Мәдениет және ұлттық мәдениет
Ф. 7.03-18
Атемова Г.Т
МӘДЕНИ – ТЫНЫҒУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІ ПӘНІНЕН
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
ШЫМКЕНТ – 2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Мәдениет және өнер факультеті
Мәдени және әлеуметтік жұмыс кафедрасы
Атемова Г.Т
.
6В11120 – Мәдени-тынығу жұмысы БББ бойынша
Мәдени – тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері пәнінен
дәрістер жинағы
Шымкент, 2023
ОӘЖ 378.4.006
КБЖ 82.3
К 16
Құрастырған: Атмеова Г.Т. 6В11120 – Мәдени-тынығу жұмысы БББ бойынша
студенттеріне Мәдени – тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері пәнінен
дәрістер жинағы. - М.Әуезов атындағы ОҚУ, Шымкент, 2023. – 222 б.
Лекциялар жинағы жоғары оқу 6В11120 – Мәдени-тынығу жұмысы БББ
бойынша студенттеріне арналған. Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық
дәстүрлері таңдау компонентіне кіретін оқу бағдарламасы негізінде жазылды.
Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерінің тарихи-мәдени дамуы, олардың,
міндеттері, түрлері мен мазмұны туралы білім қалыптастырып, заманауи
талаптар негізінде мәдени мекемелердің қызметіне ұлттық сипат енгізу
жолдары қарастырылған. Лекциялар тақырыптары бойынша өздігінен білімін
тереңдету мүмкіндіктері білім алушыға берілген өзін-өзі бағылауға арналған
сұрақтар арқылы жасалған.
Рецензент:
Сапарова Ю.А. –п.ғ.к., М.Әуезов атындағы ОҚУ доценті
Мәдени және әлеуметтік жұмыс кафедрасының мәжiлiciндe (Хаттама №1,
27. 08.2023 ж.) және Мәдениет және өнер факультетінің әдістемелік
комиссиясы карап (Хаттама №1, 29. 08.2023 ж.) баспаға ұсынды.
М.Әуезов атындағы ОҚУ әдістемелік кеңесі баспаға ұсынды (Хаттама
№____. ____ _______. 2023 ж.).
© М.О.Әуезов атындағы ОҚУ, 2023ж.
Жауапты Атемова Г.Т
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
І тарау. Ұлттық дәстүрлердің тарихы мен теориясы 7
... ... ... ... ... ... ... ...
1 Ұлттық дәстүрлердің бастауалды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
2 Дәстүрлік тынығу мен бос уақыт ұғымы 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
3 Мәдениет және ұлттық дәстүр 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
4 Мәдени-тынығу әрекеттерінің негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... 29
5 Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерінің негізгі
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
6 Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерінің негізгі бағыттары ... .46
7. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ІІ тарау. Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері
8 Мәдени-тынығу жұмысының дәстүрлі сұхбаттық қалыптары 57
... ... ... .
9 Жастар қарым-қатынасының дәстүрлі қалыптары 62
... ... ... ... ... ... ... ...
10 Ұлттық көркемөнер 77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
11 Ұлттық қолөнер 109
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
12 Ұлттық мерекелік мәдениет 117
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
13 Дәстүрлі отбасылық мәдениет 136
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
14 Қазақтардың күнтізбелік мерекелері 167
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
15 Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерін жаңғырту жолдары ... 183
Бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 209
Студенттердің білімін бағалау критериялары 210
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Ұсынылған әдебиеттер тізімі 211
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Кіріспе
Бүгінгі Қазақстан аңызы мен діні, халық даналығы мен философиядан
көрініс тауып этномәдени ерекшеліктерімен орын алған полиэтникалық
мемлекет. Сол себептен біздің қоғамымыздың мәдени бейнесі терең тамырлы
құбылыс деп атасақ болады.
Географиялық орналасу ерекшелігі, тұрмыс салты мен Қазақстан жерінде
әуел бастан қалыптасқан мәдениеттің көпқырлылығы қазақ мәдениетінің дамуына
ықпал етті. Батыс пен Шығыстың, Солтүстік пен Оңтүстіктің арақатынастар
кіндігі болуының өзі Шығыс пен Батыс арасындағы мәдени және сауда-саттық
байланыстың мәдени тәжірибелер алмасу өзегіне айналдырды.
Осы байланыстар барысында Еуразияны мекендейтін халықтар идеялық
және рухани құндылықтардың тұрақты жүйесін қалыптастырып, оларды қарым-
қатынас кілті мен амалына айналдырды.
Егемендікке ие болған бойда ортаазиялық мемлекеттердің бәрі де
дәстүрлі мәдениетіне негізделген мәдениет және білім саласындағы саясат
ұстанымын қалыптастыру қажеттілігін сезінді. Халқының қанына сіңген
қайталанбас ерекшеліктерге ие мәдениет арқылы ұлттық сана сезімді оятып,
даралығын дәлелдеп, тарихи-мәдени ортасын жаңғырту қажеттігі туындады. Оған
дәлел қазақ дәстүрлі мәдениетін зерттеп, жаңғырту мақсатын көздейтін
Қазақстан Республикасының он жылға созылып отырған Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы.
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің күрделі саласының бірі халықтың бос
уақытын ұйымдастыру мәдениеті – мәдени-тынығу жұмысы. Өзге халықтар
сияқты қазақ мәдени-тынығу жұмысының бастауалды ерекшелігі еңбекпен, өмір-
тұрмыс салтымен тығыз байланыстылығында. Мәдениеттің реттеушілік міндеті
мәдени-тынығу әрекеттері: ойын-сауық, салт-дәстүрлер, мерекелер арқылы
атқарылған.
Дәстүрлі мәдени-тынығу жұмысының екінші ерекшелігі адам мен табиғат
арақатынасына байланыстылығында. Табиғат құбылыстарын назардан тыс
қалдырмай, тіпті оның өзгерістеріне тұрмыс-тіршіліктерін рәсімдеп реттеу
қажеттілігінен туындаған салт-дәстүрлері, демалу, тынығу, сауық құру
дәстүрлері қалыптасқан.
Адамзат қалыптасуы мен дамуының негізгі әлеуметтік қажеттіліктерінің
бірі - қарым-қатынас жасау. Бос уақыттағы мәдени-тынығудың сан-алуан
түрлері арқылы әр адамның ой-санасын, қоғамдық қатынастарға түсу
тәжірибесін қалыптастырып жетілдіретін, әлеуметтік орнына сай үйлесімді
дамуына ықпал ететін жиын, мәжіліс, ойын-сауықтар да рухани қажеттілікті
өтеген мәдени әрекеттер формалары.
Қоғам дамуы мен қоғам мүшелерінің рухани жетілуінің негізгі
көрсеткіші өнер мен өнерге деген қабілеттілігі. Қазақ халқының рухани
өмірін шыңдауға, мәдениеттің насихаттық, тәрбиелік міндеттерін атқаруға
өнер түрлерінің барлығы да мәдени-тынығу әрекеті ретінде өз үлесін
қосты.
Мәдени-тынығу әрекеттерінің ішінде әдебиеттен орын алып, ғылыми
тұрғыдан зерттеу нысанына алынып отырған тек өнер саласы ғана. Қазақстанның
ғылыми өмірінде мәдени-тынығу жұмысы не мәдениет, не салалы педагогика
ретінде зерттеушілер тарапынан қарастырылған жоқ. Сол себептен мәдени-
тынығу жұмысы туралы жүйелі көзқарас қалыптаспаған. Бұл саланың кейбір
бағыттары ғана ғылыми ізденіс нәтижесі ретінде мақалалар жинақтарында
жарияланған.
Мәдени-тынығу жұмысы туралы арнайы мәліметтерді басқа ғылым
салаларынан табуға болады. Бірінші аталатыны тарихи еңбектер. Қазақстан
тарихын зерттеушілер, осы салада оқулықтар мен оқу құралдарын жазып
жүргендердің еңбектерінен тарихи-мәдени даму мәліметтері, археологиялық
қазба жұмыстарының деректері алынды. Сонымен бірге қазақ жеріндегі тарихи
даму және ежелгі өнер бастауларын зерттеушілердің еңбектеріндегі тасқа
қашалып жасалынған ежелгі суретшілер өнері де бабалар өмірін реттеген
рәсімдер мен дүниетанымын байқататын мәліметтерден хабардар етеді.
Мәдениеттанушылар еңбектерінде әлеуметтік-мәдени даму заңдылықтары,
қағидалары, мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлерінің мәнін,
дүниетанымдық аспектілерін анықтауға негіз болды.
Өнертану саласындағы еңбектер қазақ халқының өнер туындыларының
жанрлары мен даму жолдарын анықтауға, негізін қалаған авторларды тануға,
олардың шығармаларында бейнеленген дала философиясының орын алуы туралы
таным қалыптастыруға ықпал етті.
Қазақ фольклортанушылардың еңбектерінен фольклор міндеттерін,
түрлерін, даму заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік болды.
Қазақ дәстүрлі мәдениеті туралы мәліметтердің негізі этнографтар
еңбектерінде жарық көрген. Қазақ салт-дәстүрлері, шаруашылық салалары,
наным-сенімдері, жер атаулары, бала тәрбиесі, қолөнер, киім мен әшекей
бұйымдары т.с.с. мәліметтер қазақ халқының айналысқан мәдени әрекеттері
туралы ұғым қалыптастырды.
Еуропалық елдерден Шығыс әлеміне жол салған саяхатшылар мен
ғалымдардың, географиялық қоғам мүшелері мен діни сапар шегушілердің
қазақтың дәстүрлі мәдениеті туралы жазба естеліктерін қалдырған, өз саяси-
мәдени дүниетанымы тұрғысынан жазылған шығармалар болса да пәнді
игерушілер үшін көптеген қажетті информация бере алады.
Мәдени-тынығудың дәстүрлі өнегесі туралы мәліметтер қазақ өмір салты
мен мәдениетін бейнелеген деректі және әдеби шығармаларда да келтірілген.
ХІХ ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында сауатын ашқан жазушылар мен
қоғам қайраткерлерінің қазақ дәстүрлі мәдениеті туралы жазбағаны жоқ. Сол
кездердегі газет-журналдарда шығарылған мақалалардың өзі халық рухани
өмірінің өнегелерімен, айтыстар мен мерекелер, бала тәрбиесі мен саяткерлік
т.б. туралы жазған.
І ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯСЫ
Лекция 1.
Тақырыбы: Ұлттық дәстүрлердің бастауалды
Мақсаты: мәдени амалдардың тарихи-мәдени қалыптасуы туралы ой-пікір
қалыптастыру
Міндеті: мәдениет бастауалды қалыптасқан адами әрекеттердің туындау
факторлары, олардың мәдени амалдарды: сақтану, қорғану, ниеттендіру,
үйлесімдік табуға бағытталу кезеңдері мен декректері туралы кезең-салаларын
ажыратып, дәйектей білу
Сабақ қалыбы: шолу дәріс
Тақырыпты табысты игере отырып, Сіз:
Білесіз: мәдениет негізі ретінде дәстүрлердің қалыптасу факторлары мен
жағдаяттарын
Бейімделесіз: қазақ дәстүрлі мәдениетінің дүниетанымдық негіздерін ажырата
білуге
уметь: отличать мировоззренчение основы традиционной культуры казахов
Жоспар
1.Адами әрекеттердің туындау факторлары
2.Табиғы қажеттіліктерден туындағын алғашқы мәдени әрекеттер
3.Сақтану қажеттілігінен туындаған мәдени әрекеттер
4.Қоршаған ортамен уйлесімділік табуға бағытталған арнайы амалдар
Қажетті бұйымдар тізбесі: интерактивтік тақта, компьютер
Қолданылатын білім беру технологиясын тізбесі: әңгімелесі, иллюстрация,
шағын сауал
Жоспар
1. Адамның табиғы қажеттілігін өтеуден туындаға алғашқы мәдени әрекеттік
амалдар
2. Терімдік, аңшылық, ол өнімдерді өңдеу сатылары алғашқы адам және шағын
топ қажеттілігін өтеу( қарапайым қару, терімдік қорек, аңшылықпен
тапқан қоректер – алғашқы қауымдасып еңбектену дәстүрлері.
3. Қоршаған ортаны игеру амалдарының мәдени сипаттары.
4. Өміріне зиян келтірмейтін өсімдіктер мен жануарлар мүшелерін қорғаныс
бұйымы ретінде сақтау
5. Археологиялық қазбалардағы солардың дерекнамалары.
6. Қоғамдасу арқылы топтық жұмыс нәтижелігін тану арқылы қауымдасу, қорек
табу жолдарын үйрету арқылы сабақтастыққа бейімдеу
7. Дала галереся деп танылып отырған тасқа қашалған тұрмыстық
жағдаяттағы суреттер(гравюралар) мәлімдемелері.
8. Археологтар табысы көне домбыра үлгісінің табылуы.
9. Кұнге табынудан туындаған рәсімдік әрекеттер.
10. Аруақтарға табыну,
11. Отбасылық салт-дәстүрлер мен мерекелер.
12. Азамат тәрбиесі.
13. Көші-қон өмір салтына байланысты сат-дәст.рлер.
14. Мемлекеттік құрылымдар мен идеологиялық ұстанымдар өзгеруінің дәстүрлі
мәдениетке ықпалы.
15. Этнографиялық материалдар жинақтау әдістері.
Теориялық материалдар
Ұлттық дәстүрлер ең демократиялық мәдени құбылыс ретінде ел, дәуір,
халық туралы ой-пікір қалыптастырады. Бұхаралық мерекелер мен салт-
дәстүрлер, ойын-сауық пен саяткерлік, көркемөнер мен қолөнер туындыларының
тарихи-мәдени дамуы мен халықтық сипатына талдау жасап, жоғарыда айтылған
пікірге дәлел табамыз. Ұлттық дәстүрлерге үстірт шолу жасаудың өзінде ол
халықтың табиғи қажеттілігі болғанын аңғарамыз.
Өмір сүру қажеттігін өтейтін алғашқы еңбек қаруларын жасаудан бастап,
табиғат туындыларын өзіне бейімдеп, тіршілік ортасын жасап адам әлеуметтік-
мәдени әрекетке ене бастаған.
Қоршаған ортаны игеру барысында табиғатпен үндестік табу, оның
дүлейінен сақтану, сұлулығын мадақтау - алғашқы мәдени әрекеттер
бастаулары екені анық. Терушілік заманында алғашқы адамдар зиян
келтірмеген өсімдіктер түйнегі мен дәнегін кептіріп, қорғаушы және
қажеттілікті шақырушы бұйым ретінде тізбектеп мойынға іліп, ең мықты аңның,
құстың күш қоры болып есептелген дене мүшесін қорғаныс құралы, қуат қоры
тұтып бойында сақтау арқылы өмірін реттейді деген үмітпен арнайы амалдар
жасаған. Жігер, қуат жинау үшін тұрмыстың сәттілік кезеңін үйрету
мақсатымен, жадыға сақталып, бейнелі түрде көрсетуде саздық, ритмдік
сүйемелдеу жасау да алғашқы қауым мүшелерінің адами қалыптасуының, рухани
қажеттілікті өтеудің бастапқы сатылары десе де болады.
Адамдардың тағы бір ерекше қасиеті топтар мен қауымдастықтар құру
арқылы олардың мәнін ұғыну. Қоғамдық өмірдің мәнін ұғыну арқылы адамдар
қоршаған ортаны ұйымдастырып, тұрмысты реттейтін әрекеттер белгілеген.
Көне дәуір адамдарының өмірі туралы мәдени информацияларды
археологиялық қазбалар материалдары сипаттайды. Олар арқылы қоғамның
шаруашылық үлгілері, өмір салты, дүниетанымы туралы мәлімет алып, пікір
қалыптастыра аламыз.
Алғашқы қауым адамдары тіршілік қажеттіліктерін табиғатпен үндестік
табу арқылы өтеген. Ол қажеттіліктер материалдық орта құрумен қатар, өмір
тіршілік ережелерін ойластырумен ұштасқан. Осы әрекеттер арқылы алғашқы
қауымдық материалдық және рухани өмір негіздері қалыптастырылған. Олардың
өшпес куәлары - тасқа қашалып жасалған сол кездегі өмір құндылықтары мен
өмір салтының суреттемелерін сипаттайтын гравюралар. Оларда алғашқы қауым
адамдарының өмір заңдылықтарын тануға, қоршаған ортамен байланыс жасау
жолдарын үйренуге деген талпыныстары мен көзқарастары бейнеленген.
Археологиялық қазбалардағы бұйымдар арқылы алғашқы адамдардың өз
өмірін табиғат құбылыстарымен теңдестіріп қарайтыны дәлелденеді. Олар жыл
мезгілінің айналып келуі сияқты өмірден өткен адам да қайта оралатынына
сенгендіктен, қабірге отбасы мүшелерін, қаруы, ат-әбзелдерін, ыдыс-аяғын
бірге жерлеген. Бұл ақпар көне жерлеу салты туралы мәлімет береді. Қазақ
жеріндегі археологиялық қазбалар бұл салттың кең тарағанын баяндайды. Көне
жерлеу салты туралы мәліметтерді Есік, Бесшатыр, Сыпыра-оба, Қара-оба
т.б. зираттарында жүргізілген археологиялық есептерден табамыз.
Көшпелілер өмірінде мерекелеу, тойлау, рәсімдік әрекеттер қалыптасуы
туралы мәліметтерді тек археологиялық қазбалардан ғана емес, сонымен бірге
дала галереясы іспеттес сақталып қалған тасқа қашалып жасалған көне
дәуірден келген суреттерден де анықтауға болады. А.Ц. Медоевтың
Наскальные гравюры, Р.Л.Садоковтың Тысяча осколков золотого саза,
Ө.Жәнібековтың Эхо, Т.,Ә.Қоңыратпаевтардың Көне мәдениет жазбалары
еңбектерінде келтірілген қазақ мәдениеті қалыптасуының бастауалды
мәліметтерінде мерекелеу, ойын-сауық құру халықтың рухани қажеттілігі
болғаны дәлелденеді. Қой қырылған қала Антикалық Хорезм қазбаларынан
табылған мүсіншелерде қос ішекті аспап ұстап отырған сазгер бейнеленгенін
Р.Л.Садоков баяндайды. Музыкалық аспаптанудың көне мәдениетін зерттеуші
автордың пікірі бойынша, ең кемінде екі мың жыл бұрын қолдануда болған
музыкалық аспап бүгінгі қазақ домбырасының ежелдегі прототипі үлгісі
екендігі туралы айтылады. Сонда музыкалық аспап пайда болғанға дейін
қалыптасқан рәсімделген әрекеттердің жыл санауы шегініңкірейді. Ендеше
дәстүрлі мәдени әрекеттер қазақ жерін мекендеген бабаларымыздың мәдени
қалыптасуына ықпал еткен алғашқы мәдени формалардың бірі десек те болады.
Оған дәлел А.Ц.Медоев шығармасында келтірілген тасқа қашалған гравюлардағы
алғашқы қауым адамдарының қуаныш кезеңін сипаттаған топтасқан әрекет
жасап жатқан кезеңінің бейнеленуі. Соның бірінде адам бейнелі гүлденген
ағаш, күнбасты адам, олардың аяқ жағында қойлар, ал төменінде қол ұстасып
билеп жүрген адамдар бейнеленген. Мұны толыққанды сюжеттік композиция
ретінде қабылдауға болады. Ағаш гүлденуіне себепкер болған күнге қойларды
құрбандыққа шалып, осы уақиғаға байланысты салтанат құру кезеңі деп оқыса
да болады. Сонда ол алғашқы қауымдағы адамдардың Наурыз тойын мерекелегені
деп түсінсе де болады ғой. Қол ұстасып билеп жүрген бейнелер этнографиялық
Алтынай би ансамблінің Алқақотан деген биіне негіз болған.
Күнге табыну, Күннің киелі тазартушылық қасиетін қастерлеуден отқа
табыну бастау алады. Жоғарыда аталған қайталану табиғат пен өмір заңдылығы
деп түсіну, сол қайталанудың жолынан адаспай, оралу ізін жамандықтан сақтау
үшін отпен тазартқан. Оттың жер астындағы үлгісі – қызыл бояу болған.
Археологиялық қазбаларды жүргізуші ғалым К.Ф.Смирнов айтылған ойды
дәлелдейді. Батыс Қазақстанда зират үстіндегі ағаштан көтерілген
үйлердің өртелгенін мәлімдейді. Елек пен Орал савроматтардың, Арал
бойындағы сақтардың қабірінен қызыл бояуды көруге болады. Ол от пен күннің
нышаны,- дейді ғалым.
Ал Ж.Нұсқабайұлы мен Ө.Жәнібеков құрастырған Көне Отырар альбомында
Кенгу Тарбан Отырарда құдалық пен той бейнеленгенін келтіреді. Отқа,
жылқыға, күнге табынушылық қазақ мал өсіруші тайпалары дүниетанымының
басты белгілерінің бірі болған.
Күн мен отты, ошақты дәріптеу дәлелі - қола Жетісу, тас Арал,
Орталық Қазақстан, Оңтүстік Орал құрбандық алтарьлары.
Қазақ арасындағы отқа табыну әдетіне тоқтай келіп, Шоқан Уалиханов –
монғолдар сияқты, қазақтар да отты әулие тұтқан. Сол үшін де – от анадеп
атап, оның әр түрлі пәле-жала, қауіп-қатерден сақтайтын киелі күшіне
сенген,- дейді. Расында да қазақ өмірінде отқа табыну, оттан аттамау, отқа
түкірмеу сияқты ырымдар қатты сақталады. Қазақ тіпті от орыны – жер ошақты
да қасиет тұтқан. Ол жек көрген, өштескен адамын да отың өшсін, күлің
көкке ұшсын деп қарғаған. Күнәлі не ауру адамды екі оттың ортасынан
өткізген. Көп алдында ант берген адам отпен аласталған. Оның бәрі
жамандықты өртегені. Ш.Уалиханов қазақтар ай жаңасын көргенде жерге
маңдайын тигізіп бас иеді. Жаз болса сол бас иген жерінен шөп алып, үйіне
әкеліп отқа тастаған,- деп жазған.
Отқа табыну тек рәсімдік әрекеттер арқылы ғана атқарылған жоқ. Отқа
табыну арқылы қоғамдық өмірді реттеп, елді басқарып, әлеуметтік топтар
қарым-қатынасын қалыптастырған.
Мидияда Ксеркс әкесі Дарийдің басқару кезеңінде от храмы – Дэу
салынған. Оның қирандысында қалған жазулардың бірін Е.Герцвальд Осы
қасиетті от арқылы Ахурамазданы дәріптегенмін деп оқыған. Б.д.д. V
ғасырда Иран патшасы Дарий өзі басып алған елдерді бір құдіретке табындыру
мақсатымен мемлекеттік дін енгізген. Бұл діннің аты парсы дінінің негізін
қалаған Заратуштраның атына байланысты зороастризм деп аталады. Бұл дінді
ұстанушылар табиғат және ондағы құбылыстарға сиынатын кейбір халықтардың
діни мерекелері мен әдет-ғұрыптарын шеберлікпен пайдаланады. Бұл діннің
пайда болып қалыптасуында Орта Азия халықтарының маңызы үлкен болғаны
күмәнсіз. Орта Азия халықтары отқа, суға табынған. Күнді жоғарғы құдірет
деп санаған. Орта Азия көне қалаларында жүргізілген қазба жұмыстарының
нәтижесінде жергілікті халықтар табынған от үйлері табылған. Көшпелі
түркі тайпаларының арғы тегі саналатын массагеттер күнді жоғарғы құдірет
дәрежесіне көтерген. Бұл жайында Геродот шығармасынан дәлел табамыз:
массагеттер бидай екпейді, бірақ олар мал шаруашылығы және балық аулаумен
тіршілік етеді. Аракс өзенінде –Қызылсу балық қоры өте мол. Олардың
сиынатын жалғыз құдайы – күн. Олар күнге арнап жылқы малын құрбандыққа
шалады. Оның мәні ең жүйрік құдайға ең жүйрік жануарды құрбандыққа шалу
керек,-деп түсіндіреді Геродот. Оған дәлелді қазақ жерінде сақталған
Маңғыстау түбегіндегі жартаста қашап салынған Шақпақ ата жертөле мешітінен
табуға болады. Мешіт Маңғыстауға мұсылман діні келмей тұрып салынған болса
керек. Алғашында оның ең үлкен бөлмесі отқа табынушылардың ғибадатханасы
болған сияқты. Мұндай болжам жасауға мешіттің Шақпақ - тас, от, Ата -
қастерлі жер, әулие деген сөздерден тұратын атының өзі де меңзеп тұрғандай.
Отқа табынушылық ортағасырлық қоныстарда да болған.
Күн мен отқа табынумен қатар адамзат басқа да табиғат күштерін құдірет
тұтты. Олардың ықпалы арқасында адамзат дүниетанымына өзгерістер енді.
Бірақ көшпелілер өміріндегі рухани мұраны заттық айғақпен шектеуге
болмайды.
Материалдық құндылықтан гөрі адамның рухани әлемін жоғары бағалаған
бабаларымыз өмір тәжірибесін, таным мен тәлім берер байлығын, бабасынан
қалған рухани асылдарын ұрпағына жеткізген. Рухани сабақтастық -
көшпелілер үшін тұрақтылық кепілі және айрықша қасиет. Бұл орайда қазақ
мәдениетін тереңінен зерттеуші ғалым А.Сейдімбек пікірі арқылы біздің
ойымыздың дұрыстығына дәлел табамыз: ...материалдық өндіріс пен
мәдени дамудың өзара байланысы бір-біріне үнемі сай келе бермейтінін атап
өткен жөн. Мұның өзі, төлтума мәдениетін көшпелі өмір салтта қалыптастырған
қазақ халқының мәдени-рухани әлемін парықтауда айрықша қажет.
Көшпелілердің рухани өмірінің сабақтастығы біздің жыл санауымыздан көп
бұрын қалыптастырылып, далалық ру-тайпалардың сол өмір салтымен жиырмасыншы
ғасырға аяқ басуына дейін жеткізілді, бүгінгі күнге дейін ұлттық рухани-
мәдени өмірінің мызғымас алтын тірегі ретінде сақталды.
Ру, тайпаның бастау алған жануары – тотем. Оны пір тұту арқылы әр адам
санасында қауымын сақтандырамын, жеңіске жеткіземін деген дүниетанымы
қалыптасқан. Сол жануардың жалын, қылын, құйрығын, басын т.б қарудың басына
ілу арқылы табынатын жануардың жеңіске жеткізетініне, оның шамадан тыс күш-
қуат беретініне сенген. Сыртқы жағымсыз күштердің ықпалынан сақтану үшін
тұмар таққан.
Алғашқы қауым адамдары табиғат күшінің алдында бас иіп, оның
заңдылықтарын сақтау арқылы шаруашылық кезеңдерін реттеп отырған.
Шаруашылықты жіктеу, табиғатқа табыну әлеуметтік эволюцияны сипаттайды.
Орыс халқында сақталған аңыз бойынша аспан әлемінің екі құдайы болған. Оның
бірі Ткачиха, екіншісі Волопас. Олардың ортасында құс жолы - аспан өзені.
Жылда тек бір-ақ рет сол өзеннен өтуге болады. Сол мезгілде ғана үйлену
тойларын өткізіп, жер жырту жұмысы басталған. Жаңа үйленгендер жер жыртудың
алғашқы сәтін бастаған. Бұл рәсім әйел адамның жер жыртуға қатынасатын
жалғыз-ақ күні. Бұл жас отау мен ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас
пен жер өнімінің салыстыруын байқатады. Басқа күндері әйел адамдардың жер
жыртумен айналысуы табиғат заңдылығына қарсы тұрушылық деп танылған.
Жер өңдеу шаруашылығынан гөрі мал шаруашылығымен айналысатын аймақтарда
өзгеше экономикалық және мәдени қарым-қатынастар қалыптасады.
Көшпелілердің өмір қажеттілігін өтеуші - жануарлар. Сол себептен
жануарларға деген адамның қарым-қатынасы, олар туралы дүниетанымы түрлі
табынушылық әсерлерге толы болған. Олардың ішінде төлдің мол болуы,
олардың сақталуына арналған рәсімдер ерекше орын алады. Адамның өзі мен жан-
жануарлар – бәрі табиғатпен үндестік табуға тиісті біртұтас құбылыс ретінде
танылған. Оған дәлел жылқы малына байланысты бірнеше салт-дәстүрлік
әрекеттер мен іңгенді аруана санап, ботаны қырқынан шығару салттары.
Адам өмірінде аруақтарға табыну аса маңызды орын алады. Л.Н.Гумилев
айтуынша әр халықтар өкілдері өмір салты бойынша емес, өлімге деген
көзқарасы арқылы туыстасады. Дүниеден озған адамның жаны өлмейтініне, о
дүниедегі өмірдің бар екеніне сенім жерлеу рәсімін үлкен салтанатқа
айналдырған. О дүниедегі өмір үйі - қабірлер: төрт бұрышты таспен
қоршалған дөңгелек, сопақша формалардағы бейіттер. Археологиялық
қазбалардың мәліметтері бойынша мәйітті өртеген немесе тастан жасаған
қоршаудың ішіне салған. Көне заманда жазылған Ригведа гимнінде жерлеу
рәсіміне байланысты от жағылғанда
С солнцем пусть сольется глаз,
с ветром – душа!
Слейся с небом и землей, как положено !
Или слейся с водой, если там тебе любо,
Костями укоренись, в растениях !
Көзіңмен күн, жаныңмен жел
Табиғаттай бірлессін аспан мен жер.
Сумен сіңіс, рахатың содан тассын.
Өсімдікпен сүйегің тамырлассын.
ауд. Н.К.,- деп жазылған. Бабалардың сенімі бойынша мәйітті өртеу
табиғаттың жаңаруына, өмірдің жаңаруына байланысты салттың орын алғанын
дәлелдейді. Сонымен, жоғарыда көрсетілген салт өмірден өткен адамды
табиғатқа қайтарса, өмірге жаңа адам келеді деген сенімін білдірген. Осы
рәсімнің жалғасы ретінде баланың жолдасы мен нәрестенің кіндігін жерге
табалдырық астына көму арқылы орынын толтыру магиясына байланысты
атқарылған.
Адам табиғатты игеру барысында өз тіршілігіне де, әлеуметтік өмір
салтына да өзгерістер енгізе бастады. Солардың арқасында еңбек түрлері
бөлініп, әлеуметтік топтар пайда болды. Соның ықпалымен қарым-қатынас пен
өмір салтын реттейтін, шаруашылық сәттілігіне ықпал етеді деген ниетпен
атқарылатын, көне ұғым бойынша табиғат құбылыстарымен үндестік табуға әсер
етеді деп сенім артылған дәстүрлі әрекеттер қалыптасты. Олардың рухани өмір
дамуына қосқан негізгі үлесі ұлттық мәдениеттің барлық салаларының
қалыптасып, қоғамдық тұрмысты реттеуге ықпал ететіндері іріктеліп
сақталуында. Ауыз әдебиеті мен өнер жанрларының, қолөнер бұйымдары мен салт-
дәстүр, мерекелер мен ойындардың дүниетанымдық мәнін жоймаған үлгілері
ғасырлар сынынан өтіп, бізге жеткендері де бар.
Олардың арасында елеулі орын алатындары – қарым-қатынастық,
отбасылық, шаруашылық өмірді реттеуге бейімделгендері, суреттеу мен
сипаттау арқылы өз кезіне тән әлеуметтік құбылыстарды баяндағандары басым.
Адам табиғаттың туындысы, дара өкілі екенін көрсететін, отбасы
мүшесі ретінде оның алар орынын айқындайтын, қарым-қатынастарды реттеуші
отбасылық салт-дәстүрлер мен мерекелер. Адамның фәниден бақиға дейінгі
өміріндегі басты уақиғалардың қоғамдық маңыздылығын сезіну үшін салт-
дәстүрлер әсерлі психологиялық жағдаят туғызып отырған. Әр дәуірдің мәдени
құндылығына сай қоғамдық уақиғалардың маңыздылығы ауысып тұрған. Дегенмен
де адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік табу, бақытты сезіну сәттері
басты уақиға болып есептеледі.
Әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеу қажеттілігіне сай ұл бала мен ер
адамға байланысты қалыптастырылған салт-дәстүрлер ішінде аса
рәсімделгендері әлеуметтену кезеңдеріне байланыстылары. Көшпеліліктен
тұрақты мекен тебу, жылқыны үйретіп көлікті болу, тайпа аралық
қақтығыстарды шешу, мал өрісін кеңейтіп, жер игеру ер адамның қоғамда алар
орынын, жүктелетін міндеттерін күрделендірді. Өмір талабы бойынша сол
міндеттердің сәтті орындалуын көздеу арнайы салт-дәстүрлер туындатты.
Тоқым қағу салтын атқарып, азаматты елін, жерін, малын қорғауға
аттандырса, тоқым қағып мүшел жасқа келген ер баланы да нағашы жұртына
аттандыру арқылы ел қорғаны әке-ағаларының жолына салғандағысы.
Көшпелілік пен жартылай тұрақты өмір салты өзгелерде кездеспейтін
көші-қон салттарын қалыптастырған. Олардың бастылары қоныс игеру, өмір сүру
ортасының үйлесімділік жағдайда болуы, қарым-қатынастық және тұрмыстық
мәдениетті дамытуға бағытталған.
Қоғамды басқарудың тарихи дамуына байланысты мерекелік, салт-дәстүрлік
мәдениеттің формалары мен мазмұндары да өзгеріп отырған. Оған мысал
қоғамдық рухани өмірдің жетекшілігін діннің қолға алуы. Діннің басты
мақсаты космостағы жан-жақты құбылыстардан сол космосты жаратушының өзіне
адамдардың назарын аудару еді. Билік етушілердің қолдауына қарамастан жаңа
дін рухани норма ретінде бірден кең өріс жая алмады.
Европалық елдердің өзінде крест жорықтары және билік иелерінің
қолдауы арқылы мемлекеттік өмірге ресми дін бірден енгізілген жоқ. Қазақ
жеріне ислам дінінің енгізілуінің өз ерекшеліктері болды. Ол
ерекшеліктердің негізін венгр шығыстанушысы И.Гольдциер ресми ислам өзінің
ең алғашқы кезеңдерінен бастап дәлелдегені бұрынғы діни элементтерді жете
танып, діни ұғым жолына түсіру қажеттігі болды,- дейді. Р.Мұстафаева
зерттеу жұмысында қазақ халқының діни ұғымдары ресми ислам мен халықтық,
тұрмыстық діндерінің ұштасуымен ерекшеленетініне дәлел келтіреді. Исламның
идеялары және талаптарымен қатар жергілікті жерлерде исламға дейінгі
дәстүрлер мен ұғымдар кең орын алады,- деп сипаттайды автор. Қазақ
халқының дәстүрлі мәдениеті Р.Мұстафаева пікірінің дәлелі. Мұсылмандыққа
дейінгі және ислам дінінің өзара ықпалы негізінде қалыптасқан синкреттік
мәдени формалар осы мерекелер мен салт-дәстүрлер.
Мемлекет құрылуы мен оның ресми басқарылуы ерекше қарым-қатынастарды
сипаттайтын рәсімдерді қалыптастырды: кездесулер, қабылдаулар,
қонақжайлық, билік отбасы мүшелерін тәрбиелеу және ұлт пен мемлекеттік
саясат туралы пікір қалыптастырушы мәдени әрекеттер.
Мерекелерге мемлекеттік мән берілу фактілерімен М.К.Қадырбаев
еңбегінен танысамыз. Қытайдың көршілес мемлекеттерімен дипломатиялық
байланыстары туралы жазылған еңбектерден автор Самоэрхань-Самарқанд
елшілерімен қарым-қатынас жасалған көріністер келтіреді. Қытайдағы рәсімдік
департамент хаттамасы негізінде рәсім атқарушының церемониалмейстер
Самарқан хандығынан келген өкілдің қабылдануы туралы жазылған.
Мемлекеттік аппаратта арнайы рәсімдік департамент құрылуының өзі
патшалық етуші тұлға мен мемлекет үшін арнайы салт-дәстүрлер мен рәсімдер
қалыптастырылуының аса маңыздылығын дәлелдейді.
Дәстүрлі мәдениеттің жаңа сипат алуы, мазмұндық, символдық өзгерістер
енгізілуі әр кеңістік тұрғындарының географиялық-экономикалық дамуына тығыз
байланысты болған. Қоршаған ортаны игеру барысында тапқан жер байлығы мен
оларды еңбек процесіне енгізу арқылы еңбек құралдары, формалары, бұйымдары
дамуына байланысты өмір салты мен тұрмыс жағдайы, тапқан құндылықтарды
өмір тіршілігіне қолдану реті де өзгерді. Ағаш өңдеу ұсталық шеберлікті
шыңдап, үй құрылысынан ер-тұрманға, ыдыс пен жиһазға дейін қамтыса, атты
ерттеп, зөңгі салып жер игеріп, жауынгерлік әдістерді дамытып, сауық пен
салтанат құрып, қорек түрлерін молайтты. Жеңіл өнеркәсіп игеріліп мата
тоқу, күміс пен алтын бұйымдарын өңдеп, әшекейлер жасау арқылы да дәстүрлі
өмір салтына өзгерістер енгізіліп отырды. Олар бірнеше ғасыр бойы
жалғасып өмір тіршілігіне керектері алынып, мәдени әрекеттерді байытып
отырды.
Дәстүрлі мәдениеттің басты даму кезеңдері қоғамдық формация
өзгеруіне байланысты. Ол өзгеріс міндетті түрде рухани өмірдің
ұйымдастырылуына өзіндік жағдаят туғызды. Жаңа қоғамның біртұтас
тағдырын құратын мәдениетті қалыптастыруға бағытталған большевиктік идея
соның куәсі. Формасы бойынша пролетарлық, мазмұны социалистік, сипаттамасы
интернационалистік болуы басты талапқа айналды. Ондай мәдениет этникалық
даралықты сақтауға жол бере алмады.
Жаһандану мен социалистік идеялардың қоғамдық мақсатқа айналуына
байланысты дәстүрлі мәдениет формаларының кейбіреулері өмірлік айналымнан
зорлықпен шеттетіліп, мәдениеттің басты міндеттерінің бәріне нұқсан
келтірілді. Мәдени мұра құндылықтары танылып, сақталып, насихатталудан
қалғаннан кейін мәңгүрттікке ұшырап, дүбәрәлік құзға итерілді.
Сонымен, дәстүрлі мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы қоғамдық өмірдің
тарихи-мәдени процесіне байланысты екені анықталып отыр. Өмірдің
біртұтастығы туралы дүниетаным негізінде қоршаған ортаны игеру, табиғат
құбылыстарымен үндестік табу, лайықты қарым-қатынас жасау арқылы тұрақты
нормалар қалыптастырылды. Еңбек процестері мен шаруашылықтағы, қоғамдық
өмірдегі, әлеуметтік құрылымындағы өзгерістерге байланысты ол нормалар
жаңа сипат алып отырды.
Рухани өмірге жаңа құрылымдар енгізілуі дін, партиялық құрылыс
ұлттық дәстүрлі әрекеттердің мазмұндық бағытталуына ықпал етті.
Ұлттық мәдени әрекеттер қоғам, ұжым, жеке тұлға өмірінің барлық
рухани қажеттілігін қамтитын дәрежеге жетті. Сонымен бірге өмір салтының,
өзара және қоғамдық қарым-қатынастардың, мәдени байланыстардың нормаларын
реттеп, өнер жанрларының дамуына үлесін қосатын мәдениет қайраткерлері
айтыскер ақындар, сал-серілер, зергерлер, ағаш өңдеушілер т.б. әлеуметтік
топ құрып, кебіреулері шәкірттер тәрбиелеп, өнер мектептері негіздерін
қалады. Олар өнер көрсету ортасында өзіндік қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырып, киім кию әдеттерімен де дараланған. Атқарған қызметі үшін
шартты баға қоймасы да, өнер қызықтаушылар, сал-серілер мен ақындар түскен
мекен, отағасы, ауыл басының мәрттігіне, өнерлілігіне байланысты
сыйлықтарын беріп отырған.
ХХ ғасырда қазақ даласына кеңес үкіметі орнатылған соң, отарлау
саясатын ұғындыруға, ұлттық сипатта емес, кеңестік халық боламыз деген ой-
сана қалыптастыру мақсатында бос уақытта атқарылатын мәдени әрекеттер
қоғамдық қажеттілікке айналғандықтан, осы саланы басқаратын департамент,
басқарма, бөлімдер құрылды.
Қазақ мәдениетінің жандануына, жинақталып сақталуына үлкен қозғалыс
берген Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының қабылдануы болды.
Осы бағдарламаны жүзеге асыру барысында этнография, педагогика
ғылымдарында қолданып келе жатырған зерттеу әдістері білім, мәдениет
салаларында да кең орын ала бастады.
Мәдени-тынығу қызметкерлері үшін де дәстүрлі мәдениет үлгілерін,
әсіресе жергілікті нұсқаларын жинақтап, кең насихаттау үшін сол әдістерді
қолдана білу керек. Олардың негізгілері – контент-анализ, сауалнама және
байқау әдістері.
Контент-анализ әдісі социологияда қолданылатын әдістердің бірі.
Дәстүрлі мәдениет туралы мағлұматтар жазба археологиялық қазба жұмыстар
есептері, ғылыми еңбектер, өткен ғасырлар ойшылдарының туындылары, көркем
әдебиет, саяхатшылардың жазба жұмыстары мен суреттері, үн таспа жазулар,
деректі фильмдер, т.б. материалдарда көп сақталған. Ғылым бұлардың бәрін
де құжат деп атайды. Олардың ішінен зерттеушіге қажет мәліметтерді жинақтау
үшін мазмұнына талдау жасау әдісі контент-анализ деп аталады. Талдау
нәтижелі, іріктелген информация бір қалыпты, тиянақты болуы үшін ізденіс үш
кезеңдік әрекеттен құралады. І-кезең – талдау бірліктерін анықтау. Талдау
бірлігі болып жинақталатын информация есептелінеді. Біздің жағдайымызда ол:
рәсімдік элементтер, арнайы бұйымдар мен сый-кәделер, киім үлгілері, тағам
түрлері, осылардың дүниетанымдық мән-мағынасы, ойын шарттары, атқарылу
тәртібі, фольклорлық материал т.б. болуы мүмкін. Екінші кезекте –
белгіленген талдау бірліктерін материалдардан іріктеп, қайталану есебін
анықтау. Үшінші кезекте – қайталану санына орай талдау бірліктерінің алатын
орыны және мәні жөнінде қорытынды жасау.
Келесі жиі қолданылатын әдіс – сауалнама, оның ішінде интервью.
Ауызша сұрақ қою арқылы қажетті информация жинақтау әдісі. Ол ресмиленген
немесе биресми түрде өткізілуі мүмкін. Ресми интервью – сұрақтар алдын-ала
дайындалып, жауап үлгілері мүмкіндігінше немесе қажетінше дайындалып, сол
жауаптардан мақұлданғандары ғана тіркеуге алынады. Ондай интервью ізденіс
жұмысының бастапқы кезеңінде, зерттеу мәселесінің фактілерін анықтау үшін
пайдалы. Ал биресми интервью дегеніміз сұрақ қойып жауап алу жолдары қатаң
ресмиленбеген сауал. Мұнда зерттеуші үшін басты міндеттің, яғни сауалға
жауап беретін адамнан алынатын информация бағыты белгілі де, кең түрдегі
әңгіме қалыбында сауал жүргізу барысында туындаған сұрақтарға қосымша жауап
алуға мүмкіндік туындатылады, ауқымды информация жинауға жағдай жасалады.
Біріншісінің қолайлылығы жинақылығында, нақтылығында. Кемшілігі информация
мазмұнының шектеулі болуында. Екіншісі тақырып бойынша жан-жақты информация
жинақталғанымен, оны талдау қиындығында.
Байқау әдісі – дәстүрлі мәдени әрекеттердің атқарылу барысын
қадағалап, қажеттілерін жазба, үнтаспа, бейне жазу, суретке түсіру арқылы
тіркеуге алу әдісі. Тиімділігі жинақталған информацияның нақтылығынды,
сенімділігінде. Қиындығы – тіркеу жүргізушінің аса сауатты және қырағы
болуы шарт. Екіншіден, зерттеу жұмысын жүргізу үшін бірнеше адамның
қатысуын талап етеді. Өйткені байқау әр нүктеден, жан-жақты жүргізілуі үшін
зерттеуге қатынасушылардың байқайтын амалдары мен орындары алдын ала
белгіленуі арқылы, тиянақты нұсқау жүргізілгенде ғана информация толық
болуы мүмкін. Зерттеу жұмысын жүргізуші үшін дәстүрлі мәдениет үлгілерін
жинақтау үшін құрастырылатын сауалнама мен сауалнама өткізуге арналған
үлгісі ұсынылады.
Шілдехана тойының жергілікті үлгілерін жинақтау сауалнамасының
сұрақтары:
Шілдеханаға қатынасып көрдіңіз бе? Бұл тойға кімді шақырады? Қандай
тағам береді, арнайы киімдер дайындала ма? Олардың жөн-жоралғысын айтып
бере аласыз ба? Арнайы тағам дайындалады ма? Оның міндеті қандай? Кім
әкеледі? Берген адамның айтатын рәсімдік сөзі болады ма? Болса ол қандай?
Баланы сол күні шомылдыра ма? Шомылатын суына не қосады? Кім шомылдырады?
Шілде деген қандай мағына береді? Шілде суы, шілде күзет дегендердің
мағынасы неде? Шілде күзетте қолданылатын бұйым болады ма? Қолданылса
олар не? Неге қолданылады? Шілде суы сақтала ма, неге сақталады?
Сонымен, мәдени-тынығу жұмысының түптамыры халқымыздың рухани дамуымен
етене өрбіп, ұлттың тұрмыстық, шаруашылық өмірін реттеп, қоршаған ортаға
деген көзқарасын қалыптастырып, этикалық нормалармен қатар эстетикалық
талғамына да әсер еткені анықталып отыр. Оның сабақтастығын үзбей, мәдени
даму көшінің жолда қалмауы, халық мәдени даналығының тұрғылықты жердегі
ерекшеліктерінің зерттеліп, бабалардың ұлттық құндылық ретінде сақтаған
мәдени дәстүрлерін игеріп, жаңартып, ұлтымыздың даралығын қастерлейтін
бағытталған қызмет жүргізу мәдени-тынығу жұмысы қызметкерлерінің кәсіби
міндеті.
Білім алушының өзін-өзі тексеруіне ұсынылатын сұрақтар
1. Мәдениет пен адами қажеттілік арасындағы байланыстылығы қандай?
2. Тарихи даму мен мәдени даму қатар өрбиді ме?
3. Алғашқы қауым адамдарының бастапқы адами-мәдени амалдары неден
басталып, қалай дамыған?
4. Мәдени бастауалды амалдар туындауына қандай қажеттіліктер әсер етті?
5. Бүгінгі тек отбасылық дәстүрлердің көне дәстүрлермен байланысы неде?
Әдебиеттер
1. Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өкендегісі және бүгіні:
Мақалалар жинағыОбычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем:
Сборник статей.-Алматы, Ғылым, 2001.- 428 С. - Ч5(1)
2. Қазақ руханияты: тарихи-философиялық және этномәдени негіздер;
МонографияЖалпы ред З.К.Шәукенова; Философия, саясаттану және дінтану
институты.-Алматы, 2013.-375.(Ғылыми қазына). Ч5(1).
3. Қазақтың дәстүрлі мәдениеті: Ғылыми мақалалар жинағы. –Алматы: Зият-
пресс, 2004. - 160 с. - (Ќаз., орыс тiл.) Ч5(2).
4. Камалова Н.К. Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері. – Алматы,
Эверо, 2017.
Лекция 2.
Тақырыбы: Дәстүрлік тынығу мен бос уақыт ұғымы
Мақсат: Бос уақытты адами қажеттілік құбылыс ретуінде таныта білу
Міндет: Бос уақыт құрылымын анықтау арқылы адамның рухани деңгейін
жетілдіруге қызмет жасау – кәсіби қажеттілік ретінде ұғындыру.
Дәріс қалыбы: Шолу-пікірлесу
Тақырыпты табысты игере отырып, Сіз:
Білесіз: ұғымдардың түсінігін
Бейімделесіз: кәсіби терминді орынды қолдануға
Жоспар
1. Қоғамдық қатынастар барысында қызмет кәсіптерге бөлінуі арқылы адамның
уақыты тек қоғамдық не меншіктік қызметпен өлшенбей тәулік уақытының
бөлінуі
2. Бос уақыттың мемлекет, тұлға отбасына адами қажеттілік құбылыс ретінде
танылуы
3. Бос уақыт өлшемі, құрылымы, адами қасиеттер қалыптасуына ықпалы
Қажетті бұйымдар тізбесі: интерактивтік тақта, компьютер
Қолданылатын білім беру технологиясын тізбесі: атлдама, кестелеу
Теориялық мағлұттамар
Дәстүрлі мәдениетті игеру елге егемендікпен бірге оралған рухани
қажеттілік. Мәдени-тынығу саласындағы қызметкерлер үшін мемлекеттің
мәдениет саласындағы ұстанымына сәйкес жұмыс атқару – кәсіби қажеттілік. Әр
мемлекеттің елдігін танытатын күретамырының бірі – мәдениеті. Ұлттық
дүниетанымы мен рухани өмірінің деңгейі мен байлығы, халқының даналылығы
мен зерделілігі ұлттық мәдениет туындылары арқылы танылады. Ғасырлар
сынынан өтіп, ұрпақтар өмірінде сабақтастық тауып отырған тілі мен ауыз
әдебиеті, әлеуметтік және саяси билік жүргізу өнегесімен қатар дәстүрлі
мәдени-тынығу әрекеттері де, яғни айтқанда, адамның рухани қалыптасып
жетілуіне әсер ететін мәдени әрекеттері де өзіндік мәнге ие. Кәсіби
мамандар мәдени-тынығу жұмысының көне үлгілерін жете меңгермейінше барша
халықтың бос уақытындағы рухани қызығушылығы ұлттық мәдениеттен аулақ
қалуына немесе адами даму емес, азғындық жолына түсіретін кері ықпал
жетегіне еруі мүмкін. Халықтық мәдени әрекеттерді игеруі мен ұғынуы арқылы
әр азаматтың ұлттық рухы қалыптасып, елінің намысқой азаматын тәрбиелеу
міндеті атқарылады. Сондықтан рухани өмірдің қандай саласы болмасын ежелден
қалыптасқан дәстүрлерін жинақтау, сақтау, насихаттау, соларға сүйене отырып
заман талабына сәйкес, жаңа технологияларға негізделген соны туындылар
жасау арқылы мәдени мекемелер ұлттық мәдениет дамуына өз үлесін қоса
алады. Дәстүрлі мәдениеттің тұрмыстық, шаруашылық, қоршаған ортамен
үндестік табу, өнер мен құсбегілік, атбегілік, саяткерлік т.б.
шеберліктердің мән-мағынасын игеруге мүмкіндік жасау арқылы
этнопедагогикалық міндет атқарылады.
Көпұлтты мемлекеттердің бәріне тән мәдени белгі – мәдени дамудың
ұлттық үлгілерінің бір-біріне ықпалдылығымен қатар мемлекеттегі ұлтаралық
қатынастарды ынтымақтастық бағытта дамыту мақсатымен қолданылатын ұлттық
мәдениет үлгілерінің сақталуына, игерілуіне мүмкіндік жасалынуы. Қазақстан
халықтарының Ассамблеясының атқаратын негізгі міндетінің бірі - елімізді
мекендейтін ірілі-кішілі ұлт өкілдерінің өз мәдениетінің дамуына мүмкіндік
жасау. Ол мүмкіндіктер ұлттық мәдени орталықтар қызметі арқылы көрсетіледі.
Тіл үйрену, ата мекенінің тарихын білу, өнер жанрларының барлығын игеруге
жеке-дара, топтық қызметтер жасалады. Жұмыстың бұхаралық түрлерінің бірі өз
ұлтының мерекесі. Ұлттық киім үлгілері, тағам тарту арқылы қонақжайлық
қасиеттерін таныту, тамаша-сауық құру, Қазақстан шаруашылығына ерен
еңбегімен танылған азаматтарымен кездесу ұйымдастыру, өзге халықтардың
өнерін, әсіресе мемлекеттік тілді игеру дәрежесін, өз халқымен қатар өзге
ұлт өкілдерін де мерекеге шақыру – бәрі ұлтаралық мәдени қатынастардың
жарқын сипаты.
Қазақстан халықтары ұлттық мәдениетін сақтау үшін ата мекендерінен
көмек ретінде мамандар мен қажетті бұйымдарын алдыртып отырады. Қажетінше
мамандар келіп үйретіп, ақын-композиторлары шығармаларын сыйға тартады.
Қолөнермен айналысатын мамандары воскресная школаларында дәріс беріп,
әуесқой бірлестіктер жұмысын басқарады.
Мемлекетіміздің мәдениет саласындағы ұстанымын жүзеге асыру
мақсатында мәдениет мекемелері, халықтың бос уақытын байлыққа айналдыруға
мүдделі мәдени мекемелер мен кәсіби мамандар. Оларға арнайы білім мен
әдістемелік қолдау қажет. Сол мақсатты жүзеге асыру үшін Мәдени – тынығу
жұмысы мамандығында білім алушыларға осы оқулық арналады. Бұл пәнді игеру
үшін болашақ маманның саясаттану, тарих, мәдениеттану, этнография,
әлеуметтану пәндерінен ел тарихы мен мәдениет саласындағы саяси ұстанымы,
Қазақстанның демографиялық жағдайы мен стратификация мәселелері, мәдени
байланыстары мен мәдениет саласындағы қызметі, ұлтаралық қатынастар мен
мәдени байланыстары туралы базалық білімі болуы керек. Осы білім мен бейімі
қалыптасқан жағдайда ғана мәдени-тынығу қызметкері Қазақстан халықтарының
мәдени тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлерін жаңғыртып, бос уақыттағы мәдени
әрекеттер арқылы әр халықтың елдік сипатын сақтауға ықпал ете алады.
Сонымен қатар бос уақыт құндылығын сезініп оны өз байлығына айналдыра
білген тұлға ғана өмір мәнділігін арттыра алады. Жетіліп ер болу да, есіріп
ез болу да бос уақытқа баланысты деген нақыл сөз сол құндылықты меңзейді.
Бос уақыт туралы түсінік қоғамдық еңбек қалыптасқанда ғана пайда
болған. Қоғамдық басшылық жасалып, жоспарланып, түрлері мен салаларға
бөлінген еңбек үрдісі қалыптасқан кезде адамның қоғамдық еңбекке жұмсайтын
уақыты және одан тыс уақыт пайда болды. Қоғамдық қатынастар күрделеніп,
еңбекке ету нәтижесінде қызмет түрлері, оған жұмсалатын ой-сана мен күш-
қуат та өзгеруіне байланысты еңбекке жұмсалатын уақыт пен адамның өз-өзіне
қайта келуіне ұйқтау, тамақтану, гигиена сақтау, т.с.с., жетілуіне
қажетті уақыт мөлшері де өзгерді.
Физиологиялық қажеттіліктерді өтеумен бірге әр адам отбасылық қарым-
қатынастарды отбасы, ата-ана, бала-шаға, достар, т.б. реттеуге жұмсалатын
уақыт та адами қажеттілікке жатады.
Аталған қажеттіліктерді өтеп болғаннан кейін әр адам өзінің жеке
тұлғалық рухани сұраныстарын қанағаттандыру арқылы ғана рухани жетіле
алады.
Сонымен, бос уақыт адамның тәулік уақытының бір бөлігі екен. Еңбектен
тыс уақыттан адами қажеттіліктерді өтеуден қалған, жеке тұлғалық рухани
әрекеттерге арналған уақыт – бос уақыт.
Әлеумет біркелкі емес. Әлеуметтік топтар ерекшелігі, олардың бос
уақытындағы мәдени-тынығу жұмысына тікелей ықпал етеді. Әр адамның жасы,
жынысы, қызметі, ұлты, білімі, қоршаған ортасы, отбасылық жағдайы т.б.
ерекшеліктері бос уақыт мөлшерін, оның мазмұны мен сипатын белгілейді.
Аталған ерекшеліктер адамдардың бос уақытта айналысатын мәдени әрекеттерді
қалауына, сұраныс байқатуына, рухани дамып, дүниеден орынын тауып кірпіш
болып қалануына ықпал етеді. Оның тағы бір ықпалы әр адамның ұлттық
тыныстан шеттемеуіне, санасы мен талғамы бабалар қалыптастырған өмір
құндылықтарын сақтауға, жалғастыруға байланысты. Сол себептен бос уақытты
тиімді ұйымдастыру, мәдени деңгейін жетілдіру қоғамдық, ұлттық
қажеттілік.
Сонымен, мәдени-тынығу жұмысы дегеніміз өмір сүрудің, рухани жетілудің
міндетті қызметі деген түйін жасай аламыз. Оның басты қызметі – адам рухын
түзеу. Бұл орайда мәдени-тынығу әрекеттер арқылы қалыптастырылатын,
қанағаттандырылатын рухани сұраныс ұлттық-этникалық мәдениет аясында
қалыптасып, адамзат мәдениетінің идеалды варианттарын мұрат тұтуы шарт.
Мәдени мекемелердің атқаратын жұмысы күнделікті сұраныстарды өтеумен
қатар, биік дәрежеге жетелейтіндей етіп атқару үшін, олардың қызметі
дәстүрлі мәдениеттің көне үлгілерін сақтай отырып, қазіргі мәдени даму
үрдісіне лайықталатын әдістер мен жолдарын белгілеу міндетін де орындауы
үшін мәдени-тынығу жұмысының дәстүрлі формаларын игеруі керек.
Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлерін игеруде назар аударатын
басты мәселе халықтың өмір салты, қоғамдық құрылымы, дүниетанымдық
ұстанымдарын ескеру қажеттілігіне байланысты. Қазақ халқының мәдени –
тынығуының, рухани өмірінің ерекшеліктері неде болмақ?
Біріншіден, мәдени-тынығу жұмысының өмір салтына байланыстылығын
ескеруіміз қажет. Жер иеленіп, мекен тебуде қазақ халқы ру-тайпалық
қауымдастықты ұстанғаны мәлім. Кенеттен келген нәубет салдары болмаса, ол
қауымдастық біртұтас ұжым. Ол дегеніміз шаруашылық пен қоғамдық сана,
таным мен тәрбие, өнер – бәрі әлеуметтік-мәдени дамумен байланысты өрбиді.
Яғни айтқанда, әр ру-тайпа өкілдері өзіндік шаруашылық тәсілдерін, тәрбие
үрдісін, өнер үлгілерін қалыптастырып, батагөй даналары, ақын-жыршылары,
атбегілері мен сайыпқырандары, т.б. арқылы танылады.
Екінші ерекшелігі - мәдени даму бір ру-тайпадағы адамдардың тектілігі
мен қабілеттілігіне ғана байланысты емес. Олардың басқа қауымдастықтармен
өзара байланыс жасау мүмкіндіктеріне орай, мәдени қарым-қатынастық
ықпалдылығымен де өлшенеді. Ол бір жағынан жер, су, жайылымды реттейтін
көшпенділік өмір салтына байланысты болса, екінші жағынан өмір
үйлесімділігін сақтайтындай қарым-қатынас жасау қажеттілігінен туындайды.
Информациялық сұраныстарды қанағаттандыратын, әлеуметтік байланыстарды,
өмір қауіпсіздігін қамтамасыз ететін мәдени іс-шаралар мәдени-тынығу
жұмысының ұлттық дәстүрлерінің екінші ерекшеліктерін құрастырады. Ел
басқару, билік жасау, халық қорғанысын ұйымдастыру міндеттері арнайы
мәдени іс-шараларды қалыптастыруды қажет етті.
Үшінші ерекшелік рухани мәдениет түрлерінің ауызша формаларының
дамуымен байланыстылығында. Кең байтақ елде бір тілде сөйлесу, өнер
туындыларының құндылары іріктеліп, елден елге жетіп, ғасырлар бойы жадыға
сақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Атемова Г.Т
МӘДЕНИ – ТЫНЫҒУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІ ПӘНІНЕН
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
ШЫМКЕНТ – 2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Мәдениет және өнер факультеті
Мәдени және әлеуметтік жұмыс кафедрасы
Атемова Г.Т
.
6В11120 – Мәдени-тынығу жұмысы БББ бойынша
Мәдени – тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері пәнінен
дәрістер жинағы
Шымкент, 2023
ОӘЖ 378.4.006
КБЖ 82.3
К 16
Құрастырған: Атмеова Г.Т. 6В11120 – Мәдени-тынығу жұмысы БББ бойынша
студенттеріне Мәдени – тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері пәнінен
дәрістер жинағы. - М.Әуезов атындағы ОҚУ, Шымкент, 2023. – 222 б.
Лекциялар жинағы жоғары оқу 6В11120 – Мәдени-тынығу жұмысы БББ
бойынша студенттеріне арналған. Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық
дәстүрлері таңдау компонентіне кіретін оқу бағдарламасы негізінде жазылды.
Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерінің тарихи-мәдени дамуы, олардың,
міндеттері, түрлері мен мазмұны туралы білім қалыптастырып, заманауи
талаптар негізінде мәдени мекемелердің қызметіне ұлттық сипат енгізу
жолдары қарастырылған. Лекциялар тақырыптары бойынша өздігінен білімін
тереңдету мүмкіндіктері білім алушыға берілген өзін-өзі бағылауға арналған
сұрақтар арқылы жасалған.
Рецензент:
Сапарова Ю.А. –п.ғ.к., М.Әуезов атындағы ОҚУ доценті
Мәдени және әлеуметтік жұмыс кафедрасының мәжiлiciндe (Хаттама №1,
27. 08.2023 ж.) және Мәдениет және өнер факультетінің әдістемелік
комиссиясы карап (Хаттама №1, 29. 08.2023 ж.) баспаға ұсынды.
М.Әуезов атындағы ОҚУ әдістемелік кеңесі баспаға ұсынды (Хаттама
№____. ____ _______. 2023 ж.).
© М.О.Әуезов атындағы ОҚУ, 2023ж.
Жауапты Атемова Г.Т
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
І тарау. Ұлттық дәстүрлердің тарихы мен теориясы 7
... ... ... ... ... ... ... ...
1 Ұлттық дәстүрлердің бастауалды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
2 Дәстүрлік тынығу мен бос уақыт ұғымы 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
3 Мәдениет және ұлттық дәстүр 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
4 Мәдени-тынығу әрекеттерінің негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... 29
5 Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерінің негізгі
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
6 Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерінің негізгі бағыттары ... .46
7. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ІІ тарау. Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері
8 Мәдени-тынығу жұмысының дәстүрлі сұхбаттық қалыптары 57
... ... ... .
9 Жастар қарым-қатынасының дәстүрлі қалыптары 62
... ... ... ... ... ... ... ...
10 Ұлттық көркемөнер 77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
11 Ұлттық қолөнер 109
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
12 Ұлттық мерекелік мәдениет 117
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
13 Дәстүрлі отбасылық мәдениет 136
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
14 Қазақтардың күнтізбелік мерекелері 167
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
15 Мәдени-тынығу жұмысы ұлттық дәстүрлерін жаңғырту жолдары ... 183
Бақылау сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 209
Студенттердің білімін бағалау критериялары 210
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Ұсынылған әдебиеттер тізімі 211
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Кіріспе
Бүгінгі Қазақстан аңызы мен діні, халық даналығы мен философиядан
көрініс тауып этномәдени ерекшеліктерімен орын алған полиэтникалық
мемлекет. Сол себептен біздің қоғамымыздың мәдени бейнесі терең тамырлы
құбылыс деп атасақ болады.
Географиялық орналасу ерекшелігі, тұрмыс салты мен Қазақстан жерінде
әуел бастан қалыптасқан мәдениеттің көпқырлылығы қазақ мәдениетінің дамуына
ықпал етті. Батыс пен Шығыстың, Солтүстік пен Оңтүстіктің арақатынастар
кіндігі болуының өзі Шығыс пен Батыс арасындағы мәдени және сауда-саттық
байланыстың мәдени тәжірибелер алмасу өзегіне айналдырды.
Осы байланыстар барысында Еуразияны мекендейтін халықтар идеялық
және рухани құндылықтардың тұрақты жүйесін қалыптастырып, оларды қарым-
қатынас кілті мен амалына айналдырды.
Егемендікке ие болған бойда ортаазиялық мемлекеттердің бәрі де
дәстүрлі мәдениетіне негізделген мәдениет және білім саласындағы саясат
ұстанымын қалыптастыру қажеттілігін сезінді. Халқының қанына сіңген
қайталанбас ерекшеліктерге ие мәдениет арқылы ұлттық сана сезімді оятып,
даралығын дәлелдеп, тарихи-мәдени ортасын жаңғырту қажеттігі туындады. Оған
дәлел қазақ дәстүрлі мәдениетін зерттеп, жаңғырту мақсатын көздейтін
Қазақстан Республикасының он жылға созылып отырған Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы.
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің күрделі саласының бірі халықтың бос
уақытын ұйымдастыру мәдениеті – мәдени-тынығу жұмысы. Өзге халықтар
сияқты қазақ мәдени-тынығу жұмысының бастауалды ерекшелігі еңбекпен, өмір-
тұрмыс салтымен тығыз байланыстылығында. Мәдениеттің реттеушілік міндеті
мәдени-тынығу әрекеттері: ойын-сауық, салт-дәстүрлер, мерекелер арқылы
атқарылған.
Дәстүрлі мәдени-тынығу жұмысының екінші ерекшелігі адам мен табиғат
арақатынасына байланыстылығында. Табиғат құбылыстарын назардан тыс
қалдырмай, тіпті оның өзгерістеріне тұрмыс-тіршіліктерін рәсімдеп реттеу
қажеттілігінен туындаған салт-дәстүрлері, демалу, тынығу, сауық құру
дәстүрлері қалыптасқан.
Адамзат қалыптасуы мен дамуының негізгі әлеуметтік қажеттіліктерінің
бірі - қарым-қатынас жасау. Бос уақыттағы мәдени-тынығудың сан-алуан
түрлері арқылы әр адамның ой-санасын, қоғамдық қатынастарға түсу
тәжірибесін қалыптастырып жетілдіретін, әлеуметтік орнына сай үйлесімді
дамуына ықпал ететін жиын, мәжіліс, ойын-сауықтар да рухани қажеттілікті
өтеген мәдени әрекеттер формалары.
Қоғам дамуы мен қоғам мүшелерінің рухани жетілуінің негізгі
көрсеткіші өнер мен өнерге деген қабілеттілігі. Қазақ халқының рухани
өмірін шыңдауға, мәдениеттің насихаттық, тәрбиелік міндеттерін атқаруға
өнер түрлерінің барлығы да мәдени-тынығу әрекеті ретінде өз үлесін
қосты.
Мәдени-тынығу әрекеттерінің ішінде әдебиеттен орын алып, ғылыми
тұрғыдан зерттеу нысанына алынып отырған тек өнер саласы ғана. Қазақстанның
ғылыми өмірінде мәдени-тынығу жұмысы не мәдениет, не салалы педагогика
ретінде зерттеушілер тарапынан қарастырылған жоқ. Сол себептен мәдени-
тынығу жұмысы туралы жүйелі көзқарас қалыптаспаған. Бұл саланың кейбір
бағыттары ғана ғылыми ізденіс нәтижесі ретінде мақалалар жинақтарында
жарияланған.
Мәдени-тынығу жұмысы туралы арнайы мәліметтерді басқа ғылым
салаларынан табуға болады. Бірінші аталатыны тарихи еңбектер. Қазақстан
тарихын зерттеушілер, осы салада оқулықтар мен оқу құралдарын жазып
жүргендердің еңбектерінен тарихи-мәдени даму мәліметтері, археологиялық
қазба жұмыстарының деректері алынды. Сонымен бірге қазақ жеріндегі тарихи
даму және ежелгі өнер бастауларын зерттеушілердің еңбектеріндегі тасқа
қашалып жасалынған ежелгі суретшілер өнері де бабалар өмірін реттеген
рәсімдер мен дүниетанымын байқататын мәліметтерден хабардар етеді.
Мәдениеттанушылар еңбектерінде әлеуметтік-мәдени даму заңдылықтары,
қағидалары, мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлерінің мәнін,
дүниетанымдық аспектілерін анықтауға негіз болды.
Өнертану саласындағы еңбектер қазақ халқының өнер туындыларының
жанрлары мен даму жолдарын анықтауға, негізін қалаған авторларды тануға,
олардың шығармаларында бейнеленген дала философиясының орын алуы туралы
таным қалыптастыруға ықпал етті.
Қазақ фольклортанушылардың еңбектерінен фольклор міндеттерін,
түрлерін, даму заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік болды.
Қазақ дәстүрлі мәдениеті туралы мәліметтердің негізі этнографтар
еңбектерінде жарық көрген. Қазақ салт-дәстүрлері, шаруашылық салалары,
наным-сенімдері, жер атаулары, бала тәрбиесі, қолөнер, киім мен әшекей
бұйымдары т.с.с. мәліметтер қазақ халқының айналысқан мәдени әрекеттері
туралы ұғым қалыптастырды.
Еуропалық елдерден Шығыс әлеміне жол салған саяхатшылар мен
ғалымдардың, географиялық қоғам мүшелері мен діни сапар шегушілердің
қазақтың дәстүрлі мәдениеті туралы жазба естеліктерін қалдырған, өз саяси-
мәдени дүниетанымы тұрғысынан жазылған шығармалар болса да пәнді
игерушілер үшін көптеген қажетті информация бере алады.
Мәдени-тынығудың дәстүрлі өнегесі туралы мәліметтер қазақ өмір салты
мен мәдениетін бейнелеген деректі және әдеби шығармаларда да келтірілген.
ХІХ ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында сауатын ашқан жазушылар мен
қоғам қайраткерлерінің қазақ дәстүрлі мәдениеті туралы жазбағаны жоқ. Сол
кездердегі газет-журналдарда шығарылған мақалалардың өзі халық рухани
өмірінің өнегелерімен, айтыстар мен мерекелер, бала тәрбиесі мен саяткерлік
т.б. туралы жазған.
І ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯСЫ
Лекция 1.
Тақырыбы: Ұлттық дәстүрлердің бастауалды
Мақсаты: мәдени амалдардың тарихи-мәдени қалыптасуы туралы ой-пікір
қалыптастыру
Міндеті: мәдениет бастауалды қалыптасқан адами әрекеттердің туындау
факторлары, олардың мәдени амалдарды: сақтану, қорғану, ниеттендіру,
үйлесімдік табуға бағытталу кезеңдері мен декректері туралы кезең-салаларын
ажыратып, дәйектей білу
Сабақ қалыбы: шолу дәріс
Тақырыпты табысты игере отырып, Сіз:
Білесіз: мәдениет негізі ретінде дәстүрлердің қалыптасу факторлары мен
жағдаяттарын
Бейімделесіз: қазақ дәстүрлі мәдениетінің дүниетанымдық негіздерін ажырата
білуге
уметь: отличать мировоззренчение основы традиционной культуры казахов
Жоспар
1.Адами әрекеттердің туындау факторлары
2.Табиғы қажеттіліктерден туындағын алғашқы мәдени әрекеттер
3.Сақтану қажеттілігінен туындаған мәдени әрекеттер
4.Қоршаған ортамен уйлесімділік табуға бағытталған арнайы амалдар
Қажетті бұйымдар тізбесі: интерактивтік тақта, компьютер
Қолданылатын білім беру технологиясын тізбесі: әңгімелесі, иллюстрация,
шағын сауал
Жоспар
1. Адамның табиғы қажеттілігін өтеуден туындаға алғашқы мәдени әрекеттік
амалдар
2. Терімдік, аңшылық, ол өнімдерді өңдеу сатылары алғашқы адам және шағын
топ қажеттілігін өтеу( қарапайым қару, терімдік қорек, аңшылықпен
тапқан қоректер – алғашқы қауымдасып еңбектену дәстүрлері.
3. Қоршаған ортаны игеру амалдарының мәдени сипаттары.
4. Өміріне зиян келтірмейтін өсімдіктер мен жануарлар мүшелерін қорғаныс
бұйымы ретінде сақтау
5. Археологиялық қазбалардағы солардың дерекнамалары.
6. Қоғамдасу арқылы топтық жұмыс нәтижелігін тану арқылы қауымдасу, қорек
табу жолдарын үйрету арқылы сабақтастыққа бейімдеу
7. Дала галереся деп танылып отырған тасқа қашалған тұрмыстық
жағдаяттағы суреттер(гравюралар) мәлімдемелері.
8. Археологтар табысы көне домбыра үлгісінің табылуы.
9. Кұнге табынудан туындаған рәсімдік әрекеттер.
10. Аруақтарға табыну,
11. Отбасылық салт-дәстүрлер мен мерекелер.
12. Азамат тәрбиесі.
13. Көші-қон өмір салтына байланысты сат-дәст.рлер.
14. Мемлекеттік құрылымдар мен идеологиялық ұстанымдар өзгеруінің дәстүрлі
мәдениетке ықпалы.
15. Этнографиялық материалдар жинақтау әдістері.
Теориялық материалдар
Ұлттық дәстүрлер ең демократиялық мәдени құбылыс ретінде ел, дәуір,
халық туралы ой-пікір қалыптастырады. Бұхаралық мерекелер мен салт-
дәстүрлер, ойын-сауық пен саяткерлік, көркемөнер мен қолөнер туындыларының
тарихи-мәдени дамуы мен халықтық сипатына талдау жасап, жоғарыда айтылған
пікірге дәлел табамыз. Ұлттық дәстүрлерге үстірт шолу жасаудың өзінде ол
халықтың табиғи қажеттілігі болғанын аңғарамыз.
Өмір сүру қажеттігін өтейтін алғашқы еңбек қаруларын жасаудан бастап,
табиғат туындыларын өзіне бейімдеп, тіршілік ортасын жасап адам әлеуметтік-
мәдени әрекетке ене бастаған.
Қоршаған ортаны игеру барысында табиғатпен үндестік табу, оның
дүлейінен сақтану, сұлулығын мадақтау - алғашқы мәдени әрекеттер
бастаулары екені анық. Терушілік заманында алғашқы адамдар зиян
келтірмеген өсімдіктер түйнегі мен дәнегін кептіріп, қорғаушы және
қажеттілікті шақырушы бұйым ретінде тізбектеп мойынға іліп, ең мықты аңның,
құстың күш қоры болып есептелген дене мүшесін қорғаныс құралы, қуат қоры
тұтып бойында сақтау арқылы өмірін реттейді деген үмітпен арнайы амалдар
жасаған. Жігер, қуат жинау үшін тұрмыстың сәттілік кезеңін үйрету
мақсатымен, жадыға сақталып, бейнелі түрде көрсетуде саздық, ритмдік
сүйемелдеу жасау да алғашқы қауым мүшелерінің адами қалыптасуының, рухани
қажеттілікті өтеудің бастапқы сатылары десе де болады.
Адамдардың тағы бір ерекше қасиеті топтар мен қауымдастықтар құру
арқылы олардың мәнін ұғыну. Қоғамдық өмірдің мәнін ұғыну арқылы адамдар
қоршаған ортаны ұйымдастырып, тұрмысты реттейтін әрекеттер белгілеген.
Көне дәуір адамдарының өмірі туралы мәдени информацияларды
археологиялық қазбалар материалдары сипаттайды. Олар арқылы қоғамның
шаруашылық үлгілері, өмір салты, дүниетанымы туралы мәлімет алып, пікір
қалыптастыра аламыз.
Алғашқы қауым адамдары тіршілік қажеттіліктерін табиғатпен үндестік
табу арқылы өтеген. Ол қажеттіліктер материалдық орта құрумен қатар, өмір
тіршілік ережелерін ойластырумен ұштасқан. Осы әрекеттер арқылы алғашқы
қауымдық материалдық және рухани өмір негіздері қалыптастырылған. Олардың
өшпес куәлары - тасқа қашалып жасалған сол кездегі өмір құндылықтары мен
өмір салтының суреттемелерін сипаттайтын гравюралар. Оларда алғашқы қауым
адамдарының өмір заңдылықтарын тануға, қоршаған ортамен байланыс жасау
жолдарын үйренуге деген талпыныстары мен көзқарастары бейнеленген.
Археологиялық қазбалардағы бұйымдар арқылы алғашқы адамдардың өз
өмірін табиғат құбылыстарымен теңдестіріп қарайтыны дәлелденеді. Олар жыл
мезгілінің айналып келуі сияқты өмірден өткен адам да қайта оралатынына
сенгендіктен, қабірге отбасы мүшелерін, қаруы, ат-әбзелдерін, ыдыс-аяғын
бірге жерлеген. Бұл ақпар көне жерлеу салты туралы мәлімет береді. Қазақ
жеріндегі археологиялық қазбалар бұл салттың кең тарағанын баяндайды. Көне
жерлеу салты туралы мәліметтерді Есік, Бесшатыр, Сыпыра-оба, Қара-оба
т.б. зираттарында жүргізілген археологиялық есептерден табамыз.
Көшпелілер өмірінде мерекелеу, тойлау, рәсімдік әрекеттер қалыптасуы
туралы мәліметтерді тек археологиялық қазбалардан ғана емес, сонымен бірге
дала галереясы іспеттес сақталып қалған тасқа қашалып жасалған көне
дәуірден келген суреттерден де анықтауға болады. А.Ц. Медоевтың
Наскальные гравюры, Р.Л.Садоковтың Тысяча осколков золотого саза,
Ө.Жәнібековтың Эхо, Т.,Ә.Қоңыратпаевтардың Көне мәдениет жазбалары
еңбектерінде келтірілген қазақ мәдениеті қалыптасуының бастауалды
мәліметтерінде мерекелеу, ойын-сауық құру халықтың рухани қажеттілігі
болғаны дәлелденеді. Қой қырылған қала Антикалық Хорезм қазбаларынан
табылған мүсіншелерде қос ішекті аспап ұстап отырған сазгер бейнеленгенін
Р.Л.Садоков баяндайды. Музыкалық аспаптанудың көне мәдениетін зерттеуші
автордың пікірі бойынша, ең кемінде екі мың жыл бұрын қолдануда болған
музыкалық аспап бүгінгі қазақ домбырасының ежелдегі прототипі үлгісі
екендігі туралы айтылады. Сонда музыкалық аспап пайда болғанға дейін
қалыптасқан рәсімделген әрекеттердің жыл санауы шегініңкірейді. Ендеше
дәстүрлі мәдени әрекеттер қазақ жерін мекендеген бабаларымыздың мәдени
қалыптасуына ықпал еткен алғашқы мәдени формалардың бірі десек те болады.
Оған дәлел А.Ц.Медоев шығармасында келтірілген тасқа қашалған гравюлардағы
алғашқы қауым адамдарының қуаныш кезеңін сипаттаған топтасқан әрекет
жасап жатқан кезеңінің бейнеленуі. Соның бірінде адам бейнелі гүлденген
ағаш, күнбасты адам, олардың аяқ жағында қойлар, ал төменінде қол ұстасып
билеп жүрген адамдар бейнеленген. Мұны толыққанды сюжеттік композиция
ретінде қабылдауға болады. Ағаш гүлденуіне себепкер болған күнге қойларды
құрбандыққа шалып, осы уақиғаға байланысты салтанат құру кезеңі деп оқыса
да болады. Сонда ол алғашқы қауымдағы адамдардың Наурыз тойын мерекелегені
деп түсінсе де болады ғой. Қол ұстасып билеп жүрген бейнелер этнографиялық
Алтынай би ансамблінің Алқақотан деген биіне негіз болған.
Күнге табыну, Күннің киелі тазартушылық қасиетін қастерлеуден отқа
табыну бастау алады. Жоғарыда аталған қайталану табиғат пен өмір заңдылығы
деп түсіну, сол қайталанудың жолынан адаспай, оралу ізін жамандықтан сақтау
үшін отпен тазартқан. Оттың жер астындағы үлгісі – қызыл бояу болған.
Археологиялық қазбаларды жүргізуші ғалым К.Ф.Смирнов айтылған ойды
дәлелдейді. Батыс Қазақстанда зират үстіндегі ағаштан көтерілген
үйлердің өртелгенін мәлімдейді. Елек пен Орал савроматтардың, Арал
бойындағы сақтардың қабірінен қызыл бояуды көруге болады. Ол от пен күннің
нышаны,- дейді ғалым.
Ал Ж.Нұсқабайұлы мен Ө.Жәнібеков құрастырған Көне Отырар альбомында
Кенгу Тарбан Отырарда құдалық пен той бейнеленгенін келтіреді. Отқа,
жылқыға, күнге табынушылық қазақ мал өсіруші тайпалары дүниетанымының
басты белгілерінің бірі болған.
Күн мен отты, ошақты дәріптеу дәлелі - қола Жетісу, тас Арал,
Орталық Қазақстан, Оңтүстік Орал құрбандық алтарьлары.
Қазақ арасындағы отқа табыну әдетіне тоқтай келіп, Шоқан Уалиханов –
монғолдар сияқты, қазақтар да отты әулие тұтқан. Сол үшін де – от анадеп
атап, оның әр түрлі пәле-жала, қауіп-қатерден сақтайтын киелі күшіне
сенген,- дейді. Расында да қазақ өмірінде отқа табыну, оттан аттамау, отқа
түкірмеу сияқты ырымдар қатты сақталады. Қазақ тіпті от орыны – жер ошақты
да қасиет тұтқан. Ол жек көрген, өштескен адамын да отың өшсін, күлің
көкке ұшсын деп қарғаған. Күнәлі не ауру адамды екі оттың ортасынан
өткізген. Көп алдында ант берген адам отпен аласталған. Оның бәрі
жамандықты өртегені. Ш.Уалиханов қазақтар ай жаңасын көргенде жерге
маңдайын тигізіп бас иеді. Жаз болса сол бас иген жерінен шөп алып, үйіне
әкеліп отқа тастаған,- деп жазған.
Отқа табыну тек рәсімдік әрекеттер арқылы ғана атқарылған жоқ. Отқа
табыну арқылы қоғамдық өмірді реттеп, елді басқарып, әлеуметтік топтар
қарым-қатынасын қалыптастырған.
Мидияда Ксеркс әкесі Дарийдің басқару кезеңінде от храмы – Дэу
салынған. Оның қирандысында қалған жазулардың бірін Е.Герцвальд Осы
қасиетті от арқылы Ахурамазданы дәріптегенмін деп оқыған. Б.д.д. V
ғасырда Иран патшасы Дарий өзі басып алған елдерді бір құдіретке табындыру
мақсатымен мемлекеттік дін енгізген. Бұл діннің аты парсы дінінің негізін
қалаған Заратуштраның атына байланысты зороастризм деп аталады. Бұл дінді
ұстанушылар табиғат және ондағы құбылыстарға сиынатын кейбір халықтардың
діни мерекелері мен әдет-ғұрыптарын шеберлікпен пайдаланады. Бұл діннің
пайда болып қалыптасуында Орта Азия халықтарының маңызы үлкен болғаны
күмәнсіз. Орта Азия халықтары отқа, суға табынған. Күнді жоғарғы құдірет
деп санаған. Орта Азия көне қалаларында жүргізілген қазба жұмыстарының
нәтижесінде жергілікті халықтар табынған от үйлері табылған. Көшпелі
түркі тайпаларының арғы тегі саналатын массагеттер күнді жоғарғы құдірет
дәрежесіне көтерген. Бұл жайында Геродот шығармасынан дәлел табамыз:
массагеттер бидай екпейді, бірақ олар мал шаруашылығы және балық аулаумен
тіршілік етеді. Аракс өзенінде –Қызылсу балық қоры өте мол. Олардың
сиынатын жалғыз құдайы – күн. Олар күнге арнап жылқы малын құрбандыққа
шалады. Оның мәні ең жүйрік құдайға ең жүйрік жануарды құрбандыққа шалу
керек,-деп түсіндіреді Геродот. Оған дәлелді қазақ жерінде сақталған
Маңғыстау түбегіндегі жартаста қашап салынған Шақпақ ата жертөле мешітінен
табуға болады. Мешіт Маңғыстауға мұсылман діні келмей тұрып салынған болса
керек. Алғашында оның ең үлкен бөлмесі отқа табынушылардың ғибадатханасы
болған сияқты. Мұндай болжам жасауға мешіттің Шақпақ - тас, от, Ата -
қастерлі жер, әулие деген сөздерден тұратын атының өзі де меңзеп тұрғандай.
Отқа табынушылық ортағасырлық қоныстарда да болған.
Күн мен отқа табынумен қатар адамзат басқа да табиғат күштерін құдірет
тұтты. Олардың ықпалы арқасында адамзат дүниетанымына өзгерістер енді.
Бірақ көшпелілер өміріндегі рухани мұраны заттық айғақпен шектеуге
болмайды.
Материалдық құндылықтан гөрі адамның рухани әлемін жоғары бағалаған
бабаларымыз өмір тәжірибесін, таным мен тәлім берер байлығын, бабасынан
қалған рухани асылдарын ұрпағына жеткізген. Рухани сабақтастық -
көшпелілер үшін тұрақтылық кепілі және айрықша қасиет. Бұл орайда қазақ
мәдениетін тереңінен зерттеуші ғалым А.Сейдімбек пікірі арқылы біздің
ойымыздың дұрыстығына дәлел табамыз: ...материалдық өндіріс пен
мәдени дамудың өзара байланысы бір-біріне үнемі сай келе бермейтінін атап
өткен жөн. Мұның өзі, төлтума мәдениетін көшпелі өмір салтта қалыптастырған
қазақ халқының мәдени-рухани әлемін парықтауда айрықша қажет.
Көшпелілердің рухани өмірінің сабақтастығы біздің жыл санауымыздан көп
бұрын қалыптастырылып, далалық ру-тайпалардың сол өмір салтымен жиырмасыншы
ғасырға аяқ басуына дейін жеткізілді, бүгінгі күнге дейін ұлттық рухани-
мәдени өмірінің мызғымас алтын тірегі ретінде сақталды.
Ру, тайпаның бастау алған жануары – тотем. Оны пір тұту арқылы әр адам
санасында қауымын сақтандырамын, жеңіске жеткіземін деген дүниетанымы
қалыптасқан. Сол жануардың жалын, қылын, құйрығын, басын т.б қарудың басына
ілу арқылы табынатын жануардың жеңіске жеткізетініне, оның шамадан тыс күш-
қуат беретініне сенген. Сыртқы жағымсыз күштердің ықпалынан сақтану үшін
тұмар таққан.
Алғашқы қауым адамдары табиғат күшінің алдында бас иіп, оның
заңдылықтарын сақтау арқылы шаруашылық кезеңдерін реттеп отырған.
Шаруашылықты жіктеу, табиғатқа табыну әлеуметтік эволюцияны сипаттайды.
Орыс халқында сақталған аңыз бойынша аспан әлемінің екі құдайы болған. Оның
бірі Ткачиха, екіншісі Волопас. Олардың ортасында құс жолы - аспан өзені.
Жылда тек бір-ақ рет сол өзеннен өтуге болады. Сол мезгілде ғана үйлену
тойларын өткізіп, жер жырту жұмысы басталған. Жаңа үйленгендер жер жыртудың
алғашқы сәтін бастаған. Бұл рәсім әйел адамның жер жыртуға қатынасатын
жалғыз-ақ күні. Бұл жас отау мен ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас
пен жер өнімінің салыстыруын байқатады. Басқа күндері әйел адамдардың жер
жыртумен айналысуы табиғат заңдылығына қарсы тұрушылық деп танылған.
Жер өңдеу шаруашылығынан гөрі мал шаруашылығымен айналысатын аймақтарда
өзгеше экономикалық және мәдени қарым-қатынастар қалыптасады.
Көшпелілердің өмір қажеттілігін өтеуші - жануарлар. Сол себептен
жануарларға деген адамның қарым-қатынасы, олар туралы дүниетанымы түрлі
табынушылық әсерлерге толы болған. Олардың ішінде төлдің мол болуы,
олардың сақталуына арналған рәсімдер ерекше орын алады. Адамның өзі мен жан-
жануарлар – бәрі табиғатпен үндестік табуға тиісті біртұтас құбылыс ретінде
танылған. Оған дәлел жылқы малына байланысты бірнеше салт-дәстүрлік
әрекеттер мен іңгенді аруана санап, ботаны қырқынан шығару салттары.
Адам өмірінде аруақтарға табыну аса маңызды орын алады. Л.Н.Гумилев
айтуынша әр халықтар өкілдері өмір салты бойынша емес, өлімге деген
көзқарасы арқылы туыстасады. Дүниеден озған адамның жаны өлмейтініне, о
дүниедегі өмірдің бар екеніне сенім жерлеу рәсімін үлкен салтанатқа
айналдырған. О дүниедегі өмір үйі - қабірлер: төрт бұрышты таспен
қоршалған дөңгелек, сопақша формалардағы бейіттер. Археологиялық
қазбалардың мәліметтері бойынша мәйітті өртеген немесе тастан жасаған
қоршаудың ішіне салған. Көне заманда жазылған Ригведа гимнінде жерлеу
рәсіміне байланысты от жағылғанда
С солнцем пусть сольется глаз,
с ветром – душа!
Слейся с небом и землей, как положено !
Или слейся с водой, если там тебе любо,
Костями укоренись, в растениях !
Көзіңмен күн, жаныңмен жел
Табиғаттай бірлессін аспан мен жер.
Сумен сіңіс, рахатың содан тассын.
Өсімдікпен сүйегің тамырлассын.
ауд. Н.К.,- деп жазылған. Бабалардың сенімі бойынша мәйітті өртеу
табиғаттың жаңаруына, өмірдің жаңаруына байланысты салттың орын алғанын
дәлелдейді. Сонымен, жоғарыда көрсетілген салт өмірден өткен адамды
табиғатқа қайтарса, өмірге жаңа адам келеді деген сенімін білдірген. Осы
рәсімнің жалғасы ретінде баланың жолдасы мен нәрестенің кіндігін жерге
табалдырық астына көму арқылы орынын толтыру магиясына байланысты
атқарылған.
Адам табиғатты игеру барысында өз тіршілігіне де, әлеуметтік өмір
салтына да өзгерістер енгізе бастады. Солардың арқасында еңбек түрлері
бөлініп, әлеуметтік топтар пайда болды. Соның ықпалымен қарым-қатынас пен
өмір салтын реттейтін, шаруашылық сәттілігіне ықпал етеді деген ниетпен
атқарылатын, көне ұғым бойынша табиғат құбылыстарымен үндестік табуға әсер
етеді деп сенім артылған дәстүрлі әрекеттер қалыптасты. Олардың рухани өмір
дамуына қосқан негізгі үлесі ұлттық мәдениеттің барлық салаларының
қалыптасып, қоғамдық тұрмысты реттеуге ықпал ететіндері іріктеліп
сақталуында. Ауыз әдебиеті мен өнер жанрларының, қолөнер бұйымдары мен салт-
дәстүр, мерекелер мен ойындардың дүниетанымдық мәнін жоймаған үлгілері
ғасырлар сынынан өтіп, бізге жеткендері де бар.
Олардың арасында елеулі орын алатындары – қарым-қатынастық,
отбасылық, шаруашылық өмірді реттеуге бейімделгендері, суреттеу мен
сипаттау арқылы өз кезіне тән әлеуметтік құбылыстарды баяндағандары басым.
Адам табиғаттың туындысы, дара өкілі екенін көрсететін, отбасы
мүшесі ретінде оның алар орынын айқындайтын, қарым-қатынастарды реттеуші
отбасылық салт-дәстүрлер мен мерекелер. Адамның фәниден бақиға дейінгі
өміріндегі басты уақиғалардың қоғамдық маңыздылығын сезіну үшін салт-
дәстүрлер әсерлі психологиялық жағдаят туғызып отырған. Әр дәуірдің мәдени
құндылығына сай қоғамдық уақиғалардың маңыздылығы ауысып тұрған. Дегенмен
де адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік табу, бақытты сезіну сәттері
басты уақиға болып есептеледі.
Әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеу қажеттілігіне сай ұл бала мен ер
адамға байланысты қалыптастырылған салт-дәстүрлер ішінде аса
рәсімделгендері әлеуметтену кезеңдеріне байланыстылары. Көшпеліліктен
тұрақты мекен тебу, жылқыны үйретіп көлікті болу, тайпа аралық
қақтығыстарды шешу, мал өрісін кеңейтіп, жер игеру ер адамның қоғамда алар
орынын, жүктелетін міндеттерін күрделендірді. Өмір талабы бойынша сол
міндеттердің сәтті орындалуын көздеу арнайы салт-дәстүрлер туындатты.
Тоқым қағу салтын атқарып, азаматты елін, жерін, малын қорғауға
аттандырса, тоқым қағып мүшел жасқа келген ер баланы да нағашы жұртына
аттандыру арқылы ел қорғаны әке-ағаларының жолына салғандағысы.
Көшпелілік пен жартылай тұрақты өмір салты өзгелерде кездеспейтін
көші-қон салттарын қалыптастырған. Олардың бастылары қоныс игеру, өмір сүру
ортасының үйлесімділік жағдайда болуы, қарым-қатынастық және тұрмыстық
мәдениетті дамытуға бағытталған.
Қоғамды басқарудың тарихи дамуына байланысты мерекелік, салт-дәстүрлік
мәдениеттің формалары мен мазмұндары да өзгеріп отырған. Оған мысал
қоғамдық рухани өмірдің жетекшілігін діннің қолға алуы. Діннің басты
мақсаты космостағы жан-жақты құбылыстардан сол космосты жаратушының өзіне
адамдардың назарын аудару еді. Билік етушілердің қолдауына қарамастан жаңа
дін рухани норма ретінде бірден кең өріс жая алмады.
Европалық елдердің өзінде крест жорықтары және билік иелерінің
қолдауы арқылы мемлекеттік өмірге ресми дін бірден енгізілген жоқ. Қазақ
жеріне ислам дінінің енгізілуінің өз ерекшеліктері болды. Ол
ерекшеліктердің негізін венгр шығыстанушысы И.Гольдциер ресми ислам өзінің
ең алғашқы кезеңдерінен бастап дәлелдегені бұрынғы діни элементтерді жете
танып, діни ұғым жолына түсіру қажеттігі болды,- дейді. Р.Мұстафаева
зерттеу жұмысында қазақ халқының діни ұғымдары ресми ислам мен халықтық,
тұрмыстық діндерінің ұштасуымен ерекшеленетініне дәлел келтіреді. Исламның
идеялары және талаптарымен қатар жергілікті жерлерде исламға дейінгі
дәстүрлер мен ұғымдар кең орын алады,- деп сипаттайды автор. Қазақ
халқының дәстүрлі мәдениеті Р.Мұстафаева пікірінің дәлелі. Мұсылмандыққа
дейінгі және ислам дінінің өзара ықпалы негізінде қалыптасқан синкреттік
мәдени формалар осы мерекелер мен салт-дәстүрлер.
Мемлекет құрылуы мен оның ресми басқарылуы ерекше қарым-қатынастарды
сипаттайтын рәсімдерді қалыптастырды: кездесулер, қабылдаулар,
қонақжайлық, билік отбасы мүшелерін тәрбиелеу және ұлт пен мемлекеттік
саясат туралы пікір қалыптастырушы мәдени әрекеттер.
Мерекелерге мемлекеттік мән берілу фактілерімен М.К.Қадырбаев
еңбегінен танысамыз. Қытайдың көршілес мемлекеттерімен дипломатиялық
байланыстары туралы жазылған еңбектерден автор Самоэрхань-Самарқанд
елшілерімен қарым-қатынас жасалған көріністер келтіреді. Қытайдағы рәсімдік
департамент хаттамасы негізінде рәсім атқарушының церемониалмейстер
Самарқан хандығынан келген өкілдің қабылдануы туралы жазылған.
Мемлекеттік аппаратта арнайы рәсімдік департамент құрылуының өзі
патшалық етуші тұлға мен мемлекет үшін арнайы салт-дәстүрлер мен рәсімдер
қалыптастырылуының аса маңыздылығын дәлелдейді.
Дәстүрлі мәдениеттің жаңа сипат алуы, мазмұндық, символдық өзгерістер
енгізілуі әр кеңістік тұрғындарының географиялық-экономикалық дамуына тығыз
байланысты болған. Қоршаған ортаны игеру барысында тапқан жер байлығы мен
оларды еңбек процесіне енгізу арқылы еңбек құралдары, формалары, бұйымдары
дамуына байланысты өмір салты мен тұрмыс жағдайы, тапқан құндылықтарды
өмір тіршілігіне қолдану реті де өзгерді. Ағаш өңдеу ұсталық шеберлікті
шыңдап, үй құрылысынан ер-тұрманға, ыдыс пен жиһазға дейін қамтыса, атты
ерттеп, зөңгі салып жер игеріп, жауынгерлік әдістерді дамытып, сауық пен
салтанат құрып, қорек түрлерін молайтты. Жеңіл өнеркәсіп игеріліп мата
тоқу, күміс пен алтын бұйымдарын өңдеп, әшекейлер жасау арқылы да дәстүрлі
өмір салтына өзгерістер енгізіліп отырды. Олар бірнеше ғасыр бойы
жалғасып өмір тіршілігіне керектері алынып, мәдени әрекеттерді байытып
отырды.
Дәстүрлі мәдениеттің басты даму кезеңдері қоғамдық формация
өзгеруіне байланысты. Ол өзгеріс міндетті түрде рухани өмірдің
ұйымдастырылуына өзіндік жағдаят туғызды. Жаңа қоғамның біртұтас
тағдырын құратын мәдениетті қалыптастыруға бағытталған большевиктік идея
соның куәсі. Формасы бойынша пролетарлық, мазмұны социалистік, сипаттамасы
интернационалистік болуы басты талапқа айналды. Ондай мәдениет этникалық
даралықты сақтауға жол бере алмады.
Жаһандану мен социалистік идеялардың қоғамдық мақсатқа айналуына
байланысты дәстүрлі мәдениет формаларының кейбіреулері өмірлік айналымнан
зорлықпен шеттетіліп, мәдениеттің басты міндеттерінің бәріне нұқсан
келтірілді. Мәдени мұра құндылықтары танылып, сақталып, насихатталудан
қалғаннан кейін мәңгүрттікке ұшырап, дүбәрәлік құзға итерілді.
Сонымен, дәстүрлі мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы қоғамдық өмірдің
тарихи-мәдени процесіне байланысты екені анықталып отыр. Өмірдің
біртұтастығы туралы дүниетаным негізінде қоршаған ортаны игеру, табиғат
құбылыстарымен үндестік табу, лайықты қарым-қатынас жасау арқылы тұрақты
нормалар қалыптастырылды. Еңбек процестері мен шаруашылықтағы, қоғамдық
өмірдегі, әлеуметтік құрылымындағы өзгерістерге байланысты ол нормалар
жаңа сипат алып отырды.
Рухани өмірге жаңа құрылымдар енгізілуі дін, партиялық құрылыс
ұлттық дәстүрлі әрекеттердің мазмұндық бағытталуына ықпал етті.
Ұлттық мәдени әрекеттер қоғам, ұжым, жеке тұлға өмірінің барлық
рухани қажеттілігін қамтитын дәрежеге жетті. Сонымен бірге өмір салтының,
өзара және қоғамдық қарым-қатынастардың, мәдени байланыстардың нормаларын
реттеп, өнер жанрларының дамуына үлесін қосатын мәдениет қайраткерлері
айтыскер ақындар, сал-серілер, зергерлер, ағаш өңдеушілер т.б. әлеуметтік
топ құрып, кебіреулері шәкірттер тәрбиелеп, өнер мектептері негіздерін
қалады. Олар өнер көрсету ортасында өзіндік қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырып, киім кию әдеттерімен де дараланған. Атқарған қызметі үшін
шартты баға қоймасы да, өнер қызықтаушылар, сал-серілер мен ақындар түскен
мекен, отағасы, ауыл басының мәрттігіне, өнерлілігіне байланысты
сыйлықтарын беріп отырған.
ХХ ғасырда қазақ даласына кеңес үкіметі орнатылған соң, отарлау
саясатын ұғындыруға, ұлттық сипатта емес, кеңестік халық боламыз деген ой-
сана қалыптастыру мақсатында бос уақытта атқарылатын мәдени әрекеттер
қоғамдық қажеттілікке айналғандықтан, осы саланы басқаратын департамент,
басқарма, бөлімдер құрылды.
Қазақ мәдениетінің жандануына, жинақталып сақталуына үлкен қозғалыс
берген Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының қабылдануы болды.
Осы бағдарламаны жүзеге асыру барысында этнография, педагогика
ғылымдарында қолданып келе жатырған зерттеу әдістері білім, мәдениет
салаларында да кең орын ала бастады.
Мәдени-тынығу қызметкерлері үшін де дәстүрлі мәдениет үлгілерін,
әсіресе жергілікті нұсқаларын жинақтап, кең насихаттау үшін сол әдістерді
қолдана білу керек. Олардың негізгілері – контент-анализ, сауалнама және
байқау әдістері.
Контент-анализ әдісі социологияда қолданылатын әдістердің бірі.
Дәстүрлі мәдениет туралы мағлұматтар жазба археологиялық қазба жұмыстар
есептері, ғылыми еңбектер, өткен ғасырлар ойшылдарының туындылары, көркем
әдебиет, саяхатшылардың жазба жұмыстары мен суреттері, үн таспа жазулар,
деректі фильмдер, т.б. материалдарда көп сақталған. Ғылым бұлардың бәрін
де құжат деп атайды. Олардың ішінен зерттеушіге қажет мәліметтерді жинақтау
үшін мазмұнына талдау жасау әдісі контент-анализ деп аталады. Талдау
нәтижелі, іріктелген информация бір қалыпты, тиянақты болуы үшін ізденіс үш
кезеңдік әрекеттен құралады. І-кезең – талдау бірліктерін анықтау. Талдау
бірлігі болып жинақталатын информация есептелінеді. Біздің жағдайымызда ол:
рәсімдік элементтер, арнайы бұйымдар мен сый-кәделер, киім үлгілері, тағам
түрлері, осылардың дүниетанымдық мән-мағынасы, ойын шарттары, атқарылу
тәртібі, фольклорлық материал т.б. болуы мүмкін. Екінші кезекте –
белгіленген талдау бірліктерін материалдардан іріктеп, қайталану есебін
анықтау. Үшінші кезекте – қайталану санына орай талдау бірліктерінің алатын
орыны және мәні жөнінде қорытынды жасау.
Келесі жиі қолданылатын әдіс – сауалнама, оның ішінде интервью.
Ауызша сұрақ қою арқылы қажетті информация жинақтау әдісі. Ол ресмиленген
немесе биресми түрде өткізілуі мүмкін. Ресми интервью – сұрақтар алдын-ала
дайындалып, жауап үлгілері мүмкіндігінше немесе қажетінше дайындалып, сол
жауаптардан мақұлданғандары ғана тіркеуге алынады. Ондай интервью ізденіс
жұмысының бастапқы кезеңінде, зерттеу мәселесінің фактілерін анықтау үшін
пайдалы. Ал биресми интервью дегеніміз сұрақ қойып жауап алу жолдары қатаң
ресмиленбеген сауал. Мұнда зерттеуші үшін басты міндеттің, яғни сауалға
жауап беретін адамнан алынатын информация бағыты белгілі де, кең түрдегі
әңгіме қалыбында сауал жүргізу барысында туындаған сұрақтарға қосымша жауап
алуға мүмкіндік туындатылады, ауқымды информация жинауға жағдай жасалады.
Біріншісінің қолайлылығы жинақылығында, нақтылығында. Кемшілігі информация
мазмұнының шектеулі болуында. Екіншісі тақырып бойынша жан-жақты информация
жинақталғанымен, оны талдау қиындығында.
Байқау әдісі – дәстүрлі мәдени әрекеттердің атқарылу барысын
қадағалап, қажеттілерін жазба, үнтаспа, бейне жазу, суретке түсіру арқылы
тіркеуге алу әдісі. Тиімділігі жинақталған информацияның нақтылығынды,
сенімділігінде. Қиындығы – тіркеу жүргізушінің аса сауатты және қырағы
болуы шарт. Екіншіден, зерттеу жұмысын жүргізу үшін бірнеше адамның
қатысуын талап етеді. Өйткені байқау әр нүктеден, жан-жақты жүргізілуі үшін
зерттеуге қатынасушылардың байқайтын амалдары мен орындары алдын ала
белгіленуі арқылы, тиянақты нұсқау жүргізілгенде ғана информация толық
болуы мүмкін. Зерттеу жұмысын жүргізуші үшін дәстүрлі мәдениет үлгілерін
жинақтау үшін құрастырылатын сауалнама мен сауалнама өткізуге арналған
үлгісі ұсынылады.
Шілдехана тойының жергілікті үлгілерін жинақтау сауалнамасының
сұрақтары:
Шілдеханаға қатынасып көрдіңіз бе? Бұл тойға кімді шақырады? Қандай
тағам береді, арнайы киімдер дайындала ма? Олардың жөн-жоралғысын айтып
бере аласыз ба? Арнайы тағам дайындалады ма? Оның міндеті қандай? Кім
әкеледі? Берген адамның айтатын рәсімдік сөзі болады ма? Болса ол қандай?
Баланы сол күні шомылдыра ма? Шомылатын суына не қосады? Кім шомылдырады?
Шілде деген қандай мағына береді? Шілде суы, шілде күзет дегендердің
мағынасы неде? Шілде күзетте қолданылатын бұйым болады ма? Қолданылса
олар не? Неге қолданылады? Шілде суы сақтала ма, неге сақталады?
Сонымен, мәдени-тынығу жұмысының түптамыры халқымыздың рухани дамуымен
етене өрбіп, ұлттың тұрмыстық, шаруашылық өмірін реттеп, қоршаған ортаға
деген көзқарасын қалыптастырып, этикалық нормалармен қатар эстетикалық
талғамына да әсер еткені анықталып отыр. Оның сабақтастығын үзбей, мәдени
даму көшінің жолда қалмауы, халық мәдени даналығының тұрғылықты жердегі
ерекшеліктерінің зерттеліп, бабалардың ұлттық құндылық ретінде сақтаған
мәдени дәстүрлерін игеріп, жаңартып, ұлтымыздың даралығын қастерлейтін
бағытталған қызмет жүргізу мәдени-тынығу жұмысы қызметкерлерінің кәсіби
міндеті.
Білім алушының өзін-өзі тексеруіне ұсынылатын сұрақтар
1. Мәдениет пен адами қажеттілік арасындағы байланыстылығы қандай?
2. Тарихи даму мен мәдени даму қатар өрбиді ме?
3. Алғашқы қауым адамдарының бастапқы адами-мәдени амалдары неден
басталып, қалай дамыған?
4. Мәдени бастауалды амалдар туындауына қандай қажеттіліктер әсер етті?
5. Бүгінгі тек отбасылық дәстүрлердің көне дәстүрлермен байланысы неде?
Әдебиеттер
1. Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өкендегісі және бүгіні:
Мақалалар жинағыОбычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем:
Сборник статей.-Алматы, Ғылым, 2001.- 428 С. - Ч5(1)
2. Қазақ руханияты: тарихи-философиялық және этномәдени негіздер;
МонографияЖалпы ред З.К.Шәукенова; Философия, саясаттану және дінтану
институты.-Алматы, 2013.-375.(Ғылыми қазына). Ч5(1).
3. Қазақтың дәстүрлі мәдениеті: Ғылыми мақалалар жинағы. –Алматы: Зият-
пресс, 2004. - 160 с. - (Ќаз., орыс тiл.) Ч5(2).
4. Камалова Н.К. Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері. – Алматы,
Эверо, 2017.
Лекция 2.
Тақырыбы: Дәстүрлік тынығу мен бос уақыт ұғымы
Мақсат: Бос уақытты адами қажеттілік құбылыс ретуінде таныта білу
Міндет: Бос уақыт құрылымын анықтау арқылы адамның рухани деңгейін
жетілдіруге қызмет жасау – кәсіби қажеттілік ретінде ұғындыру.
Дәріс қалыбы: Шолу-пікірлесу
Тақырыпты табысты игере отырып, Сіз:
Білесіз: ұғымдардың түсінігін
Бейімделесіз: кәсіби терминді орынды қолдануға
Жоспар
1. Қоғамдық қатынастар барысында қызмет кәсіптерге бөлінуі арқылы адамның
уақыты тек қоғамдық не меншіктік қызметпен өлшенбей тәулік уақытының
бөлінуі
2. Бос уақыттың мемлекет, тұлға отбасына адами қажеттілік құбылыс ретінде
танылуы
3. Бос уақыт өлшемі, құрылымы, адами қасиеттер қалыптасуына ықпалы
Қажетті бұйымдар тізбесі: интерактивтік тақта, компьютер
Қолданылатын білім беру технологиясын тізбесі: атлдама, кестелеу
Теориялық мағлұттамар
Дәстүрлі мәдениетті игеру елге егемендікпен бірге оралған рухани
қажеттілік. Мәдени-тынығу саласындағы қызметкерлер үшін мемлекеттің
мәдениет саласындағы ұстанымына сәйкес жұмыс атқару – кәсіби қажеттілік. Әр
мемлекеттің елдігін танытатын күретамырының бірі – мәдениеті. Ұлттық
дүниетанымы мен рухани өмірінің деңгейі мен байлығы, халқының даналылығы
мен зерделілігі ұлттық мәдениет туындылары арқылы танылады. Ғасырлар
сынынан өтіп, ұрпақтар өмірінде сабақтастық тауып отырған тілі мен ауыз
әдебиеті, әлеуметтік және саяси билік жүргізу өнегесімен қатар дәстүрлі
мәдени-тынығу әрекеттері де, яғни айтқанда, адамның рухани қалыптасып
жетілуіне әсер ететін мәдени әрекеттері де өзіндік мәнге ие. Кәсіби
мамандар мәдени-тынығу жұмысының көне үлгілерін жете меңгермейінше барша
халықтың бос уақытындағы рухани қызығушылығы ұлттық мәдениеттен аулақ
қалуына немесе адами даму емес, азғындық жолына түсіретін кері ықпал
жетегіне еруі мүмкін. Халықтық мәдени әрекеттерді игеруі мен ұғынуы арқылы
әр азаматтың ұлттық рухы қалыптасып, елінің намысқой азаматын тәрбиелеу
міндеті атқарылады. Сондықтан рухани өмірдің қандай саласы болмасын ежелден
қалыптасқан дәстүрлерін жинақтау, сақтау, насихаттау, соларға сүйене отырып
заман талабына сәйкес, жаңа технологияларға негізделген соны туындылар
жасау арқылы мәдени мекемелер ұлттық мәдениет дамуына өз үлесін қоса
алады. Дәстүрлі мәдениеттің тұрмыстық, шаруашылық, қоршаған ортамен
үндестік табу, өнер мен құсбегілік, атбегілік, саяткерлік т.б.
шеберліктердің мән-мағынасын игеруге мүмкіндік жасау арқылы
этнопедагогикалық міндет атқарылады.
Көпұлтты мемлекеттердің бәріне тән мәдени белгі – мәдени дамудың
ұлттық үлгілерінің бір-біріне ықпалдылығымен қатар мемлекеттегі ұлтаралық
қатынастарды ынтымақтастық бағытта дамыту мақсатымен қолданылатын ұлттық
мәдениет үлгілерінің сақталуына, игерілуіне мүмкіндік жасалынуы. Қазақстан
халықтарының Ассамблеясының атқаратын негізгі міндетінің бірі - елімізді
мекендейтін ірілі-кішілі ұлт өкілдерінің өз мәдениетінің дамуына мүмкіндік
жасау. Ол мүмкіндіктер ұлттық мәдени орталықтар қызметі арқылы көрсетіледі.
Тіл үйрену, ата мекенінің тарихын білу, өнер жанрларының барлығын игеруге
жеке-дара, топтық қызметтер жасалады. Жұмыстың бұхаралық түрлерінің бірі өз
ұлтының мерекесі. Ұлттық киім үлгілері, тағам тарту арқылы қонақжайлық
қасиеттерін таныту, тамаша-сауық құру, Қазақстан шаруашылығына ерен
еңбегімен танылған азаматтарымен кездесу ұйымдастыру, өзге халықтардың
өнерін, әсіресе мемлекеттік тілді игеру дәрежесін, өз халқымен қатар өзге
ұлт өкілдерін де мерекеге шақыру – бәрі ұлтаралық мәдени қатынастардың
жарқын сипаты.
Қазақстан халықтары ұлттық мәдениетін сақтау үшін ата мекендерінен
көмек ретінде мамандар мен қажетті бұйымдарын алдыртып отырады. Қажетінше
мамандар келіп үйретіп, ақын-композиторлары шығармаларын сыйға тартады.
Қолөнермен айналысатын мамандары воскресная школаларында дәріс беріп,
әуесқой бірлестіктер жұмысын басқарады.
Мемлекетіміздің мәдениет саласындағы ұстанымын жүзеге асыру
мақсатында мәдениет мекемелері, халықтың бос уақытын байлыққа айналдыруға
мүдделі мәдени мекемелер мен кәсіби мамандар. Оларға арнайы білім мен
әдістемелік қолдау қажет. Сол мақсатты жүзеге асыру үшін Мәдени – тынығу
жұмысы мамандығында білім алушыларға осы оқулық арналады. Бұл пәнді игеру
үшін болашақ маманның саясаттану, тарих, мәдениеттану, этнография,
әлеуметтану пәндерінен ел тарихы мен мәдениет саласындағы саяси ұстанымы,
Қазақстанның демографиялық жағдайы мен стратификация мәселелері, мәдени
байланыстары мен мәдениет саласындағы қызметі, ұлтаралық қатынастар мен
мәдени байланыстары туралы базалық білімі болуы керек. Осы білім мен бейімі
қалыптасқан жағдайда ғана мәдени-тынығу қызметкері Қазақстан халықтарының
мәдени тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлерін жаңғыртып, бос уақыттағы мәдени
әрекеттер арқылы әр халықтың елдік сипатын сақтауға ықпал ете алады.
Сонымен қатар бос уақыт құндылығын сезініп оны өз байлығына айналдыра
білген тұлға ғана өмір мәнділігін арттыра алады. Жетіліп ер болу да, есіріп
ез болу да бос уақытқа баланысты деген нақыл сөз сол құндылықты меңзейді.
Бос уақыт туралы түсінік қоғамдық еңбек қалыптасқанда ғана пайда
болған. Қоғамдық басшылық жасалып, жоспарланып, түрлері мен салаларға
бөлінген еңбек үрдісі қалыптасқан кезде адамның қоғамдық еңбекке жұмсайтын
уақыты және одан тыс уақыт пайда болды. Қоғамдық қатынастар күрделеніп,
еңбекке ету нәтижесінде қызмет түрлері, оған жұмсалатын ой-сана мен күш-
қуат та өзгеруіне байланысты еңбекке жұмсалатын уақыт пен адамның өз-өзіне
қайта келуіне ұйқтау, тамақтану, гигиена сақтау, т.с.с., жетілуіне
қажетті уақыт мөлшері де өзгерді.
Физиологиялық қажеттіліктерді өтеумен бірге әр адам отбасылық қарым-
қатынастарды отбасы, ата-ана, бала-шаға, достар, т.б. реттеуге жұмсалатын
уақыт та адами қажеттілікке жатады.
Аталған қажеттіліктерді өтеп болғаннан кейін әр адам өзінің жеке
тұлғалық рухани сұраныстарын қанағаттандыру арқылы ғана рухани жетіле
алады.
Сонымен, бос уақыт адамның тәулік уақытының бір бөлігі екен. Еңбектен
тыс уақыттан адами қажеттіліктерді өтеуден қалған, жеке тұлғалық рухани
әрекеттерге арналған уақыт – бос уақыт.
Әлеумет біркелкі емес. Әлеуметтік топтар ерекшелігі, олардың бос
уақытындағы мәдени-тынығу жұмысына тікелей ықпал етеді. Әр адамның жасы,
жынысы, қызметі, ұлты, білімі, қоршаған ортасы, отбасылық жағдайы т.б.
ерекшеліктері бос уақыт мөлшерін, оның мазмұны мен сипатын белгілейді.
Аталған ерекшеліктер адамдардың бос уақытта айналысатын мәдени әрекеттерді
қалауына, сұраныс байқатуына, рухани дамып, дүниеден орынын тауып кірпіш
болып қалануына ықпал етеді. Оның тағы бір ықпалы әр адамның ұлттық
тыныстан шеттемеуіне, санасы мен талғамы бабалар қалыптастырған өмір
құндылықтарын сақтауға, жалғастыруға байланысты. Сол себептен бос уақытты
тиімді ұйымдастыру, мәдени деңгейін жетілдіру қоғамдық, ұлттық
қажеттілік.
Сонымен, мәдени-тынығу жұмысы дегеніміз өмір сүрудің, рухани жетілудің
міндетті қызметі деген түйін жасай аламыз. Оның басты қызметі – адам рухын
түзеу. Бұл орайда мәдени-тынығу әрекеттер арқылы қалыптастырылатын,
қанағаттандырылатын рухани сұраныс ұлттық-этникалық мәдениет аясында
қалыптасып, адамзат мәдениетінің идеалды варианттарын мұрат тұтуы шарт.
Мәдени мекемелердің атқаратын жұмысы күнделікті сұраныстарды өтеумен
қатар, биік дәрежеге жетелейтіндей етіп атқару үшін, олардың қызметі
дәстүрлі мәдениеттің көне үлгілерін сақтай отырып, қазіргі мәдени даму
үрдісіне лайықталатын әдістер мен жолдарын белгілеу міндетін де орындауы
үшін мәдени-тынығу жұмысының дәстүрлі формаларын игеруі керек.
Мәдени-тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлерін игеруде назар аударатын
басты мәселе халықтың өмір салты, қоғамдық құрылымы, дүниетанымдық
ұстанымдарын ескеру қажеттілігіне байланысты. Қазақ халқының мәдени –
тынығуының, рухани өмірінің ерекшеліктері неде болмақ?
Біріншіден, мәдени-тынығу жұмысының өмір салтына байланыстылығын
ескеруіміз қажет. Жер иеленіп, мекен тебуде қазақ халқы ру-тайпалық
қауымдастықты ұстанғаны мәлім. Кенеттен келген нәубет салдары болмаса, ол
қауымдастық біртұтас ұжым. Ол дегеніміз шаруашылық пен қоғамдық сана,
таным мен тәрбие, өнер – бәрі әлеуметтік-мәдени дамумен байланысты өрбиді.
Яғни айтқанда, әр ру-тайпа өкілдері өзіндік шаруашылық тәсілдерін, тәрбие
үрдісін, өнер үлгілерін қалыптастырып, батагөй даналары, ақын-жыршылары,
атбегілері мен сайыпқырандары, т.б. арқылы танылады.
Екінші ерекшелігі - мәдени даму бір ру-тайпадағы адамдардың тектілігі
мен қабілеттілігіне ғана байланысты емес. Олардың басқа қауымдастықтармен
өзара байланыс жасау мүмкіндіктеріне орай, мәдени қарым-қатынастық
ықпалдылығымен де өлшенеді. Ол бір жағынан жер, су, жайылымды реттейтін
көшпенділік өмір салтына байланысты болса, екінші жағынан өмір
үйлесімділігін сақтайтындай қарым-қатынас жасау қажеттілігінен туындайды.
Информациялық сұраныстарды қанағаттандыратын, әлеуметтік байланыстарды,
өмір қауіпсіздігін қамтамасыз ететін мәдени іс-шаралар мәдени-тынығу
жұмысының ұлттық дәстүрлерінің екінші ерекшеліктерін құрастырады. Ел
басқару, билік жасау, халық қорғанысын ұйымдастыру міндеттері арнайы
мәдени іс-шараларды қалыптастыруды қажет етті.
Үшінші ерекшелік рухани мәдениет түрлерінің ауызша формаларының
дамуымен байланыстылығында. Кең байтақ елде бір тілде сөйлесу, өнер
туындыларының құндылары іріктеліп, елден елге жетіп, ғасырлар бойы жадыға
сақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz