорлықтың кері әсері.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттелетін мәселенің өзектілігін негіздеу.
2. Отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсерін зерттеудің әлеуметтік-психологиялық аспектілерін теориялық тұрғыдан негіздеу.
3. "Гиперқамқорлық" ұғымына анықтама беру.
4. Гиперқамқорлықтың теріс салдарын қарастыру.
5. Тиімді әдістемелерді таңдап, отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсерін эмпирикалық зерттеу.
6. Алынған нәтижелерге талдау жасап, отбасындағы гиперқамқорлық бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу мәселелерін шешу үшін бірқатар әдістер қолданылды:
1. Зерттеудің теориялық әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша арнайы психология-педагогикалық әдебиетті талдау, синтездеу, зерделеу және қорыту;
- абстракция, нақтылау, ұқсастық.
2. Тәжірибелік зерттеу әдістері:
- қадағалау (ғылыми жетекшінің басшылығымен);
- әңгімелесу;
- В.В. Добровтың модификациясындағы Розенцвейгтің сурет сынағы (балалар нұсқасы);
- "Отбасы суреті" атты проективтік әдістемесі.
3. Математикалық статистика әдістері.
4. Логика және салыстырмалы талдау әдістері.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша әлеуметтанушылардың, психологтар мен педагогтардың еңбектері; Қазақстан Республикасының ресми құжаттары мен Білім және ғылым саласындағы нормативтік құжаттар (стандарттар, оқу кешендері, тұжырымдамалар және т.б.); шетелдік және отандық педагогтардың ғылыми еңбектері мен тәжірибелері, ғылыми мерзімді басылымдар.
Эксперименттік іріктеу: біз жасөспірім балалардағы гиперқамқорлық көріністерін зерттедік. Зерттеуге Алматы қаласының жалпы білім беру мектептерінің 8-ші, 9-шы және 10-шы сынып оқушылары қатысты, барлығы 96 адам.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсері туралы терең білім алу.
Практикалық маңыздылығы: дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдары мен қорытындыларын мамандар (психологтар, педагогтар, әлеуметтік қызметкерлер) өздерінің практикалық қызметінде пайдалана алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім (екі тарау), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі (25 атаулар). Жұмыс баспа мәтінінің 61 бетінде баяндалған, 3 кестемен рәсімделген, 4 суретпен безендірілген.
Түйін сөздер: отбасы, отбасы түрлері, гиперқамқорлық, тұлға, бала, тәрбие стильдері, ықпал, кері әсер, гиперқамқорлықтың теріс салдары.
1 ОТБАСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Отбасы туралы ғылыми тұжырымдар
Адамзат тарихында болашақ ұрпақты тәрбиелеудің екі бағыты қалыптасты: отбасылық және қоғамдық. Осы бағыттардың әрқайсысы әлеуметтік тәрбие институты мен баланың жеке басын қалыптастыруда өз ресурстарын ұсынады.
Отбасылық тәрбиенің негізін ерекше эмоционалды микроклимат және оның арқасында балалар өзіне деген көзқарасын қалыптастыруы құрайды. Отбасының тәрбиелік функциясының тиімділігін ата-аналардың өз үлгісі мен жеке тұлғалық ерекшеліктері анықтайды.
Отбасы - ерлі-зайыптылық, ата-ана, туыстық, бірлескен үй шаруашылығы қатынастарымен байланысты адамдардың ортақтығы; ол қоғамның негізгі ұясы ретінде маңызды әлеуметтік функцияларды орындайды, жалпы қоғамдық дамуда, адам өмірі мен оны қорғауда, рухани қажеттіліктерді қалыптастыру мен қанағаттандыруда, бастапқы әлеуметтенуді қамтамасыз етуде ерекше маңызды рөл атқарады [3].
Заманауи әлеуметтанушы Энтони Гидденс отбасыға неғұрлым кең анықтама беріп отыр: отбасы - бұл бір-бірін әлеуметтік, экономикалық немесе психологиялық тұрғыдан қолдайтын немесе бір-бірін қолдаушы жасуша ретінде анықтайтын адамдардан тұратын қоғамның жасушасы.
Поляк ғалымы Ян Щепаньский отбасыға арнайы шағын әлеуметтік топ ретінде келесі анықтама береді. Отбасы - бұл ерлі-зайыптылық қатынастармен және ата-аналар мен адамдар арасындағы қатынастармен байланысты адамдардан тұратын топ [4].
Американдық әлеуметтанушы Джон Масионис отбасыға әлеуметтік институт ретінде назар аударады. Отбасы - бұл барлық қоғамдарда ұсынылған, адамдарды топтарға біріктіретін, балаларды бірге тәрбиелеп, өсіре алатын әлеуметтік институт. Отбасылық байланыстардың синонимі деп - туыстық, неке қатынастарына негізделген немесе бала асырап алу нәтижесінде белгіленген туыстық-әлеуметтік байланысты айтуға болады [5].
Әр түрлі авторлар отбасының көзқарасын туыстық, неке немесе бала асырап алуға негізделген, жалпы өмірмен және бала тәрбиесіндегі өзара жауапкершілікпен байланысты адамдардың бірлестігі деп тұжырымдама жасайды.
Көптеген ғасырлар бойы "отбасы" ұғымының мәніне айтарлықтай өзгерістер енгізілген жоқ. Отбасы құрамы бойынша:
- ядролық отбасы - ол күйеуі мен әйелі және олардың балаларынан тұрады;
- толықтырылған отбасы - бұл кеңейтілген және құрама одақ: ерлі-зайыптылар және олардың балалары, сонымен қатар басқа ұрпақтардың ата-аналары, мысалы, әжелер, аталар, ағалар, тәтелер, барлығы бірге немесе бір-біріне жақын өмір сүретін отбасы;
- аралас отбасы - ажырасқан адамдардың некесі нәтижесінде пайда болған "қайта құрылған" отбасы. Оған туған емес ата-аналар мен туған емес балалар кіреді, өйткені бұрынғы некеден шыққан балалар жаңа отбасыға қосылады;
- жалғыз басты ата-ананың отбасы - ажырасуға, жұбайының кетуіне немесе қайтыс болуына байланысты немесе ешқашан неке құрылмаған бір ата-ана басқаратын отбасылар болып бөлінеді (Д.Леви, 1993).
Сонымен, теориялық зерттеулердің талдауы бойынша дәстүрлі отбасы ұғымы - бұл ұрпақтар сабақтастығы, яғни балалардың әлеуметтенуі жүзеге асырылатын, отбасылық құндылықтар мен мінез-құлық стереотиптерін қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институты ретінде көрсетіледі (Л.С. Выготский).
Енді қазақстандық авторларға келетін болсақ. Р.Нұрғалиевтің философиялық сөздігі бойынша Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, атааналар мен апа-қарындастардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы - деп түсіндіріледі [6].
Қ.Т.Атемованың еңбектерінде: Отбасында балалар мен ересектер де тәрбиеленеді. Әсіресе отбасының ықпалы жасөспірімдерге ерекше әсер етеді. Сондықтан отбасының тәрбие берушілік қызметі үш аспектіден тұрады:
- Бірінші - баланың жеке басын қалыптастыру, оның қызығушылығы мен қабілетін дамыту;
- Екінші - үйдегі әрбір адамның жеке басына отбасы ұжымының үнемі жүйелі түрде тәрбиелік ықпал етіп отыруы;
- Үшінші - отбасындағы балалардың үнемі ересектердің өздерін-өздері белсенді түрде тәрбиелеп отыруына мәжбүр ететіндей әсер етуі бұл айтылғандардың барлығы дерлік өмірлік тәжірибелер арқылы жүзеге асырылады дейді. Олар: өмірге ғылыми көзқарас, еңбекке деген жоғары адамгершілікті қарым-қатынас, достық пен бауырмашылдық сезімін ояту, қоғамдық мінез-құлық талаптарын сақтай білу, интеллекттік, эстетикалық дамуды дене жағынан дамумен ұштастыру, денсаулығын сақтау мен санитарлық-гигиеналық білімін жетілдіру секілді қоғамнан алған өмірлік тәжірибелері болуы мүмкін деп беріледі [7]. Ғалымның пікірінше, отбасы баланың өмір жолын бастайтын және қоршаған орта туралы тиянақты да терең әсер алатын ұжым екенін, соның негізінде білім, әдет, мінезқұлықпен өмірге деген көзқарастың қалыптасатынын көруге болады.
Ш.М.Шүйіншина қазақ халқының ұлттық сана сезімін жетілдіруде отбасының маңызын негізге алады. Ол өзінің еңбегінде: Отбасы - дүниеге келген жас нәрестеге әлеуметтік орта тәжірибелерін беретін басты институт деп тұжырым жасайды. Ғалымның бұл пікірінен біздің байқайтынымыз, отбасы адам үшін өмірдің мақсаты, құндылықтары жайлы алғашқы мағлұмат беретін әлеуметтік орта екендігінде болмақ. Сондай-ақ, өзіміздің ұлттық кодымызға сай келетін әлеуметтік орта тәжірибелеріне отбасындағы қарымқатынас ерекшеліктерін айтуға болады. Ш.М.Шүйіншина және көптеген қазақ ғалымдарының еңбегінен ой түйсек, мысалы, ерлі-зайыпты адамдардың бірін-бірі сыйлау негізінде бір-біріне ат қоюы; қыз баланы шешесі арқылы тәрбиелеуі, отбасында ұл баланың әке-шешеге қатынасы және т.б. сынды тәжірибелердің мәні зор [8].
Қ.Оразбекұлы өзінің еңбегінде отбасы жайлы: Жанұя - бұл өркениет мәдениетін тудырып, жасаушы және соның нәтижесі. Ол қоғам дамуының аса маңызды әлеуметтік, экономикалық қайнар көзі болып табылады және қоғамның басты байлығы - жаңа формация адамын қалыптастырады. Болашақ отбасы тәрбиесі - көп қырлы процесс. Онда микро-мего және макро факторлардың ықпалымен қалыптасатын жастарды жанұялық, жеке және әлеуметтік өмірге дайындаудың міндеттері тығыз ұштасып жатыр, - дей келе, жас ұрпақтың қоғам мен өмірде өз орнын нақты табудағы болашақ ата-аналарға лайықталған нұсқау-кеңестердің жүйесін жасауды алға шығарады [9].
Соңғы жүзжылдықта әлемде, соның ішінде Қазақстанда да кіші әлеуметтік топ ретінде отбасы эволюциясының динамикасында бірін-бірі алмастыратын отбасының төмендегі типтері айқындалған:
1) патриархалды отбасы;
2) заманауи отбасы, негізгі өзегі бала;
3) постзаманауи отбасы (ерлізайыптылық одақ).
Зерттеуімізде қазақстандық және шетелдік ғалымдар еңбектеріндегі отбасы ұғымына талдау жасалды [10]. Ғалымдар отбасы категориясының мәнін ашып көрсетеді (1- кесте)
Кесте 1 - Қазақстандық және шетелдік ғалымдар еңбектеріндегі Отбасы ұғымына контент-талдау
№
Авторлар
Анықтама
Дереккөз
1
2
3
4
1
Арғынбаев Х.А.
Отбасы - бұл ерлі-зайыптылар (әкешешесі) некесіне, олардың балалары мен басқа қандас туыстарының рухани байланысына, тұрмыстық және моралдық жауапкершілік ортақтығына негізделген қоғамдастық.
[11]
2
Харчев А.Г.
Отбасы - бұл ерлі-зайыптылар, атааналар мен балалары арасындағы өзара қарым-қатынастың тарихи-нақты жүйесі; бұл мүшелері некемен немесе ата-аналық қатынаспен, тұрмыстық және өзара моралдық жауапкершіліктің және қоғамның физикалық, рухани қажеттіліктерін өндірумен негізделген әлеуметтік қажеттіліктің ортақтығымен байланысқан кіші әлеуметтік топ.
[12]
3
Слуцкий В.М., Андольфи М.
Отбасы - негізгі ерекшелігі оның үнемі өзгеруге бейімділігі болып табылатын біртұтас жүйе; өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі оның дұрыс қызмет атқаруының негізі; жүйе ретінде отбасының маңызды ерекшелігі оның ашықтығы болып саналады, яғни басқа әлеуметтік жүйелермен: мектеп, өндіріс, көрші, т.б. өзара әрекеттестігі.
[13]
4
Обозова А.Н.
Отбасы көптеген әлеуметтік үрдістердегі маңызды рөлдерді (тікелей және жанама) атқарады; отбасының әлеуетіне сүйенбей, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуі мүмкін емес: болашақ ұрпақты тәрбиелеу, мәдени мұраны беру, мәдени тұрмыс пен сұраныстың өсуі, қылмыс, ішімдік, психикалық аурулармен күрес, т.б.
[14]
5
Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р.М.
Отбасы - некемен немесе қандас туыстықпен байланысқан, бірге өмір сүретін туыстар тобы (ата-ана, балалар, т.б.).
[15]
6
Артёмова О.Ю., Тишков В.А.
Отбасы неке, қандас туыстық немесе қандай да басқа қарым-қатынастар бойынша байланысқа негізделген және барлық адамзаттық қоғамда болған кіші әлеуметтік бірлестік.
[16]
7
Куликова Т.А.
Отбасы - айрықша әлеуметтік институт, онда қоғамның, отбасы мүшесінің тұтас және әрқайсысының жеке қызығушылықтары бірігеді.
[17]
8
Қоңырбаева С.С.
Отбасы - құрамы өзара туысқандықпен байланысқан, өзара қарым-қатынас пен өзара жақын топтың әлеуметтік бірлестігі
[18]
9
Қазақстан Республикасын-дағы неке және отбасы Кодексі
Отбасы - некеден (ерлізайыптылықтан), туыстықтан, қайын жұрттан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы.
[19]
Кестеде көрсетілгендей, жасалған контент-талдау отбасы категориясының көп қырлылығы мен көп мағыналылығын анықтайды. Ғалымдар өз еңбектерінде бұл ұғымның мазмұнын келесі мәнде: біртұтас жүйе; ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарымқатынас жүйесі; әлеуметтік институт; жақсылық жасауға үйренетін алғашқы орта, тәрбиенің дәстүрлі негізгі институты және тұлғаның базалық өмірлік тренингінің моделі мен формасы ретінде ашып көрсетеді.
Біз, жоғарыда көптеген ғалымдардың отбасы түсінігіне берген тұжырымдарын негізге ала отырып, отбасы ұғымының құрылымын ұсынамыз (сурет 1).
Отбасы
Адамзат тегін жалғастырушы табиғи тұтастық
Адамгершілік мәдениетін қалыптастырушы орта
Жалпы сүйіспеншілік қағидасын іске асырушы топ
Адамдардың бір-бірімен үйлесім табатын тобы
Адамды жақсылық жасауға үйрететін алғашқы орта
Ниеттік сезімдері ортақ некеге және қандас туыстыққа негізделген қоғамдық топ
Баланың өмір жолын бастайтын және қоршаған орта туралы әсер алатын бірінші ұжым
Сурет 1 - Отбасы ұғымының құрылымы
Сонымен, отбасы ұғымы жайлы жоғарыда талданған зерттеулерге, ғалымдардың тұжырымдауларына сүйене келе, Отбасы - адамдардың бірбірімен үйлесімді, адамгершілік мәдениетін қалыптастыратын, өзара әрекеттестік, адамзат тегін жалғастырушы табиғи тұтастық ұжым деп өз анықтамамызды береміз.
Заманауи зерттеулерді талдай отырып, қоғам дамуының қазіргі кезеңінде отбасылардың әртүрлі ерекшеленетінін көруге болады:
- балалар саны бойынша отбасылар: көп балалы (4 баладан астам), аз балалы, бір балалы және баласыз болып бөлінеді;
- құрамы бойынша: бір ұрпақ (тек ерлі-зайыптылар), екі ұрпақ (ата-аналар мен балалар); ұрпақ аралық (ата-аналар, балалар, немерелер) болып бөлінеді;
- толық емес отбасы: әйел некені тіркеместен бала туып, тәрбиелеген жағдайларда.
1.2 Отбасыдағы тәрбие стильдері
Қазақстандық және шетелдік психологтар әртүрлі отбасындағы тәрбие
ерекшеліктерін зерттей келе, мынадай тұжырымға келді, балалардың жеке дара қасиеттерінің қалыптасуы олардың отбасындағы қарым-қатынас пен біріккен іс-әрекеттеріне тікелей байланысты болып келеді. Бұдан әрі қарай отбасылық тәрбиенің негізгі стильдеріне мысалдар және олардың сіздің балаңыздың тұлғасының дамуына әсерін келтіргім келеді, - деді (М. Кравцова бойынша) [20].
Ата-аналық стиль немесе тәрбие стилі ұғымдары позиция ұғымының синонимі ретінде жиі қолданылады. Біз стиль терминін қалыптасқан ұғымдарды және талапқа сай мінез-құлықты білдіру үшін сақтауымыз дұрыс деп санаймыз, бұлар нақты баламен емес, жалпы балалармен қарым-қатынасты сипаттайды.
Келесі ата-аналық тәрбие стильдерін атап көрсетуге болады:
1 Демократиялық стиль.
2 Бақылаушы стиль.
3 Авторитарлық стиль.
4 Либералдық стиль.
5 Кері қайтару стилі.
6 Индифферентті стиль.
7 Гиперсоциалды стиль.
8 Эгоцентрикалық стиль.
9 Беделдік стиль.
Әдетте отбасы тәрбиесінің стилі балада әртүрлі психикалық жағдайлардың пайда болуына себеп болады. Бұл әлеуметтік қауіпсіздік немесе қорғансыздық сезімі, мейірімділік немесе қатыгездік, гиперактивтілік және т.б. болуы мүмкін.
Демократиялық стиль былай анықталады:
- бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынаста вербалды қатынастың
жоғары болуы;
- баланың отбасылық мәселелерге араласып, өз ойын білдіруі мен оны
үлкендердің ескеруі;
- қажет болған жағдайда ата-ананың көмекке келуге дайын болуы және баланың өз бетімен жетістікке жететіндігіне деген сенім;
- баланы қарастырған кезде, өзіндік субъективтілікті шектеу.
Демократиялық стильдегі отбасында тәрбиеленген балалар көшбасшылыққа деген қабілеттілік пен агрессивтілік, басқа балаларды бақылауға деген құштарлықпен сипатталады, бірақ ол балалардың өздері сырттай бақылауға әрең көнеді. Ол балалар дене дамуы тұрғысынан жақсы дамыған және өз қатарластарымен тез тіл табысып кететіндігімен ерекшеленеді.
Бақылаушы стиль - бұл:
- Баланың іс-қимылына шектеу қою;
- Балаға шектеу сөзінің мағынасын айқындап түсіндіру;
- Тәртіп мәселесі бойынша ата-ана мен бала арасында келіспеушіліктің болмауы.
Тәрбиенің бақылаушы стилі түрінде балалар тәртіпті, ұғымтал, қорқақ, өз мақсаттарына жетуде табандылық көрсетпейді, агрессивті емес.
Тәрбиенің аралас түрінде балалар ұғымтал, тәртіпті, эмоционалды сезімталдық, агрессивті емес, жаңа нәрсені білуге деген қызығушылықтың болмауы, ойлаудың бірегейлігі, ой ұшқырлығының жұтаңдығы.
Тәрбиенің авторитарлық стилі. Балалар мен ата-ана арасында қарым-қатынас мүлде жоқ, оны қатал тәртіп пен ережелер алмастырады. Ата-аналар көбінесе бұйрық беріп, оның нақты орындалатынына, талқыланбайтынына сенімді болады.
Мұндай отбасыларда балалардың оқшау, тұйық, қорқақ, жалтақ болатыны заңды. Бойжеткен шаққа дейін қыз балалар әдетте пассивті және бағынышты болып өседі. Ұл балалар керісінше, басқаруға келмейтін агрессивті, шектеу қоятын талаптарға бірден қарсы шығатын қызу қанды болып өседі.
Тәрбиенің либералды стилі. Балалармен қарым-қатынастағы ашықтық. Ата-аналар балалардың іс-әрекетіне тиым салмайды десек те болады. Ата-ана тарапынан аздаған басқару жүргізіліп, балаларға толық еркіндік берілген.
Ешқандай шектеу қоймау құлақсыздық пен агрессивтілікке алып келеді, балалар адамдардың көзінше өздерін көбінесе дұрыс ұстамайды, өздерінің қабілетсіздіктерін алға тартып, импульсивті болып келеді. Отбасындағы жағдай жақсы болса, мұндай отбасында тәрбиеленген балалар белсенді, сенімді шығармашыл тұлға болып өседі. Егер де жасалған бассыздыққа ата-ана тарапынан ашық түрде қарсылық болса, баланың ең бұзық ойларын жүзеге асыруына ешнәрсе кедергі болмайды.
Тәрбиенің кері қайтару стилі. Ата-аналар өздерінің ашық немесе жасырын іс-әрекеттерімен баланы қабылдамауын көрсетеді. Мысалы, ата-ананың баланың дүниеге келуін немесе қыз бала болғанын қалап, ұл баланың дүниеге келуін қаламауы. Бала басынан бастап ата-ананың қалауына сәйкес келмейді. Кей жағдайда бала ата-ананың қалауымен дүниеге келіп, оны мұқият қарап, оны бағып-қағады, бірақ та оның ата-анасымен рухани байланысы жоқ. Мұндай отбасындағы балалар агрессивті немесе, тұйық, жасқаншақ, ренжігіш болып келеді. Мұндай қабылдамаушылық балада наразылық сезімін тудырады. Оның әсіресе үлкендермен қарым-қатынастағы мінез-құлқында тұрақсыздық, негативтілік байқалады.
Тәрбиенің индифферентті стилі. Ата-аналар балаларға ешқандай шектеу қоймайды, оларға немқұрайлылықпен қарайды, қарым-қатынасқа түспейді. Көбінесе олардың өз мәселелерімен бастары қатып, балаларын тәрбиелеуге уақыты болмайды. Егер ата-ананың немқұрайлылығы өшпенділікке үйлессе, бала бейсоциалды қылықтарға бейімділік танытуы мүмкін.
Тәрбиенің гиперсоциалды стилі. Ата-аналар үлгілі тәрбиелеуде барлық нұсқауларды тәптіштеп орындауға ұмтылады.
Мұндай отбасындағы балалар өте тәрбиелі және ұқыпты болып келеді.
Олар үнемі өздерінің эмоцияларын және қалауларын тежеуге мәжбүр болады.
Осындай тәрбиелеу нәтижесі қатты қарсылыққа, баланың өзін агрессивті ұстауына, кейде аутоагрессияға алып келеді.
Тәрбиенің эгоцентрикалық стилі. Отбасындағы жалғыз немесе зарығып көрген балада көбінесе өзін өте бағалы адам деп санау пікірі қалыптасады. Ол ата-ананың табынушысына және өмірінің мағынасына айналады. Сонымен қатар, оның айналасындағылардың қызығушылықтары назардан тыс қалып, баланың жолында құрбандық болады. Нәтижесінде ол бала басқалардың ой-пікірімен санаспайды, назарға алмайды, ешқандай шектеуді қабылдамайды, кез-келген шектеуді агрессивті түрде қабылдайтын болады. Мұндай бала кертартпа, тұрақсыз, мазасыз болып өседі.
Тәрбиенің беделдік стилі. Баланың үйлесімді тұлғасын дамытудағы ең тиімді, әрі жақсы тәрбиелеу стилі. Ата-аналар балаларының өсіп келе жатқан дербестігін қабылдап, қолдайды. Белгіленген тәртіп бойынша балалармен ашық түрде өздерінің талаптарын талқылайды, шешімдерін саналы деңгейге дейін өзгерте алады. Мұндай отбасындағы балалар өте жақсы бейімделген, өздеріне сенімді, оларда өзін өзі бақылауы және әлеуметтік дағдылары қалыптасқан, олар мектепте жақсы оқиды және өз-өздерін жоғары бағалайды.
Қарастырылған ата-аналық қарым-қатынас түрлері баланың әлеуметтік
бейімделуіне көп ықпал етеді (2-кесте).
Кесте 2 - Баланың әлеуметтік бейімделуіне әсер ететін ата-аналық
қарым-қатынас түрлері
Отбасы
топтары
Топ бөліктері
Ата-аналық қарым-қатынас бағытының
сипаттамасы
Жағымды
Түсінетін
Өз баласын жақсы біледі, оны және оның іс әрекетін нақты бағалайды. Әртүрлі жағдайларға сәйкесінше бейімділік танытып, жағымды жауап береді,баланың орнына өзін қоя алады, оның көзқарасын қабылдап, диалогқа бейім, баланы қандай болса сол қалпында қабылдайды. Сензитивті, бала жайлы жиі айтады, онымен бірге уайымдайды, оны кез-келген жағдайда қорғауға дайын.
Жағымды
Қорғалатын
Өз баласын жақсы біледі, оны және оның іс әрекетін нақты бағалайды. Әртүрлі жағдайларға сәйкесінше бейімділік танытып, жағымды жауап береді. Алайда баламен қарым-қатынаста үлкеннің орнында болады, диалогты қабылдамайды, өзінің көзқарасын ғана дұрыс деп есептейді.
Жағымды
Немқұрайлылық
Өз баласы жайлы аз біледі және көп білуге тырыспайды да, болып жатқандардың себебіне көңіл бөлмей сыртқы нәтижелер мен фактілерге көп көңіл бөледі. Балаға деген эмоционалдық қарым-қатынас әлсіз, бұндай ата-аналар көбінесе өз мәселелерін шешуден босамайды. Олардың балалары жақсы киінген, күтімі бар қоғамның талабына сай іс-әрекеттерге үйретілген.
Жағымсыз
Басым
Баланы эмоционалдық шеттету басым, шектеулер мен бұйрықтар өте көп. Ата-аналар өз балаларын жақсы білетініне сенімді, бірақ та оның әртүрлі жағдайда өзін қалай ұстайтынын алдын ала айта алмайды. Қарым-қатынастар шиеленіскен және синусоидалық сипаттамаға ие.
Жағымсыз
Беймаза
Мұндай топтағы ата-аналар шектен тыс мазасыздығымен ерекшеленеді, өз-өзіне деген сенімсіздік, негізі олар өз балаларын жақсы біледі, оларға сензитивті қарым-қатынаста болады, бірақ өздерінің іс-әрекеттерінің дұрыстығына күмән келтіріп сол себепті, кейде балаға қатігездік танытады. Қарым-қатынастар тұрақсыздық және амбиваленттілікпен сипатталады.
Жағымсыз
Шеттетілген
Ата-ананың орны ригидті, баламен диалогтық қарым-қатынас мүлде жоқ, балаға деген шектен тыс бауырмалдық пен бағыттылықтың әсерінен оған үлкен үміт арту мен жоғары талап қою.
Жағымсыз
Кері итеруші
Бұл топтағы ата-аналар баладан шеттетілген, оның мәселелеріне тереңдеп еңгісі келмейді, оған көңіл бөлуге құлқы жоқ, өзгерістерді байқағысы келмейді. Эмоционалдық қарым-қатынас анық байқалмайды, шеттету элементіне ие. Олар үшін баланың сезім мен уайым аймағы жабық, олар өз балаларын жақсы білмейді, алайда олардың өз балалары
жайлы ойы нақты жағдайға сәйкес келеді.
Отбасы тәрбиесінің бала дамуына әсерін күшейту бойынша ұсыныстар.
Әр ұлтта өзінің тәрбиелеу талаптарының жүйесі бар. Мысалыға, жапондық тәрбиелеу жүйесінде мектепке дейінгі балаларға жұмсақ қарайды, яғни қаталдық пен талаптар бала 7 жастан асқанда күшейеді. Тәрбиелеудің еуропалық үлгісінде балаға ерте жастан бастап тәртіптер мен қатаң талаптар қойылады, бірақ баланың өсуіне байланысты сыртқы бақылау азаяды. Шығыс халқында дербестік, заңға бойұсынушылық, қоғамның әлеуметтік негіздерін бағаламау және қабылдамау, еңбексүйгіштік, отбасылық құндылықтарды сыйлау, әлеуметтік бойұсынушылық басым. Қазақстандық тәрбиенің басты ерекшелігі - туған жерге деген махаббат пен құрмет, отбасылық құндылықтарды бәрінен жоғары қою, үлкендерді сыйлау, адалдық, қонақжайлылық, толеранттық [21].
Отбасы тәрбиесінің бала дамуына әсерін күшейту мақсатында отбасылық тәрбиелеудің принциптер жүйесі жасалуы керек.
Мысалы:
- балалар жақсылық пен махабаттың ортасында өсуі керек;
- ата-аналар баласын қандай болса сол күйінде қабылдауы керек;
- тәрбие жұмыстары жас шамасына, жынысына және жеке ерекшеліктеріне қарай жүргізілуі керек;
- диалектикалық шынайы бірлік, тұлғаға деген терең құрмет, жоғары талап қою отбасылық тәрбиенің негізінде болуы керек;
- ата-ана - балалар үшін үлгі болатын мінсіз тұлға;
- тәрбие тек жақсылыққа, сенімділікке негізделуі керек;
- отбасында ұйымдастырылатын барлық іс-әрекеттер ойын түрінде жасалуы керек;
- отбасында оптимистік көзқарас, балалармен қарым-қатынас стилі мен
мәдениеті болуы керек.
Бала үшін онымен сөйлесу мәдениеті маңызды жайттардың бірі болып
табылады.
Еркелету, жұмсартылған және баяу интонация, әзілдесу және әзіл бұлар
орынды, ең бастысы, бала өзінің осыған қатысын біліп, үлкендердің оған деген қызығушылығын сезінуі қажет.
Зерттеулер көрсеткендей, заманауи отбасыларда ештеңеге араласпай бейбіт өмір сүру тактикасы қолданылады, ата-аналар балалар өз басына ұқыпты, еркін, азаттықта өмір сүруі керек деген принципті ұстанады. Бұдан түйіндейтініміз - өз-өзін ұстауға қойылатын талаптарды барынша азайту. Мұндай тәрбиелеудің нәтижесі - ата-аналар мен балалардың бір-бірінен алыстауы, эмоционалдық автономия.
Отбасында балалармен бірігіп жұмыс жасау керек, ол махаббат, құрмет
және отбасының басқа мүшелері сияқты оларға деген талаптармен теңестірілуі керек.
Әр отбасында өзіндік отбасылық дәстүрлер болуы керек. Отбасы, басқа
әлеуметтік институттар сияқты, дәстүрлерді жасап шығару арқылы, нақты іс-
әрекет үлгілерін қайталай отыра өмір сүреді, оларсыз отбасының өзіндік дамуы мүмкін емес.
Отбасының әртүрлі саладағы іс-әрекеті үлгілердің түрлерімен сәйкестендіру арқылы жасалады, олар жаңа жас отбасылардың дүниеге келуімен жаңарып, жаңа отбасын жасау арқылы реттеліп отырады: ерлі-зайыптылар, ата-аналар арасындағы қарым-қатынас, үй шаруашылығын жүргізу, бос уақытты өткізу және т.б. Әр отбасының өзі және оның құндылықтары мәдениеттің пайда болуына жеткізетіндіктен, онда кез-келген материалдық және рухани іс-әрекеттің үлгісі отбасылық дәстүрдің пайда болуына негіз бола алады. Дәстүр - нақты жағдайларда белгілі бір іс-әрекеттердің дәл көрсетілуі. Дәстүрлер осы немесе басқа отбасылық қарым-қатынастардың буындарын тұрақтандырып, оларды жаңа ұрпақтардың өміріне енгізеді. Мысалы, балаларды бағып күту, қоғамдық орында өзін-өзі ұстау, қонақты қабылдау, отбасылық шығын мен кіріс кітабын жүргізу тәртібі және т.б. дәстүрлер. Дәстүрлер өзіндік мағынаға ие, бірақ үлгі формасында көрсетілмейді. Дәстүрлер не істеуге болады және не істеуге болмайтынын ғана көрсетеді, қандай болу керектігін нұсқамайды. Дәстүрдің негізі - дәстүрлі қылықтардың мәнін анықтайтын отбасы құндылығы.
Балаларды дамытудың тиімді шарты - жақсы көретін отбасының болуы. Жақсы көретін отбасы - бұл балалармен үйлесімді және өзара түсіністікке қол жеткізетін отбасы, бұл жерде балалармен қарым-қатынас жасау - үлкен қуаныш, мұнда оң және жақсылыққа негізделген эмоционалды мәдениет басымдылық танытады. Саналы махаббат баланы қабылдаумен, оған деген оң эмоционалды қарым-қатынаспен сипатталып, саналы талаптар және біріккен іс-әрекеттің кооперациясымен анықталады.
Ата-ананың балаға қатыстының барлығына, мейлі ол маңызды емес мәселелер болсын, қызығушылығының шынайы болуы, бала өмірінде не болып жатқандығын біліп отыру - міне осыдан ата-ананың балаға деген махаббаты көрінеді. Махаббаттың негізінде адамгершілік мәдениетін тәрбиелеуге болады: тек махаббат қана жақсы көруді үйрете алады.
Қазіргі уақытта ата-аналардың басым бөлігінен тәрбиелеу және баланы
дамытуға қатысты жауапкершіліктен шеттелу үрдісі байқалады. Ата-аналар баланың даму кезеңдерінде жас шамасы мен жеке дара ерекшеліктері жайлы білімдерінің жеткіліксіздігінен, кейде соқыр түйсікке сүйеніп, тәрбиелеу үдерісін жүргізеді.
Ата-ананың бала мүддесі жолындағы іс-әрекеті келесі жағдайларда: егер олар педагогтермен серіктес болғанда, баланы жақсы білуіне, оны түрлі
жағдайларда көруіне және ересектерге олардың жеке ерекшеліктерін түсінуіне, олардың қабілеттерін дамытуына, құндылықты өмірлік бағдарлар
қалыптастыруына мүмкіндік берген кезде ғана табысты болады.
1.3 Отбасыдағы гиперқамқорлық
Балаға қатысты ата ананың гиперқамқорлық ұстанымын талдау. Әр ата-ана өз баласына тек жақсылық тілейді. Ата-аналардың ешқайсысы баласына саналы түрде зиян тигізбейтін шығар, бірақ көп жағдайларда, тіпті ең жақсы ата-аналар да бала тәрбиелеуде қателіктер жібереді және, өкінішке орай, оны байқамай да қалады. Бұл қателіктер, бір қарағанда жақсы болып көрінетін ниеттердің неге әкеп соқтыратынын түсінбеуден туындайды. Және қазір біз гиперқамқорлық тәрбиелеу стилін егжей-тегжейлі қарастырайық. Гиперқамқорлық - бұл балаларға шамадан тыс қамқорлық көрсету болып табылады. Ғылыми атауы - гиперпротекция (грек.сөзі Hyper - артық + лат.сөзі Protecto - қорғау, қамқорлық көрсету).
Гиперқамқорлық ата-аналардың баласын кез-келген қауіптен қорғауға деген ұмтылысында байқалады (бұл көбінесе аналарға тиісті), егер қауіп-қатер іс жүзінде болмаса да, ата-аналар баласын үнемі қасында ұстап, әр басқан қадамын мұқият қадағалап, барлық мәселелерді баланың қатысуынсыз және келісімінсіз шешіп отырады. Бұл жағдайда ата-аналар баласының шынымен не қалайтынына мән бермейді және оның нақты қажеттіліктерін сезбейді. Осылайша, ата-аналар баланы жеке басының дербестігінен айырады, сондықтан бала қиындықтардан қорқып, оларды ата-аналарының көмегінсіз жеңе алмайды және әрі қарай қолдан жасалған дәрменсіздік пайда болып, дами бастайды.
Ата-ана гиперқамқорлығының негізгі белгілері. Ата-аналық гиперқамқорлықты балаңыздың әдеттегі күтімінен қалай ажыратуға болады? Ата-аналық гиперқамқорлықтың бірнеше белгілері бар. Осы белгілерді мұқият қарап, ойланайық - мүмкін біз де баламызға тым көп қамқорлық жасап қоямыз ба?
- Баланың қоршаған ортасы үнемі назарда болады.
- Кез-келген қауіптен қорғауға деген ұмтылыс.
- Балаға не бұйырылды, соны бұлжытпай орындау - дербестіктің кішкене көрінісі де жоқ, яғни "ана бәрінен де жақсы біледі".
- Баланы ата-ананың көңіл-күйі мен сезімдеріне "байлау".
- Баланың проблемаларды өз бетінше шешу мүмкіндіктерін жоюға ұмтылу.
- Балаға үнемі көмектесуге ұмтылу.
Егер бұл белгілер сіздің отбасыңызда байқалса, онда сіз балаңызды тәрбиелеу туралы көзқарастарыңызды қайта қарауыңыз керек.
Гиперқамқорлықтың пайда болу себептері.
1. Балалық шағында өз ата-аналарының сүйіспеншілігі мен қамқорлығының жетіспеушілігінен өтіп, ересек өмірінде ата-аналар бұл кемшілікті балаларынан өтеуге тырысады, сондықтан олардың махаббаты мен қамқорлығы шамадан тыс болып кеткенін байқамай қалады.
2. Жалғыз қалудан қорқу. Ата-аналардың баланың әрдайым кішкентай болып қалуын, оны үнемі қорғап жүруін қалауы.
3. Ата-аналарға олардың баласына үнемі қауіп төніп тұрған сияқты болып көрінеді. Ата-аналар баласының қиындықтарды өзі жеңе алмайды деп санайды. Тіпті баланың денесінің кішкентай көгеруі ата-аналардың дүрбелеңін тудырады.
4. Ата-ананың баладан басқа ісінің болмау салдарынан, олар балаларына аса көп назар аударады және оларды қамқорлығымен тұншықтырады.
5. Ата-аналардағы меланхолиялық немесе флегматикалық темпераменттің болуы.
Ата аналардың үрейлерінің, шағымының негізінде ата ананың баласына қатысты гиперқамқорлық ұстанымы жетекші болғанда, баланың шынайы мұқтаждықтарын түсінбей оны өктемшілікпен басқаруға, кеңес беруге, ұсыныс жасауға ұмтылушылығы жатады. Бұл жағдайда шағым негізінде жатқан бала әрекетінің ерекшелігі - ата ананың бала мұқтаждығына зейіндік, құпиялық, баланың өзіндік тәуелсіздігі үшін күрес тәсілдерінің барлығы, гиперқамқорлықтан қашу болып табылады. Мұндай гиперқамқоршы ата-аналар әрекетінің доминаттығын ескермеу, не оны қалыпты және табиғи нәрсе деп қабылдау тән: "Мен оған тек жақсылық тілеймін", "Мен мұндай жағдайларда не істеу керектігін жақсы білемін".
Гиперқамқоршының дәлелсіздігі, оның жеке мінез құлқына жайлы қатынасы психологтан әңгіме кезінде ерекше абай болуды талап етеді. Кері байланыс барысында, адамның мұндай мінез-құлық көрсетуін растайтын жеткілікті фактілер жиналғаннан соң ғана түсіндіруге болады. Гиперқамқоршы ата-аналармен жұмыс жүргізу кезінде олардың баласына қоятын талаптарының шамадан тыс қатал екендігін және баланың дербестігіне ешқандай жол бермейтіндігін анықтап алған жөн.
Мұндай жағдайлардағы кеңес берушінің міндеті - ұлына (қызына) қатысты гиперқамқоршы ұстанымын бұзу немесе күмәнді ету, сондақ-ақ мүмкіндігінше, оны басқа қатынастармен ауыстыру керек екендігін дәлелдеуді талап етеді. Бірақ бәрінен бұрын тағы бір өте маңызды қадам жасау керек: ата-ана (гиперқамқоршы) әрекеті мен бала әрекеті (құпия сақтаушылық, сыйламаушылық, дөрекелік көрсету сияқты қатынастар) ерекшеліктерін бір-бірімен байланыстыру арқылы осы жағдайдан шығу жолдарын бірлесіп іздеу керек.
Әдетте гиперқамқорлық жағдайынан ата-аналар тарапынан қойылатын талаптардың күделікті өмір тудыратын жақтары бар және олар шиеленістер мен ұрыстардың негізінде жатады. Мұндай талаптар ересек баланың алдында тұрған қандай да бір әлеуметтік орындауымен байланысты болуы мүмкін: "Сен университетке түсуге қашан дайын боласың?", "Сенің сыныптастарыңның барлығы әлдеқашан аралық аттестацияға дайындық жасап жатыр" деген секілді күнделікті айып тағумен, немесе: "Телефонмен ұзақ сөйлеспе, ол әдепсіздіктің көрсеткіші", "Неліктен сен үнемі үйге кеш келесің?", "Сен маған еркелеуді доғар", "Өз ыдыстарыңды тез арада жу", "Киімдеріңді күтіп ұста" деген тұрмыстық оқиғалармен де байланысты бола алады.
Ата аналармен олардың өз балаларына қоятын талаптары туралы осындай әңгімелесу кезінде түсінбестік пайда болудың негізі неде екені анықталады. Ата-ана өз талаптарын қандай сөздермен және кімдерге айтылғанын, басқаша айтқанда сәбидің жасы нешеде екенін ескеру керектігіне ерекше көңіл аударған дұрыс. Олар көбіне әңгіме 9-11 жасар бала туралы болып жатқандай естіледі. Бірақ бұл жерде әңгіме бұл жастан әлдеқашан асып кеткен бала жайында болып отыр, сондықтан ата аналардың балаға қатынасты сөздерінің, балаға деген ұстанымының дәлелсіздігін растайды. Егер гиперқамқоршы ата-анадан "Сіз мұның бәрін оған айтудағы мақсат қандай?" деп сұрасаңыз, "Мен оны қажетті нәрсені үйренуге және мәжбүрлеуге тырысамын, немесе "Мен оның күнделікті не істеу керек екенін күнделікті есіне салып отырамын, әйтпесе ол мұны жасауды ұмытып кетеді" деген жауап айтады. Мұндай жауаптардың негізінде ата ананың келесі ұстанымдары жатады: қашан, қалай жасау керектігін білетін, түсінетін және қандай да бір басқа нұсқа бойынша орындаған нәрсені өткізбейтін мұғалімнің түсінігі туралы; алдында тұрған міндеттерге сай тәрбие беруге, талаптарды мүлтіксіз орындауға мәжбүрлеуге, оларды орындаудың қажеттілігін түсіндіріп көзін жеткізуге қабілеттілігіне сенімділік; баланың қабілеті мен мүмкіндігін төмен бағалау, оған сенімсіздік білдіру.
Ата-ананың мұндай әрекеттері баланың өздігінен ешнәрсе істей алмайтындығына сенімі қалыптасқандығын білдіреді. Мұндай жағдайдағы кеңес берушінің қызметі - ата-ананың ұлына (қызына) қатысты гиперқамқоршы ұстанымының тұтастығын бұзу немесе күдіктендіру, сонымен қатар, мүмкіндігінше, олардың бастарынан өткен жағдайларды шешудің басқа жолдарымен және көріністерімен алмастыру.
Бірақ алдымен тағы бір маңызды қадам жасау керек: гиперқамқоршы ата-ана мінез құлқы мен бала әрекетінің ерекшеліктерін бір бірімен байланыстыру. Әңгіме барысында кеңес беруші ата-ана шағымымен бала реакциясы арасындағы байланысты көрсете алады. Мұны гиперқамқоршы ата-ананың әңгімесіндегі орын алған түрлі формадағы ата-ана талабына ұлы немесе қызы тарапынан агрессия байқалғанын немесе әке шешесін бағаламайтындай реакция анық көрініс берген жағдайларды талдау арқылы жүргізуге болады.
Ақпараттың тағы бір маңызды көзі - ата-ананың өздерінің айтуы бойынша балаларының ата-анасын бағалауы. Мұндай ақпарат алу үшін әңгімелесуді келесі бағытта жүргізуге болады: "Сіздің ұлыңыз (қызыңыз) сіздің әрекетіңізге қалай қарайды, олар сіз туралы не айтады?" деген сұрақты қою жеткілікті. Егер клиент "ештеңе" немесе "білмеймін" деген сияқты жауап берсе оған қанағаттанбаған дұрыс. Психолог бұл жағдайда біршама табандылық көрсетіп сұрақтарын жалғастыру керек: "Сіздер ұрысып қалған жағдайда ол сізге не айтады?" деген сұраққа жауап бергенде, жұмысты тапсырғанда баланың берген жауаптарын келесі варианттарда көрсетуі мүмкін: "Ол: сен маған неге тиісе бересің деп айқайлай бастайды, жалықтырдың, мезі қылдың, сен ешнәрсе түсінбейсің". Осы сияқты мәліметтер ата-анасының балаға берген тапсырмасының қайсысы және қашан айтқаны ұнамағанымен қоймай, ата-анасының әңгімесі бірден қайтарылып, селқос қабылданатындығын көрсетеді.
Гиперқамқорлықтың негізінде жатқан механизмдерді ашуға көмектесетін ақпараттың тағы бір көзі - ата-ананың психологиялық көмекке неліктен дәл қазір қажеттенгенін, қатынастар проблемасы неліктен ушыққанын, соңғы уақытта баланың мінезінде қатынас жағдайында не өзгергенін сараптау [22]. Қарым қатынасының ушығуының арқасында баланың қарапайым есею процесі және оның ата-ана бақылауынан кету қажеттілігі жатуы мүмкін. Бірақ, көбіне бала өмірінің өзгеруімен байланысты ата-ана тарапынан оны бақылау мүмкіндігі азаяды, не ата-ана өмірінің өзгеруі нәтижесінде гиперқамқорлыққа қажеттілік өсуіне ықпал етеді.
Сондай-ақ баланың өзі де өзгеруі мүмкін: бұрынғыға қарағанда нашар оқи бастады, ата анаға ұнамайтын нәрселерге қызыға бастады, онда құпия пайда болды және осылайша ол ата аналық қамқорлық пен бақылаудан шығып кетеді. Қарым қатынастың бұзылу кезін іздеу клиент көзқарасы тарапынан мұның неліктен және қалай болғанын саралау арқылы жүреді. Бұл ата-анаға өзінің гиперқамқорлық ұстанымының теріс әсерін ұғынуына тамаша материал бола алады.
Мысал ретінде нақты оқиғаны келтіреміз. Кеңес алуға келген ана шағымы: қызым менімен сөйлесуден қашқақтайды, дөрекі мінез көрсетеді, кеш оралады, одан өтінген нәрсені істеуден бас тартады. Анасының айтуынша бұрын қызы өте тілалғыш және жан жақты дамыған болған, бірақ соғңғы уақытта ол бірнәрсеге ұшыраған сияқты. Клиент қызының осы жазда мектепті үздік бітіргенімен университетке түспегенін айтты. Ата анасы оны таныс арқылы ғылыми зерттеу институтына лаборант етіп орналастырды, жұмыста оның үстінен шағым түспегенімен, оның үйдегілермен қарым қатынасы бірден нашарлады.
Клиентті жан жақты әңгімеге тарту нәтижесінде қызының өзі үшін өмірінде бірінші рет өз бетімен қадам жасағаны анықталды. Шешесі қызының осыны кешіре алмай, оған күнделікті эмтиханды қиын екенін есіне салып, "анасын тыңдау" керектігін түсіндіреді. Оны ата анасы оқуға түсуге мәжбүрленген оқу орнына жұмысқа орналастырылды, оның үстіне күнделікті қызын және өзін, бүкіл отбасының атына кір келтіргенін ,өзі ешқашан ешнәрсені тындыра алмайтыныны үшін кінәлап, өздері таңдаған институтқа болашақта түсуге мәжбурлейді.
Кейде баланың ашық айтқан ойлары мен өздерінің өмірге деген көзқарастары туралы әңгімелері ата-анасының ұстанымдарына тура келмей ұрыс қағыстар мен шиеленістер тууына негіз болатынын өзін келесі сөздермен қорғағысы келеді: "Саған енді өз проблемаларым туралы тіс жармаймын, сен бүкіл фактілерді өзіме қарсы қолданасың" немесе тағы бір ұрыс кезінде айтылған әңгіме: " Енді маған осыны тағы қайталасаң - мен асылып өлемін. Мен сенің бір сөзіңді естуден жалықтым". Клиенттің мінез құлқын сипаттайтын бұл әңгімелердің негізінде анықтау үшін одан: "Шынында сіз оған күнде не айтасыз?" немесе "Ол сізге мұны өзіне қарсы пайдаланғаныңызды айтқанда нені айтып отыр" деген сұрақтарға жауап талдау керек. Мұндай таладу барысында көбінесе ата-ана өзінің әрекетінің сын көтере алмайтындығын түсінуі керек. Әрине бұл жерде түрлі ақтаулар тууы мүмкін: "Мен не істеуім керек?" деген сұрақтар туса, ол өзінің жеке ұстанымын гиперқамқорлықтың көрінісі ретінде бағаланғаны - осындай оқиғалар кеңес берудің бұрылысты сәттерінің бірі болып табылады.
Бірақ бірнәрсені өзгерту проблеманы шешуде жеткіліксіз. Клиент мәселені толық түсіну үшін онымен бірге жоғарыда айтылған және бұл жерде орын таппаған нәрселердің барлығын толық қарастыру қажет. Оның балаға сәикес ұстанымын, күнделікті әрекет ету нәтижелерін, сондай-ақ өзінің баласы туралы түсінігін ортаға салып, олардың оң теріс жағын анықтау арқылы ата аналық борыштың ерекшелігімен баланың жас ерекшелігіне байланысты құрып, олардың жеке тұлғалық шешімдерін талдау қажет екеніне көзін жеткізу керек [23]. Кеңес беру барысында бәрінен бұрын шешуді қажет ететін мәселе - өте білгіш жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОТБАСЫДАҒЫ ГИПЕРҚАМҚОРЛЫҚТЫҢ КЕРІ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-9
1 ОТБАСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
0.1 Отбасы туралы ғылыми тұжырымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..10-17
1.2 Отбасыдағы тәрбие стильдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-25
0.3 Отбасыдағы гиперқамқорлық ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..25-35
2 ОТБАСЫДАҒЫ ГИПЕРҚАМҚОРЛЫҚТЫҢ КЕРІ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ..36
2.1 Зерттеудің мақсат-міндеттері мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ..36-37
2.2 Зерттеу барысы мен нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 38-43
2.3 Отбасымен психологиялық жұмыс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..44-54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .57-58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-61
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі уақытта барлық әлеуметтік институттар тарапынан отбасы мәселелеріне аса назар аударылуда, өйткені отбасы баланың жеке басының болашақ өміріне үлкен әсер ететін негіздерден құралған күрделі жүйе. Зерттеу тақырыбының өзектілігі білім беру саласындағы жағымсыз тенденцияларды тудыратын отбасы институтының дағдарысымен анықталады.
Қазақстанда отбасы әрқашан әлеуметтің аса маңызды құраушы элементі ретінде қарастырылып келеді. Ол қоғам болмысының, мемлекеттің негізі, адалдық, адамгершілік және рухани үйлесімділік жүйесіндегі маңызды буын болып табылады.
Дұрыс тәрбие баланың денсаулығын қалыптастырудың маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Баланың физикалық ерекшеліктерінен, дұрыс тамақтануды ұйымдастырудан және санитарлық-гигиеналық дағдыларды үйретуден басқа, отбасындағы психологиялық қатынастар өте маңызды, яғни ата-аналар мен балалар бір-біріне әсер етеді деген сөз [1].
Осы қарым-қатынас арқылы негізгі адам құндылықтары беріледі, атап айтқанда жанашырлық, сүйіспеншілік, өзін және басқа адамды түсіну, агрессивті мінезді бақылауда ұстау, басқаларға зиян тигізбеу, алға қойған мақсаттарға жету, өзіңіздің және басқалардың өмірін құрметтеу және т.б.
Бұл рухани құндылықтардың мағынасын, ең алдымен отбасы жағдайында түсінуге болады. Ата-аналардың жан жылуы мен жауаптылығы, сондай-ақ олардың шектеулі бақылауы балаларға ең пайдалы әсер етеді [2].
Бұл жұмыс өте өзекті, өйткені соңғы бірнеше онжылдықта гиперқамқорлық құбылысы көбейіп, қауіп төндіруде. Гиперқамқорлыққа ұшыраған балалар өздерінің жасына сәйкес өмірлік міндеттерін шешуге қиналады. Олар ата-аналардың немесе басқа ересектердің көмегін күтеді, тіпті оған қажет емес жағдайларда да. Бұл болашақта елеулі теріс салдарға әкеледі: мұндай балалар ересек өмірін ұйымдастыра алмайды.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, біз отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсерін зерттеу мәселесін өзекті деп санаймыз.
Зерттеу мақсаты: гиперқамқорлықтың баланың қалыптасуы мен ересек өміріне тигізетін кері әсерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының болжамы: гиперқамқорлық жасөспірім балалардың өзін-өзі бағалауын төмендетеді деп есептейміз.
Зерттеу нысаны: отбасы.
Зерттеу пәні: гиперқамқорлықтың кері әсері.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттелетін мәселенің өзектілігін негіздеу.
2. Отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсерін зерттеудің әлеуметтік-психологиялық аспектілерін теориялық тұрғыдан негіздеу.
3. "Гиперқамқорлық" ұғымына анықтама беру.
4. Гиперқамқорлықтың теріс салдарын қарастыру.
5. Тиімді әдістемелерді таңдап, отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсерін эмпирикалық зерттеу.
6. Алынған нәтижелерге талдау жасап, отбасындағы гиперқамқорлық бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу мәселелерін шешу үшін бірқатар әдістер қолданылды:
1. Зерттеудің теориялық әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша арнайы психология-педагогикалық әдебиетті талдау, синтездеу, зерделеу және қорыту;
- абстракция, нақтылау, ұқсастық.
2. Тәжірибелік зерттеу әдістері:
- қадағалау (ғылыми жетекшінің басшылығымен);
- әңгімелесу;
- В.В. Добровтың модификациясындағы Розенцвейгтің сурет сынағы (балалар нұсқасы);
- "Отбасы суреті" атты проективтік әдістемесі.
3. Математикалық статистика әдістері.
4. Логика және салыстырмалы талдау әдістері.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша әлеуметтанушылардың, психологтар мен педагогтардың еңбектері; Қазақстан Республикасының ресми құжаттары мен Білім және ғылым саласындағы нормативтік құжаттар (стандарттар, оқу кешендері, тұжырымдамалар және т.б.); шетелдік және отандық педагогтардың ғылыми еңбектері мен тәжірибелері, ғылыми мерзімді басылымдар.
Эксперименттік іріктеу: біз жасөспірім балалардағы гиперқамқорлық көріністерін зерттедік. Зерттеуге Алматы қаласының жалпы білім беру мектептерінің 8-ші, 9-шы және 10-шы сынып оқушылары қатысты, барлығы 96 адам.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - отбасыдағы гиперқамқорлықтың кері әсері туралы терең білім алу.
Практикалық маңыздылығы: дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдары мен қорытындыларын мамандар (психологтар, педагогтар, әлеуметтік қызметкерлер) өздерінің практикалық қызметінде пайдалана алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім (екі тарау), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі (25 атаулар). Жұмыс баспа мәтінінің 61 бетінде баяндалған, 3 кестемен рәсімделген, 4 суретпен безендірілген.
Түйін сөздер: отбасы, отбасы түрлері, гиперқамқорлық, тұлға, бала, тәрбие стильдері, ықпал, кері әсер, гиперқамқорлықтың теріс салдары.
1 ОТБАСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Отбасы туралы ғылыми тұжырымдар
Адамзат тарихында болашақ ұрпақты тәрбиелеудің екі бағыты қалыптасты: отбасылық және қоғамдық. Осы бағыттардың әрқайсысы әлеуметтік тәрбие институты мен баланың жеке басын қалыптастыруда өз ресурстарын ұсынады.
Отбасылық тәрбиенің негізін ерекше эмоционалды микроклимат және оның арқасында балалар өзіне деген көзқарасын қалыптастыруы құрайды. Отбасының тәрбиелік функциясының тиімділігін ата-аналардың өз үлгісі мен жеке тұлғалық ерекшеліктері анықтайды.
Отбасы - ерлі-зайыптылық, ата-ана, туыстық, бірлескен үй шаруашылығы қатынастарымен байланысты адамдардың ортақтығы; ол қоғамның негізгі ұясы ретінде маңызды әлеуметтік функцияларды орындайды, жалпы қоғамдық дамуда, адам өмірі мен оны қорғауда, рухани қажеттіліктерді қалыптастыру мен қанағаттандыруда, бастапқы әлеуметтенуді қамтамасыз етуде ерекше маңызды рөл атқарады [3].
Заманауи әлеуметтанушы Энтони Гидденс отбасыға неғұрлым кең анықтама беріп отыр: отбасы - бұл бір-бірін әлеуметтік, экономикалық немесе психологиялық тұрғыдан қолдайтын немесе бір-бірін қолдаушы жасуша ретінде анықтайтын адамдардан тұратын қоғамның жасушасы.
Поляк ғалымы Ян Щепаньский отбасыға арнайы шағын әлеуметтік топ ретінде келесі анықтама береді. Отбасы - бұл ерлі-зайыптылық қатынастармен және ата-аналар мен адамдар арасындағы қатынастармен байланысты адамдардан тұратын топ [4].
Американдық әлеуметтанушы Джон Масионис отбасыға әлеуметтік институт ретінде назар аударады. Отбасы - бұл барлық қоғамдарда ұсынылған, адамдарды топтарға біріктіретін, балаларды бірге тәрбиелеп, өсіре алатын әлеуметтік институт. Отбасылық байланыстардың синонимі деп - туыстық, неке қатынастарына негізделген немесе бала асырап алу нәтижесінде белгіленген туыстық-әлеуметтік байланысты айтуға болады [5].
Әр түрлі авторлар отбасының көзқарасын туыстық, неке немесе бала асырап алуға негізделген, жалпы өмірмен және бала тәрбиесіндегі өзара жауапкершілікпен байланысты адамдардың бірлестігі деп тұжырымдама жасайды.
Көптеген ғасырлар бойы "отбасы" ұғымының мәніне айтарлықтай өзгерістер енгізілген жоқ. Отбасы құрамы бойынша:
- ядролық отбасы - ол күйеуі мен әйелі және олардың балаларынан тұрады;
- толықтырылған отбасы - бұл кеңейтілген және құрама одақ: ерлі-зайыптылар және олардың балалары, сонымен қатар басқа ұрпақтардың ата-аналары, мысалы, әжелер, аталар, ағалар, тәтелер, барлығы бірге немесе бір-біріне жақын өмір сүретін отбасы;
- аралас отбасы - ажырасқан адамдардың некесі нәтижесінде пайда болған "қайта құрылған" отбасы. Оған туған емес ата-аналар мен туған емес балалар кіреді, өйткені бұрынғы некеден шыққан балалар жаңа отбасыға қосылады;
- жалғыз басты ата-ананың отбасы - ажырасуға, жұбайының кетуіне немесе қайтыс болуына байланысты немесе ешқашан неке құрылмаған бір ата-ана басқаратын отбасылар болып бөлінеді (Д.Леви, 1993).
Сонымен, теориялық зерттеулердің талдауы бойынша дәстүрлі отбасы ұғымы - бұл ұрпақтар сабақтастығы, яғни балалардың әлеуметтенуі жүзеге асырылатын, отбасылық құндылықтар мен мінез-құлық стереотиптерін қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институты ретінде көрсетіледі (Л.С. Выготский).
Енді қазақстандық авторларға келетін болсақ. Р.Нұрғалиевтің философиялық сөздігі бойынша Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, атааналар мен апа-қарындастардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы - деп түсіндіріледі [6].
Қ.Т.Атемованың еңбектерінде: Отбасында балалар мен ересектер де тәрбиеленеді. Әсіресе отбасының ықпалы жасөспірімдерге ерекше әсер етеді. Сондықтан отбасының тәрбие берушілік қызметі үш аспектіден тұрады:
- Бірінші - баланың жеке басын қалыптастыру, оның қызығушылығы мен қабілетін дамыту;
- Екінші - үйдегі әрбір адамның жеке басына отбасы ұжымының үнемі жүйелі түрде тәрбиелік ықпал етіп отыруы;
- Үшінші - отбасындағы балалардың үнемі ересектердің өздерін-өздері белсенді түрде тәрбиелеп отыруына мәжбүр ететіндей әсер етуі бұл айтылғандардың барлығы дерлік өмірлік тәжірибелер арқылы жүзеге асырылады дейді. Олар: өмірге ғылыми көзқарас, еңбекке деген жоғары адамгершілікті қарым-қатынас, достық пен бауырмашылдық сезімін ояту, қоғамдық мінез-құлық талаптарын сақтай білу, интеллекттік, эстетикалық дамуды дене жағынан дамумен ұштастыру, денсаулығын сақтау мен санитарлық-гигиеналық білімін жетілдіру секілді қоғамнан алған өмірлік тәжірибелері болуы мүмкін деп беріледі [7]. Ғалымның пікірінше, отбасы баланың өмір жолын бастайтын және қоршаған орта туралы тиянақты да терең әсер алатын ұжым екенін, соның негізінде білім, әдет, мінезқұлықпен өмірге деген көзқарастың қалыптасатынын көруге болады.
Ш.М.Шүйіншина қазақ халқының ұлттық сана сезімін жетілдіруде отбасының маңызын негізге алады. Ол өзінің еңбегінде: Отбасы - дүниеге келген жас нәрестеге әлеуметтік орта тәжірибелерін беретін басты институт деп тұжырым жасайды. Ғалымның бұл пікірінен біздің байқайтынымыз, отбасы адам үшін өмірдің мақсаты, құндылықтары жайлы алғашқы мағлұмат беретін әлеуметтік орта екендігінде болмақ. Сондай-ақ, өзіміздің ұлттық кодымызға сай келетін әлеуметтік орта тәжірибелеріне отбасындағы қарымқатынас ерекшеліктерін айтуға болады. Ш.М.Шүйіншина және көптеген қазақ ғалымдарының еңбегінен ой түйсек, мысалы, ерлі-зайыпты адамдардың бірін-бірі сыйлау негізінде бір-біріне ат қоюы; қыз баланы шешесі арқылы тәрбиелеуі, отбасында ұл баланың әке-шешеге қатынасы және т.б. сынды тәжірибелердің мәні зор [8].
Қ.Оразбекұлы өзінің еңбегінде отбасы жайлы: Жанұя - бұл өркениет мәдениетін тудырып, жасаушы және соның нәтижесі. Ол қоғам дамуының аса маңызды әлеуметтік, экономикалық қайнар көзі болып табылады және қоғамның басты байлығы - жаңа формация адамын қалыптастырады. Болашақ отбасы тәрбиесі - көп қырлы процесс. Онда микро-мего және макро факторлардың ықпалымен қалыптасатын жастарды жанұялық, жеке және әлеуметтік өмірге дайындаудың міндеттері тығыз ұштасып жатыр, - дей келе, жас ұрпақтың қоғам мен өмірде өз орнын нақты табудағы болашақ ата-аналарға лайықталған нұсқау-кеңестердің жүйесін жасауды алға шығарады [9].
Соңғы жүзжылдықта әлемде, соның ішінде Қазақстанда да кіші әлеуметтік топ ретінде отбасы эволюциясының динамикасында бірін-бірі алмастыратын отбасының төмендегі типтері айқындалған:
1) патриархалды отбасы;
2) заманауи отбасы, негізгі өзегі бала;
3) постзаманауи отбасы (ерлізайыптылық одақ).
Зерттеуімізде қазақстандық және шетелдік ғалымдар еңбектеріндегі отбасы ұғымына талдау жасалды [10]. Ғалымдар отбасы категориясының мәнін ашып көрсетеді (1- кесте)
Кесте 1 - Қазақстандық және шетелдік ғалымдар еңбектеріндегі Отбасы ұғымына контент-талдау
№
Авторлар
Анықтама
Дереккөз
1
2
3
4
1
Арғынбаев Х.А.
Отбасы - бұл ерлі-зайыптылар (әкешешесі) некесіне, олардың балалары мен басқа қандас туыстарының рухани байланысына, тұрмыстық және моралдық жауапкершілік ортақтығына негізделген қоғамдастық.
[11]
2
Харчев А.Г.
Отбасы - бұл ерлі-зайыптылар, атааналар мен балалары арасындағы өзара қарым-қатынастың тарихи-нақты жүйесі; бұл мүшелері некемен немесе ата-аналық қатынаспен, тұрмыстық және өзара моралдық жауапкершіліктің және қоғамның физикалық, рухани қажеттіліктерін өндірумен негізделген әлеуметтік қажеттіліктің ортақтығымен байланысқан кіші әлеуметтік топ.
[12]
3
Слуцкий В.М., Андольфи М.
Отбасы - негізгі ерекшелігі оның үнемі өзгеруге бейімділігі болып табылатын біртұтас жүйе; өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі оның дұрыс қызмет атқаруының негізі; жүйе ретінде отбасының маңызды ерекшелігі оның ашықтығы болып саналады, яғни басқа әлеуметтік жүйелермен: мектеп, өндіріс, көрші, т.б. өзара әрекеттестігі.
[13]
4
Обозова А.Н.
Отбасы көптеген әлеуметтік үрдістердегі маңызды рөлдерді (тікелей және жанама) атқарады; отбасының әлеуетіне сүйенбей, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуі мүмкін емес: болашақ ұрпақты тәрбиелеу, мәдени мұраны беру, мәдени тұрмыс пен сұраныстың өсуі, қылмыс, ішімдік, психикалық аурулармен күрес, т.б.
[14]
5
Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р.М.
Отбасы - некемен немесе қандас туыстықпен байланысқан, бірге өмір сүретін туыстар тобы (ата-ана, балалар, т.б.).
[15]
6
Артёмова О.Ю., Тишков В.А.
Отбасы неке, қандас туыстық немесе қандай да басқа қарым-қатынастар бойынша байланысқа негізделген және барлық адамзаттық қоғамда болған кіші әлеуметтік бірлестік.
[16]
7
Куликова Т.А.
Отбасы - айрықша әлеуметтік институт, онда қоғамның, отбасы мүшесінің тұтас және әрқайсысының жеке қызығушылықтары бірігеді.
[17]
8
Қоңырбаева С.С.
Отбасы - құрамы өзара туысқандықпен байланысқан, өзара қарым-қатынас пен өзара жақын топтың әлеуметтік бірлестігі
[18]
9
Қазақстан Республикасын-дағы неке және отбасы Кодексі
Отбасы - некеден (ерлізайыптылықтан), туыстықтан, қайын жұрттан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы.
[19]
Кестеде көрсетілгендей, жасалған контент-талдау отбасы категориясының көп қырлылығы мен көп мағыналылығын анықтайды. Ғалымдар өз еңбектерінде бұл ұғымның мазмұнын келесі мәнде: біртұтас жүйе; ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарымқатынас жүйесі; әлеуметтік институт; жақсылық жасауға үйренетін алғашқы орта, тәрбиенің дәстүрлі негізгі институты және тұлғаның базалық өмірлік тренингінің моделі мен формасы ретінде ашып көрсетеді.
Біз, жоғарыда көптеген ғалымдардың отбасы түсінігіне берген тұжырымдарын негізге ала отырып, отбасы ұғымының құрылымын ұсынамыз (сурет 1).
Отбасы
Адамзат тегін жалғастырушы табиғи тұтастық
Адамгершілік мәдениетін қалыптастырушы орта
Жалпы сүйіспеншілік қағидасын іске асырушы топ
Адамдардың бір-бірімен үйлесім табатын тобы
Адамды жақсылық жасауға үйрететін алғашқы орта
Ниеттік сезімдері ортақ некеге және қандас туыстыққа негізделген қоғамдық топ
Баланың өмір жолын бастайтын және қоршаған орта туралы әсер алатын бірінші ұжым
Сурет 1 - Отбасы ұғымының құрылымы
Сонымен, отбасы ұғымы жайлы жоғарыда талданған зерттеулерге, ғалымдардың тұжырымдауларына сүйене келе, Отбасы - адамдардың бірбірімен үйлесімді, адамгершілік мәдениетін қалыптастыратын, өзара әрекеттестік, адамзат тегін жалғастырушы табиғи тұтастық ұжым деп өз анықтамамызды береміз.
Заманауи зерттеулерді талдай отырып, қоғам дамуының қазіргі кезеңінде отбасылардың әртүрлі ерекшеленетінін көруге болады:
- балалар саны бойынша отбасылар: көп балалы (4 баладан астам), аз балалы, бір балалы және баласыз болып бөлінеді;
- құрамы бойынша: бір ұрпақ (тек ерлі-зайыптылар), екі ұрпақ (ата-аналар мен балалар); ұрпақ аралық (ата-аналар, балалар, немерелер) болып бөлінеді;
- толық емес отбасы: әйел некені тіркеместен бала туып, тәрбиелеген жағдайларда.
1.2 Отбасыдағы тәрбие стильдері
Қазақстандық және шетелдік психологтар әртүрлі отбасындағы тәрбие
ерекшеліктерін зерттей келе, мынадай тұжырымға келді, балалардың жеке дара қасиеттерінің қалыптасуы олардың отбасындағы қарым-қатынас пен біріккен іс-әрекеттеріне тікелей байланысты болып келеді. Бұдан әрі қарай отбасылық тәрбиенің негізгі стильдеріне мысалдар және олардың сіздің балаңыздың тұлғасының дамуына әсерін келтіргім келеді, - деді (М. Кравцова бойынша) [20].
Ата-аналық стиль немесе тәрбие стилі ұғымдары позиция ұғымының синонимі ретінде жиі қолданылады. Біз стиль терминін қалыптасқан ұғымдарды және талапқа сай мінез-құлықты білдіру үшін сақтауымыз дұрыс деп санаймыз, бұлар нақты баламен емес, жалпы балалармен қарым-қатынасты сипаттайды.
Келесі ата-аналық тәрбие стильдерін атап көрсетуге болады:
1 Демократиялық стиль.
2 Бақылаушы стиль.
3 Авторитарлық стиль.
4 Либералдық стиль.
5 Кері қайтару стилі.
6 Индифферентті стиль.
7 Гиперсоциалды стиль.
8 Эгоцентрикалық стиль.
9 Беделдік стиль.
Әдетте отбасы тәрбиесінің стилі балада әртүрлі психикалық жағдайлардың пайда болуына себеп болады. Бұл әлеуметтік қауіпсіздік немесе қорғансыздық сезімі, мейірімділік немесе қатыгездік, гиперактивтілік және т.б. болуы мүмкін.
Демократиялық стиль былай анықталады:
- бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынаста вербалды қатынастың
жоғары болуы;
- баланың отбасылық мәселелерге араласып, өз ойын білдіруі мен оны
үлкендердің ескеруі;
- қажет болған жағдайда ата-ананың көмекке келуге дайын болуы және баланың өз бетімен жетістікке жететіндігіне деген сенім;
- баланы қарастырған кезде, өзіндік субъективтілікті шектеу.
Демократиялық стильдегі отбасында тәрбиеленген балалар көшбасшылыққа деген қабілеттілік пен агрессивтілік, басқа балаларды бақылауға деген құштарлықпен сипатталады, бірақ ол балалардың өздері сырттай бақылауға әрең көнеді. Ол балалар дене дамуы тұрғысынан жақсы дамыған және өз қатарластарымен тез тіл табысып кететіндігімен ерекшеленеді.
Бақылаушы стиль - бұл:
- Баланың іс-қимылына шектеу қою;
- Балаға шектеу сөзінің мағынасын айқындап түсіндіру;
- Тәртіп мәселесі бойынша ата-ана мен бала арасында келіспеушіліктің болмауы.
Тәрбиенің бақылаушы стилі түрінде балалар тәртіпті, ұғымтал, қорқақ, өз мақсаттарына жетуде табандылық көрсетпейді, агрессивті емес.
Тәрбиенің аралас түрінде балалар ұғымтал, тәртіпті, эмоционалды сезімталдық, агрессивті емес, жаңа нәрсені білуге деген қызығушылықтың болмауы, ойлаудың бірегейлігі, ой ұшқырлығының жұтаңдығы.
Тәрбиенің авторитарлық стилі. Балалар мен ата-ана арасында қарым-қатынас мүлде жоқ, оны қатал тәртіп пен ережелер алмастырады. Ата-аналар көбінесе бұйрық беріп, оның нақты орындалатынына, талқыланбайтынына сенімді болады.
Мұндай отбасыларда балалардың оқшау, тұйық, қорқақ, жалтақ болатыны заңды. Бойжеткен шаққа дейін қыз балалар әдетте пассивті және бағынышты болып өседі. Ұл балалар керісінше, басқаруға келмейтін агрессивті, шектеу қоятын талаптарға бірден қарсы шығатын қызу қанды болып өседі.
Тәрбиенің либералды стилі. Балалармен қарым-қатынастағы ашықтық. Ата-аналар балалардың іс-әрекетіне тиым салмайды десек те болады. Ата-ана тарапынан аздаған басқару жүргізіліп, балаларға толық еркіндік берілген.
Ешқандай шектеу қоймау құлақсыздық пен агрессивтілікке алып келеді, балалар адамдардың көзінше өздерін көбінесе дұрыс ұстамайды, өздерінің қабілетсіздіктерін алға тартып, импульсивті болып келеді. Отбасындағы жағдай жақсы болса, мұндай отбасында тәрбиеленген балалар белсенді, сенімді шығармашыл тұлға болып өседі. Егер де жасалған бассыздыққа ата-ана тарапынан ашық түрде қарсылық болса, баланың ең бұзық ойларын жүзеге асыруына ешнәрсе кедергі болмайды.
Тәрбиенің кері қайтару стилі. Ата-аналар өздерінің ашық немесе жасырын іс-әрекеттерімен баланы қабылдамауын көрсетеді. Мысалы, ата-ананың баланың дүниеге келуін немесе қыз бала болғанын қалап, ұл баланың дүниеге келуін қаламауы. Бала басынан бастап ата-ананың қалауына сәйкес келмейді. Кей жағдайда бала ата-ананың қалауымен дүниеге келіп, оны мұқият қарап, оны бағып-қағады, бірақ та оның ата-анасымен рухани байланысы жоқ. Мұндай отбасындағы балалар агрессивті немесе, тұйық, жасқаншақ, ренжігіш болып келеді. Мұндай қабылдамаушылық балада наразылық сезімін тудырады. Оның әсіресе үлкендермен қарым-қатынастағы мінез-құлқында тұрақсыздық, негативтілік байқалады.
Тәрбиенің индифферентті стилі. Ата-аналар балаларға ешқандай шектеу қоймайды, оларға немқұрайлылықпен қарайды, қарым-қатынасқа түспейді. Көбінесе олардың өз мәселелерімен бастары қатып, балаларын тәрбиелеуге уақыты болмайды. Егер ата-ананың немқұрайлылығы өшпенділікке үйлессе, бала бейсоциалды қылықтарға бейімділік танытуы мүмкін.
Тәрбиенің гиперсоциалды стилі. Ата-аналар үлгілі тәрбиелеуде барлық нұсқауларды тәптіштеп орындауға ұмтылады.
Мұндай отбасындағы балалар өте тәрбиелі және ұқыпты болып келеді.
Олар үнемі өздерінің эмоцияларын және қалауларын тежеуге мәжбүр болады.
Осындай тәрбиелеу нәтижесі қатты қарсылыққа, баланың өзін агрессивті ұстауына, кейде аутоагрессияға алып келеді.
Тәрбиенің эгоцентрикалық стилі. Отбасындағы жалғыз немесе зарығып көрген балада көбінесе өзін өте бағалы адам деп санау пікірі қалыптасады. Ол ата-ананың табынушысына және өмірінің мағынасына айналады. Сонымен қатар, оның айналасындағылардың қызығушылықтары назардан тыс қалып, баланың жолында құрбандық болады. Нәтижесінде ол бала басқалардың ой-пікірімен санаспайды, назарға алмайды, ешқандай шектеуді қабылдамайды, кез-келген шектеуді агрессивті түрде қабылдайтын болады. Мұндай бала кертартпа, тұрақсыз, мазасыз болып өседі.
Тәрбиенің беделдік стилі. Баланың үйлесімді тұлғасын дамытудағы ең тиімді, әрі жақсы тәрбиелеу стилі. Ата-аналар балаларының өсіп келе жатқан дербестігін қабылдап, қолдайды. Белгіленген тәртіп бойынша балалармен ашық түрде өздерінің талаптарын талқылайды, шешімдерін саналы деңгейге дейін өзгерте алады. Мұндай отбасындағы балалар өте жақсы бейімделген, өздеріне сенімді, оларда өзін өзі бақылауы және әлеуметтік дағдылары қалыптасқан, олар мектепте жақсы оқиды және өз-өздерін жоғары бағалайды.
Қарастырылған ата-аналық қарым-қатынас түрлері баланың әлеуметтік
бейімделуіне көп ықпал етеді (2-кесте).
Кесте 2 - Баланың әлеуметтік бейімделуіне әсер ететін ата-аналық
қарым-қатынас түрлері
Отбасы
топтары
Топ бөліктері
Ата-аналық қарым-қатынас бағытының
сипаттамасы
Жағымды
Түсінетін
Өз баласын жақсы біледі, оны және оның іс әрекетін нақты бағалайды. Әртүрлі жағдайларға сәйкесінше бейімділік танытып, жағымды жауап береді,баланың орнына өзін қоя алады, оның көзқарасын қабылдап, диалогқа бейім, баланы қандай болса сол қалпында қабылдайды. Сензитивті, бала жайлы жиі айтады, онымен бірге уайымдайды, оны кез-келген жағдайда қорғауға дайын.
Жағымды
Қорғалатын
Өз баласын жақсы біледі, оны және оның іс әрекетін нақты бағалайды. Әртүрлі жағдайларға сәйкесінше бейімділік танытып, жағымды жауап береді. Алайда баламен қарым-қатынаста үлкеннің орнында болады, диалогты қабылдамайды, өзінің көзқарасын ғана дұрыс деп есептейді.
Жағымды
Немқұрайлылық
Өз баласы жайлы аз біледі және көп білуге тырыспайды да, болып жатқандардың себебіне көңіл бөлмей сыртқы нәтижелер мен фактілерге көп көңіл бөледі. Балаға деген эмоционалдық қарым-қатынас әлсіз, бұндай ата-аналар көбінесе өз мәселелерін шешуден босамайды. Олардың балалары жақсы киінген, күтімі бар қоғамның талабына сай іс-әрекеттерге үйретілген.
Жағымсыз
Басым
Баланы эмоционалдық шеттету басым, шектеулер мен бұйрықтар өте көп. Ата-аналар өз балаларын жақсы білетініне сенімді, бірақ та оның әртүрлі жағдайда өзін қалай ұстайтынын алдын ала айта алмайды. Қарым-қатынастар шиеленіскен және синусоидалық сипаттамаға ие.
Жағымсыз
Беймаза
Мұндай топтағы ата-аналар шектен тыс мазасыздығымен ерекшеленеді, өз-өзіне деген сенімсіздік, негізі олар өз балаларын жақсы біледі, оларға сензитивті қарым-қатынаста болады, бірақ өздерінің іс-әрекеттерінің дұрыстығына күмән келтіріп сол себепті, кейде балаға қатігездік танытады. Қарым-қатынастар тұрақсыздық және амбиваленттілікпен сипатталады.
Жағымсыз
Шеттетілген
Ата-ананың орны ригидті, баламен диалогтық қарым-қатынас мүлде жоқ, балаға деген шектен тыс бауырмалдық пен бағыттылықтың әсерінен оған үлкен үміт арту мен жоғары талап қою.
Жағымсыз
Кері итеруші
Бұл топтағы ата-аналар баладан шеттетілген, оның мәселелеріне тереңдеп еңгісі келмейді, оған көңіл бөлуге құлқы жоқ, өзгерістерді байқағысы келмейді. Эмоционалдық қарым-қатынас анық байқалмайды, шеттету элементіне ие. Олар үшін баланың сезім мен уайым аймағы жабық, олар өз балаларын жақсы білмейді, алайда олардың өз балалары
жайлы ойы нақты жағдайға сәйкес келеді.
Отбасы тәрбиесінің бала дамуына әсерін күшейту бойынша ұсыныстар.
Әр ұлтта өзінің тәрбиелеу талаптарының жүйесі бар. Мысалыға, жапондық тәрбиелеу жүйесінде мектепке дейінгі балаларға жұмсақ қарайды, яғни қаталдық пен талаптар бала 7 жастан асқанда күшейеді. Тәрбиелеудің еуропалық үлгісінде балаға ерте жастан бастап тәртіптер мен қатаң талаптар қойылады, бірақ баланың өсуіне байланысты сыртқы бақылау азаяды. Шығыс халқында дербестік, заңға бойұсынушылық, қоғамның әлеуметтік негіздерін бағаламау және қабылдамау, еңбексүйгіштік, отбасылық құндылықтарды сыйлау, әлеуметтік бойұсынушылық басым. Қазақстандық тәрбиенің басты ерекшелігі - туған жерге деген махаббат пен құрмет, отбасылық құндылықтарды бәрінен жоғары қою, үлкендерді сыйлау, адалдық, қонақжайлылық, толеранттық [21].
Отбасы тәрбиесінің бала дамуына әсерін күшейту мақсатында отбасылық тәрбиелеудің принциптер жүйесі жасалуы керек.
Мысалы:
- балалар жақсылық пен махабаттың ортасында өсуі керек;
- ата-аналар баласын қандай болса сол күйінде қабылдауы керек;
- тәрбие жұмыстары жас шамасына, жынысына және жеке ерекшеліктеріне қарай жүргізілуі керек;
- диалектикалық шынайы бірлік, тұлғаға деген терең құрмет, жоғары талап қою отбасылық тәрбиенің негізінде болуы керек;
- ата-ана - балалар үшін үлгі болатын мінсіз тұлға;
- тәрбие тек жақсылыққа, сенімділікке негізделуі керек;
- отбасында ұйымдастырылатын барлық іс-әрекеттер ойын түрінде жасалуы керек;
- отбасында оптимистік көзқарас, балалармен қарым-қатынас стилі мен
мәдениеті болуы керек.
Бала үшін онымен сөйлесу мәдениеті маңызды жайттардың бірі болып
табылады.
Еркелету, жұмсартылған және баяу интонация, әзілдесу және әзіл бұлар
орынды, ең бастысы, бала өзінің осыған қатысын біліп, үлкендердің оған деген қызығушылығын сезінуі қажет.
Зерттеулер көрсеткендей, заманауи отбасыларда ештеңеге араласпай бейбіт өмір сүру тактикасы қолданылады, ата-аналар балалар өз басына ұқыпты, еркін, азаттықта өмір сүруі керек деген принципті ұстанады. Бұдан түйіндейтініміз - өз-өзін ұстауға қойылатын талаптарды барынша азайту. Мұндай тәрбиелеудің нәтижесі - ата-аналар мен балалардың бір-бірінен алыстауы, эмоционалдық автономия.
Отбасында балалармен бірігіп жұмыс жасау керек, ол махаббат, құрмет
және отбасының басқа мүшелері сияқты оларға деген талаптармен теңестірілуі керек.
Әр отбасында өзіндік отбасылық дәстүрлер болуы керек. Отбасы, басқа
әлеуметтік институттар сияқты, дәстүрлерді жасап шығару арқылы, нақты іс-
әрекет үлгілерін қайталай отыра өмір сүреді, оларсыз отбасының өзіндік дамуы мүмкін емес.
Отбасының әртүрлі саладағы іс-әрекеті үлгілердің түрлерімен сәйкестендіру арқылы жасалады, олар жаңа жас отбасылардың дүниеге келуімен жаңарып, жаңа отбасын жасау арқылы реттеліп отырады: ерлі-зайыптылар, ата-аналар арасындағы қарым-қатынас, үй шаруашылығын жүргізу, бос уақытты өткізу және т.б. Әр отбасының өзі және оның құндылықтары мәдениеттің пайда болуына жеткізетіндіктен, онда кез-келген материалдық және рухани іс-әрекеттің үлгісі отбасылық дәстүрдің пайда болуына негіз бола алады. Дәстүр - нақты жағдайларда белгілі бір іс-әрекеттердің дәл көрсетілуі. Дәстүрлер осы немесе басқа отбасылық қарым-қатынастардың буындарын тұрақтандырып, оларды жаңа ұрпақтардың өміріне енгізеді. Мысалы, балаларды бағып күту, қоғамдық орында өзін-өзі ұстау, қонақты қабылдау, отбасылық шығын мен кіріс кітабын жүргізу тәртібі және т.б. дәстүрлер. Дәстүрлер өзіндік мағынаға ие, бірақ үлгі формасында көрсетілмейді. Дәстүрлер не істеуге болады және не істеуге болмайтынын ғана көрсетеді, қандай болу керектігін нұсқамайды. Дәстүрдің негізі - дәстүрлі қылықтардың мәнін анықтайтын отбасы құндылығы.
Балаларды дамытудың тиімді шарты - жақсы көретін отбасының болуы. Жақсы көретін отбасы - бұл балалармен үйлесімді және өзара түсіністікке қол жеткізетін отбасы, бұл жерде балалармен қарым-қатынас жасау - үлкен қуаныш, мұнда оң және жақсылыққа негізделген эмоционалды мәдениет басымдылық танытады. Саналы махаббат баланы қабылдаумен, оған деген оң эмоционалды қарым-қатынаспен сипатталып, саналы талаптар және біріккен іс-әрекеттің кооперациясымен анықталады.
Ата-ананың балаға қатыстының барлығына, мейлі ол маңызды емес мәселелер болсын, қызығушылығының шынайы болуы, бала өмірінде не болып жатқандығын біліп отыру - міне осыдан ата-ананың балаға деген махаббаты көрінеді. Махаббаттың негізінде адамгершілік мәдениетін тәрбиелеуге болады: тек махаббат қана жақсы көруді үйрете алады.
Қазіргі уақытта ата-аналардың басым бөлігінен тәрбиелеу және баланы
дамытуға қатысты жауапкершіліктен шеттелу үрдісі байқалады. Ата-аналар баланың даму кезеңдерінде жас шамасы мен жеке дара ерекшеліктері жайлы білімдерінің жеткіліксіздігінен, кейде соқыр түйсікке сүйеніп, тәрбиелеу үдерісін жүргізеді.
Ата-ананың бала мүддесі жолындағы іс-әрекеті келесі жағдайларда: егер олар педагогтермен серіктес болғанда, баланы жақсы білуіне, оны түрлі
жағдайларда көруіне және ересектерге олардың жеке ерекшеліктерін түсінуіне, олардың қабілеттерін дамытуына, құндылықты өмірлік бағдарлар
қалыптастыруына мүмкіндік берген кезде ғана табысты болады.
1.3 Отбасыдағы гиперқамқорлық
Балаға қатысты ата ананың гиперқамқорлық ұстанымын талдау. Әр ата-ана өз баласына тек жақсылық тілейді. Ата-аналардың ешқайсысы баласына саналы түрде зиян тигізбейтін шығар, бірақ көп жағдайларда, тіпті ең жақсы ата-аналар да бала тәрбиелеуде қателіктер жібереді және, өкінішке орай, оны байқамай да қалады. Бұл қателіктер, бір қарағанда жақсы болып көрінетін ниеттердің неге әкеп соқтыратынын түсінбеуден туындайды. Және қазір біз гиперқамқорлық тәрбиелеу стилін егжей-тегжейлі қарастырайық. Гиперқамқорлық - бұл балаларға шамадан тыс қамқорлық көрсету болып табылады. Ғылыми атауы - гиперпротекция (грек.сөзі Hyper - артық + лат.сөзі Protecto - қорғау, қамқорлық көрсету).
Гиперқамқорлық ата-аналардың баласын кез-келген қауіптен қорғауға деген ұмтылысында байқалады (бұл көбінесе аналарға тиісті), егер қауіп-қатер іс жүзінде болмаса да, ата-аналар баласын үнемі қасында ұстап, әр басқан қадамын мұқият қадағалап, барлық мәселелерді баланың қатысуынсыз және келісімінсіз шешіп отырады. Бұл жағдайда ата-аналар баласының шынымен не қалайтынына мән бермейді және оның нақты қажеттіліктерін сезбейді. Осылайша, ата-аналар баланы жеке басының дербестігінен айырады, сондықтан бала қиындықтардан қорқып, оларды ата-аналарының көмегінсіз жеңе алмайды және әрі қарай қолдан жасалған дәрменсіздік пайда болып, дами бастайды.
Ата-ана гиперқамқорлығының негізгі белгілері. Ата-аналық гиперқамқорлықты балаңыздың әдеттегі күтімінен қалай ажыратуға болады? Ата-аналық гиперқамқорлықтың бірнеше белгілері бар. Осы белгілерді мұқият қарап, ойланайық - мүмкін біз де баламызға тым көп қамқорлық жасап қоямыз ба?
- Баланың қоршаған ортасы үнемі назарда болады.
- Кез-келген қауіптен қорғауға деген ұмтылыс.
- Балаға не бұйырылды, соны бұлжытпай орындау - дербестіктің кішкене көрінісі де жоқ, яғни "ана бәрінен де жақсы біледі".
- Баланы ата-ананың көңіл-күйі мен сезімдеріне "байлау".
- Баланың проблемаларды өз бетінше шешу мүмкіндіктерін жоюға ұмтылу.
- Балаға үнемі көмектесуге ұмтылу.
Егер бұл белгілер сіздің отбасыңызда байқалса, онда сіз балаңызды тәрбиелеу туралы көзқарастарыңызды қайта қарауыңыз керек.
Гиперқамқорлықтың пайда болу себептері.
1. Балалық шағында өз ата-аналарының сүйіспеншілігі мен қамқорлығының жетіспеушілігінен өтіп, ересек өмірінде ата-аналар бұл кемшілікті балаларынан өтеуге тырысады, сондықтан олардың махаббаты мен қамқорлығы шамадан тыс болып кеткенін байқамай қалады.
2. Жалғыз қалудан қорқу. Ата-аналардың баланың әрдайым кішкентай болып қалуын, оны үнемі қорғап жүруін қалауы.
3. Ата-аналарға олардың баласына үнемі қауіп төніп тұрған сияқты болып көрінеді. Ата-аналар баласының қиындықтарды өзі жеңе алмайды деп санайды. Тіпті баланың денесінің кішкентай көгеруі ата-аналардың дүрбелеңін тудырады.
4. Ата-ананың баладан басқа ісінің болмау салдарынан, олар балаларына аса көп назар аударады және оларды қамқорлығымен тұншықтырады.
5. Ата-аналардағы меланхолиялық немесе флегматикалық темпераменттің болуы.
Ата аналардың үрейлерінің, шағымының негізінде ата ананың баласына қатысты гиперқамқорлық ұстанымы жетекші болғанда, баланың шынайы мұқтаждықтарын түсінбей оны өктемшілікпен басқаруға, кеңес беруге, ұсыныс жасауға ұмтылушылығы жатады. Бұл жағдайда шағым негізінде жатқан бала әрекетінің ерекшелігі - ата ананың бала мұқтаждығына зейіндік, құпиялық, баланың өзіндік тәуелсіздігі үшін күрес тәсілдерінің барлығы, гиперқамқорлықтан қашу болып табылады. Мұндай гиперқамқоршы ата-аналар әрекетінің доминаттығын ескермеу, не оны қалыпты және табиғи нәрсе деп қабылдау тән: "Мен оған тек жақсылық тілеймін", "Мен мұндай жағдайларда не істеу керектігін жақсы білемін".
Гиперқамқоршының дәлелсіздігі, оның жеке мінез құлқына жайлы қатынасы психологтан әңгіме кезінде ерекше абай болуды талап етеді. Кері байланыс барысында, адамның мұндай мінез-құлық көрсетуін растайтын жеткілікті фактілер жиналғаннан соң ғана түсіндіруге болады. Гиперқамқоршы ата-аналармен жұмыс жүргізу кезінде олардың баласына қоятын талаптарының шамадан тыс қатал екендігін және баланың дербестігіне ешқандай жол бермейтіндігін анықтап алған жөн.
Мұндай жағдайлардағы кеңес берушінің міндеті - ұлына (қызына) қатысты гиперқамқоршы ұстанымын бұзу немесе күмәнді ету, сондақ-ақ мүмкіндігінше, оны басқа қатынастармен ауыстыру керек екендігін дәлелдеуді талап етеді. Бірақ бәрінен бұрын тағы бір өте маңызды қадам жасау керек: ата-ана (гиперқамқоршы) әрекеті мен бала әрекеті (құпия сақтаушылық, сыйламаушылық, дөрекелік көрсету сияқты қатынастар) ерекшеліктерін бір-бірімен байланыстыру арқылы осы жағдайдан шығу жолдарын бірлесіп іздеу керек.
Әдетте гиперқамқорлық жағдайынан ата-аналар тарапынан қойылатын талаптардың күделікті өмір тудыратын жақтары бар және олар шиеленістер мен ұрыстардың негізінде жатады. Мұндай талаптар ересек баланың алдында тұрған қандай да бір әлеуметтік орындауымен байланысты болуы мүмкін: "Сен университетке түсуге қашан дайын боласың?", "Сенің сыныптастарыңның барлығы әлдеқашан аралық аттестацияға дайындық жасап жатыр" деген секілді күнделікті айып тағумен, немесе: "Телефонмен ұзақ сөйлеспе, ол әдепсіздіктің көрсеткіші", "Неліктен сен үнемі үйге кеш келесің?", "Сен маған еркелеуді доғар", "Өз ыдыстарыңды тез арада жу", "Киімдеріңді күтіп ұста" деген тұрмыстық оқиғалармен де байланысты бола алады.
Ата аналармен олардың өз балаларына қоятын талаптары туралы осындай әңгімелесу кезінде түсінбестік пайда болудың негізі неде екені анықталады. Ата-ана өз талаптарын қандай сөздермен және кімдерге айтылғанын, басқаша айтқанда сәбидің жасы нешеде екенін ескеру керектігіне ерекше көңіл аударған дұрыс. Олар көбіне әңгіме 9-11 жасар бала туралы болып жатқандай естіледі. Бірақ бұл жерде әңгіме бұл жастан әлдеқашан асып кеткен бала жайында болып отыр, сондықтан ата аналардың балаға қатынасты сөздерінің, балаға деген ұстанымының дәлелсіздігін растайды. Егер гиперқамқоршы ата-анадан "Сіз мұның бәрін оған айтудағы мақсат қандай?" деп сұрасаңыз, "Мен оны қажетті нәрсені үйренуге және мәжбүрлеуге тырысамын, немесе "Мен оның күнделікті не істеу керек екенін күнделікті есіне салып отырамын, әйтпесе ол мұны жасауды ұмытып кетеді" деген жауап айтады. Мұндай жауаптардың негізінде ата ананың келесі ұстанымдары жатады: қашан, қалай жасау керектігін білетін, түсінетін және қандай да бір басқа нұсқа бойынша орындаған нәрсені өткізбейтін мұғалімнің түсінігі туралы; алдында тұрған міндеттерге сай тәрбие беруге, талаптарды мүлтіксіз орындауға мәжбүрлеуге, оларды орындаудың қажеттілігін түсіндіріп көзін жеткізуге қабілеттілігіне сенімділік; баланың қабілеті мен мүмкіндігін төмен бағалау, оған сенімсіздік білдіру.
Ата-ананың мұндай әрекеттері баланың өздігінен ешнәрсе істей алмайтындығына сенімі қалыптасқандығын білдіреді. Мұндай жағдайдағы кеңес берушінің қызметі - ата-ананың ұлына (қызына) қатысты гиперқамқоршы ұстанымының тұтастығын бұзу немесе күдіктендіру, сонымен қатар, мүмкіндігінше, олардың бастарынан өткен жағдайларды шешудің басқа жолдарымен және көріністерімен алмастыру.
Бірақ алдымен тағы бір маңызды қадам жасау керек: гиперқамқоршы ата-ана мінез құлқы мен бала әрекетінің ерекшеліктерін бір бірімен байланыстыру. Әңгіме барысында кеңес беруші ата-ана шағымымен бала реакциясы арасындағы байланысты көрсете алады. Мұны гиперқамқоршы ата-ананың әңгімесіндегі орын алған түрлі формадағы ата-ана талабына ұлы немесе қызы тарапынан агрессия байқалғанын немесе әке шешесін бағаламайтындай реакция анық көрініс берген жағдайларды талдау арқылы жүргізуге болады.
Ақпараттың тағы бір маңызды көзі - ата-ананың өздерінің айтуы бойынша балаларының ата-анасын бағалауы. Мұндай ақпарат алу үшін әңгімелесуді келесі бағытта жүргізуге болады: "Сіздің ұлыңыз (қызыңыз) сіздің әрекетіңізге қалай қарайды, олар сіз туралы не айтады?" деген сұрақты қою жеткілікті. Егер клиент "ештеңе" немесе "білмеймін" деген сияқты жауап берсе оған қанағаттанбаған дұрыс. Психолог бұл жағдайда біршама табандылық көрсетіп сұрақтарын жалғастыру керек: "Сіздер ұрысып қалған жағдайда ол сізге не айтады?" деген сұраққа жауап бергенде, жұмысты тапсырғанда баланың берген жауаптарын келесі варианттарда көрсетуі мүмкін: "Ол: сен маған неге тиісе бересің деп айқайлай бастайды, жалықтырдың, мезі қылдың, сен ешнәрсе түсінбейсің". Осы сияқты мәліметтер ата-анасының балаға берген тапсырмасының қайсысы және қашан айтқаны ұнамағанымен қоймай, ата-анасының әңгімесі бірден қайтарылып, селқос қабылданатындығын көрсетеді.
Гиперқамқорлықтың негізінде жатқан механизмдерді ашуға көмектесетін ақпараттың тағы бір көзі - ата-ананың психологиялық көмекке неліктен дәл қазір қажеттенгенін, қатынастар проблемасы неліктен ушыққанын, соңғы уақытта баланың мінезінде қатынас жағдайында не өзгергенін сараптау [22]. Қарым қатынасының ушығуының арқасында баланың қарапайым есею процесі және оның ата-ана бақылауынан кету қажеттілігі жатуы мүмкін. Бірақ, көбіне бала өмірінің өзгеруімен байланысты ата-ана тарапынан оны бақылау мүмкіндігі азаяды, не ата-ана өмірінің өзгеруі нәтижесінде гиперқамқорлыққа қажеттілік өсуіне ықпал етеді.
Сондай-ақ баланың өзі де өзгеруі мүмкін: бұрынғыға қарағанда нашар оқи бастады, ата анаға ұнамайтын нәрселерге қызыға бастады, онда құпия пайда болды және осылайша ол ата аналық қамқорлық пен бақылаудан шығып кетеді. Қарым қатынастың бұзылу кезін іздеу клиент көзқарасы тарапынан мұның неліктен және қалай болғанын саралау арқылы жүреді. Бұл ата-анаға өзінің гиперқамқорлық ұстанымының теріс әсерін ұғынуына тамаша материал бола алады.
Мысал ретінде нақты оқиғаны келтіреміз. Кеңес алуға келген ана шағымы: қызым менімен сөйлесуден қашқақтайды, дөрекі мінез көрсетеді, кеш оралады, одан өтінген нәрсені істеуден бас тартады. Анасының айтуынша бұрын қызы өте тілалғыш және жан жақты дамыған болған, бірақ соғңғы уақытта ол бірнәрсеге ұшыраған сияқты. Клиент қызының осы жазда мектепті үздік бітіргенімен университетке түспегенін айтты. Ата анасы оны таныс арқылы ғылыми зерттеу институтына лаборант етіп орналастырды, жұмыста оның үстінен шағым түспегенімен, оның үйдегілермен қарым қатынасы бірден нашарлады.
Клиентті жан жақты әңгімеге тарту нәтижесінде қызының өзі үшін өмірінде бірінші рет өз бетімен қадам жасағаны анықталды. Шешесі қызының осыны кешіре алмай, оған күнделікті эмтиханды қиын екенін есіне салып, "анасын тыңдау" керектігін түсіндіреді. Оны ата анасы оқуға түсуге мәжбүрленген оқу орнына жұмысқа орналастырылды, оның үстіне күнделікті қызын және өзін, бүкіл отбасының атына кір келтіргенін ,өзі ешқашан ешнәрсені тындыра алмайтыныны үшін кінәлап, өздері таңдаған институтқа болашақта түсуге мәжбурлейді.
Кейде баланың ашық айтқан ойлары мен өздерінің өмірге деген көзқарастары туралы әңгімелері ата-анасының ұстанымдарына тура келмей ұрыс қағыстар мен шиеленістер тууына негіз болатынын өзін келесі сөздермен қорғағысы келеді: "Саған енді өз проблемаларым туралы тіс жармаймын, сен бүкіл фактілерді өзіме қарсы қолданасың" немесе тағы бір ұрыс кезінде айтылған әңгіме: " Енді маған осыны тағы қайталасаң - мен асылып өлемін. Мен сенің бір сөзіңді естуден жалықтым". Клиенттің мінез құлқын сипаттайтын бұл әңгімелердің негізінде анықтау үшін одан: "Шынында сіз оған күнде не айтасыз?" немесе "Ол сізге мұны өзіне қарсы пайдаланғаныңызды айтқанда нені айтып отыр" деген сұрақтарға жауап талдау керек. Мұндай таладу барысында көбінесе ата-ана өзінің әрекетінің сын көтере алмайтындығын түсінуі керек. Әрине бұл жерде түрлі ақтаулар тууы мүмкін: "Мен не істеуім керек?" деген сұрақтар туса, ол өзінің жеке ұстанымын гиперқамқорлықтың көрінісі ретінде бағаланғаны - осындай оқиғалар кеңес берудің бұрылысты сәттерінің бірі болып табылады.
Бірақ бірнәрсені өзгерту проблеманы шешуде жеткіліксіз. Клиент мәселені толық түсіну үшін онымен бірге жоғарыда айтылған және бұл жерде орын таппаған нәрселердің барлығын толық қарастыру қажет. Оның балаға сәикес ұстанымын, күнделікті әрекет ету нәтижелерін, сондай-ақ өзінің баласы туралы түсінігін ортаға салып, олардың оң теріс жағын анықтау арқылы ата аналық борыштың ерекшелігімен баланың жас ерекшелігіне байланысты құрып, олардың жеке тұлғалық шешімдерін талдау қажет екеніне көзін жеткізу керек [23]. Кеңес беру барысында бәрінен бұрын шешуді қажет ететін мәселе - өте білгіш жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz