Бала дамуында туындаған мәселелерді ескерту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-8
1 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ЖӨНІНДЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қазіргі білім берудің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-14
1.2 Бала бақшадағы білім бағдарламаларына психологиялық талдау ... ..14-19
1.3 Мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларының психологиялық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-24
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ (Baby-Land бала-бақшасы мысалында)...25
2.1 Зерттеу бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-30
2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-43
2.3 Жеке бала-бақшаларда психологиялық білім бағдарламаларын ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51-52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .53-54
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-60
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазақстанның әлемдегі озық отыз елдің қатарына ену мен мемлекетте бәсекеге қабілетті, интеллектуалды ұлт қалыптастыру қажеттілігі жағдайында қазіргі үздіксіз білім беру саласына, соның ішінде баланы мектепке дейінгі ұйымдарда оқыту мен тәрбиелеу мәселесіне аса мән беріліп отырғаны мәлім [1].
Соңғы жылдары мектепке дейінгі білім беру жүйесі жалпы білім беру жүйесінің бастапқы сатысы ретінде елеулі өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда білім беру мекемелері, оның ішінде мектепке дейінгі мекемелер үнемі өзгеретін сыртқы және ішкі талаптар жағдайында жұмыс істеуге мәжбүр.
Кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар аударған жөн. Және бұл сатыны олардың шығармашылық және интеллектуалдық, қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет. Әрбір балалардың білім алуға, еңбекке және қоршаған ортаға бейімі, қарым-қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз керек.
Қазақстандық ғалымдар арасынан мектепке дейінгі жастағы балалардың даму мәселесін зерттеген ғалымдар - Н.Құлжанова (қол еңбегіне үйрету), М.Лексина (шала туылған балалардың дамуы), Б.Баймұратова (сөздік қорын байыту), Р.Каримова (нейрофизиологиялық дамуы бұзылған балаларды, алдын ала ерте жасынан түзету жолдары) және т.с.с.
Қазіргі уақытта Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі "Балапан" бағдарламасы міндеттерін жүзеге асыруда республиканың мектепке дейінгі ұйымдарының білім беру үдерісінде Алғашқы қадам, Балбөбек, Тәй, тәй балапан және т.б. білім беру бағдарламалары қолданылуда.
Дейтұрғанмен, жоғарыда көрсетілген еңбектерге жасаған талдау ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығы құралдарымен дамыту мәселесінің зерттелмегенін көрсетті.
Сондықтан, жоғарыда айтылғандарға сәйкес, осы зерттеудің өзектілігі динамиканы, педагогикалық процестің мазмұнын, мектепке дейінгі білім беру ұйымдарындағы балалардың психикалық дамуын және білім беру кеңістігіне қатысушыларды сүйемелдеуді жан-жақты зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Зерттеу мақсаты: эксперименттік бағдарламаның тиімділігін (бала-бақша мысалында) психологиялық зерттеу .
Зерттеу жұмысының болжамы: егер, мектепке дейінгі жастағы балаларды қазақ халық шығармашылығы құралдарымен дамытудың теориялық негіздері айқындалса, моделі мен оны жүзеге асырудың эксперименттік кешенді бағдарламасы жасалып, оның тиімділігі тәжірибеде тексерілсе, онда ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігі артады деген болжам жасап отырмыз.
Зерттеу нысаны: Baby-Land бала-бақшасындағы педагогикалық процесс.
Зерттеу пәні: жалпы білім беру бағдарламаларының психологиялық тұрғыдан тиімділігі.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттелетін мәселенің өзектілігін негіздеу.
2. Жалпы білім беру бағдарламаларының тиімділігін зерттеудің психологиялық аспектілерін теориялық тұрғыдан негіздеу.
3. Тиімді әдістемелерді таңдап, жалпы білім беру бағдарламаларының тиімділігін психологиялық тұрғыдан тәжірибелік зерттеу.
4. Алынған нәтижелерге талдау жасау.
Зерттеу мәселелерін шешу үшін бірқатар әдістер қолданылды:
1. Зерттеудің теориялық әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша арнайы психология-педагогикалық әдебиетті талдау, синтездеу, зерделеу және қорыту;
- абстракция, нақтылау, ұқсастық.
2. Эмпирикалық зерттеу әдістері:
- сауалнама;
- педагогикалық бақылау;
- әңгімелесу;
- диагностикалық әдістер;
- педагогикалық эксперимент.
3. Математикалық статистика әдістері.
4. Логика және салыстырмалы талдау әдістері.
Эксперименттік іріктеу: тәжірибелік экспериментке Алматы облысы Талғар ауданының Baby-Land балабақшасының бөбек тобына баратын балалары мен олардың ата-аналары, педагогтары қатысты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - психологиялық жалпы білім беру бағдарламалары туралы терең білім алу.
Практикалық маңыздылығы: дипломдық жұмыстағы теориялық тұжырымдар, зерттеу нәтижелері мен қорытындылары, осы мәселе бойынша келешекте жүргізілетін ғылыми ізденістерге негіз бола алады; жұмыстың материалдары болашақ бала-бақша тәрбиешілері үшін де көмекші құрал ретінде практикалық қызығушылығын арттыруы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім (екі тарау), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі (23 атаулар). Жұмыс баспа мәтінінің 60 бетінде баяндалған, 3 кестемен рәсімделген, 7 суретпен безендірілген.
Түйін сөздер: мектепке дейінгі білім беру ұйымының қызметін бағалау, жалпы білім беру бағдарламалардың тиімділігі, мектепке дейінгі білім беру сапасы, бала бақшалар.
1 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ЖӨНІНДЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Қазіргі білім берудің жағдайы
Қазіргі кезеңде Қазақстандағы білім беру жүйесінің құрылымы мынадай деңгейлерді қамтиды:
1) мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;
2) бастауыш білім беру;
3) негізгі орта білім беру;
4) арнайы орта білім беру;
5) орта білімнен кейінгі білім беру;
6) жоғары білім беру;
7) жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру. Әр деңгейдің өзіндік мақсаты бар.
Біздің дипломдық жұмысымызда жалпы білім беру бағдарламаларының тиімділігін бала бақша мысалында зерттеу мәселесі қарастырылатын болғандықтан мектепке дейінгі білім беру саласының қазіргі жағдайын тереңірек талдап өтейік.
Жалпы алғанда, ел балаларының мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға құқығы мектепке дейінгі ұйымдардың мынадай типтері мен түрлерімен қамтамасыз етіледі:
- балабақшалар;
- ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балаларға арналған арнайы ұйымдар;
- мектепке дейінгі оқу-тәрбие орталықтары;
- даму орталықтары;
- қысқа мерзімді (кешкі, демалыс, мереке) топтар және басқалар.
Мектепке дейінгі білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаттары Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі - Заң) айқындалған [2].
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту білім беру жүйесінің бірінші деңгейі ретінде отбасында немесе бір жастан бастап бірінші сыныпқа қабылданғанға дейін меншік нысанына қарамастан мектепке дейінгі ұйымдарда; бес жастан бастап балаларды мектепалды даярлау отбасында немесе меншік нысанына қарамастан мектепке дейінгі ұйымдарда, жалпы білім беретін мектептердің, лицейлер мен гимназиялардың мектепалды сыныптарында жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беруді, оның ішінде мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамытудың негізгі бағыттары айқындалған [3]. Қолжетімді және сапалы мектепке дейінгі білім беру Біріккен Ұлттар Ұйымының 2030 жылға дейін тұрақты даму мақсаттарының тізбесіне енеді.
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамыту бойынша жүйелі шаралар кешені іске асырылуда. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесіндегі мемлекеттік саясат халықтың әртүрлі әлеуметтік топтарынан шыққан балалардың сапалы білім алуы үшін тең бастапқы мүмкіндіктер жасауға және қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған.
Елдегі мектепке дейінгі ұйымдар желісі, оның ішінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 28 мамырдағы № 488 қаулысымен бекітілген Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 - 2020 жылдарға арналған Балапан бағдарламасының арқасында кеңейді. Мектепке дейінгі ұйымдарды ашу үшін жеке бизнесті тарту және мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға мемлекеттік білім беру тапсырысын орналастыру есебінен мектепке дейінгі жекеменшік ұйымдар желісі 13 есе - 2010 жылы 347 бірліктен 2020 жылы 4556 бірлікке дейін ұлғайды.
2021 жылы мектепке дейінгі ұйымдар желісі 10759 бірлікті құрады, оның ішінде 6949 балабақша және 3696 шағын орталық, 6080 мемлекеттік және 4679 жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдар, оларға 1-6 жастағы 903 мыңнан аса бала барады.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеумен және оқытумен қамту мәселелері көбіне соңғы 10 жылда шешілді. Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі білім беруді дамытудың басым бағыттары модельді іске асыруда көзделген сапалық көрсеткіштерді арттыруға бағытталған.
Сонымен қатар мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесінде шешуді талап ететін бірқатар өзекті мәселелер бар:
1) балалармен жұмыста қолданылатын әдістер мен нысандардың заманауи талаптарға сәйкес келмеуі;
2) балалардың танымдық қызығушылықтары мен білуге құмарлығы, дербестігі жеткілікті ескерілмеуі;
3) білім берудің әртүрлі деңгейлерінде алынатын негізгі дағдылар жиынтығындағы сәйкессіздіктің өмір бойы оқыту жүйесін (lifelong learning) құруға кедергі жасауы;
4) көрсетілетін қызметтер сапасының төмендігі, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сапасын өлшеу және бағалау жүйесінің болмауы;
5) кадрлар жасының ұлғаюы және жетіспеуі;
6) мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесіндегі педагог мамандығы беделінің болмауы;
7) кадрлардың тұрақтамауы;
8) педагогтерді даярлау бағдарламалары мазмұнының әлемдік ғылымның заманауи үрдісіне сәйкес келмеуі;
9) ерекше білім беруді қажет ететін балалардың оқшаулануы;
10) инклюзивті ортада балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау үшін мамандар тапшылығы;
11) ата-аналар қауымымен байланыстың жеткіліксіздігі.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сапасын бағалау жүйесінің болмауы, тексеру рәсімін оңайлату, лицензиялауды алып тастау, мектепке дейінгі ұйымдар қызметіне хабарлама тәртібін енгізу мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту қызметі сапасының төмендеуіне алып келді.
Қазақстанда ECERS-R сапаны бағалаудың халықаралық шкаласы бойынша өткізілген зерттеу 7 балдық шкала бойынша 4,1 балл деңгейін көрсетті, бұл орташа сапа бағасына сәйкес келеді, ал жақсы сапа 5 балдан басталады. Баланы қарау және күтім жасау шкаласы бойынша мектепке дейінгі ұйымдар жоғары көрсеткішті иеленді, Бағдарламаны құрылымдау, Өзара ынтымақтастық, Сөйлеу және ойлау және Заттық-кеңістіктік орта кіші шкалалары, әсіресе, балалардың еркін ойыны және мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған жағдайлар бойынша баға 4,0-ден төмен болды. Текшелер, математика, ойын, табиғатғылым, музыкақимыл, өнер, ұсақ моторика және т.б. көрсеткіштер бойынша Белсенділік түрлері кіші шкаласы бойынша балдар ең төмен. Ортаның жабдықталуы мен балаларға қолжетімділігінің төмендігі. Зерттеу баланың педагогпен өзара әрекетіне, баланың эмоционалдық дамуына, жеке тәсілді күшейтуге және баланың қызығушылығын қолдауға назар аудару қажеттілігін көрсетті [4].
Мемлекеттік бағдарламада мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту деңгейінде білім беру қызметтерінің сапалық көрсеткіштерімен байланысты индикаторлардың шектеулі саны айқындалған, олар - балалардың сауаттылық дағдылары, мектепке дейінгі ұйымдармен қамту, педагогтердің білім деңгейі, ал халықаралық практикада мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сапасы - көптеген компоненттерді қамтитын және жергілікті контексті көрсететін ауқымды ұғым [5].
Сапа көрсеткіштерінің үш тобы бар, балаларды оқыту және күтім жасау саласында қызмет көрсететін ұйымдардың сапасын бағалаудың әрбір халықаралық құралы осы көрсеткіштердің өзіндік теңгеріміне ие:
1) құрылымдық сапа - мектепке дейінгі ұйым дизайны, оны ұйымдастыру және кеңістікті ішкі ұйымдастыру, педагогтердің білім деңгейі мен кәсібилігі, куррикулум дизайны, қаржылық реттеу, балалар санының ересектер санына арақатынасы, балалармен жұмыс жүргізудегі жеке тәсіл, балалар қауіпсіздігі үшін жағдайлар, аккредиттеу;
2) процестің сапасы - мектепке дейінгі ұйымдарда педагогтер нені қалай жасайды, ойынға қанша уақыт бөлінеді, педагог пен балалар және балалар арасындағы маңызды өзара әрекет, күтім мен білім күнделікті практикаға қаншалықты кіріктірілген, оның балаға мейірімді және оның қажеттіліктеріне сай келуі, педагогтердің әр баланың отбасымен өзара қарым-қатынасы, ата-аналардың қатысуы және мектепке дейінгі ұйымдардағы педагогтердің күнделікті практикасы;
3) нәтиженің сапасы - балалар, отбасы, қоғам нақты бір мектепке дейінгі ұйымнан қандай пайда алады, бұл нәтиже балалардың аман-саулығын, балалардың эмоциялық, моральдық, психикалық, психологиялық аман-саулығы мен дамуын, әлеуметтік дағдыларын, болашақ өмірге дайындығын, балалардың денсаулығы мен олардың мектепке дайындығын өлшеуге қалай әсер етеді.
Бұл көрсеткіштердің көбі Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесінде ескерілмейді. Үздік әлемдік тәжірибені ескере отырып және оған сәйкес мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесін одан әрі дамыту, мектеп жасына дейінгі балалар үшін сапалы білім алуға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету және ата-аналар қауымының сапалы қызметтер алуға қажеттіліктерін қанағаттандыру қажет [6].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы заманауи өзгеріп отыратын әлемге бейімделе алатын бала тұлғасын қалыптастыру және дамыту үшін жағдайлар құрады (1-ші сурет).
Профильді оқыту
Отбасы
Тәжірибелі
педагогтар
Мемлекет
Тұлға
Қоғам
Эксперименттік
жұмыс
Үйірме, факультатив
Инновациялық
технологиялар
Сурет 1 - Тұлғаны қалыптастыратын негізгі факторлар
Қазіргі кезде білім беру саласын қайта қарау мәселесі бұрынғыдан да өзекті болып келеді. Елдің даму деңгейі жалпы білім берудің деңгейі мен жан-жақтылығына, орта және жоғары кәсіптік мектепте мамандар даярлау сапасына тікелей байланысты. Білім беру саласын пәнаралық байланыстарды, сондай-ақ мемлекеттің бүкіл әлеуметтік саласын міндетті түрде пайдалана отырып, оны фундаментализациялауға сүйене отырып, іс жүзінде пайдалы етіп өзгертуге, жаңартуға болады.
1.2 Бала бақшадағы білім бағдарламаларына психологиялық талдау
Бала бақшаларда жүзеге асырылатын білім бағдарламаларында көзделген мектепке дейінгі жастағы балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау түсінігінің мәні мен мазмұны.
Баланың өмірі ортаның күрделі ұйымдастырылған, әртүрлі формасы мен бағыттары бойынша ағыммен өтеді. Табиғатынан бұл орта әлеуметтік, өйткені ол баланың құрбыларымен, әр жастағы балалармен, педагогтармен, ата-аналармен, өзге ересектермен әртүрлі қарым-қатынас жүйесін ұсынады.
Мазмұны бойынша бұл орта эмоционалды, интеллектуалды, эстетикалық, тұрмыстық және т.б. болуы мүмкін. Бала өмірдің барлық жағына қатысты көптеген әртүрлі таңдаулар алдында болады: қалай оқу және ересектермен қандай қарым-қатынас құру, құрдастарымен қалай сөйлесу, қазіргі және өзге талаптарға, ережелерге қалай бағытталу, т.б. Көмекке өздерінің әлеуметтік, кәсіптік немесе жеке айқындамаларымен балаға әртүрлі қолдау бере алатын ересектер ұсынылады. Ең алдымен бұлар - педагог, ата-ана және психолог [7].
Сол себептен, психологиялық-педагогикалық қолдау түсінігін ашу мақсатында өзара қарым-қатынас, әріптестік, жағдайлар құру, көмек, қызмет бағыты, объектімен жұмыс сияқты ұғымдар қолданылады.
Психологиялық-педагогикалық қолдауды бірнеше аспектілермен қарастыруға болады:
- балаға жеке білім беруде көмек пен қолдау көрсетуге қабілетті педагогпсихологтың кәсіптік қызметі сияқты;
- білім беру міндеттерін шешу кезінде балаға рухани дербес таңдау жасауға көмектесетін мақсатқа бағытталған педагогикалық әрекеттер кешенін құрайтын үдеріс сияқты;
- жетекші мен жетеленушінің өзара іс-әрекеті сияқты;
- оқушылардың оқу жетістіктерін қамтамасыз етуде педагог, психолог, және т.б. мамандар әрекетінің дәйекті кезеңдерінің қатарын құрайтын технология сияқты;
- мақсатты, мазмұнды, үдерісті және нәтижелі элементтердің өзара қарымқатынасын мінездейтін жүйе сияқты.
Соңғы жылдары психологиялық-педагогикалық қолдаудың теориясы мен практикасының жіті дамуы білім беру мақсаты туралы ұсынымды кеңейтуге байланысты болды. Бұл мақсатқа тәрбиелеу, дамыту мақсаттары, бала денсаулығын физикалық, психологиялық, психикалық, рухани және әлеуметтік қамтамасыз ету енеді.
Қолдаудың негізі келесі ұстанымдардан болады:
1. Ізгілендіру - бала мүмкіндігіне сенуге болжанған.
2. Жүйелі тәсіл - біртұтас жүйе ретінде адам түсінігіне негізделген.
3. Кешенді тәсіл - бала дамуын қолдауға бағытталған.
4. Баланың жеке мүмкіндігіне, оның даму қарқынына сәйкес қолдаудың мазмұнын, формаларын және тәсілдерін болжайтын баланың жеке және жас ерекшеліктерінің есебі.
5. Білім беру үдерісінде баланы қолдаудың үздіксіздігі.
Мектепалды білім беру жалпы білім беру жүйесінің 5-6 жастағы балалардың мектепке дейінгі білімнен бастауыш білімге үйлесімді көшуін, сабақтастығын қамтамасыз ететін толық құқылы буыны болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық қолдау - бұл мектепалды даярлық үдерісінде әрбір баланың табысты оқуы мен дамуы үшін әлеуметті-психологиялық және педагогикалық жағдайлар құратын толық, жүйелі ұйымдастырылған қызмет.
Психологиялық-педагогикалық қолдау объектісі болып білім беру бағдарламалары (оқу-тәрбие үдерісі) табылады.
Қызмет пәні - бала қатынасының жүйесі ретінде бала дамуының жағдайы:
- әлеммен;
- айналасындағылармен (ересектер, құрбылар);
- өзімен өзі.
Оқу-тәрбие үдерісінде бала дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау мақсаты баланың қалыпты дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық қолдау міндеттері:
- бала дамуында туындаған мәселелерді ескерту (ерте диагностика және дамуындағы бұзушылықтарды коррекциялау);
- даму, оқыту, әлеуметтенудің өзекті міндеттерін шешуде балаға көмек (ықпал) беру: мектепке дайындықты қамтамасыз ету, оқу қиындықтары, білім беру маршруттарын таңдау мәселелері, эмоциялы-жігерлі шеңбердің бұзушылықтары, құрбыларымен, педагогтармен, ата-аналармен өзара қарымқатынас мәселелері;
- тәрбие-білім беру бағдарламаларын психологиялық қамтамасыз ету;
-ата-аналар, педагогтардың психологиялық-педагогикалық құзырлығын дамыту.
Баланы қолдау бойынша жұмыстың тізбектілігі келесі алгоритмді ұсынады:
1. Мәселенің қойылымы. Сұраныстың түсуінен, мәселенің мәнін түсінуден, бала туралы жиын жоспарын әзірлеуден және диагностикалық зерттеу жүргізуден басталады.
2. Алынған ақпараттың сараптамасы. Барлық қызығушылық танытқан мүдделермен мәселені шешудің мүмкін жолдары мен тәсілдерін бағалау және талдау, әртүрлі шешімдердің жағымды және теріс жақтарын талқылау.
3. Кешенді көмек беру жоспарын әзірлеу. Әрекет тізбектілігін анықтау, тараптардың функциялары мен жауапкершіліктерін, іске асыру мерзімдерін бөлу: бала, педагог, ата-ана, мамандарға арналған бірлескен ұсынымдар өндіру. Барлық қатысушыларға бала мәселелерін шешу жолдары мен тәсілдері туралы кеңес беріледі.
4. Мәселені шешуде жоспарды іске асыру. Әрбір қатысушымен ұсынымдарды орындау.
5. Қолдау қызметі нәтижелерінің мәнін ұғыну және бағалау. Не сәтті болды? Қандай сәтсіздік пайда болды? Неліктен? сұрақтарына жауаптар болжайды. Жеке мәселенің шешімі немесе бала дамуына одан әрі дамуын жүргізу. Одан әрі не істеу қажет? сұрағына жауап.
Жоғарыда аталғандай, тәрбие - білім беру үдерісінің психологиялық - педагогикалық қолдауымен бала тұлғасын зерттеудің толық үздіксіз үдерісі, оқыту мен тәрбиелеудің барлық жас ерекшелік кезеңдерінде әлеуметке бейімдеу, оны формалау қызметтері ұғынылады.
Мектепке дейінгі оқытудың психологиялық-педагогикалық диагностикасының мазмұны. Мектепке дейінгі оқыту пәні баланың психологиялық дамуының әртүрлі компоненттері болып табылатын психологиялық-педагогикалық талдау жүргізеді.
- Біріншіден, бағдарламаны диагностикалық рәсімнің шағын көлемі ажырата біледі. Мұнда мектеп үлгерімі үшін маңызды негізгі процестер көрсетілген. Көлемі жағынан үлкен диагностика мектепке дейінгі жастағы балаларды тиімді оқыту мен дамуына жағдайлар құруға қажетті уақыт пен күшті алып кетеді. Аталған бағдарлама - көптеген әдістемелердің талдау және қолдаудың мақсаттарын таңдау нәтижелері.
- Екіншіден, оқу дағдылары және таным процестерін дамытудың контекстінде қандай да бір диагностикаларды жүргізудің тиімді уақытын құру. Яғни, нақты психологиялық функциялары бар қандай да бір білімді, дағдыны меңгерудің сензитивті кезеңдері анықталады. Бұл дер кезінде оқытудың мәселелерін ескертуге, балаларға көмек көрсетуге, бағдарламаға түзетулер енгізуге және т.б. мүмкіндік береді.
- Үшіншіден, әрбір диагностикаланатын параметр оқыту кезінде екі рет өлшенеді. Бұл даму динамикасын құруға, бір деңгейден екіншісіне көшуге қажет. Біз оқытудың әр кезеңінде қолдана алатын, ал нәтижелерін бір-бірімен үйлестіретін әдістемелер қолданамыз.
- Төртіншіден, зерттеу нәтижелері дамытудың биологиялық факторларын диагностикалауға, оқу және таным әрекеттерінің сәттілігін болжауға, шамадан тыс қажытуды, эмоционалды бұзушылықты ескертуге мүмкіндік береді.
- Бесіншіден, көптеген әдістемелерді психологтарға да, педагогтарға да қолдануға болады. Бұл нәтижелерге психологиялық-педагогикалық талдау жүргізуге, алынған мәліметтер есебінен оқыту үдерісін жоспарлауға мүмкіндік береді. Диагностика нәтижесінде педагог пен психологтың кеңес беру, коррекциялау, ағарту бойынша біріккен қызметі қарастырылған.
- Алтыншыдан, психологиялық-педагогикалық әдістемелер мен әдістерді меңгеру барысында психологиялық білім бастауыш сынып педагогтарының жеке тәжірибесіне қосылады және өз жұмыстарында қолданылады.
Психологиялық-педагогикалық диагностика психологиялық мониторингтің мақсатына жетуге, яғни мектепке дейінгі жастағы балалардың білім беру, танымдық және әлеуметтік міндеттерін сәтті шешуге арналған қажетті жағдайлар құру үшін қажет.
1.3 Мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларының психологиялық моделі
Психологиялық-педагогикалық қолдауды әзірлеуде келесі міндеттер қойылады:
1. Балалармен және педагогикалық қызметкерлермен сөйлесу кезінде топта бала үшін жағымды микроклимат құру.
2. Баланың жеке даму ерекшеліктерін оның пайда болуының интеллектуалды, эмоционалды шеңбері бірлігінде зерттеу.
3. Ерекше оқыту бағдарламаларын, олардың қызметін ұйымдастырудың арнаулы формаларын қажет ететін балаларға көмек көрсету.
4. Ерте диагностика және дамытудағы бұзушылықтарды түзетуді уақтылы өткізу.
5. Баланы тәрбиелеу мен оқыту сұрақтары бойынша тәрбиешілердің, атааналардың психологиялық құзыреттілігін арттыру.
Бұдан әрі психологиялық-педагогикалық қолдаудың негізгі бағыттары анықталды:
1. Бала дамуында туындаған мәселелерді ескерту.
2. Дамыту, оқыту және тәрбиелеудің өзекті міндеттерін шешуде балаға көмектесу.
3. Жеке білім беру бағдарламаларын психологиялық қамтамасыз ету.
4. Ата-аналар мен педагогтардың психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін дамыту.
Мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларындағы психологиялық-педагогикалық қолдау модельдері:
1. Балаларды психологиялық-педагогикалық тексеру: (жыл бойына ата-аналар сұраныстары және жазбаша арыздары бойынша) барлық жас топтарында.
Мақсаты: қолдау үдерісін ақпараттық қамтамасыз ету.
Қажетті диагностикалық деректер:
- әрбір баланы дамытудың жеке траекторияларын құрастыруға арналған;
- оқыту мен қарым-қатынас ерекшеліктеріне сәйкес мектепалды даярлық қызметін ұйымдастыру формалары мен құралдарын таңдауға арналған;
- оқытуда, қарым-қатынаста және психикалық сезінуде қиындықтарға тап болатын балаларға көмек көрсету мен жолдарын анықтауға арналған.
Жылдың басында психологиялық функциялармен жеткіліксіз қалыптасқан балалар анықталады. Бұл балалар түзету-дамытушы аралық топтар құрамына кіреді және жыл бойына психологпен айналысады. Сәуір-мамыр айларында балаларды дамытудың динамикасын анықтау және педагогикалық жұмыстардың тиімділігін бағалау мақсатында қайталау диагностикасы өткізіледі.
2. Дамуында психикалық кемшіліктері бар, қарым-қатынас жасауда қиындыққа тап болатын, сондай-ақ эмоционалды қолайсыз балалармен психологиялық түзету және психологиялық алдын-алу жұмысын жоспарын (психологиялық тексеру деректері бойынша) құру мен өткізу. Жұмыс жеке және топаралық формада жүргізіледі. Педагогтармен жеке жұмысты жоспарлау кезінде нақты мақсатты, міндеттерді және жеке жұмыс мазмұнын таңдау ұсынылады (баланың ерекшеліктерін есепке ала отырып). Мектепалды даярлық аясында басты бағыттардың бірі - мектепке дейінгі ұйым педагогтары мен мамандарының (педагог-психолог, логопед) арасындағы өзара әрекеттестік жүйесін енгізетін, балаларды мектеп өміріне сапалы даярлауға бағытталған түзету-педагогикалық қызметі.
3. Тәрбиелеу - білім беру үдерісін психологияландыру (педагогтармен жұмыс).
Мақсаты: Баланы психологиялық дамыту сұрақтары бойынша ересектерді ақпараттандыру, кеңес беру. Тақырыптарға және психологиялық сабақтар мақсатына сәйкес ересектерге арнаулы практикумдар, лекциялар, семинарлар, тренингтер өткізумен қорытындыланады.
4. Ата-аналарды психологияландыру.
Мақсаты: отбасын тартуға арналған әлеуметтік-психологиялық жағдайларын және баланы тәрбиелеу мен оқыту мәселелеріне ата-аналардың жауапкершілігін қалыптастыру мен әріптестігін құру. Ата-аналарды психологизациялау және педагогикалық ағарту ақпараттық бұрыштар, консультациялар, ашық сабақтар, практикумдар арқылы жүзеге асырылады.
5. Психологиялық-медициналық-педагогик алық консилиум жұмысын ұйымдастыру. Консилиум болжайды: білім беру үдерісіне қатысушыларды тең құқықты әріптестік және жеке жауапкершілік. Консилиумда жалпы педагогикалық стратегия шығарылады және диагностика мен жүйелік бақылауды есепке ала отырып, бала дамуының жеке маршруты анықталады.
6. Балабақшада мектепке дейінгі жастағы балаларды қолдау үшін тәрбиешілер балаға қажетті және жеткілікті қолдау көрсете алатын жағдайлар құру.
Баланы қолдау жұмысының тізбектілігі келесі алгоритмді ұсынады:
1. Мәселенің қойылымы. Сұраныстар түсумен, мәселенің мәнін сезінумен, бала туралы ақпараттар жинағының жоспарын жасақтау және диагностикалық зерттеулер жүргізумен басталады.
2. Алынған ақпаратты талдау. Қызығушылық танытқан барлық тұлғалармен бірге мәселенің мүмкін жолдарын және шешу әдістерін бағалау және талқылау, әртүрлі шешімдердің жағымды және теріс жақтарын саралау.
3. Кешенді көмек жоспарын әзірлеу. Әрекеттің тізбектілігін анықтау, тараптардың функциясы мен міндеттерін бөлу, іске асыру мерзімдері: балалар, ата-аналар, педагогтар,мамандарға арналған ұсынымдарды бірлесе дайындау. Қолдаудың барлық қатысушыларына бала мәселелерін шешу жолдары мен әдістері туралы кеңес беру.
4. Мәселені шешудің жоспарын іске асыру. Қолдаудың әрбір қатысушыларымен орындау.
5. Қолдау бойынша қызмет нәтижелерінің мазмұны және бағасы. Не сәтті болды? Қандай сәтсіздік болды? Неліктен? сұрақтарына жауап беріледі. Бөлек мәселені шешу немесе баланың одан әрі дамуына талдау жүргізу. Бұдан әрі біз не істейміз? сұрағына жауап.
Педагог-психолог жұмысын тәрбиелеу - білім беру үдерісінде психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамтамасыз ету:
1. Баланы дамыту мен тәрбиелеудегі қиындықтардың психологиялық себептерін анықтау.
2. Мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбиеленушілерді эмоционалды-жеке тұлғалық дамытуды жалғастыру (өзіне және құрбыларына жағымды қарымқатынас қалыптастыру; қарым-қатынас дағдыларына оқыту, тұрмыстық және ойын қызметінде ынтымақтастыққа қабілетін дамыту).
3. Өзінің функцияларын жоғары деңгейде орындауға және баланың жеке тұлғалық дамуына ықпал етуге дайын педагог боп қалыптасуына әрекеттену.
4. Бала - ата-ана қарым-қатынасы шеңберінде ата-аналардың психологиялық мәдениет деңгейін арттыру.
Біз ұсынған қолдау моделдері білім беру мазмұнын өзгерістер енгізіп қана қоймайды, сондай-ақ мектепке дейінгі ұйымда өмір әрекеттерінің барлық үдерістерін ұйымдастыруды қамтиды.
Моделді іске асырудың келесі шарты - мектепке дейінгі жастағы балалардың жүйке жүйесінің жағдайын жағымды фунциялауды қамтамасыз ететін жайлы психологиялық жағдайлар құру.
Мұндай жағдай келесілердің көмегімен құрылады:
- баланың денсаулық жағдайын және оның жеке-тұлғалық ерекшеліктерін ескеретін білім беру үдерісін ұйымдастырудың қолданыстағы бейімдеу моделдерінің бар болуы;
- физикалық жаттығулардың және ойлау-дамыту ойындарының байланысты тіркесуі.
Модельді іске асырудың келесі шарты - бұл балаға мамандандырылған көмек көрсетуге арналған қолдау қызметін ұйымдастыру.
Медициналық қызметкер, педагогтар, психологтар бала тұлғасының үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді және оның физикалық, психикалық денсаулығын сақтау мен бекітуді кепілдейді. Мұндай үштұғырлылық дамуында бұзушылықтары бар балалардың жүйке-психикалық ортасы жағынан ауытқулары болуына байланысты (жоғары жүйке-рефлекторлық, психологиялық дамуында кейін қалушылық) қажет. Себебі психологиялықпедагогикалық қолдау тек қана медициналық емес, бұл кезеңде жұмыстың әртүрлі түрлері мен формаларын ұсынады.
Балалармен жұмыс.
1. Диагностика: мектепке даярлық көрсеткіштерін диагностикалау.
2. Түзету-дамыту жұмысы: мектепке даярлықты қалыптастырудың бағдарламасын жүзеге асыру.
Ата-аналармен жұмыс.
1. Диагностика: аса белсенді балалардың барлығын анықтау мақсатында ата-аналарға сауалнама жүргізу, мектепке дейінгі жастағы балалардың даму көрсеткіштерін зерттеу, бала мен отбасы туралы алғашқы ақпараттар жинағы.
2. Түзету-дамыту жұмысы: ата-аналар құрған жеке түзетулер.
3. Кеңес беру: оқу әрекетін қалыптастыру мен танымдық мотивацияны дамыту бойынша жеке және топтық кеңес беру.
4. Ағарту жұмысы: жаднамалар, бюллетень және оның мектепке баланың даярлығын үйлестіру бойынша әдістемелік ұсынымдар тарату.
Педагогтармен жұмыс.
1. Кеңес беру: оқу әрекетін қалыптастыру мен болашақ бірінші сынып оқушыларының танымдық мотивациясын дамыту бойынша жеке және топтық кеңес беру.
2. Ағарту жұмысы: жаднамалар, бюллетень және оның мектепке баланың даярлығын үйлестіру, сондай-ақ ата-аналармен тиімді өзара қарым-қатынас қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар тарату.
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ (Baby-Land бала-бақшасы мысалында)
2.1 Зерттеу бағдарламасы
Қазіргі мектеп жасына дейінгі бағдарламаларда балалар ауыз әдебиетін қолдану арқылы баланың тілін, бейнелеу шығармашылығын дамыту, мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінде халық ойындарын қолдану, музыкалық тәрбиелеуде халық шығармашылығының туындыларын пайдалану бар. Өз заманының сұранысына сай жаңа адамға деген қажеттілік, жауапкершілікті ала білуге деген қабілетті тұлғаны дамыту артты [8].
Оған қоса, ерте жастағы балаларды дамытуда қазақ халық шығармашылығын пайдалануға тәрбиешінің кәсіби деңгейіне айрықша талаптар қойылады. Олардың арнайы ғылыми-педагогикалық білімі мен мол тәжірибесі болуы тиіс, өйткені олардың міндеті балаларды тәрбиелеу мен оқытумен ғана шектелмейді. Ерте жастағы балаларды дамытуда ата-аналардың рөлі өте маңызды. Олар үй жағдайында ғана баланың дамуына көңіл бөлмей, олардың ерте дамыту орталықтарындағы ұйымдастырушылық іс-әрекеттеріне тікелей қатысқаны дұрыс. Ата-аналардың сабақтарға қатысып, балаларымен біргелікте педагог тапсырмасын бірге орындауы балалардың танымдық белсенділігі дамуын жылдамдатады және нәтижелі жүзеге асуына тікелей ықпал етеді [9].
Осыған байланысты біз жасаған Сәби танымы эксперименттік кешенді бағдарламасы үш бағыттан тұрады:
1) Ерте жастағы балаларды тәрбиелейтін педагогтардың біліктілігін арттыруға арналған дәріс-семинарлар;
2) Ерте жастағы балаларды тәрбиелеуде ата-аналармен бірлестіктегі жұмыс;
3) Ерте дамыту орталықтарында балалардың танымдық белсенділігін дамытудың оқу ойын іс-әрекеттерін ұйымдастырудың тақырыптық жоспары және іс-шаралары.
Аталған бағдарлама педагог - бала - ата-ана жүйесімен жүргізіледі. Осы бағдарламаны жүзеге асыруда ата-аналармен біргелікте істейтін іс-шаралар бірінші орынға шығады. Ата-аналардың балаларымен бірге ұйымдастырылған іс-әрекетке қатысып отыруы, олармен бірге тапсырмаларды орындауы маңызды саналады.
Тәжірибелік экспериментке Алматы облысы Талғар ауданының Baby-Land балабақшасының бөбек тобына баратын балалары мен олардың ата-аналары, педагогтары қатысты.
Сәби танымы кешенді бағдарламасы ықпалының диагностикасы.
Эмпирикалық зерттеудің мақсаты: бала бақшадағы ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығы негізінде дамыту деңгейін анықтау арқылы зерттелеліп отырған бағдарламаның тиімділігін психологиялық тұрғыдан зерттеу және дәлелдеу болып табылады.
Әдістері: педагогикалық бақылау, әңгіме, іс-әрекет, халық мерекелерін өткізу.
Нысаны: оқушының техникалық және жеке сипаттамалары:
1. Қазақ халық шығармашылығына қызығушылығын дамыту (ҚХШҒ)
2. Қолдың ұсақ моторикасы (ҚҰМ)
3. Музыкаға зейін қоюы (МЗ)
4. Сөйлеуді, жадыны, есте сақтауын дамыту (СЖЕ)
5. Айналасымен қарым-қатынасқа түсуі (АҚТ)
6. Геометриялық өрнектерді және түстерді ажырату (ГӨТ)
7. Үйреніп, жасап көру (ҮЖК)
Біздің эксперименттік қызметтегі көркем-терапевтикалық ықпалдар мынадай бағыттарда қолданылады:
1. Түстерапиясы. Түстер адамның мінез-құлқы мен көңіл күйіне ықпал етеді. Көгілдір және жасыл түстер адамды тыныштандырады, қызыл және сары түстер адамның шығармашылық белсенділігін арттырады. Баланың танымдық саласына әсер ету мақсатында, біздің ойымызша, мынадай бағыттар негізделеді: балалардың демалатын және жұмыс орындарында түстерді дұрыс пайдалану; сол түстердің баланың көңіл күйіне әсері туралы талдау. Осы тұрғыдан біз қазақтың қанық түсті ұлттық киімдері (сары алтынмен зерленген қызыл, жасыл камзолдар, қоңыр түсті шапандар және т.б.) алуан түсті оюлы кілем-гобелендер және т.б.) пайдаланамыз.
2. Музыкотерапия. Баланың дамуына музыканың жағымды әсері пренаталдық кезеңнен басталады. Адамның молекулярлық жүйесіне (Джин Хьюстон) музыканың әсері туралы көптеген зерттеулер бар. Музыка әуені адамның денесімен үйлескен кезде, адамның білуге деген қабілеті мен қабылдауының қарқынына барынша ықпал етеді. Баламен бірге халық әндерін және балаларға арналған музыкаларды тыңдау; ән айту және әнді тыңдау, ән тыңдап отырып, сурет салу, ойын барысында да музыка қолдану; қандай да бір ақпарат алу кезінде де әндерді пайдалану (күн, аңдар, табиғат құбылыстары, т.б. туралы); музыкалық әуендерді (марш, вальс, би екпініндегі); балаларға арналған музыкалық аспаптармен жаттығу; концерттерге, т.б. ойын-сауық орындарына бірге бару.
Жеке тұлғаның интеграциясы, шығармашылық қабілеттерін және бейімделу дағдыларын дамыту, сондай-ақ оқыту, дамыту, диагностика және түзету - бұл ертегі терапиясының негізгі мүмкіндіктері, көптеген психологиялық-педагогикалық технологияларды синтездеуге мүмкіндік беретін әдіс. Әлемді және оның мүмкіндіктерін тану үдерісі табыстар мен күтпеген оқиғаларға толы ертегі жолына ұқсайды. Алдыңғы ұрпақтардың тәжірибесін көрсететін ертегілер ғажап бейнелерге, құпияларға және сиқырға толы, ертегілер - көбінесе баланың ішкі әлеміне жақын, оның әлеуетті мүмкіндіктерін ашуға, айналадағы шындықтың заңдарын мүмкіндігінше толық түсінуге көмектесетін жол. Ертегілерде, әңгімелерде, аңыздарда жасалатын метафоралар кез-келген жастағы баланың қабылдауына үшін барынша жеңіл болып табылады, мұның өзі балаларды оқыту мен дамыту жұмысын ерте жастан бастауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ертегілермен жұмыс істеу, өз жұмысын ертегі пішінінде модельдеу тәрбиешінің жеке тұлғасын дамытады, бала мен ересектер арасында көрінбейтін көпір орнатады, ата-аналар мен балаларды бір-біріне жақындатады.
Аналитикалық бағыт. Ертегілерді интерпретациялау (түсіндіру). Психологиялық және дамытушылық жұмыстың мағынасы - ертегідегі жағдайлардың, суреттердің, сюжетті мәнін түсіну және түсіндіру. Бұл бағыттың негізінде әрбір ертегі жағдайында үлкен жасырын мағына бар, біздің ата-бабаларымыздың күрделі өмірлік проблемаларын шешу тәжірибесі, ертегідегі суреттерде жасырынғаны туралы ақпарат бар.
Бұл әдісті қолдану балалардың (шығармашылық) ойлау, аналитикалықсинтетикалық қабілеттерін және құндылық бағдарларын дамыту үшін тиімді.
Ертегідегі жұмыстың ізденушілік формасы мифтер мен аңыздардың ежелгі символикасына еніп, метафоралардың мағынасын түсінуге, адамның проблемалы және шығармашылық құбылыстарың табиғатын сезінуге, қанатты өрнектердің пайда болуын зерттеуге, әлемдік деңгейдегі эпоспен байланысуға мүмкіндік береді. Мысалы, біздің жұмысымызда балалармен Пері, Дию бейнесін талқыладық және ол кейіпкер туралы нақты бір пікір айтудың мүмкін еместігін білдік. Талқылаудың басында балалар оның зияндығы мен қаскөйлігі туралы мысалдар келтірді, содан кейін ертегі кейіпкерлеріне көмек көрсетсе олар да қарапайым жүректі және сенімді болатынын естеріне түсірді.
Біз жұмысымызда терапевтік форманың екі түрін қолдандық: библеотерапия, ертегі міндеттерін шешу.
Библеотерапия (ерте жастағы балалар үшін өзін-өзі жетілдіру) ақыл-ой еңбегі мен демалысты араластыруға мүмкіндік береді, жеке тұлғаның құндылық құрылымын қалыптастыруға, өмірлік құбылыстардың мағынасын терең түсіну және аналитикалық және синтетикалық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Библиотерапияны өткізу тәртібі дәстүрлі: балалар өздерін бос, ыңғайлы ұстап, көздерін жұмып отырады. Зерттеуші арнайы таңдалған ертегіні оқып, балалар тыңдап болғаннан кейін талқылау ұйымдастырады. Біз үшін балалар ертегілердің мазмұнын ғана айту емес, сонымен қатар онда жасырын мағыналарын да сезінуі маңызды [10].
Біз өзіміздің эксперименттік қызметімізде ертегі терапиясының тағы бір бағытын - ертегіні әңгімелеуді пайдаландық, онда төмендегідей әдістер қолданылды: ата-аналар жаңа немесе бұрыннан таныс ертегіні әңгімелейді; бұрыннан таныс ертегіні әңгімелейді де оны өз ойларымен жалғастыруды ұсынады; ертегіні 1-жақтан және ертегінің түрлі кейіпкерлері атынан әңгімелейді; ертегіні құрастыру; құмды ертегілер.
Осылайша, ертегі терапиясының элементтерін пайдалану тәжірибесінде бұл әдістің нәтижесі төмендегідей болды: шығармашылық ойлауды дамыту, терең бейнелі ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді; сөйлеуді дамыту және жетілдіру; қиялды дамыту, қиял, жады, көңіл; өз ойларын тыңдау және білу қабілетін дамыту; дүниетану қабілетін дамыту, өздерін басқа біреудің орнына қоя білу, әлемге көзқараспен қарау.
Фантастикалық педагогика әдісін эксперименттік жұмыста қолдану барысында біз екі ережеге сүйендік: біріншіден, ертегі - ең пайдалы педагогикалық құралдардың бірі, екіншіден, тәрбиеге деген осы көзқарастың сиқырлы да қуанышты қасиеттері баланың жеке тұлғасының дамуына, оның бір орында тұрып қалмауына көмектеседі.
Шынайы әлем, кейде тіпті өмірді көрген ересектердің өзін де күрделілігімен қорқытады. Сондықтан, өмірлік тәжірибесі жоқ балаға, оны дамытудың қолайлы құралы ертегі болған. Ертегі - маңызды емес нәрселерден арылуға және өмірдің маңызды аспектілеріне назар аударуға мүмкіндік беретін заттар мен оқиғалардың маңыздылығы туралы оқиға.
Бала ертегілер ойынымен әлемнің қасиеттерін ғана үйреніп қоймайды, ол өз жанын, жағдайды, кейіпкерлерді, олардың әрекеттерін саналы және бейсаналы түрде өз мінезіне қалыптастырады.
Бұл әдістің ерекшелігі біздің ата-бабаларымыздың даналық тәжірибесімен расталады [11]. Қол және сөз арасындағы қарым-қатынастың ашылуына дейін ғалымдар ата-бабаларымыз Қуыр-қуыр-қуырмаш, Бас бармақ, балан үйрек, Онға дейін санау және басқа тақпақтар ойлап тапқан және олар халық аузында ұрпақтан ұрпақтан беріліп келеді. Қолдың ұсақ моторикасын жаттықтыруды сәби өмірге келгеннен бастап қолдану керек. Қарапайым әдісі - сылау: саусақтарды саусақ ұшынан бастап білекке дейін сипалау. Қарапайым жаттығу: баланың әр саусағын жеке-жеке ұстап, бүгу және жазу. Жаттығуды күн сайын 2-3 минут жасау керек. Осындай жаттығу барысында сөйлеу аймақтары мидың екі жарты шарында да пайда болады. 10 айдан бастап нәрестеге заттарды таңдатуға, алдымен ірі және ашық түсті, содан кейін кішігірім заттарды беруге болады.
Тәжірибелік-эксперимент жұмыс барысында пайдаланылған қазақ халық шығармашылығы құралдарының бірқатар түрлері қосымшада берілген.
2.2 Зерттеу нәтижелері
Тәжірибелік-эксперимент жұмыс алдыңғы 2.2 параграфта айтылғандай Baby-Land бала бақшасында жүргізілді. 42 бала, 28 ата-ана, 14 педагог қатысты. Қазіргі кезде бағдарлама бойынша маман кадрлар дайындауды жүзеге асыру бағдарламасы жүргізілді.
Кесте 1 - Педагогтарды ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығымен дамытуға даярлау бағдарламасы
Тақырыптық жоспар
Сабақ тақырыбы
саны
Сабақ нысаны
Есеп беру нысаны
1
2
3
4
Ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
2
дәріс, шеберлік сынып
Презентация
Қазақ халық шығармашылығының ерте жасар балалардың танымдық белсенділігін дамытудағы мүмкіндіктері
2
дәріс, шеберлік сынып
Презентация
Ерте жасар балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығы құралдарымен дамытудың моделі
2
дәріс, шеберлік сынып
Презентация
Педагог-бала-ата-ана бірлестігіндегі жұмыс түрлері
2
семинар, шеберлік сынып
Портфолио
Ана мектебі жағдайында баланың жеке білім беру траекториясын жобалау
2
семинар, шеберлік сынып
Баланың жеке білім траекториясының жобасы
Ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін диагностикалау
2
семинар, шеберлік сынып
Жоба
Барлығы:
12
Әсіресе осы бағдарламада үздіксіз білім беру жүйесінде педагог-бала-ата-ана бірлестігінің маңыздылығы айтылады. Жалпы, Сәби танымы кешенді бағдарламасын бастапқы кезеңде жүзеге асыру бойынша бала санының өсімі бар-жоғы 10%-ды құрады, ата-аналар мен балалардың қызығушылығын тудыру үшін қазақ халық шығармашылығы құралдары мен халықтық педагогика негіздерін оқыту туралы түсіндіруге тура келді. Балаларды ерте дамыту бағдарламасы мектепке дейінгі мекемелерге бармайтын ата-аналарды қатты қызықтырды.
Тәжірибелік-эксперимент жұмысының қорытындылау кезеңінде ерте жастағы балалардың қазақ халық шығармашылығымен танымдық белсендігі дамуының деңгейін анықтау және қалыптастыру эксперименттерінің нәтижелерін салыстыра отырып байқадық. Біз аталған дамудың қажеттілік-құштарлық, байқап-білу, үйреніп-жасау компоненттеріне сәйкес құштарлық, талпынысты, саналы белсенділіктері бойынша бастапқы және қорытынды кесіндіні салыстырдық.
Кесте 2 - Ерте жастағы балалардың танымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-8
1 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ЖӨНІНДЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қазіргі білім берудің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-14
1.2 Бала бақшадағы білім бағдарламаларына психологиялық талдау ... ..14-19
1.3 Мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларының психологиялық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-24
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ (Baby-Land бала-бақшасы мысалында)...25
2.1 Зерттеу бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-30
2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-43
2.3 Жеке бала-бақшаларда психологиялық білім бағдарламаларын ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51-52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .53-54
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-60
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазақстанның әлемдегі озық отыз елдің қатарына ену мен мемлекетте бәсекеге қабілетті, интеллектуалды ұлт қалыптастыру қажеттілігі жағдайында қазіргі үздіксіз білім беру саласына, соның ішінде баланы мектепке дейінгі ұйымдарда оқыту мен тәрбиелеу мәселесіне аса мән беріліп отырғаны мәлім [1].
Соңғы жылдары мектепке дейінгі білім беру жүйесі жалпы білім беру жүйесінің бастапқы сатысы ретінде елеулі өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда білім беру мекемелері, оның ішінде мектепке дейінгі мекемелер үнемі өзгеретін сыртқы және ішкі талаптар жағдайында жұмыс істеуге мәжбүр.
Кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар аударған жөн. Және бұл сатыны олардың шығармашылық және интеллектуалдық, қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет. Әрбір балалардың білім алуға, еңбекке және қоршаған ортаға бейімі, қарым-қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз керек.
Қазақстандық ғалымдар арасынан мектепке дейінгі жастағы балалардың даму мәселесін зерттеген ғалымдар - Н.Құлжанова (қол еңбегіне үйрету), М.Лексина (шала туылған балалардың дамуы), Б.Баймұратова (сөздік қорын байыту), Р.Каримова (нейрофизиологиялық дамуы бұзылған балаларды, алдын ала ерте жасынан түзету жолдары) және т.с.с.
Қазіргі уақытта Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі "Балапан" бағдарламасы міндеттерін жүзеге асыруда республиканың мектепке дейінгі ұйымдарының білім беру үдерісінде Алғашқы қадам, Балбөбек, Тәй, тәй балапан және т.б. білім беру бағдарламалары қолданылуда.
Дейтұрғанмен, жоғарыда көрсетілген еңбектерге жасаған талдау ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығы құралдарымен дамыту мәселесінің зерттелмегенін көрсетті.
Сондықтан, жоғарыда айтылғандарға сәйкес, осы зерттеудің өзектілігі динамиканы, педагогикалық процестің мазмұнын, мектепке дейінгі білім беру ұйымдарындағы балалардың психикалық дамуын және білім беру кеңістігіне қатысушыларды сүйемелдеуді жан-жақты зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Зерттеу мақсаты: эксперименттік бағдарламаның тиімділігін (бала-бақша мысалында) психологиялық зерттеу .
Зерттеу жұмысының болжамы: егер, мектепке дейінгі жастағы балаларды қазақ халық шығармашылығы құралдарымен дамытудың теориялық негіздері айқындалса, моделі мен оны жүзеге асырудың эксперименттік кешенді бағдарламасы жасалып, оның тиімділігі тәжірибеде тексерілсе, онда ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігі артады деген болжам жасап отырмыз.
Зерттеу нысаны: Baby-Land бала-бақшасындағы педагогикалық процесс.
Зерттеу пәні: жалпы білім беру бағдарламаларының психологиялық тұрғыдан тиімділігі.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттелетін мәселенің өзектілігін негіздеу.
2. Жалпы білім беру бағдарламаларының тиімділігін зерттеудің психологиялық аспектілерін теориялық тұрғыдан негіздеу.
3. Тиімді әдістемелерді таңдап, жалпы білім беру бағдарламаларының тиімділігін психологиялық тұрғыдан тәжірибелік зерттеу.
4. Алынған нәтижелерге талдау жасау.
Зерттеу мәселелерін шешу үшін бірқатар әдістер қолданылды:
1. Зерттеудің теориялық әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша арнайы психология-педагогикалық әдебиетті талдау, синтездеу, зерделеу және қорыту;
- абстракция, нақтылау, ұқсастық.
2. Эмпирикалық зерттеу әдістері:
- сауалнама;
- педагогикалық бақылау;
- әңгімелесу;
- диагностикалық әдістер;
- педагогикалық эксперимент.
3. Математикалық статистика әдістері.
4. Логика және салыстырмалы талдау әдістері.
Эксперименттік іріктеу: тәжірибелік экспериментке Алматы облысы Талғар ауданының Baby-Land балабақшасының бөбек тобына баратын балалары мен олардың ата-аналары, педагогтары қатысты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - психологиялық жалпы білім беру бағдарламалары туралы терең білім алу.
Практикалық маңыздылығы: дипломдық жұмыстағы теориялық тұжырымдар, зерттеу нәтижелері мен қорытындылары, осы мәселе бойынша келешекте жүргізілетін ғылыми ізденістерге негіз бола алады; жұмыстың материалдары болашақ бала-бақша тәрбиешілері үшін де көмекші құрал ретінде практикалық қызығушылығын арттыруы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім (екі тарау), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі (23 атаулар). Жұмыс баспа мәтінінің 60 бетінде баяндалған, 3 кестемен рәсімделген, 7 суретпен безендірілген.
Түйін сөздер: мектепке дейінгі білім беру ұйымының қызметін бағалау, жалпы білім беру бағдарламалардың тиімділігі, мектепке дейінгі білім беру сапасы, бала бақшалар.
1 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ЖӨНІНДЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1 Қазіргі білім берудің жағдайы
Қазіргі кезеңде Қазақстандағы білім беру жүйесінің құрылымы мынадай деңгейлерді қамтиды:
1) мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;
2) бастауыш білім беру;
3) негізгі орта білім беру;
4) арнайы орта білім беру;
5) орта білімнен кейінгі білім беру;
6) жоғары білім беру;
7) жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру. Әр деңгейдің өзіндік мақсаты бар.
Біздің дипломдық жұмысымызда жалпы білім беру бағдарламаларының тиімділігін бала бақша мысалында зерттеу мәселесі қарастырылатын болғандықтан мектепке дейінгі білім беру саласының қазіргі жағдайын тереңірек талдап өтейік.
Жалпы алғанда, ел балаларының мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға құқығы мектепке дейінгі ұйымдардың мынадай типтері мен түрлерімен қамтамасыз етіледі:
- балабақшалар;
- ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балаларға арналған арнайы ұйымдар;
- мектепке дейінгі оқу-тәрбие орталықтары;
- даму орталықтары;
- қысқа мерзімді (кешкі, демалыс, мереке) топтар және басқалар.
Мектепке дейінгі білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаттары Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі - Заң) айқындалған [2].
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту білім беру жүйесінің бірінші деңгейі ретінде отбасында немесе бір жастан бастап бірінші сыныпқа қабылданғанға дейін меншік нысанына қарамастан мектепке дейінгі ұйымдарда; бес жастан бастап балаларды мектепалды даярлау отбасында немесе меншік нысанына қарамастан мектепке дейінгі ұйымдарда, жалпы білім беретін мектептердің, лицейлер мен гимназиялардың мектепалды сыныптарында жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беруді, оның ішінде мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамытудың негізгі бағыттары айқындалған [3]. Қолжетімді және сапалы мектепке дейінгі білім беру Біріккен Ұлттар Ұйымының 2030 жылға дейін тұрақты даму мақсаттарының тізбесіне енеді.
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамыту бойынша жүйелі шаралар кешені іске асырылуда. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесіндегі мемлекеттік саясат халықтың әртүрлі әлеуметтік топтарынан шыққан балалардың сапалы білім алуы үшін тең бастапқы мүмкіндіктер жасауға және қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған.
Елдегі мектепке дейінгі ұйымдар желісі, оның ішінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 28 мамырдағы № 488 қаулысымен бекітілген Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 - 2020 жылдарға арналған Балапан бағдарламасының арқасында кеңейді. Мектепке дейінгі ұйымдарды ашу үшін жеке бизнесті тарту және мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға мемлекеттік білім беру тапсырысын орналастыру есебінен мектепке дейінгі жекеменшік ұйымдар желісі 13 есе - 2010 жылы 347 бірліктен 2020 жылы 4556 бірлікке дейін ұлғайды.
2021 жылы мектепке дейінгі ұйымдар желісі 10759 бірлікті құрады, оның ішінде 6949 балабақша және 3696 шағын орталық, 6080 мемлекеттік және 4679 жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдар, оларға 1-6 жастағы 903 мыңнан аса бала барады.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеумен және оқытумен қамту мәселелері көбіне соңғы 10 жылда шешілді. Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі білім беруді дамытудың басым бағыттары модельді іске асыруда көзделген сапалық көрсеткіштерді арттыруға бағытталған.
Сонымен қатар мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесінде шешуді талап ететін бірқатар өзекті мәселелер бар:
1) балалармен жұмыста қолданылатын әдістер мен нысандардың заманауи талаптарға сәйкес келмеуі;
2) балалардың танымдық қызығушылықтары мен білуге құмарлығы, дербестігі жеткілікті ескерілмеуі;
3) білім берудің әртүрлі деңгейлерінде алынатын негізгі дағдылар жиынтығындағы сәйкессіздіктің өмір бойы оқыту жүйесін (lifelong learning) құруға кедергі жасауы;
4) көрсетілетін қызметтер сапасының төмендігі, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сапасын өлшеу және бағалау жүйесінің болмауы;
5) кадрлар жасының ұлғаюы және жетіспеуі;
6) мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесіндегі педагог мамандығы беделінің болмауы;
7) кадрлардың тұрақтамауы;
8) педагогтерді даярлау бағдарламалары мазмұнының әлемдік ғылымның заманауи үрдісіне сәйкес келмеуі;
9) ерекше білім беруді қажет ететін балалардың оқшаулануы;
10) инклюзивті ортада балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау үшін мамандар тапшылығы;
11) ата-аналар қауымымен байланыстың жеткіліксіздігі.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сапасын бағалау жүйесінің болмауы, тексеру рәсімін оңайлату, лицензиялауды алып тастау, мектепке дейінгі ұйымдар қызметіне хабарлама тәртібін енгізу мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту қызметі сапасының төмендеуіне алып келді.
Қазақстанда ECERS-R сапаны бағалаудың халықаралық шкаласы бойынша өткізілген зерттеу 7 балдық шкала бойынша 4,1 балл деңгейін көрсетті, бұл орташа сапа бағасына сәйкес келеді, ал жақсы сапа 5 балдан басталады. Баланы қарау және күтім жасау шкаласы бойынша мектепке дейінгі ұйымдар жоғары көрсеткішті иеленді, Бағдарламаны құрылымдау, Өзара ынтымақтастық, Сөйлеу және ойлау және Заттық-кеңістіктік орта кіші шкалалары, әсіресе, балалардың еркін ойыны және мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған жағдайлар бойынша баға 4,0-ден төмен болды. Текшелер, математика, ойын, табиғатғылым, музыкақимыл, өнер, ұсақ моторика және т.б. көрсеткіштер бойынша Белсенділік түрлері кіші шкаласы бойынша балдар ең төмен. Ортаның жабдықталуы мен балаларға қолжетімділігінің төмендігі. Зерттеу баланың педагогпен өзара әрекетіне, баланың эмоционалдық дамуына, жеке тәсілді күшейтуге және баланың қызығушылығын қолдауға назар аудару қажеттілігін көрсетті [4].
Мемлекеттік бағдарламада мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту деңгейінде білім беру қызметтерінің сапалық көрсеткіштерімен байланысты индикаторлардың шектеулі саны айқындалған, олар - балалардың сауаттылық дағдылары, мектепке дейінгі ұйымдармен қамту, педагогтердің білім деңгейі, ал халықаралық практикада мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сапасы - көптеген компоненттерді қамтитын және жергілікті контексті көрсететін ауқымды ұғым [5].
Сапа көрсеткіштерінің үш тобы бар, балаларды оқыту және күтім жасау саласында қызмет көрсететін ұйымдардың сапасын бағалаудың әрбір халықаралық құралы осы көрсеткіштердің өзіндік теңгеріміне ие:
1) құрылымдық сапа - мектепке дейінгі ұйым дизайны, оны ұйымдастыру және кеңістікті ішкі ұйымдастыру, педагогтердің білім деңгейі мен кәсібилігі, куррикулум дизайны, қаржылық реттеу, балалар санының ересектер санына арақатынасы, балалармен жұмыс жүргізудегі жеке тәсіл, балалар қауіпсіздігі үшін жағдайлар, аккредиттеу;
2) процестің сапасы - мектепке дейінгі ұйымдарда педагогтер нені қалай жасайды, ойынға қанша уақыт бөлінеді, педагог пен балалар және балалар арасындағы маңызды өзара әрекет, күтім мен білім күнделікті практикаға қаншалықты кіріктірілген, оның балаға мейірімді және оның қажеттіліктеріне сай келуі, педагогтердің әр баланың отбасымен өзара қарым-қатынасы, ата-аналардың қатысуы және мектепке дейінгі ұйымдардағы педагогтердің күнделікті практикасы;
3) нәтиженің сапасы - балалар, отбасы, қоғам нақты бір мектепке дейінгі ұйымнан қандай пайда алады, бұл нәтиже балалардың аман-саулығын, балалардың эмоциялық, моральдық, психикалық, психологиялық аман-саулығы мен дамуын, әлеуметтік дағдыларын, болашақ өмірге дайындығын, балалардың денсаулығы мен олардың мектепке дайындығын өлшеуге қалай әсер етеді.
Бұл көрсеткіштердің көбі Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесінде ескерілмейді. Үздік әлемдік тәжірибені ескере отырып және оған сәйкес мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту жүйесін одан әрі дамыту, мектеп жасына дейінгі балалар үшін сапалы білім алуға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету және ата-аналар қауымының сапалы қызметтер алуға қажеттіліктерін қанағаттандыру қажет [6].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы заманауи өзгеріп отыратын әлемге бейімделе алатын бала тұлғасын қалыптастыру және дамыту үшін жағдайлар құрады (1-ші сурет).
Профильді оқыту
Отбасы
Тәжірибелі
педагогтар
Мемлекет
Тұлға
Қоғам
Эксперименттік
жұмыс
Үйірме, факультатив
Инновациялық
технологиялар
Сурет 1 - Тұлғаны қалыптастыратын негізгі факторлар
Қазіргі кезде білім беру саласын қайта қарау мәселесі бұрынғыдан да өзекті болып келеді. Елдің даму деңгейі жалпы білім берудің деңгейі мен жан-жақтылығына, орта және жоғары кәсіптік мектепте мамандар даярлау сапасына тікелей байланысты. Білім беру саласын пәнаралық байланыстарды, сондай-ақ мемлекеттің бүкіл әлеуметтік саласын міндетті түрде пайдалана отырып, оны фундаментализациялауға сүйене отырып, іс жүзінде пайдалы етіп өзгертуге, жаңартуға болады.
1.2 Бала бақшадағы білім бағдарламаларына психологиялық талдау
Бала бақшаларда жүзеге асырылатын білім бағдарламаларында көзделген мектепке дейінгі жастағы балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау түсінігінің мәні мен мазмұны.
Баланың өмірі ортаның күрделі ұйымдастырылған, әртүрлі формасы мен бағыттары бойынша ағыммен өтеді. Табиғатынан бұл орта әлеуметтік, өйткені ол баланың құрбыларымен, әр жастағы балалармен, педагогтармен, ата-аналармен, өзге ересектермен әртүрлі қарым-қатынас жүйесін ұсынады.
Мазмұны бойынша бұл орта эмоционалды, интеллектуалды, эстетикалық, тұрмыстық және т.б. болуы мүмкін. Бала өмірдің барлық жағына қатысты көптеген әртүрлі таңдаулар алдында болады: қалай оқу және ересектермен қандай қарым-қатынас құру, құрдастарымен қалай сөйлесу, қазіргі және өзге талаптарға, ережелерге қалай бағытталу, т.б. Көмекке өздерінің әлеуметтік, кәсіптік немесе жеке айқындамаларымен балаға әртүрлі қолдау бере алатын ересектер ұсынылады. Ең алдымен бұлар - педагог, ата-ана және психолог [7].
Сол себептен, психологиялық-педагогикалық қолдау түсінігін ашу мақсатында өзара қарым-қатынас, әріптестік, жағдайлар құру, көмек, қызмет бағыты, объектімен жұмыс сияқты ұғымдар қолданылады.
Психологиялық-педагогикалық қолдауды бірнеше аспектілермен қарастыруға болады:
- балаға жеке білім беруде көмек пен қолдау көрсетуге қабілетті педагогпсихологтың кәсіптік қызметі сияқты;
- білім беру міндеттерін шешу кезінде балаға рухани дербес таңдау жасауға көмектесетін мақсатқа бағытталған педагогикалық әрекеттер кешенін құрайтын үдеріс сияқты;
- жетекші мен жетеленушінің өзара іс-әрекеті сияқты;
- оқушылардың оқу жетістіктерін қамтамасыз етуде педагог, психолог, және т.б. мамандар әрекетінің дәйекті кезеңдерінің қатарын құрайтын технология сияқты;
- мақсатты, мазмұнды, үдерісті және нәтижелі элементтердің өзара қарымқатынасын мінездейтін жүйе сияқты.
Соңғы жылдары психологиялық-педагогикалық қолдаудың теориясы мен практикасының жіті дамуы білім беру мақсаты туралы ұсынымды кеңейтуге байланысты болды. Бұл мақсатқа тәрбиелеу, дамыту мақсаттары, бала денсаулығын физикалық, психологиялық, психикалық, рухани және әлеуметтік қамтамасыз ету енеді.
Қолдаудың негізі келесі ұстанымдардан болады:
1. Ізгілендіру - бала мүмкіндігіне сенуге болжанған.
2. Жүйелі тәсіл - біртұтас жүйе ретінде адам түсінігіне негізделген.
3. Кешенді тәсіл - бала дамуын қолдауға бағытталған.
4. Баланың жеке мүмкіндігіне, оның даму қарқынына сәйкес қолдаудың мазмұнын, формаларын және тәсілдерін болжайтын баланың жеке және жас ерекшеліктерінің есебі.
5. Білім беру үдерісінде баланы қолдаудың үздіксіздігі.
Мектепалды білім беру жалпы білім беру жүйесінің 5-6 жастағы балалардың мектепке дейінгі білімнен бастауыш білімге үйлесімді көшуін, сабақтастығын қамтамасыз ететін толық құқылы буыны болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық қолдау - бұл мектепалды даярлық үдерісінде әрбір баланың табысты оқуы мен дамуы үшін әлеуметті-психологиялық және педагогикалық жағдайлар құратын толық, жүйелі ұйымдастырылған қызмет.
Психологиялық-педагогикалық қолдау объектісі болып білім беру бағдарламалары (оқу-тәрбие үдерісі) табылады.
Қызмет пәні - бала қатынасының жүйесі ретінде бала дамуының жағдайы:
- әлеммен;
- айналасындағылармен (ересектер, құрбылар);
- өзімен өзі.
Оқу-тәрбие үдерісінде бала дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау мақсаты баланың қалыпты дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық қолдау міндеттері:
- бала дамуында туындаған мәселелерді ескерту (ерте диагностика және дамуындағы бұзушылықтарды коррекциялау);
- даму, оқыту, әлеуметтенудің өзекті міндеттерін шешуде балаға көмек (ықпал) беру: мектепке дайындықты қамтамасыз ету, оқу қиындықтары, білім беру маршруттарын таңдау мәселелері, эмоциялы-жігерлі шеңбердің бұзушылықтары, құрбыларымен, педагогтармен, ата-аналармен өзара қарымқатынас мәселелері;
- тәрбие-білім беру бағдарламаларын психологиялық қамтамасыз ету;
-ата-аналар, педагогтардың психологиялық-педагогикалық құзырлығын дамыту.
Баланы қолдау бойынша жұмыстың тізбектілігі келесі алгоритмді ұсынады:
1. Мәселенің қойылымы. Сұраныстың түсуінен, мәселенің мәнін түсінуден, бала туралы жиын жоспарын әзірлеуден және диагностикалық зерттеу жүргізуден басталады.
2. Алынған ақпараттың сараптамасы. Барлық қызығушылық танытқан мүдделермен мәселені шешудің мүмкін жолдары мен тәсілдерін бағалау және талдау, әртүрлі шешімдердің жағымды және теріс жақтарын талқылау.
3. Кешенді көмек беру жоспарын әзірлеу. Әрекет тізбектілігін анықтау, тараптардың функциялары мен жауапкершіліктерін, іске асыру мерзімдерін бөлу: бала, педагог, ата-ана, мамандарға арналған бірлескен ұсынымдар өндіру. Барлық қатысушыларға бала мәселелерін шешу жолдары мен тәсілдері туралы кеңес беріледі.
4. Мәселені шешуде жоспарды іске асыру. Әрбір қатысушымен ұсынымдарды орындау.
5. Қолдау қызметі нәтижелерінің мәнін ұғыну және бағалау. Не сәтті болды? Қандай сәтсіздік пайда болды? Неліктен? сұрақтарына жауаптар болжайды. Жеке мәселенің шешімі немесе бала дамуына одан әрі дамуын жүргізу. Одан әрі не істеу қажет? сұрағына жауап.
Жоғарыда аталғандай, тәрбие - білім беру үдерісінің психологиялық - педагогикалық қолдауымен бала тұлғасын зерттеудің толық үздіксіз үдерісі, оқыту мен тәрбиелеудің барлық жас ерекшелік кезеңдерінде әлеуметке бейімдеу, оны формалау қызметтері ұғынылады.
Мектепке дейінгі оқытудың психологиялық-педагогикалық диагностикасының мазмұны. Мектепке дейінгі оқыту пәні баланың психологиялық дамуының әртүрлі компоненттері болып табылатын психологиялық-педагогикалық талдау жүргізеді.
- Біріншіден, бағдарламаны диагностикалық рәсімнің шағын көлемі ажырата біледі. Мұнда мектеп үлгерімі үшін маңызды негізгі процестер көрсетілген. Көлемі жағынан үлкен диагностика мектепке дейінгі жастағы балаларды тиімді оқыту мен дамуына жағдайлар құруға қажетті уақыт пен күшті алып кетеді. Аталған бағдарлама - көптеген әдістемелердің талдау және қолдаудың мақсаттарын таңдау нәтижелері.
- Екіншіден, оқу дағдылары және таным процестерін дамытудың контекстінде қандай да бір диагностикаларды жүргізудің тиімді уақытын құру. Яғни, нақты психологиялық функциялары бар қандай да бір білімді, дағдыны меңгерудің сензитивті кезеңдері анықталады. Бұл дер кезінде оқытудың мәселелерін ескертуге, балаларға көмек көрсетуге, бағдарламаға түзетулер енгізуге және т.б. мүмкіндік береді.
- Үшіншіден, әрбір диагностикаланатын параметр оқыту кезінде екі рет өлшенеді. Бұл даму динамикасын құруға, бір деңгейден екіншісіне көшуге қажет. Біз оқытудың әр кезеңінде қолдана алатын, ал нәтижелерін бір-бірімен үйлестіретін әдістемелер қолданамыз.
- Төртіншіден, зерттеу нәтижелері дамытудың биологиялық факторларын диагностикалауға, оқу және таным әрекеттерінің сәттілігін болжауға, шамадан тыс қажытуды, эмоционалды бұзушылықты ескертуге мүмкіндік береді.
- Бесіншіден, көптеген әдістемелерді психологтарға да, педагогтарға да қолдануға болады. Бұл нәтижелерге психологиялық-педагогикалық талдау жүргізуге, алынған мәліметтер есебінен оқыту үдерісін жоспарлауға мүмкіндік береді. Диагностика нәтижесінде педагог пен психологтың кеңес беру, коррекциялау, ағарту бойынша біріккен қызметі қарастырылған.
- Алтыншыдан, психологиялық-педагогикалық әдістемелер мен әдістерді меңгеру барысында психологиялық білім бастауыш сынып педагогтарының жеке тәжірибесіне қосылады және өз жұмыстарында қолданылады.
Психологиялық-педагогикалық диагностика психологиялық мониторингтің мақсатына жетуге, яғни мектепке дейінгі жастағы балалардың білім беру, танымдық және әлеуметтік міндеттерін сәтті шешуге арналған қажетті жағдайлар құру үшін қажет.
1.3 Мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларының психологиялық моделі
Психологиялық-педагогикалық қолдауды әзірлеуде келесі міндеттер қойылады:
1. Балалармен және педагогикалық қызметкерлермен сөйлесу кезінде топта бала үшін жағымды микроклимат құру.
2. Баланың жеке даму ерекшеліктерін оның пайда болуының интеллектуалды, эмоционалды шеңбері бірлігінде зерттеу.
3. Ерекше оқыту бағдарламаларын, олардың қызметін ұйымдастырудың арнаулы формаларын қажет ететін балаларға көмек көрсету.
4. Ерте диагностика және дамытудағы бұзушылықтарды түзетуді уақтылы өткізу.
5. Баланы тәрбиелеу мен оқыту сұрақтары бойынша тәрбиешілердің, атааналардың психологиялық құзыреттілігін арттыру.
Бұдан әрі психологиялық-педагогикалық қолдаудың негізгі бағыттары анықталды:
1. Бала дамуында туындаған мәселелерді ескерту.
2. Дамыту, оқыту және тәрбиелеудің өзекті міндеттерін шешуде балаға көмектесу.
3. Жеке білім беру бағдарламаларын психологиялық қамтамасыз ету.
4. Ата-аналар мен педагогтардың психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін дамыту.
Мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларындағы психологиялық-педагогикалық қолдау модельдері:
1. Балаларды психологиялық-педагогикалық тексеру: (жыл бойына ата-аналар сұраныстары және жазбаша арыздары бойынша) барлық жас топтарында.
Мақсаты: қолдау үдерісін ақпараттық қамтамасыз ету.
Қажетті диагностикалық деректер:
- әрбір баланы дамытудың жеке траекторияларын құрастыруға арналған;
- оқыту мен қарым-қатынас ерекшеліктеріне сәйкес мектепалды даярлық қызметін ұйымдастыру формалары мен құралдарын таңдауға арналған;
- оқытуда, қарым-қатынаста және психикалық сезінуде қиындықтарға тап болатын балаларға көмек көрсету мен жолдарын анықтауға арналған.
Жылдың басында психологиялық функциялармен жеткіліксіз қалыптасқан балалар анықталады. Бұл балалар түзету-дамытушы аралық топтар құрамына кіреді және жыл бойына психологпен айналысады. Сәуір-мамыр айларында балаларды дамытудың динамикасын анықтау және педагогикалық жұмыстардың тиімділігін бағалау мақсатында қайталау диагностикасы өткізіледі.
2. Дамуында психикалық кемшіліктері бар, қарым-қатынас жасауда қиындыққа тап болатын, сондай-ақ эмоционалды қолайсыз балалармен психологиялық түзету және психологиялық алдын-алу жұмысын жоспарын (психологиялық тексеру деректері бойынша) құру мен өткізу. Жұмыс жеке және топаралық формада жүргізіледі. Педагогтармен жеке жұмысты жоспарлау кезінде нақты мақсатты, міндеттерді және жеке жұмыс мазмұнын таңдау ұсынылады (баланың ерекшеліктерін есепке ала отырып). Мектепалды даярлық аясында басты бағыттардың бірі - мектепке дейінгі ұйым педагогтары мен мамандарының (педагог-психолог, логопед) арасындағы өзара әрекеттестік жүйесін енгізетін, балаларды мектеп өміріне сапалы даярлауға бағытталған түзету-педагогикалық қызметі.
3. Тәрбиелеу - білім беру үдерісін психологияландыру (педагогтармен жұмыс).
Мақсаты: Баланы психологиялық дамыту сұрақтары бойынша ересектерді ақпараттандыру, кеңес беру. Тақырыптарға және психологиялық сабақтар мақсатына сәйкес ересектерге арнаулы практикумдар, лекциялар, семинарлар, тренингтер өткізумен қорытындыланады.
4. Ата-аналарды психологияландыру.
Мақсаты: отбасын тартуға арналған әлеуметтік-психологиялық жағдайларын және баланы тәрбиелеу мен оқыту мәселелеріне ата-аналардың жауапкершілігін қалыптастыру мен әріптестігін құру. Ата-аналарды психологизациялау және педагогикалық ағарту ақпараттық бұрыштар, консультациялар, ашық сабақтар, практикумдар арқылы жүзеге асырылады.
5. Психологиялық-медициналық-педагогик алық консилиум жұмысын ұйымдастыру. Консилиум болжайды: білім беру үдерісіне қатысушыларды тең құқықты әріптестік және жеке жауапкершілік. Консилиумда жалпы педагогикалық стратегия шығарылады және диагностика мен жүйелік бақылауды есепке ала отырып, бала дамуының жеке маршруты анықталады.
6. Балабақшада мектепке дейінгі жастағы балаларды қолдау үшін тәрбиешілер балаға қажетті және жеткілікті қолдау көрсете алатын жағдайлар құру.
Баланы қолдау жұмысының тізбектілігі келесі алгоритмді ұсынады:
1. Мәселенің қойылымы. Сұраныстар түсумен, мәселенің мәнін сезінумен, бала туралы ақпараттар жинағының жоспарын жасақтау және диагностикалық зерттеулер жүргізумен басталады.
2. Алынған ақпаратты талдау. Қызығушылық танытқан барлық тұлғалармен бірге мәселенің мүмкін жолдарын және шешу әдістерін бағалау және талқылау, әртүрлі шешімдердің жағымды және теріс жақтарын саралау.
3. Кешенді көмек жоспарын әзірлеу. Әрекеттің тізбектілігін анықтау, тараптардың функциясы мен міндеттерін бөлу, іске асыру мерзімдері: балалар, ата-аналар, педагогтар,мамандарға арналған ұсынымдарды бірлесе дайындау. Қолдаудың барлық қатысушыларына бала мәселелерін шешу жолдары мен әдістері туралы кеңес беру.
4. Мәселені шешудің жоспарын іске асыру. Қолдаудың әрбір қатысушыларымен орындау.
5. Қолдау бойынша қызмет нәтижелерінің мазмұны және бағасы. Не сәтті болды? Қандай сәтсіздік болды? Неліктен? сұрақтарына жауап беріледі. Бөлек мәселені шешу немесе баланың одан әрі дамуына талдау жүргізу. Бұдан әрі біз не істейміз? сұрағына жауап.
Педагог-психолог жұмысын тәрбиелеу - білім беру үдерісінде психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамтамасыз ету:
1. Баланы дамыту мен тәрбиелеудегі қиындықтардың психологиялық себептерін анықтау.
2. Мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбиеленушілерді эмоционалды-жеке тұлғалық дамытуды жалғастыру (өзіне және құрбыларына жағымды қарымқатынас қалыптастыру; қарым-қатынас дағдыларына оқыту, тұрмыстық және ойын қызметінде ынтымақтастыққа қабілетін дамыту).
3. Өзінің функцияларын жоғары деңгейде орындауға және баланың жеке тұлғалық дамуына ықпал етуге дайын педагог боп қалыптасуына әрекеттену.
4. Бала - ата-ана қарым-қатынасы шеңберінде ата-аналардың психологиялық мәдениет деңгейін арттыру.
Біз ұсынған қолдау моделдері білім беру мазмұнын өзгерістер енгізіп қана қоймайды, сондай-ақ мектепке дейінгі ұйымда өмір әрекеттерінің барлық үдерістерін ұйымдастыруды қамтиды.
Моделді іске асырудың келесі шарты - мектепке дейінгі жастағы балалардың жүйке жүйесінің жағдайын жағымды фунциялауды қамтамасыз ететін жайлы психологиялық жағдайлар құру.
Мұндай жағдай келесілердің көмегімен құрылады:
- баланың денсаулық жағдайын және оның жеке-тұлғалық ерекшеліктерін ескеретін білім беру үдерісін ұйымдастырудың қолданыстағы бейімдеу моделдерінің бар болуы;
- физикалық жаттығулардың және ойлау-дамыту ойындарының байланысты тіркесуі.
Модельді іске асырудың келесі шарты - бұл балаға мамандандырылған көмек көрсетуге арналған қолдау қызметін ұйымдастыру.
Медициналық қызметкер, педагогтар, психологтар бала тұлғасының үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді және оның физикалық, психикалық денсаулығын сақтау мен бекітуді кепілдейді. Мұндай үштұғырлылық дамуында бұзушылықтары бар балалардың жүйке-психикалық ортасы жағынан ауытқулары болуына байланысты (жоғары жүйке-рефлекторлық, психологиялық дамуында кейін қалушылық) қажет. Себебі психологиялықпедагогикалық қолдау тек қана медициналық емес, бұл кезеңде жұмыстың әртүрлі түрлері мен формаларын ұсынады.
Балалармен жұмыс.
1. Диагностика: мектепке даярлық көрсеткіштерін диагностикалау.
2. Түзету-дамыту жұмысы: мектепке даярлықты қалыптастырудың бағдарламасын жүзеге асыру.
Ата-аналармен жұмыс.
1. Диагностика: аса белсенді балалардың барлығын анықтау мақсатында ата-аналарға сауалнама жүргізу, мектепке дейінгі жастағы балалардың даму көрсеткіштерін зерттеу, бала мен отбасы туралы алғашқы ақпараттар жинағы.
2. Түзету-дамыту жұмысы: ата-аналар құрған жеке түзетулер.
3. Кеңес беру: оқу әрекетін қалыптастыру мен танымдық мотивацияны дамыту бойынша жеке және топтық кеңес беру.
4. Ағарту жұмысы: жаднамалар, бюллетень және оның мектепке баланың даярлығын үйлестіру бойынша әдістемелік ұсынымдар тарату.
Педагогтармен жұмыс.
1. Кеңес беру: оқу әрекетін қалыптастыру мен болашақ бірінші сынып оқушыларының танымдық мотивациясын дамыту бойынша жеке және топтық кеңес беру.
2. Ағарту жұмысы: жаднамалар, бюллетень және оның мектепке баланың даярлығын үйлестіру, сондай-ақ ата-аналармен тиімді өзара қарым-қатынас қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар тарату.
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ (Baby-Land бала-бақшасы мысалында)
2.1 Зерттеу бағдарламасы
Қазіргі мектеп жасына дейінгі бағдарламаларда балалар ауыз әдебиетін қолдану арқылы баланың тілін, бейнелеу шығармашылығын дамыту, мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінде халық ойындарын қолдану, музыкалық тәрбиелеуде халық шығармашылығының туындыларын пайдалану бар. Өз заманының сұранысына сай жаңа адамға деген қажеттілік, жауапкершілікті ала білуге деген қабілетті тұлғаны дамыту артты [8].
Оған қоса, ерте жастағы балаларды дамытуда қазақ халық шығармашылығын пайдалануға тәрбиешінің кәсіби деңгейіне айрықша талаптар қойылады. Олардың арнайы ғылыми-педагогикалық білімі мен мол тәжірибесі болуы тиіс, өйткені олардың міндеті балаларды тәрбиелеу мен оқытумен ғана шектелмейді. Ерте жастағы балаларды дамытуда ата-аналардың рөлі өте маңызды. Олар үй жағдайында ғана баланың дамуына көңіл бөлмей, олардың ерте дамыту орталықтарындағы ұйымдастырушылық іс-әрекеттеріне тікелей қатысқаны дұрыс. Ата-аналардың сабақтарға қатысып, балаларымен біргелікте педагог тапсырмасын бірге орындауы балалардың танымдық белсенділігі дамуын жылдамдатады және нәтижелі жүзеге асуына тікелей ықпал етеді [9].
Осыған байланысты біз жасаған Сәби танымы эксперименттік кешенді бағдарламасы үш бағыттан тұрады:
1) Ерте жастағы балаларды тәрбиелейтін педагогтардың біліктілігін арттыруға арналған дәріс-семинарлар;
2) Ерте жастағы балаларды тәрбиелеуде ата-аналармен бірлестіктегі жұмыс;
3) Ерте дамыту орталықтарында балалардың танымдық белсенділігін дамытудың оқу ойын іс-әрекеттерін ұйымдастырудың тақырыптық жоспары және іс-шаралары.
Аталған бағдарлама педагог - бала - ата-ана жүйесімен жүргізіледі. Осы бағдарламаны жүзеге асыруда ата-аналармен біргелікте істейтін іс-шаралар бірінші орынға шығады. Ата-аналардың балаларымен бірге ұйымдастырылған іс-әрекетке қатысып отыруы, олармен бірге тапсырмаларды орындауы маңызды саналады.
Тәжірибелік экспериментке Алматы облысы Талғар ауданының Baby-Land балабақшасының бөбек тобына баратын балалары мен олардың ата-аналары, педагогтары қатысты.
Сәби танымы кешенді бағдарламасы ықпалының диагностикасы.
Эмпирикалық зерттеудің мақсаты: бала бақшадағы ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығы негізінде дамыту деңгейін анықтау арқылы зерттелеліп отырған бағдарламаның тиімділігін психологиялық тұрғыдан зерттеу және дәлелдеу болып табылады.
Әдістері: педагогикалық бақылау, әңгіме, іс-әрекет, халық мерекелерін өткізу.
Нысаны: оқушының техникалық және жеке сипаттамалары:
1. Қазақ халық шығармашылығына қызығушылығын дамыту (ҚХШҒ)
2. Қолдың ұсақ моторикасы (ҚҰМ)
3. Музыкаға зейін қоюы (МЗ)
4. Сөйлеуді, жадыны, есте сақтауын дамыту (СЖЕ)
5. Айналасымен қарым-қатынасқа түсуі (АҚТ)
6. Геометриялық өрнектерді және түстерді ажырату (ГӨТ)
7. Үйреніп, жасап көру (ҮЖК)
Біздің эксперименттік қызметтегі көркем-терапевтикалық ықпалдар мынадай бағыттарда қолданылады:
1. Түстерапиясы. Түстер адамның мінез-құлқы мен көңіл күйіне ықпал етеді. Көгілдір және жасыл түстер адамды тыныштандырады, қызыл және сары түстер адамның шығармашылық белсенділігін арттырады. Баланың танымдық саласына әсер ету мақсатында, біздің ойымызша, мынадай бағыттар негізделеді: балалардың демалатын және жұмыс орындарында түстерді дұрыс пайдалану; сол түстердің баланың көңіл күйіне әсері туралы талдау. Осы тұрғыдан біз қазақтың қанық түсті ұлттық киімдері (сары алтынмен зерленген қызыл, жасыл камзолдар, қоңыр түсті шапандар және т.б.) алуан түсті оюлы кілем-гобелендер және т.б.) пайдаланамыз.
2. Музыкотерапия. Баланың дамуына музыканың жағымды әсері пренаталдық кезеңнен басталады. Адамның молекулярлық жүйесіне (Джин Хьюстон) музыканың әсері туралы көптеген зерттеулер бар. Музыка әуені адамның денесімен үйлескен кезде, адамның білуге деген қабілеті мен қабылдауының қарқынына барынша ықпал етеді. Баламен бірге халық әндерін және балаларға арналған музыкаларды тыңдау; ән айту және әнді тыңдау, ән тыңдап отырып, сурет салу, ойын барысында да музыка қолдану; қандай да бір ақпарат алу кезінде де әндерді пайдалану (күн, аңдар, табиғат құбылыстары, т.б. туралы); музыкалық әуендерді (марш, вальс, би екпініндегі); балаларға арналған музыкалық аспаптармен жаттығу; концерттерге, т.б. ойын-сауық орындарына бірге бару.
Жеке тұлғаның интеграциясы, шығармашылық қабілеттерін және бейімделу дағдыларын дамыту, сондай-ақ оқыту, дамыту, диагностика және түзету - бұл ертегі терапиясының негізгі мүмкіндіктері, көптеген психологиялық-педагогикалық технологияларды синтездеуге мүмкіндік беретін әдіс. Әлемді және оның мүмкіндіктерін тану үдерісі табыстар мен күтпеген оқиғаларға толы ертегі жолына ұқсайды. Алдыңғы ұрпақтардың тәжірибесін көрсететін ертегілер ғажап бейнелерге, құпияларға және сиқырға толы, ертегілер - көбінесе баланың ішкі әлеміне жақын, оның әлеуетті мүмкіндіктерін ашуға, айналадағы шындықтың заңдарын мүмкіндігінше толық түсінуге көмектесетін жол. Ертегілерде, әңгімелерде, аңыздарда жасалатын метафоралар кез-келген жастағы баланың қабылдауына үшін барынша жеңіл болып табылады, мұның өзі балаларды оқыту мен дамыту жұмысын ерте жастан бастауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ертегілермен жұмыс істеу, өз жұмысын ертегі пішінінде модельдеу тәрбиешінің жеке тұлғасын дамытады, бала мен ересектер арасында көрінбейтін көпір орнатады, ата-аналар мен балаларды бір-біріне жақындатады.
Аналитикалық бағыт. Ертегілерді интерпретациялау (түсіндіру). Психологиялық және дамытушылық жұмыстың мағынасы - ертегідегі жағдайлардың, суреттердің, сюжетті мәнін түсіну және түсіндіру. Бұл бағыттың негізінде әрбір ертегі жағдайында үлкен жасырын мағына бар, біздің ата-бабаларымыздың күрделі өмірлік проблемаларын шешу тәжірибесі, ертегідегі суреттерде жасырынғаны туралы ақпарат бар.
Бұл әдісті қолдану балалардың (шығармашылық) ойлау, аналитикалықсинтетикалық қабілеттерін және құндылық бағдарларын дамыту үшін тиімді.
Ертегідегі жұмыстың ізденушілік формасы мифтер мен аңыздардың ежелгі символикасына еніп, метафоралардың мағынасын түсінуге, адамның проблемалы және шығармашылық құбылыстарың табиғатын сезінуге, қанатты өрнектердің пайда болуын зерттеуге, әлемдік деңгейдегі эпоспен байланысуға мүмкіндік береді. Мысалы, біздің жұмысымызда балалармен Пері, Дию бейнесін талқыладық және ол кейіпкер туралы нақты бір пікір айтудың мүмкін еместігін білдік. Талқылаудың басында балалар оның зияндығы мен қаскөйлігі туралы мысалдар келтірді, содан кейін ертегі кейіпкерлеріне көмек көрсетсе олар да қарапайым жүректі және сенімді болатынын естеріне түсірді.
Біз жұмысымызда терапевтік форманың екі түрін қолдандық: библеотерапия, ертегі міндеттерін шешу.
Библеотерапия (ерте жастағы балалар үшін өзін-өзі жетілдіру) ақыл-ой еңбегі мен демалысты араластыруға мүмкіндік береді, жеке тұлғаның құндылық құрылымын қалыптастыруға, өмірлік құбылыстардың мағынасын терең түсіну және аналитикалық және синтетикалық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Библиотерапияны өткізу тәртібі дәстүрлі: балалар өздерін бос, ыңғайлы ұстап, көздерін жұмып отырады. Зерттеуші арнайы таңдалған ертегіні оқып, балалар тыңдап болғаннан кейін талқылау ұйымдастырады. Біз үшін балалар ертегілердің мазмұнын ғана айту емес, сонымен қатар онда жасырын мағыналарын да сезінуі маңызды [10].
Біз өзіміздің эксперименттік қызметімізде ертегі терапиясының тағы бір бағытын - ертегіні әңгімелеуді пайдаландық, онда төмендегідей әдістер қолданылды: ата-аналар жаңа немесе бұрыннан таныс ертегіні әңгімелейді; бұрыннан таныс ертегіні әңгімелейді де оны өз ойларымен жалғастыруды ұсынады; ертегіні 1-жақтан және ертегінің түрлі кейіпкерлері атынан әңгімелейді; ертегіні құрастыру; құмды ертегілер.
Осылайша, ертегі терапиясының элементтерін пайдалану тәжірибесінде бұл әдістің нәтижесі төмендегідей болды: шығармашылық ойлауды дамыту, терең бейнелі ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді; сөйлеуді дамыту және жетілдіру; қиялды дамыту, қиял, жады, көңіл; өз ойларын тыңдау және білу қабілетін дамыту; дүниетану қабілетін дамыту, өздерін басқа біреудің орнына қоя білу, әлемге көзқараспен қарау.
Фантастикалық педагогика әдісін эксперименттік жұмыста қолдану барысында біз екі ережеге сүйендік: біріншіден, ертегі - ең пайдалы педагогикалық құралдардың бірі, екіншіден, тәрбиеге деген осы көзқарастың сиқырлы да қуанышты қасиеттері баланың жеке тұлғасының дамуына, оның бір орында тұрып қалмауына көмектеседі.
Шынайы әлем, кейде тіпті өмірді көрген ересектердің өзін де күрделілігімен қорқытады. Сондықтан, өмірлік тәжірибесі жоқ балаға, оны дамытудың қолайлы құралы ертегі болған. Ертегі - маңызды емес нәрселерден арылуға және өмірдің маңызды аспектілеріне назар аударуға мүмкіндік беретін заттар мен оқиғалардың маңыздылығы туралы оқиға.
Бала ертегілер ойынымен әлемнің қасиеттерін ғана үйреніп қоймайды, ол өз жанын, жағдайды, кейіпкерлерді, олардың әрекеттерін саналы және бейсаналы түрде өз мінезіне қалыптастырады.
Бұл әдістің ерекшелігі біздің ата-бабаларымыздың даналық тәжірибесімен расталады [11]. Қол және сөз арасындағы қарым-қатынастың ашылуына дейін ғалымдар ата-бабаларымыз Қуыр-қуыр-қуырмаш, Бас бармақ, балан үйрек, Онға дейін санау және басқа тақпақтар ойлап тапқан және олар халық аузында ұрпақтан ұрпақтан беріліп келеді. Қолдың ұсақ моторикасын жаттықтыруды сәби өмірге келгеннен бастап қолдану керек. Қарапайым әдісі - сылау: саусақтарды саусақ ұшынан бастап білекке дейін сипалау. Қарапайым жаттығу: баланың әр саусағын жеке-жеке ұстап, бүгу және жазу. Жаттығуды күн сайын 2-3 минут жасау керек. Осындай жаттығу барысында сөйлеу аймақтары мидың екі жарты шарында да пайда болады. 10 айдан бастап нәрестеге заттарды таңдатуға, алдымен ірі және ашық түсті, содан кейін кішігірім заттарды беруге болады.
Тәжірибелік-эксперимент жұмыс барысында пайдаланылған қазақ халық шығармашылығы құралдарының бірқатар түрлері қосымшада берілген.
2.2 Зерттеу нәтижелері
Тәжірибелік-эксперимент жұмыс алдыңғы 2.2 параграфта айтылғандай Baby-Land бала бақшасында жүргізілді. 42 бала, 28 ата-ана, 14 педагог қатысты. Қазіргі кезде бағдарлама бойынша маман кадрлар дайындауды жүзеге асыру бағдарламасы жүргізілді.
Кесте 1 - Педагогтарды ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығымен дамытуға даярлау бағдарламасы
Тақырыптық жоспар
Сабақ тақырыбы
саны
Сабақ нысаны
Есеп беру нысаны
1
2
3
4
Ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
2
дәріс, шеберлік сынып
Презентация
Қазақ халық шығармашылығының ерте жасар балалардың танымдық белсенділігін дамытудағы мүмкіндіктері
2
дәріс, шеберлік сынып
Презентация
Ерте жасар балалардың танымдық белсенділігін қазақ халық шығармашылығы құралдарымен дамытудың моделі
2
дәріс, шеберлік сынып
Презентация
Педагог-бала-ата-ана бірлестігіндегі жұмыс түрлері
2
семинар, шеберлік сынып
Портфолио
Ана мектебі жағдайында баланың жеке білім беру траекториясын жобалау
2
семинар, шеберлік сынып
Баланың жеке білім траекториясының жобасы
Ерте жастағы балалардың танымдық белсенділігін диагностикалау
2
семинар, шеберлік сынып
Жоба
Барлығы:
12
Әсіресе осы бағдарламада үздіксіз білім беру жүйесінде педагог-бала-ата-ана бірлестігінің маңыздылығы айтылады. Жалпы, Сәби танымы кешенді бағдарламасын бастапқы кезеңде жүзеге асыру бойынша бала санының өсімі бар-жоғы 10%-ды құрады, ата-аналар мен балалардың қызығушылығын тудыру үшін қазақ халық шығармашылығы құралдары мен халықтық педагогика негіздерін оқыту туралы түсіндіруге тура келді. Балаларды ерте дамыту бағдарламасы мектепке дейінгі мекемелерге бармайтын ата-аналарды қатты қызықтырды.
Тәжірибелік-эксперимент жұмысының қорытындылау кезеңінде ерте жастағы балалардың қазақ халық шығармашылығымен танымдық белсендігі дамуының деңгейін анықтау және қалыптастыру эксперименттерінің нәтижелерін салыстыра отырып байқадық. Біз аталған дамудың қажеттілік-құштарлық, байқап-білу, үйреніп-жасау компоненттеріне сәйкес құштарлық, талпынысты, саналы белсенділіктері бойынша бастапқы және қорытынды кесіндіні салыстырдық.
Кесте 2 - Ерте жастағы балалардың танымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz