Иммунитет теорияларының дамуы
Дәріс №1 Иммунология пәніне кіріспе.
1. Иммунология пәні.
2. Иммунология пәнінің мақсаттары, міндеттері, басқа пәндермен байланысы.
3. Иммунологияның ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы.
4. Иммунитет түрлері.
Иммунология ғылымы және иммунитет туралы түсінік
Иммунология - иммунитет туралы ғылым - биологияның жедел дамып келе жаткан жас салаларының бiрi. Оның жетiстiктeрi микробиологияның, молекулалық биологияның, биотехнологияның, биохимияның, биофизиканың, генетиканың одан әpi алға басуына мүмкiншiлiк тyғызып отыр. Классикалық иммунология жұқпалы аурулардың алдын алу, оларды балау мақсатында жүргiзiлген ғылыми жұмыстардың нәтижелерiнің негiзiнде қалыптaсқан болатын. Кейiннен организмнің тек зардaпты микробтарға ғана емес, сонымен қатap генетикалық болмысы бөгде кез келген заттарға да жауап бере алатындығы анықталды. Осы жағдайға байланысты ғылыми әдебитттерде инфекциялық емес немесе жаңа иммунология деген атау пайда болды. Дегенмен, иммунология осылайша жасанды турде жiктeлсе де, ол ортақ мақсаты мен өзiндiк зерттеу әдiстерi бар бiртұтас ғылым. Оның иммунохимия, иммуногенетика, аллергология, трансплантациялық иммунитет, клиникалық иммунология, серология және тaғы да басқа салалары бар. Ғылымның осы салаларының негiзiнде ветеринарлық иммунология қалытaсты. Оның басты мақсаты - жануарлардың жұқпалы ауруларының иммунологиялық механизмдерiн зерттеу арқылы оларды балау, дауалау және емдеу тәсiлдерiн жeтiлдiру.
Иммунитет латының immunitas (мiндeттeн босану, тазару) деген сөзiнен шыққан. Ол - организмның генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде инфекциялық және инфекциялық емес заттарды жұқтырмаушылығы. Иммyнитeттің қaльптaсуына организм бiртұтас жүйе peтiндe қатысады. Жоғары caтыдaғы организмдердің арнайы иммунитет ақзалары бар.
Иммунология көптеген ғылымдармен тығыз байланыс тауып отыр. Oған дәлел кейiнгі кезде иммунохимияның, иммунопатоло - гияның, iciк иммунологиясының, трансплaнтaциялы, иммуноло - rияның және басқа ғылыми бaғыттардың пайда болуы. Қазiргi кезде иммунитет жасушаларының өнiмi - антиденелер молекулалық биология, биохимия, микробиология, вирусология, фармакология ғылымдарында бағалы реагент peтiндe қолданылып жүр.
Иммунитет түрлері. Иммунитет организмнің iшкi ортасының тұрақтылығын (гомеостазын) және оның қызыметiнiң бiртұтастығын қамтамасыз eтeтiн барлық тiршiлiк иелерiне тән қасиет. Иммyнитeттiң қалыптасуына организм бiртұтас жүйе peтiндe қатысады. Ол-тipi табиғаттың эволюцлық дамуының, табиғи сұрьптaудың, паразит пен оның иесiнің қарым-қатынасының нәтижесi. Эволюциялық тұрғыдан алып қарасақ иммунитеттің конституциялық, фагоциттiк және лимфоидтық жүйелерiн ажыратyға болады.
Конcтитyциялық жүйе - иммyнитeттiң ең көне түpi. Ертеректе ол туа бiткен иммунитет деп аталды. Ол барлық тipi организмдерге қатысты, ал микробтар мен өciмдiктepдe иммyнитeттің бiрден бiр түpi. Омыртқасыз жануарларда фагоциттiк жүйе, ал омыртқалыларда бұған қоса иммунитеттің ең жетiлген түpi - лимфоидтық жүйе пайда болды. Конституциялық иммунитет әрбiр жеке жан иелерiнен бастaп ең жоғарғы таксономиялық топтардың өкілдеріне тән болып келеді. Айталық буынаяқтылар көптеген вирустар мен риккетсияларға (типтiк иммунитет), ал құстар класының өкілдері аусылдың қоздырғышына төзiмдi болып келедi (кластық иммунитет). Сонымен қатар, конституциялық иммунитет бiр түрге жататын кейбiр мал тұқымдрында, тiптi жеке жануарларда, не адамда байқалады. Мысалы, қойдың алжир тұқымы топалаңға шалдықпайды, ал иттің оба ауруына боксер, бульдог, терьер тұқымдары төзiмдi келедi.
Белгiлi бiр түрге тән иммунитет табиғатта жиi кездеседi. Айталық, сиырға, итке, шошқаға зардапты болып келeтiн оба вирустарына жылқы сезiмталдық керсетпейдi. Сиырлар маңқамен, жұқпалы анемиямен, ал жануарлар соз ауруымен, мерезбен, қызылшамен ауырмайды. Ал, бiр түрге жататын жеке жануарлардың иммунитетiн iңдeт барысында байқауға болады. Қандай бiр жұғымтал аурулардың ең бiр жаппай бiлiнген кезiнде де барлық мал тугелдей aypyғa ұшырамайды. Қорыта айтқанда, конституциялық имунитет организмде иммундеусiз-ақ қалыптасып, бүкiл өмip бойы оны белгiлi бiр инфекциялық агенттерден қорғай алады және тұқым қуалайды.
Иммунитeттiң бұл түpiн негiзiнен мына келесi факторлар қамтамасыз етедi: а) жануарлар жасушаларының ферменттiк жүйесiнің микробтар әрекетттеріне төзiмдiлiгi; б) организмде микробтардың құрылымдарын синтездеуге кepeктi ферменттердің болмауы; в) жасушалардың ферменттiк жүйесiн қоздырғыштардан қорғай алатын рецептoрлардьң түзiлyi; г) организмде микробтың ферменттiк жүйесiнiң қызметiн тежейтiн табиғи антиденелердің болуы.
Конституциялық иммунитеттiң тұрақтылығы сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларының әcepiнeн бұзылыуы мүмкiн. Мысалы, тауық балапаны әдeттe топалаңға төзiмдi болады, ал егер оның дене қызуын суық суға батыру арқылы жасаңды түрде төмендетсек, ол осы инфекцияны жұқтырып алады. Қоршаған орта температурасының жоғарлауы бақалардың cipecпe ауруына төзiмдiлiгiн әлсiретедi. Демек, иммyнитeттiң бұл түpiн абсолюттi деп айтуға болса да, кей жағдайда оны жеңуге болады екен.
Иммунитеттің фагоциттiк жүйесi организмге енген бөгде заттарды, соның iшiнде микробтарды жұтып, тaлқанай алатын фагоцитгер деп аталатын жасушалардың қызметiне негiзделген. Ал, лимфоидтық жүйе иммунитеттi белгiлi бiр келiмсек затқа үйлесiмдiлiri бар жасyшалар мен олардың өнiмдepi арқылы қaлыптaстырады. Бұл жүйе омыртқалы жануарларда, әcipece сүт қоректiлерде жетiлiп, арнaйы ақзаларды иемденген иммуните т жүйесi туралы мәліметтермен оқу кұралының келесi тарауларында толығырақ танысасыздар.
Организмнің фагоциттiк және лимфоидтық жүйелерi оның тiршiлiгi кезiнде туынды иммунитeттi қалыптастырa алады.
Әдетте иммунитеттiң бұл түpi белгiлi бiр уақыттан соң әлсiреп, кейiннен тiптeн жоғалып кетедi. Оның табиғи және жасанды түрлерi болады. Табиғи тyынды иммунитет адамның ic-әрекетiнсiз, ал жасанды түpi әртүрлi биопрепараттардың көмегiмeн қалыптaсады. Бұлардың әрқайсысы белсендi және енжарлы болып eкiгe бөлiнедi. Егер организм қорғаныс заттарын өзi жасап шығарса, онда мұндай иммунитет белсендi, ал оларды дайын күйiнде қабылдаса енжарлы деп аталады.
Табиғи белсендi иммунитет организмде оның жұқпалы аурулардан айыққанынан соң пайда болады. Бұл иммунитет жануарлардың aypуға бейiмдiлiгiн төмендетедi немесе мүлдем aypyғa ұшыратпaйды. Қоздырғыштан толық арылып, сауыққан организмде қалыптасатын жұқтырмаушылықты стерильдi иммунитет деп атайды. Кейбiр жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет тек қана денеде қоздырғыштың бары кезiнде ғана сақталады (мысалы, туберкулез және т.б.). Қорғаныстың мұндай түpiн стерильдi емес иммунитет (премунция) деп белгiлейдi. Табиғи белсендi иммунитетің иммундеуші субинфекция деп аталатын түpi де табиғатта жиi кездеседi. Бұл жағдайда иммyнитeттiң қалыптасуы үшiн жануарлардың ауруға шалдығуы шарт емес. Иммундеyшi субинфекция организмнiң микробтармен күнделiктi тiршілігінде кездесуi негiзiнде бiрте-бiрте пайда болады. Жергiлiктi (аборигендi) малдар осы аймақта тарaлған инфекцияларға төзiмдiлiк керсетедi, ал басқа жақтан әкелiнген жануарлар бұл ауруларға тез шaлдығады.
Табиғи енжарлы иммунитеттiң мысалы peтiндe төлдің енесінен әртүрлi жолмен алатын қорғаныс қабiлетiн айтyға болады. Гемохориалды қағанағы (плацентасы) бар сүт қоректiлердің ұрықтары табиғи енжар иммунитеттi енелерiнен өздерiң құрсақтағы дамуы кезенінде ала алады. Десмохориaлды немесе эпителиохориалды жануарлардың плаценталары антиденелердi ұрыққа өткiзбейдi, сондықтан олардың төлдерi ене иммуноглобулиндерiн тек қана тyғaнынaн соң уыз cүтi арқылы ала алады.
Жасанды жолмен пайда болатын иммунитeттiң де белсендi және енжарлы түрлерi бар. Оның бiрiншi түpi жануарды уыттылығы әлсiретiлген тipi микробтармен, өлтiрiлrен қоздырғыштармен немесе олардың зиянсыздандырылған тiршiлiк әрекетінің өнiмдepiмeн (вакциналармен) егу нәтижесiнде пада болады. Организмнің тiкелей қатысуымен қалыптасатын мұндай жасанды иммунитет бiр-екi жұмадан соң пайда болады да бiрнеше айлар, ал кейде бiр жылдан астам уақыт аралығында сақталады. Енжарлы иммунитет организмде oғaн кұрамында антиденелерi бар иммунды қан сарысуын немесе таза иммуноглобулиндердi енгiзгеннен соң пайда болады. Иммунды сарысуды иммунделiнген малдардың немесе жұқпалы ауру дан сауыққан адамдардың қанынан бөлiп алады. Бұл иммунитеттiң енжарлы деп аталатын себебi, организм қорғaныc факторларын дайын күйiнде қабылдайды. Жасанды енжарлы иммунитет қан сарысуын (иммуноглобулиндердi) организмге енгiзгеннен соң бiрер caғaттaн соң пайда болып, екi-үш жұма аралығында өз күшiн жоғалтады.
И м м у н и т е т
Туынды
иммунитет
Конституциялық (туа біткен, тұқым қуалаған) иммунитет
Жасанды
Табиғи
Енжарлы
Белсенді
Белсенді
Енжарлы
Антитоксинді
Аптимикробты
Антитоксинді
Аптимикробты
Стерильді
Стерильді емес
Иммунитеттің түрлері. (сызбанұсқа)
Иммунологияның ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы.рро
Иммунитет туралы түсінік өте ерте заманда пайда болған. Тарихшы Фукидид жазған Пелопонннес соғысы туралы жылнамаларында жұқпалы аурудың эпидемиясынан кейін ол аурумен ешкімнің қайта ауырмайтыны айтылған. Біздің жыл санауымызға дейінгі IX ғасырда Қытай мен Үнді елдерінде шешек ауруына шалдыққандардың денесіндегі күлдіреген көпіршіктері алынып, дені сау адамдарға осы аурумен ауырмас үшін жұқтырылған. Батыс және Оңтүстік Африканың жергілікті халқы сиырды алаөкпе ауруына қарсы егуді бірнеше ғасырлар бойы нәтижелі қолданып келген. Бұл мақсатта олар өлген малдың тұмсығын тілімдейді екен.
XIX ғасырдың 80 жылдарында жұқпалы ауруларды қоздыратын микробтардың ашыла басталуы иммунологияның ғылым болып қалыптасуына қолайлы жағдай туғызды. Бұл бағытта Л.Пастердің сіңірген еңбегі орасан зор. Ол жібек құрттардың ауруын, шарап пен сыраның бүлінуін микробтар қоздыратынын дәлелдеп, олардың алдын-алу шараларын ұсынған еді. Ғалымның тауықты тырысқақ ауруына қарсы вакциналау тәжірибесінің нәтижелері туралы жазған мақаласы жарық көрген 1880 жыл иммунология ғылымының туған уақыты деп есептелінеді. Бұл еңбегінде ол әбден әлсіретілген микробтарды батыл түрде вакцина ретінде қолдануға болатындығын дәлелдеп береді. Кейінгі онжылдықтарда жаңа қоздырғыштар анықталып, олар өздері тудыратын ауруларға қарсы вакциналарды жасау мақсатында жан-жақты зерттеулерге тартылды. Неміс ғалымы Роберт Кох топалаңның қоздырғышын бірінші рет таза өсінді ретінде бөліп алып, егжей-тегжейлі зерттеген. Кейіннен ол осы аурудың этиологиясы, патогенезі және алдын-алу мәселелері туралы Л.Пастермен қиян-ескі таласқа түседі. Ақырында француз ғалымы топалаңға қарсы иммундеудің тиімді амалын өзінің 1881ж. Халықаралық баспасөз өкілдерінің көз алдында жасалынған атышулы тәжірибесімен дәлелдеп берді. Әлсіретілген, ал кейінен тіпті өлтірілген микробтардан дайындалған препараттардың осы қоздырғыштар тудыратын ауруларға қарсы иммунитетті қалыптастыра алатындығы әйгілі болған соң, микробы анықталған кез келген жұқпалы ауруға қарсы вакциналарды жасау мүмкіндігі туған сияқты көрінді.
1885ж. Л.Пастер өзінің құтырыққа арналған еңбектерінде вакцина дайындау үшін қоздырғышты бөліп алу абзал емес деген тұжырымға келеді. Құтырықтың қоздырғышын бөліп ала аомаса да, Л.Пастер оның ауру малдың бас миында және жұлында кездесетін іштей сезеді, өйткені құтырықты дені сау жануарларға тек қана осы материалдар арқылы жұқтыруға болатын. Кейінен ол құтырықтың қоздырғышын әлсірету әдісін ұсынып, осв ауруға қарсы берік иммунитеттіқалыптастыратын вакциналау тәсілін ойлап шығарады.
Сонымен XIX ғасырдың 80-90 жылдарында профилактикалық иммундеу арқылы біршама жұқпалы аурулардың алдын алуға мүмкіншілік бар екендігі белгілі болды. Бірақ бұл иммунологиялық амалды кез келген ауруларға қарсы қолдану әрекеттері көптеген жағдайларда оң нәтиже бермеді. Мысалы, кейіннен вирустар мен риккетсиялар деп аталған қоздырғыштарды сол уақыттағы белгілі тәсілдермен бөліп алуға болмайтын. Ал, мерездің микробын гистопатологиялық зерттеулерде анықтауға мүмкіндік болса да, оның вакцина дайындауға керекті өсіндісін алу мақсатында көптеген жасанды қоректік орталар нәтижесіз сыналған болатын. Дифтерия мен туберкулездің бактерияларының өсінділері алынғанмен дайындалған вакциналар органимнің қорғаныс қабілетін күшейте алмады. Тырысқақ микробымен адамдарды егу олардың ауруға қарсы төзімділігін айтарлықтай арттыра алмады.
1888 жылы Эмиль Ру мен Александр Иерсен дифтерия таяқшасының өсіндісінің тұнба үстіндегі сұйықтығынан ерігіш уды бөліп алады. Осы токсинмен егілген лабораториялық жануарларда дифтерия ауруына тән клиникалық белгілер байқалған. Бұл тәжірибе ауруды кейде микробтың өзі емес, оның сыртқа шығаратын уы тудыратынын дәлелдеп берді. Көп ұзамай Э.Беринг пен Ш.Китазато дифтерия мен сіреспенің уларымен егілген жануарлардың қанында оларды бейтараптайтын заттардың түзілетінін және сол себептен организмнің ауруға қарсы қорғанысының пайда болатынын анықтады. Жануарлардан алынған антитоксиндік қан сарысулары ауру балаларды емдеу үшін қолданыла бастады. Емдеу жұмыстары таң-қаларлық нәтижелерді көрсетті. Қан сарысуының тиімділігі оны әсіресе аурудың бастапқы кезеңінде пайдаланғанда жоғары болды. Улы залалсыздандыратын зат антитоксин атауына ие болды. Кейіннен зерттеушілер заттардың жаңа түрін антидене, ал оның түзілуіне себепкерді антиген деген терминдермен белгілей бастады.
Антитоксиннің емдік тиімділігі туралы Э.Бернигтің деректері дәрігерлерді тез иландырды. П.Эрлих жануарларды өсімдік текті улармен (рицин, абрин) егіп, бұл жағдайда да оларды бейтараптайтын антитоксиндердің пайда болатынын анықтады. Микроб токсиндерді басқа аурулар кезінде де ізделінді, бірақ көп кешікпей зерттеушілер жаңа амал негізінен жоғарыда айтылған екі ауруға шалдыққан адамдарды емдеуде ғана тиімділік көрсететіне көздерін жеткізді.
Аса қауіпті адам мен жануарлар ауруына қарсы және тиімдірек вакциналарды іздестіру жұмыстары қиындықтарға қарамай (қоздырғыштарды бөліп алу, оларды өсіруге жарамды қоректік орталарды анықтау т.б.) одан әрі жүргізіле берді. Гудпесчурдің вирустарды тауық эмбрионында (ұрығында) өсіру тәсілі, Эндрес пен оның әріптестерінің осы мақсатта ұлпа өндірісін ұсынуы сары қызбаға, полимиелитке, қызылшаға, тұмауға және басқа ауруларға қарсы вакциналарды дайындауға мүмкіндік туғызды.
Сонымен, өткен ғасырдың соңғы он жылында антитоксиндік қан сарысуында өзінің түзілуіне себепкер боған антигендерді бейтараптай алатын ерекше бір заттардың бар екендігі айқындалды. Кейін зиянсыз белокты заттар да өздеріне тән антиденелерді түзе алатыны белгілі болды. Демек, организм тек қана уларға немесе микробтарға ғана емес, сонымен қатар басқа да бөгде заттарға қарсы иммундік жауап қайтара алады екен. 1896 ж. Грубер мен Дурхэм бактериялардың, ал бірер жылдан соң Ж.Борде эритроциттердің антиденелнрмен агглютинациялануын байқайды. 1897 ж. Крауз антиген мен антидененің әрекетесуін преципитация реакциясында байқауға болатынын жазады. Осы еңбектердің арқасында in vitro жағдайында антиденелерді сандық және сапалық тұрғыдан зерттеуге мүмкіндік туды. Бірақ олардың қала пайда болатындығы, өз антигеніне қатаң үйлесімдігінің құпиясы әлі де болса белгісіз болып қала берді. Аталған сұрақтарға П.Эрлих өзінің дифтерияға қарсы қан сарысуының сандық бағасын анықтау туралы тарихи маңызы бар мақаласында жауап беруге тырысты. Бұл еңбекте жас ғылымның бірінші бағыты - иммунохимияның іргетасы қаланып, антиген-антидене реакциясын сандық жағынан зерттеу жолдары айқындалды. Ғалым зерттеулерінің нәтижелеріне сүйене отыра, антиденелердің ерекшклігі және олардың антигендермен әрееттесуі құрылымдық химияның заңдарына негізделінетінін мәлімдеді. Осы мақаласында П.Эрлих иммунологияның дамуына үлкен әсер еткен антиденелердің түзілуін тісіндіретін өзінің атышулы "бүйір тізбектер" теориясын тәпіштеп берді. П.Эрлих иммунологияның жас бағытына көптеген жаңа терминдер енгізді. Оның пікірінше антидене әуелі жасушалардың бетінде рецепторлар түрінде пайда болады. Олардың химиялық пішін үйлесімі антиген малекуласының белгілі бір аймағына сәйкес болып келеді. Антидене мен антгендерді бір-бірімен "құлып пен кілт" тәріздес дәлме-дәл келтірітін учаскелерін П.Эрлих домендер деп атады. Токсин мен антитоксиннің сандық мөлшерін белгілеу бірлігі ретінде ол валеттілік деген терминді қолданған.
Анафилаксикалық естен тануды ең бірінші байқаған Шарль Рише мен Поль Портье еді. Олар теңіз анемондарының сығындысының улылығын зерттеу кезінде инъекцияның бірнеше жұмадан соң қайталануы иттерді ауыр жағдайға ұшыратынын байқаған. Бастапқы кезде бұл феноменді тек улы заттар ғана тудырады деген тұжырым болған. Бірақ көпке ұзамай анафилаксиялық жауаптың иммунды өзіндіктің заңдарына бағыныштылығын зерттеушілер бір ауыздан мойындады. Көп ұзамай анафилаксияның кейбір аурулармен, атап айтқанда пішен қызбасымен, демікпемен байланысы анықталып, олар К.Пиркенің ұсынысы бойынша аллергия деген жалпы атауға ие болды. Сонымен қатар, егер антигеннің екінші шешуі дозасын сезімтал жануарлардың, яғни антигеннің бірінші дозасын алған организмнің көктамырының ішіне емес, тері ішіне ексе, онда инъекция орынында тез арада пайда болатын терініңкүлдіреп қабынуын байқауға болады
1903 ж. Марис Артюс анафилаксияның жергілікті түрі туралы ғылыми еңбегінің нәтижелерін жариялады. Залалсыз антигендер бірінші рет тері ішіне егілгенде әлсіз реакцияны өрбіткен немесе ешқандай да өзгерістер тудырмаған, ал кейінгі инъекциялар кейде терінің әртүрлі лейкоциттермен іркілуіне, ал сонан соң өліеттенуіне әкелген. Кейіннен Артюс реакциясының өршуінде ең басты рөлді иммундік кешендердің атқаратыны белгілі болды.
Жылқының дифтерия және сіреспе ауруларына қарсы қан сарысуларын адамдарды емдеуге кеңінен қолданылуы аллергиялық реакцияның тағы да бір түрін ашып берді. Бұл феномен сарысудан ұшыну деп аталады. Ол тегі басқа қан сарысуын көп мөлшерде адамдарға еккеннен соң байқалуы мүмкін. Ауру кезінде дене бөртіп, қызуы көтеріледі, ал кейде буындар мен бүйректер зақымдалады. Бұл өзгерістер кейіннен организмнің бөгде белоктарға қарсы иммундік жауабының салдары ретінде танылды.
Аллергия туралы жиналған деректер мен ғылыми нәтижелердің негізінде иммундік жауаптың бұл түрі екі топқа жіктеледі׃ 1) жедел типті сезімталдық (ЖТС) 2) баяу типті сезімталдық (БТС). ЖТС-ты енжарлы түрде сау реципиентке сезімдендірілген донордың қан сарысуы арқылы көшірруге болады және ол аллергенді еккенінен соң бірнеше минут, әрі кетсе бірер сағат аралығында өрши бастайды. Ал, енді бактериялардың өнімдеріне бағытталып, жұқпалы аурулармен қосақтала жүретін және бір организмнен екіншісіне сарысудың көмегімен енжарлы түрде көшірілмейтін аллергия баяу типті сезімталдық деген атауға ие болды. Оның белгілері аллергенді еккеннен соң екі-үш тәуліктен кейін байқалады. 1942 ж. Ландштейнер мен М.Чейз шырмауықтың және басқа заттардың уына қарсы БТС-ты сау реципиенттерге қан сарысуының антиденелерінің көмегінсіз-ақ сенсибилизденген лейкоциттер арқылы тасымалдауға болатындығын дәлелдейді. Шамалы уақыт өткеннен соң лейкоциттердің, тек жұқпалы аурулардың патогенезінде ғана емес, сонымен қатар аллогендік ұлпаларды организмнің қабылдамауын қадағалап, көптеген микроорганизмдерге қарсы иммунитеттің қалыптасуында маңызды рөл атқаратыны белгілі болды.
XIX ғасырдың 90 жылдарында эритроциттердің желімделуі және гемолизге ұшырауы оларға қарсы түзілген антиденелердің әсерінен іске асатыны белгілі болғаннан соң, бұл жасушалар жануарларды иммундеу үшін антиген ретінде қолданыла бастады. Біраз уақыттан соң көптеген жануарлардың қан сарысуларында осы түрге жататын басқа индивидуумдардың эритроциттерін желімдейтін "табиғи" антиденелердің кездесетіндігі айқындалды. К.Ландштейнер (1901) өзінің ғылыми зерттеулерінің негізінде адамдарды олардың қан сарысуындағы эритроциттерді желімдейтін антиденелердің- аглютининдердің қасиеттеріне байланысты бірнеше топтарға ажыратуға болатындығын дәлелдейді. Бұл ғылыми жаңалық қанды жіктеудің тиімді жолдарын көрсетіп, қан құю жұмысының жаңа сатыға көтерілуіне жағдай туғызды. 1940 ж. К.Ландштейнер А.Винермен бірге қан құю жұмысында үлкен практикалық маңызы бар және жаңа туғандардың гемолитикалық ауруларының негізгі себебі болып табылатын "резус-фактор" деп аталатын антигенді анықтады.
XIX ғасырдың соңында иммунологияның одан әрі дамуына зор әрекетін тигізген ғылыми қайшылықтардың бірі ретінде иммунитеттің табиғатын түсіндіретін жасушалық және гуморальдік теорияларды жақтаушылардың арасындағы көп уақытқа созылған дискуссияны айтуға болады Зоолог И.Мечников лейкоциттердің организмнді жұқпалы аурулардан қорғаудағы маңызды рөлін бірінші болып байқаған еді. Ғалым қанның ақ түйіршіктері өздерінің бұл міндетін фагоцитозға қабілеттілігі арқылы іске асыратындығын айтқан болатын. Мечниковтың жасушалық теориясы бірден қарсылыққа тап болды. Патологтардың көбі қабынудың және оған қатынасты микрофактар мен макрофактардың қорғаныс функциясын мойындамақ түгілі оларға тіпті организм үшін зиянды реакция ретінде қарады. Бұл көзқарасты жақтаушылар фагоцитоз қоздырғыштардың жойылуына емес, керісінше олардың дененің басқа да жерлеріне тасымалданып, аурудың өршуіне әкеледі деп есептеген. Кейінірек Наттол дені сау жануарлардың қан сарысуынды кейбір микроорганизмдерге улы болып келетін заттарды табады. Бұл заттардың антибактериалдық қасиеттері жануарларды иммундегенннен соң біршама өсетіні байқалды. Алайда, иммунитеттің жасушалық теориясына ең күшті соқы бнрген Беринг пен Китазатоның ашқан ғылыми жаңалығы еді. Зерттеушілер 1890 ж. дифтерия мен сіреспеге қарсы иммунитеттің негізін фагоцит - жасушалар емес, қан айналымындағы антиденелер қалыптастыратынын көрсетіп береді. Кейін жаңадан ашылған зардапты микробтардың көбіне қарсы осындай өзіндік антиденелердің түзілетіндігі дәлелденді. П.Эрлих дифтерия антитоксиннің негізінде антиденелердің сандық мөлшерін анықтау тәсілін тауып қана қоймай, сонымен қатар олардың құрылысының схемасын да ұсынды. Ғалымның деректері антиденелердің қандай заттар екендігіне және олардың қалай әрекет жасайтындығына түсініктеме берді. Ақырында, Мечниковтың өз шәкірті Борде эритроциттердің антиденелер мен комплементтің әсерінен лизиске ұшырайтындығын жазады. Осындай ғылыми жаңалықтардан соң зерттеушілердің көбі гуморальдік теорияның жеңіске жеткеніне илана бастайды.
Фагоцитарлық теорияға қарсы күшті дәлелдерге қарамастан, Мечников пен оның шәкірттері өз көзқарастарының дұрыстығына кәміл сеніп, жаңа ғылыми мағлұматтар алу мақсатында жұмыстарын бір сәтте тоқтатқан жоқ. Өз мақалаларында олар организнің төзімділігі қанның бактериоцидтік қасиетіне көп жағдайда сәйкес келмейтіндігіне деректер келтіріп жүрді. Ғалымдардың бұл тобы жануарлардың белгілі бір қоздырғышқа қарсы туа біткен төзімділігі олардың фагоциттерінің осы микробты жою қабілеттілігіне көп жағдайда тікелей байланыста болып келетіндігін нақты зерттеулердің нәтижелерін көрсете білді. Айталық, фагоциттер өте алмайтын сүзгіш қағаздан жасалған қапшықтардың ішіндегі микробтар антиденелермен бай сұйықтықта "шомылып" жатса да, өздерінің уыттылығын жоғалтпаған. Дегенмен, XX ғасырдың бірінші онжылдығында жарық көрген ғылыми еңбектерге шолу жасасақ, зерттеушілердің дені гуморальдік теорияны жақтағанын аңғаруға болады. Иммунологтардыңкөбі өз зерттеулерінің тақырыбы ретінде антиденелерді таңдап алды, өйткені оларды сандық жағынан оңай анықтауға болатын және жасушалармен салыстырғанда антиденелермен жұмыс істеу біршама жеңіл еді. Ғылыми бағыттардың арасындағы шиеленісті бәсеңдету мақсатында екі мәртебе әрекет жасалған еді. 1908 ж. Швед Академиясы медицина саласындағы ерекше еңбектері үшін жасушалық теорияның негізін қалаушы И.Мечниковке және сол кездегі гуморальдік идеяның басты кейіпкері Эрлихке Нобель сыйлықтарын тапсырды. Бұл оқиғаның алдында Англияда Э.Райт пен С.Дуглас опсонозация құбылысын зерттеу арқылы екі ғылыми бағыттардың арасындағы қайшылықтарды бір-бірімен үйлестіруге әрекет жасайды. Ғалымдардың пікірінше антиденелер өз нысанасы - микроорганизммен әрекеттесіп, оны макрофактармен жеңіл қармалуына дайындайды. Демек, жасушалық және гуморальдік факторлар зерттеушілердің пайымдауынша өзара тәуелді болып, иммунитеттің қалыптасуында бірдей маңызды рөл атқарады. Дегенмен, XX ғасырдың басында иммунитеттің гуморальдік теориясы үстемірек болып, көп уақыт бойы жас иммунология ғылымының даму бағытын анықтап берген еді. Тіпті 1950-1960 жылдарға дейін "жасушалық иммунитет" ғалымдардың назарынан тыс қалып келді. Тек Медавардың ұлпалар трансплантациясы туралы еңбектерінен кейін және иммунологиялық толеранттылық белгілі болғаннан соң ғана зерттеушілер жасушаларға көңіл аудара бастады. Сонымен қатар жасушалық иммунитеттің алға басуына М.Бернттің антиденелердің түзілуін түсіндіретін теориясы және иммунологиялық кемістіктің негізінде пайда болатын аурулар кезінде тимустың маңызының анықталуы түрткі болды. Бақылау сұрақтары:
1. Қандай иимунитет түрлерін білесіңдер?
2. Иммунологияның қалыптасуындағы Л. Пастердің еңбегі?
3. Рецепторлар және домендер дегеніміз не?
Әдебиеттер:
1. Вершигора А.Е. Основы иммунологии. К. 1999 .
2. Зилбер А.А. Основы иммунологии. М. 2011.
3. Кондратьева И.А. и др. Практикум по иммунологии. М. 2004.
4. Фримель Х., И.Брок. Основы иммунологии. М. 2010.
5. Шывырев Н.С. Ветеринарная иммунология. К. 1999.
6. Семенов Б.Ф., Каулен Д.Р., Баландин И.Г. Клеточные и молекулярные основы противовирусного иммунитетеа. М. 2011.
7. Стефан Д.В., Вельтищев Ю.е. Клиническая иммунология детского возраста Л. 2011.
Основы микробиологии, вирусологии и иммунологии. Ростов-на Дану 2002.
8. Воробьев А.А. Микробиология и иммунология. М. 1999.
Дәріс № 2 Иммунитет теориясы
1. Иммунитет теорияларының дамуы.
2. Туынды иммунитеттің бастапқы теориялары.
3. Табиғи төзімділіктің факторлары.
Антиденелердің шығу механизмін түсіндіретін көптеген теориялар бар 1898ж. Эрлих бүйірлік тізбектер теориясын ұсынды; Л.Полинг және Ф. Гауровиц тікелей матрица теориясын, Н. Ерне (1960) репрессия-депрессия гипотезасын жасады, бұл теория клеткаларда кез-келген антигенге қарсы потенциалды антиденелердің генетикалық ақпаратты салынғандығы жөнінде айтады. Бірақ ол гендер репрессиялық (тежелген) күйде болады. Антиген арнаулы ферменттің қызметін басып, белгілі гендерді тежеуден босатады. Осыдан кейін қажетті ү - глобулин типі синтезделеді.Осы кезде клеткалар бөліне бастайды. Бұдан антиген таңдамалы түрде белгілі репрессордың қызметін тежейді деген қорытынды шығаруға болады (Р.В.Петров, 1976). Көп қолдау тапқан Ф.Бернеттің (1959) клондық-селекциялық теориясы. Бұл теория көп жағынан иммунитет жөніндегі көзқарасқа сәйкес. Клонды-селекциялық теория бойынша бір клор бір антиденені синтездейді. Әр бір антиген клетка рецепторлармен өзара әрекеттесіп, оларды жылдам бөлінуге (пролиферация) мәжбүр етеді. Митоздық бөліну нәтижесінде клеткалар клоны пайда болып, бір антигенге сәйкес антидене синтездейді. Сөйтып антиденелердің көптігін клондардың сомалық мутацияның көптігімен түсіндіреді. Ф.Бернет жыныс клеткаларында да иммуноглобулиндерді кодтайтын гендердің белгілі бір санының болатындығын құптайды.
Клонның барлық клеткаларының генотиптері бірдей. Егер осы клонның бір клеткасында иммуноглобулин синтезін бақылайтын мутация пайда болса, онда жаңа клон жарық көреді. Ф.Бернеттің есептеуі бойынша лимфалық клеткалар популяциясында бір организмде 10 мыңнан астам клондар 10 антигендерге қарсы антидене шығара алады екен.
Иммунитеттің реттелуін Ерне (1974) торлық теория тұрғысынан қарауды ұсынды. Оның айтуынша антиденелер антигендерді танып қана қоймайды, олар өздері де антигендер болып табылады. Синтезделген антидене мен организм жіктелу кезінде кездеспейтіндіктен ол антиген ролінде шығарады. Ал антигенге организм антидене өндіру арқылы жауап береді. Ал антигенге организм антидене өндіру арқылы жауап береді. Антиденелердің антигендік детерминанттары (идиотиптер) иммунитеті реттеудегі ең маңызды фактор болып табылады. Иммунологиялық реакция кезінде идиотиптердің шоғырлануы антиидиотиптік белсенділікті жоғарылатады. Антиидиотиптік реакциялар иммундық жауаптың өздігінен реттелуін қадағалайды (А. Хорст, 1982). Иммундық жауапты реттелуі бұзылса ауруға (көбінде аллергиялық) шалдығады.
Туынды иммунитетінің бастапқы теориялары.
Адамзат өзінің әлеуметтік дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап жұқпалы аурулардың жойқын зардаптарына ұшырап отырады. Мысалы, біздің жыл сынауымызға дейінгі 2000 жылдары шамасында халық арасында таралған Гильгамеш туралы вавилон эпосы оба мен басқа да індеттердің адамдарды қырғынғы әкелгенін баяндайды. Мұндай деректер ежелгі египет хандықтарыныңтұсындағы тарихи шығармаларда да кездеседі. Адамдар ауруларды өздерінің күнәләрі үшін құдайдың жіберген жазасы деп танылған.
Індеттің таралу табиғаты белгісіз болып қала ерсе де, оның жаңа толқыны ауруды басынан кешкендерге көбінесе аяушылық көрсеті летіні зерделі адамдардың назарынан тыс қалмады. Біздің жыл санауымызға дейінгі 430 жыл тарихшы Фукидид былай деп жазған: "Қайғы - қасірет, өлім көп жағдайда аурудан сауығып шыққан жандарға аяушылық көрсетеді. Олар бұл аурумен кезінде ауырған, сондықтан да одан қорықпайды, өйткені оба адамға екінші рет жұқпайды, жұққаның өзінде де оны өлімге ұшыратпайды". Фукидидтің "оба" деп атаған ауруының қоздырғыш Pasterrella pestis емес басқа микроб болуы да мүмкін, ал бірақ юстинина кезіндегі оба нағыз бубонды оба болғанға ұқсайды. Тарихшы Прокопий ол туралы былай деп жазды: Кейіннен оба бұл жерге қайтып оралды, бірақ бұрын қатты ауырып тұрғандарға ол тиіспеді. Кейіннен адамдардың белгілі бір аурумен екінші рет ауыр- мауы, яғни оған қарсы төзімділігінің пайда болуы иммунитет деген сөзбен белгіленетін болды. Ежелгі Римда immunitas азаматтардың мемлекеттік міндеттілігінен немесе қызыметінен босатылғанын білдірген.
Діндер адамдар ауруды алла-тағаланың жіберген қаһары деп түсінген. Егер ауру күнә үшін жаза болс, онда індеттің қызған кезінде адамның кеселге шалдықпауы оның тақуалық өмірінің дәлел-демесі болып саналды. Бірақ христиан дінінің бастапқы кезінде бұл ұғмдар әжептәуір өзгеріске ұшырады. Енді ауру алланың тек қана күнә үшін жазасы емес, сонымен қатар одан арылу жолы деп те қаралды . Қатерлі аурудан сауығып тұру, күнәнің жеңіл болғанын білдіреді - міс, ал сауыққан адам жаңа жазаға келесі оба індеті кезінде тартылмайды - мы. Иммунитет туралы мұндай түсінік діни көзқарастардың үстемділігі уақытында ешқандай түсіндермесіз-ақ мойындалды. Тек оңғы мың жыл ішінде ғана туынды иммунитетті түсіндіруге бағытталған теориялары пайда бола бастады.
Қуып шығу теориясы.
Шешек ауруының сыпаты (клиникасы) басқа кеселдерге қарағанда ерте танылған, ал ол қалыптастыратын өмір бойлық иммуниттеті байқамау мүмкін емес еді. Міне сондықтан иммунитеттің бастапқы теориялары осы ауруды зерттеу негізінде пайда бола бастады. Ең бірінші рет шешектің сыпатын тәпіштеп жазған мұсылман дәрігері Разес болатын (Хғ.). Ол шешектің қызылшадан және басқа да жұқпалы аурулардан айырмашылығын көрсетіп қана қойған жоқ, сонымен қатар шешектен айығу ұзақ мерзімді иммунитеттің қалыптасуына әкелетіндігін батыл айтты. Бұл феноменді түсіндіру үшін ол өзінің теориясын ұсынды. Разес аурудың өршуін организмнің тәрт басты сөлінің, яғни қанның, флегманың, сары өттің және қара өттің сандық жағынан тепе-тендігінің ауытқуымен немесе олардың қызуы мен тығыздығының өзгеруімен, тіпті бұл сөлдердің ашуымен (божуымен) байланыстырған. Оның тұжырымдауы бойынша шешек ауруы қанды ашытып, оның артық ылғалдан арылуына көмек көрсетеді. Разестің пайымдауынша, ішінде сұйықтығы бар шешектің күлдіреуіктерінің жарылуы, қанның артық ылғалдан арылуына мүмкіндік туғызады. Организмнің жетілуін ол жүзім шырынының шарапқа айналуымен пара-пар есептеп, тіпті шешекпен ауыру бұл табиғи процеске өзінің септігін тигізеді деген шешімге келген. Шешекті Разес тек қана балалардың зиянсыз ауруы ретінде ғана санамай, оны тіпті адамның ер жетуі үшін керекті құбылыс деп таныды. Дегенмен, бұл қызықты теория шешек аруының сол кездегі белгілі болған барлық ерекшеліктеріне түсініктеме бере алатын болған. Айталық, шешек:
1) барлық адамдарды дерлік, әсірісе оларды жас уақытында, яғни қанында ылғалдың көп кезінде ауруға шалдықтырады;
2) жасы ұлғайған адамдарда сирек, ал қарттарда мүлдем дерлік байқалмайды, өйткені қартаю процесі қанның құрғақтануына әкеледі;
3) ұзақ мерзімді иммунитетті қалыптастырып, екінші рет адамды ауруға шалдықтыра алмайды, өйткені бірінші артық ылғалды қаннан қуып шығып, кеселдің жаңадан өршуіне тосқауыл қояды.
XI ғасырда Абу-Али-Ибн-Сина (Авицена) ұсынған туынды иммунитеттің тағыда да бір қызықты теориясын 500 жылдан соң итальяндық дәрігер Джироламо Фракастро өзінің 1546 жылы жазған Жұқпалы ауру туралы (Contagion) деген еңбегінде одан әрі дамыта түсті. Барлық аурулар, Д.Фракастроның жорамалы бойынша, ұсақ ұрықтардың немесе тұқымдардың әрекетінің арқасында пайда болады. Олар адамнан адамға беріле алады және де әрқайсысы белгілі бір өсімдікке не жануарға, ағзаға немесе дене сұйықтығына бейімделген болып келеді. Фракастро шешектің қоздырғышы сүт қоректілердің ұрықтарының қанына in utero кезеңінде еніп кеткен етек кірін ғана шірітеді деп санаған. Жас адам шешекпен ауырған кезде оның қанындағы етек кірінің қоспасы шіріп, тері бетіне күлдіреуіктер түрінде шыға бастайды. Күлдіреуіктердің жарылуы итальяндық дәрігердің ойынша дененің тазалануына жағдай туғызады. Д.Фракастро бұл теория басқа ауруларға да (мысалы, қызылшаға) қарсы туынды иммунитеттің пайда болуын түсіндіре алады деп есептеген, бірақ оның жорамалы Геронимус Меркуриалистің сынына тап болды. Ол Фракастро теориясына өз қарсылығын білдіре отырып, етек кірінің шешек пен қызылшаға қарсы иммунитеттің қалыптасуына ортақ негіз бола алмайтындығын баса айтты. Г.Меркуриалистің пайымдауынша осы аурулардың біреуімен ауыру екі кеселге қарсы иммунитетті тудыруды керек еді, бірақ іс жүзінде мұндай айқас иммунитет өмірде байқалмайды.
XVII ғасырдың аяғында туынды иммунитеттің табиғатын түсіндіруге бағытталған тағы да басқа теориялар бар болатын. Олардың бәрі де аурудың мәні ретінде денеге енген бөгде қоспалардың (етек кірінің, амниотикалық сұйықтықтың, кіндік қанының) шіріп, күлдіреуіктер арқылы тысқа шығуын түсінді. Міне сондықтан ауруға екінші рет ұшырағанда, қанда оның дамуына керекті заттар болмағандықтан, организм өз бойында иммунитеттің қалыптасқандығын көрсетеді.
Таусылу теориясы.
XVIII ғасырдың басында шешектің алдын-алу үшін егудің, яғни ауруға шалдыққандардың терісіндегі күлдіреуігунің қабығын немесе оның ішіндегі сұйықтығын сау адамдарға жұқтырудың (инокуляцияның) қолдана басталуы тағы да туынды иммунитеттің табиғатын түсінуге қызықтыра түсті. Азияның, Африканың көптеген тайпаларында, тіпті Еуропаның ауылдық жерлерінде де халық емшілері аурудан сауыға бастаған адамдардың күлдіреуіктерінің қабығын кеңінен пайдаланған. Бұл дәстүр ең бірінші рет қытайлықтарда пайда болса керек. Олар еркектердің сол, ал әйелдердің оң танау қуысына күміс түтікше арқылы зардапты материалды үрлеген. Ал кейбір жерлерде тері бетіне кішкене тілім жасап, сол орынға шешектің қабығын не болмаса күлдіреіктің сұйықтығына малтылған жіпті жанастырған.
Инокуляция жұмыстары діни және медицина саласындағы адамдардың тегеурінді қарсыластығына қарамай кейбір елдерде, әсіресе Англияда, қолданыла бастады. 1722 жылы ағылшын ханзадасы мен ханшасы өздерінің балаларын егуге рұқсат берді. Бұл шараның тиімділігі әсіресе шешек індетінің кезінде айқындала түсті. Айталық, ауруға ұшырағандардың өлім-жітімі 15-20%-ке жетсе, егілгендердің ортасында бұл көрсеткіш ең көп дегенде 2-3%-тен аспады, ал сауыққан адамдардың бетінде шешек тыртықтары болмады. Атақты саяхатшы Вольтер Англияда бұл шараның куәгері болып, өзінің фәлсафалық хаттарында инокуляцияның тиімділігіне таңырқаушылығын білдірген. Вольтердің айтуынша, шешекке қарсы егу черкестерден шыққан сияқты. Олар бұл тәсілді қыздарының сұлулығын сақтау үшін қолданғанға ұқсайды (бетінде шешек тыртығы бар қыздар Осман империясының гареміне сатылуға ұсынылмайтын).
Король қоғамының фәлсафалық жазбаларының беттерінде инокуляцияның нәтижелері жарияланып, қолдау тапқаннан соң жаңа тәсілді сынап көруге құштарлық білдіргендер саны арта түсті. 1721 жылы жаңа Англияның дін қызметшісі Котон Мезер Бостон қаласын жайлаған індет кезінде өзінің жолдасы дәрігер Зебдила Бойлстонды инокуляция жасауға көндірді. Кейіннен Мезер туынды иммунитеттің жаңа теориясын жария етті. Оның айтуынша, табиғи инфекция да, инокуляция да денедегі белгісіз бір субстраттың мөлшерінің азаюына әкеледі. Міне, сондықтаносы заттың кемістігі немесе мүлдем жоқтығы аурудың екінші рет бас көтеруіне тосқауыл болады. Осы ғасырдың соңында, яғни 1798 ж. Эдуард Дженнер өзінің замандылық маңызы бар жаңалығын жария етті. Бұл еңбегінде ағылшын дәрігері қауіпсіз және тиімді вакцинаны сиыр шешегінің күлдіреуіктерінен дайындау әдісін жазған еді. Дженнердің бұл вакцинасы (vacca - сиыр, лат.) керемет жылдамдықпен бүкіл жер шарына таралды. Алайда бұл еңбегінде зерттеуші вакцинаның неліктен иммунитетті қалыптастыра алатындығын білу мақсатында ешбір әрекет жасамаған. Айта кететін бір мәселе - шешек ауруына қарсы егу тәсілін Э.Дженерден 300 жыл бұрын, атап айтсақ қазақ хандығының құрылуы кезінде, Жәнібек ханның тұсында, Өтейбойдақ Тілеуқабыл өзінің Шипагер баян еңбегінде жазған екен. Бұл еңбек жуырда ғана ғалымдардың қолына түсіп, зерттеліп жатыр.
Аурудың шығу тегі мен иммунитеттің пайда болуын түсіндіретін концепциялардың ішінен Томас Фулердің туа біткен ұрық немесе тұқым теориясын айта кеткен абзал болар. Бұл теория бойынша адамдардың (жануарлардың) денесінде туғанынан өздері шалдыға алатын кез келген аурулардың тұқымдары болады. Олардың әрқайсысы өзінің сыртқы ортадан енген қоздырғышымен ұрықтанып, аурудың өршуіне жол ашады. Мұндай сырқаулы нәрестенің пайда болуы белгілі бір тұқымның жойылуына әкеледі. Фулердің теориясы аурулардың этиологиялық дербестігін мойындап қана қоймай, сонымен қатар туынды иммунитеттің ерекшелігі мен ұзақтығына үйлесімді түсініктеме бере алады.
Өткен ғасырдың 70 жылдарында микробтар аурулардың қоздырғыштары ретінде қарала бастады. Луи Пастердің, Роберт Кохтың және тағы басқа зерттеушілірдің еңбектерінің арқасында көптеген жұқпалы аурулардың қоздырғыштары анықталды. 1880 жылы Л.Пастер тауық тырысқағының әлсіретілген штаммымен осы ауруға қарсы иммунитетті қалыптастыруға болатындығын дәлелдеп берді. Бұл ғылыми жаңалық туынды иммунитеттің табиғатына деген көзқарасты біржола өзгертті. Бактераялдық өсіндіде өсу кинетикасы туралы біраз мағлұматтар жинаған Л.Пастер туынды иммунитетке өз түсініктемесін береді. Бактериялардың in vitro (лаборатория) жағдайында бастапқы жедел кезеңінен кейін одан әрі көбеюінің күрт тежелуі ғалымның ойынша қоректік ортадағы осы түрге жататын микробтардың өсіп - өнуіне қажетті белгілі бір заттардың азаюымен байланысты. Ол уақытта тек қана әлсіретілген тірі микробтардан дайындалған вакциналар ғана белгілі болатын, сондықтан Л.Пастердің тұжырымдауы бойынша табиғи жағдайда ауруды жұқтырып алғаннан соң немесе вакцинаны еккеннен кейін организмде қоздырғыштың өсіп - өнуіне қажетті заттардың қоры тез кемиді. Екінші рет осы қоздырғыш денеге енген кезде ауруды тудыра алмайды, өйткені оның өсуіне, көбейуіне керекті заттардың мөлшері тым мардымсыз болады. Туынды иммунитет, ғалымның пікірінше, осындай таусылған заттардың организмде қайтадан түзілгенінше созылады. Бірақ, кейіннен Теобальд Смит өлі микробтардан да вакцина жасауға болатынын дәлелдеп берген, ал Эмиль Беринг және Шибосабуро Китазато дифтерия мен сіреспенің қоздырғыштарының сорпа өсіндісінің тұнбасының үстіндегі микробсыз сұйықтығы да иммунитетті қалыптастыратындығын байқаған. Бұл ғылыми жаналықтар Л.Пастер ұсынған таусылу теориясының дәлелділіксіздігін паш етті.
Табиғи төзiмдiлiктiң факторлары.
Жануарлар мен адамның жұқпалы ауруларға төзiмдiлiгi тек қана оның иммунитeтiнiң күйiне ғана емес, сонымен қатар табиғи резистентілігіне бағынышты болaды. Микробтармен ең бiрiншi "күреске" шығaтын осы табиғи төзiмдiлiктiң факторлары. Тек бұл қорғаныс шебi бұзылса ғaнa келiмсектерге иммунды жүйе тойтарыс бере бастайды. Табиғи төзiмдiлiктің факторлары универсалды болады да, кез келген бегде заттарға (антигендерге) қарсы тұpaды, ал иммунитеттiң қорғаныс өнiмдepi жануарларды тек қана белгiлi бiр микроорганизмнің немесе басқа да антигендерің зиянды әpeкeттepiнeн қорғайды.
Табиғи резистенттiлiктің қорғаныс факторларының қатарына тepiнiң кiлегейлi қабықтардың сөл бездерiнің тосқауылдық қызмeтiн, сiлекейдің қан сарсыуының және басқа да биологиялық сұйықтардың бактерицидтi заттарын, дене қызуыньң көтерiлyiн, асқазан сөлiнiң қышқылдық қасиетiн, ұлпаның қабынуын және т.б. жатқызуға болады. Бұл факторлар организмнiң генетикалыкқ тұрақтылығын сақтауға жауапты туа бiткен қорғаныс механизмдерi болып табылады.
Микробтардың денеге ену жолында кездесeтiн бiрiншi тосқауыл - тepi және кiлегейлi қабықтар. Қалыпты жағдайда зақымдалмаған тepi тек қана механикалық тосқауыл емес, ол сонымен қатар бактерицидтi қасиеттi де иемденген. Мысалы, сау адамның таза тepiciндe кептеген микробтар (гемолиттiк стрептококк, сальмонеллалар, iшек таяқшасы жәнә т.б.) көп ұзамай тiршiлiriн жояды. Құрамында cipкe, сүт және май қышқылдары бар тердің де бактерицидтiк қасиетi белгiлi болып отыр. Көздің, мұрын мен ауыз қуыстарының, асқазанның және басқа ақзалардың кiлегейлi қабықтарды да тepi тосқауылдары сияқты қозғаныс қызмeтiн орындайды. Ал, егер микроб тepi мен кiлегейлi қабықтың тосқауылдарынан өтiп кетсе, дененің қорғаныс қызметiн сөл бездерi орындай бастайды. Сөл бездерi микробтарды "сүзiп" алып, олардың тiршiлiгiне қолайсыз жaғдай тyғызy мақсатында өз ұлпасында қабыну процесiн өрбiте бастайды. Қабыну кезiнде ұлпалардан лейкоциттердің белсендiлiгiн артыратын заттар (лейкотоксин, гистамин, серотонин және т.б.) бөлiнiп шығады. Лейкоциттер қабыну аймағына шоғырланып, микробтардың денеге жaйылyына кедергi жасайды. Қабыну дене кызyын немесе ұлпаның жергiлiктi қызуын көтерiп, ацидоз және гипоксия құбылыстарын тyдыpып, микроорганизмдерің жаппай жойылyына жaғдай тyғызады.
Табиғи резистенттiлiктiң сонымен қатар жасушалық және гуморальдiк факторлары бар. Жасушалық факторлар организмдi микробтардан немесе басқа бөгде заттaрдан фагоцитоз жүйесi арқылы қорғайды. "Келiмсектер" әуелi фагоцитоз жасушаларының шабылуына тап болады. Болмысы бөлек мұндай заттaрды фагоциттeр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Иммунология пәні.
2. Иммунология пәнінің мақсаттары, міндеттері, басқа пәндермен байланысы.
3. Иммунологияның ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы.
4. Иммунитет түрлері.
Иммунология ғылымы және иммунитет туралы түсінік
Иммунология - иммунитет туралы ғылым - биологияның жедел дамып келе жаткан жас салаларының бiрi. Оның жетiстiктeрi микробиологияның, молекулалық биологияның, биотехнологияның, биохимияның, биофизиканың, генетиканың одан әpi алға басуына мүмкiншiлiк тyғызып отыр. Классикалық иммунология жұқпалы аурулардың алдын алу, оларды балау мақсатында жүргiзiлген ғылыми жұмыстардың нәтижелерiнің негiзiнде қалыптaсқан болатын. Кейiннен организмнің тек зардaпты микробтарға ғана емес, сонымен қатap генетикалық болмысы бөгде кез келген заттарға да жауап бере алатындығы анықталды. Осы жағдайға байланысты ғылыми әдебитттерде инфекциялық емес немесе жаңа иммунология деген атау пайда болды. Дегенмен, иммунология осылайша жасанды турде жiктeлсе де, ол ортақ мақсаты мен өзiндiк зерттеу әдiстерi бар бiртұтас ғылым. Оның иммунохимия, иммуногенетика, аллергология, трансплантациялық иммунитет, клиникалық иммунология, серология және тaғы да басқа салалары бар. Ғылымның осы салаларының негiзiнде ветеринарлық иммунология қалытaсты. Оның басты мақсаты - жануарлардың жұқпалы ауруларының иммунологиялық механизмдерiн зерттеу арқылы оларды балау, дауалау және емдеу тәсiлдерiн жeтiлдiру.
Иммунитет латының immunitas (мiндeттeн босану, тазару) деген сөзiнен шыққан. Ол - организмның генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде инфекциялық және инфекциялық емес заттарды жұқтырмаушылығы. Иммyнитeттің қaльптaсуына организм бiртұтас жүйе peтiндe қатысады. Жоғары caтыдaғы организмдердің арнайы иммунитет ақзалары бар.
Иммунология көптеген ғылымдармен тығыз байланыс тауып отыр. Oған дәлел кейiнгі кезде иммунохимияның, иммунопатоло - гияның, iciк иммунологиясының, трансплaнтaциялы, иммуноло - rияның және басқа ғылыми бaғыттардың пайда болуы. Қазiргi кезде иммунитет жасушаларының өнiмi - антиденелер молекулалық биология, биохимия, микробиология, вирусология, фармакология ғылымдарында бағалы реагент peтiндe қолданылып жүр.
Иммунитет түрлері. Иммунитет организмнің iшкi ортасының тұрақтылығын (гомеостазын) және оның қызыметiнiң бiртұтастығын қамтамасыз eтeтiн барлық тiршiлiк иелерiне тән қасиет. Иммyнитeттiң қалыптасуына организм бiртұтас жүйе peтiндe қатысады. Ол-тipi табиғаттың эволюцлық дамуының, табиғи сұрьптaудың, паразит пен оның иесiнің қарым-қатынасының нәтижесi. Эволюциялық тұрғыдан алып қарасақ иммунитеттің конституциялық, фагоциттiк және лимфоидтық жүйелерiн ажыратyға болады.
Конcтитyциялық жүйе - иммyнитeттiң ең көне түpi. Ертеректе ол туа бiткен иммунитет деп аталды. Ол барлық тipi организмдерге қатысты, ал микробтар мен өciмдiктepдe иммyнитeттің бiрден бiр түpi. Омыртқасыз жануарларда фагоциттiк жүйе, ал омыртқалыларда бұған қоса иммунитеттің ең жетiлген түpi - лимфоидтық жүйе пайда болды. Конституциялық иммунитет әрбiр жеке жан иелерiнен бастaп ең жоғарғы таксономиялық топтардың өкілдеріне тән болып келеді. Айталық буынаяқтылар көптеген вирустар мен риккетсияларға (типтiк иммунитет), ал құстар класының өкілдері аусылдың қоздырғышына төзiмдi болып келедi (кластық иммунитет). Сонымен қатар, конституциялық иммунитет бiр түрге жататын кейбiр мал тұқымдрында, тiптi жеке жануарларда, не адамда байқалады. Мысалы, қойдың алжир тұқымы топалаңға шалдықпайды, ал иттің оба ауруына боксер, бульдог, терьер тұқымдары төзiмдi келедi.
Белгiлi бiр түрге тән иммунитет табиғатта жиi кездеседi. Айталық, сиырға, итке, шошқаға зардапты болып келeтiн оба вирустарына жылқы сезiмталдық керсетпейдi. Сиырлар маңқамен, жұқпалы анемиямен, ал жануарлар соз ауруымен, мерезбен, қызылшамен ауырмайды. Ал, бiр түрге жататын жеке жануарлардың иммунитетiн iңдeт барысында байқауға болады. Қандай бiр жұғымтал аурулардың ең бiр жаппай бiлiнген кезiнде де барлық мал тугелдей aypyғa ұшырамайды. Қорыта айтқанда, конституциялық имунитет организмде иммундеусiз-ақ қалыптасып, бүкiл өмip бойы оны белгiлi бiр инфекциялық агенттерден қорғай алады және тұқым қуалайды.
Иммунитeттiң бұл түpiн негiзiнен мына келесi факторлар қамтамасыз етедi: а) жануарлар жасушаларының ферменттiк жүйесiнің микробтар әрекетттеріне төзiмдiлiгi; б) организмде микробтардың құрылымдарын синтездеуге кepeктi ферменттердің болмауы; в) жасушалардың ферменттiк жүйесiн қоздырғыштардан қорғай алатын рецептoрлардьң түзiлyi; г) организмде микробтың ферменттiк жүйесiнiң қызметiн тежейтiн табиғи антиденелердің болуы.
Конституциялық иммунитеттiң тұрақтылығы сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларының әcepiнeн бұзылыуы мүмкiн. Мысалы, тауық балапаны әдeттe топалаңға төзiмдi болады, ал егер оның дене қызуын суық суға батыру арқылы жасаңды түрде төмендетсек, ол осы инфекцияны жұқтырып алады. Қоршаған орта температурасының жоғарлауы бақалардың cipecпe ауруына төзiмдiлiгiн әлсiретедi. Демек, иммyнитeттiң бұл түpiн абсолюттi деп айтуға болса да, кей жағдайда оны жеңуге болады екен.
Иммунитеттің фагоциттiк жүйесi организмге енген бөгде заттарды, соның iшiнде микробтарды жұтып, тaлқанай алатын фагоцитгер деп аталатын жасушалардың қызметiне негiзделген. Ал, лимфоидтық жүйе иммунитеттi белгiлi бiр келiмсек затқа үйлесiмдiлiri бар жасyшалар мен олардың өнiмдepi арқылы қaлыптaстырады. Бұл жүйе омыртқалы жануарларда, әcipece сүт қоректiлерде жетiлiп, арнaйы ақзаларды иемденген иммуните т жүйесi туралы мәліметтермен оқу кұралының келесi тарауларында толығырақ танысасыздар.
Организмнің фагоциттiк және лимфоидтық жүйелерi оның тiршiлiгi кезiнде туынды иммунитeттi қалыптастырa алады.
Әдетте иммунитеттiң бұл түpi белгiлi бiр уақыттан соң әлсiреп, кейiннен тiптeн жоғалып кетедi. Оның табиғи және жасанды түрлерi болады. Табиғи тyынды иммунитет адамның ic-әрекетiнсiз, ал жасанды түpi әртүрлi биопрепараттардың көмегiмeн қалыптaсады. Бұлардың әрқайсысы белсендi және енжарлы болып eкiгe бөлiнедi. Егер организм қорғаныс заттарын өзi жасап шығарса, онда мұндай иммунитет белсендi, ал оларды дайын күйiнде қабылдаса енжарлы деп аталады.
Табиғи белсендi иммунитет организмде оның жұқпалы аурулардан айыққанынан соң пайда болады. Бұл иммунитет жануарлардың aypуға бейiмдiлiгiн төмендетедi немесе мүлдем aypyғa ұшыратпaйды. Қоздырғыштан толық арылып, сауыққан организмде қалыптасатын жұқтырмаушылықты стерильдi иммунитет деп атайды. Кейбiр жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет тек қана денеде қоздырғыштың бары кезiнде ғана сақталады (мысалы, туберкулез және т.б.). Қорғаныстың мұндай түpiн стерильдi емес иммунитет (премунция) деп белгiлейдi. Табиғи белсендi иммунитетің иммундеуші субинфекция деп аталатын түpi де табиғатта жиi кездеседi. Бұл жағдайда иммyнитeттiң қалыптасуы үшiн жануарлардың ауруға шалдығуы шарт емес. Иммундеyшi субинфекция организмнiң микробтармен күнделiктi тiршілігінде кездесуi негiзiнде бiрте-бiрте пайда болады. Жергiлiктi (аборигендi) малдар осы аймақта тарaлған инфекцияларға төзiмдiлiк керсетедi, ал басқа жақтан әкелiнген жануарлар бұл ауруларға тез шaлдығады.
Табиғи енжарлы иммунитеттiң мысалы peтiндe төлдің енесінен әртүрлi жолмен алатын қорғаныс қабiлетiн айтyға болады. Гемохориалды қағанағы (плацентасы) бар сүт қоректiлердің ұрықтары табиғи енжар иммунитеттi енелерiнен өздерiң құрсақтағы дамуы кезенінде ала алады. Десмохориaлды немесе эпителиохориалды жануарлардың плаценталары антиденелердi ұрыққа өткiзбейдi, сондықтан олардың төлдерi ене иммуноглобулиндерiн тек қана тyғaнынaн соң уыз cүтi арқылы ала алады.
Жасанды жолмен пайда болатын иммунитeттiң де белсендi және енжарлы түрлерi бар. Оның бiрiншi түpi жануарды уыттылығы әлсiретiлген тipi микробтармен, өлтiрiлrен қоздырғыштармен немесе олардың зиянсыздандырылған тiршiлiк әрекетінің өнiмдepiмeн (вакциналармен) егу нәтижесiнде пада болады. Организмнің тiкелей қатысуымен қалыптасатын мұндай жасанды иммунитет бiр-екi жұмадан соң пайда болады да бiрнеше айлар, ал кейде бiр жылдан астам уақыт аралығында сақталады. Енжарлы иммунитет организмде oғaн кұрамында антиденелерi бар иммунды қан сарысуын немесе таза иммуноглобулиндердi енгiзгеннен соң пайда болады. Иммунды сарысуды иммунделiнген малдардың немесе жұқпалы ауру дан сауыққан адамдардың қанынан бөлiп алады. Бұл иммунитеттiң енжарлы деп аталатын себебi, организм қорғaныc факторларын дайын күйiнде қабылдайды. Жасанды енжарлы иммунитет қан сарысуын (иммуноглобулиндердi) организмге енгiзгеннен соң бiрер caғaттaн соң пайда болып, екi-үш жұма аралығында өз күшiн жоғалтады.
И м м у н и т е т
Туынды
иммунитет
Конституциялық (туа біткен, тұқым қуалаған) иммунитет
Жасанды
Табиғи
Енжарлы
Белсенді
Белсенді
Енжарлы
Антитоксинді
Аптимикробты
Антитоксинді
Аптимикробты
Стерильді
Стерильді емес
Иммунитеттің түрлері. (сызбанұсқа)
Иммунологияның ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы.рро
Иммунитет туралы түсінік өте ерте заманда пайда болған. Тарихшы Фукидид жазған Пелопонннес соғысы туралы жылнамаларында жұқпалы аурудың эпидемиясынан кейін ол аурумен ешкімнің қайта ауырмайтыны айтылған. Біздің жыл санауымызға дейінгі IX ғасырда Қытай мен Үнді елдерінде шешек ауруына шалдыққандардың денесіндегі күлдіреген көпіршіктері алынып, дені сау адамдарға осы аурумен ауырмас үшін жұқтырылған. Батыс және Оңтүстік Африканың жергілікті халқы сиырды алаөкпе ауруына қарсы егуді бірнеше ғасырлар бойы нәтижелі қолданып келген. Бұл мақсатта олар өлген малдың тұмсығын тілімдейді екен.
XIX ғасырдың 80 жылдарында жұқпалы ауруларды қоздыратын микробтардың ашыла басталуы иммунологияның ғылым болып қалыптасуына қолайлы жағдай туғызды. Бұл бағытта Л.Пастердің сіңірген еңбегі орасан зор. Ол жібек құрттардың ауруын, шарап пен сыраның бүлінуін микробтар қоздыратынын дәлелдеп, олардың алдын-алу шараларын ұсынған еді. Ғалымның тауықты тырысқақ ауруына қарсы вакциналау тәжірибесінің нәтижелері туралы жазған мақаласы жарық көрген 1880 жыл иммунология ғылымының туған уақыты деп есептелінеді. Бұл еңбегінде ол әбден әлсіретілген микробтарды батыл түрде вакцина ретінде қолдануға болатындығын дәлелдеп береді. Кейінгі онжылдықтарда жаңа қоздырғыштар анықталып, олар өздері тудыратын ауруларға қарсы вакциналарды жасау мақсатында жан-жақты зерттеулерге тартылды. Неміс ғалымы Роберт Кох топалаңның қоздырғышын бірінші рет таза өсінді ретінде бөліп алып, егжей-тегжейлі зерттеген. Кейіннен ол осы аурудың этиологиясы, патогенезі және алдын-алу мәселелері туралы Л.Пастермен қиян-ескі таласқа түседі. Ақырында француз ғалымы топалаңға қарсы иммундеудің тиімді амалын өзінің 1881ж. Халықаралық баспасөз өкілдерінің көз алдында жасалынған атышулы тәжірибесімен дәлелдеп берді. Әлсіретілген, ал кейінен тіпті өлтірілген микробтардан дайындалған препараттардың осы қоздырғыштар тудыратын ауруларға қарсы иммунитетті қалыптастыра алатындығы әйгілі болған соң, микробы анықталған кез келген жұқпалы ауруға қарсы вакциналарды жасау мүмкіндігі туған сияқты көрінді.
1885ж. Л.Пастер өзінің құтырыққа арналған еңбектерінде вакцина дайындау үшін қоздырғышты бөліп алу абзал емес деген тұжырымға келеді. Құтырықтың қоздырғышын бөліп ала аомаса да, Л.Пастер оның ауру малдың бас миында және жұлында кездесетін іштей сезеді, өйткені құтырықты дені сау жануарларға тек қана осы материалдар арқылы жұқтыруға болатын. Кейінен ол құтырықтың қоздырғышын әлсірету әдісін ұсынып, осв ауруға қарсы берік иммунитеттіқалыптастыратын вакциналау тәсілін ойлап шығарады.
Сонымен XIX ғасырдың 80-90 жылдарында профилактикалық иммундеу арқылы біршама жұқпалы аурулардың алдын алуға мүмкіншілік бар екендігі белгілі болды. Бірақ бұл иммунологиялық амалды кез келген ауруларға қарсы қолдану әрекеттері көптеген жағдайларда оң нәтиже бермеді. Мысалы, кейіннен вирустар мен риккетсиялар деп аталған қоздырғыштарды сол уақыттағы белгілі тәсілдермен бөліп алуға болмайтын. Ал, мерездің микробын гистопатологиялық зерттеулерде анықтауға мүмкіндік болса да, оның вакцина дайындауға керекті өсіндісін алу мақсатында көптеген жасанды қоректік орталар нәтижесіз сыналған болатын. Дифтерия мен туберкулездің бактерияларының өсінділері алынғанмен дайындалған вакциналар органимнің қорғаныс қабілетін күшейте алмады. Тырысқақ микробымен адамдарды егу олардың ауруға қарсы төзімділігін айтарлықтай арттыра алмады.
1888 жылы Эмиль Ру мен Александр Иерсен дифтерия таяқшасының өсіндісінің тұнба үстіндегі сұйықтығынан ерігіш уды бөліп алады. Осы токсинмен егілген лабораториялық жануарларда дифтерия ауруына тән клиникалық белгілер байқалған. Бұл тәжірибе ауруды кейде микробтың өзі емес, оның сыртқа шығаратын уы тудыратынын дәлелдеп берді. Көп ұзамай Э.Беринг пен Ш.Китазато дифтерия мен сіреспенің уларымен егілген жануарлардың қанында оларды бейтараптайтын заттардың түзілетінін және сол себептен организмнің ауруға қарсы қорғанысының пайда болатынын анықтады. Жануарлардан алынған антитоксиндік қан сарысулары ауру балаларды емдеу үшін қолданыла бастады. Емдеу жұмыстары таң-қаларлық нәтижелерді көрсетті. Қан сарысуының тиімділігі оны әсіресе аурудың бастапқы кезеңінде пайдаланғанда жоғары болды. Улы залалсыздандыратын зат антитоксин атауына ие болды. Кейіннен зерттеушілер заттардың жаңа түрін антидене, ал оның түзілуіне себепкерді антиген деген терминдермен белгілей бастады.
Антитоксиннің емдік тиімділігі туралы Э.Бернигтің деректері дәрігерлерді тез иландырды. П.Эрлих жануарларды өсімдік текті улармен (рицин, абрин) егіп, бұл жағдайда да оларды бейтараптайтын антитоксиндердің пайда болатынын анықтады. Микроб токсиндерді басқа аурулар кезінде де ізделінді, бірақ көп кешікпей зерттеушілер жаңа амал негізінен жоғарыда айтылған екі ауруға шалдыққан адамдарды емдеуде ғана тиімділік көрсететіне көздерін жеткізді.
Аса қауіпті адам мен жануарлар ауруына қарсы және тиімдірек вакциналарды іздестіру жұмыстары қиындықтарға қарамай (қоздырғыштарды бөліп алу, оларды өсіруге жарамды қоректік орталарды анықтау т.б.) одан әрі жүргізіле берді. Гудпесчурдің вирустарды тауық эмбрионында (ұрығында) өсіру тәсілі, Эндрес пен оның әріптестерінің осы мақсатта ұлпа өндірісін ұсынуы сары қызбаға, полимиелитке, қызылшаға, тұмауға және басқа ауруларға қарсы вакциналарды дайындауға мүмкіндік туғызды.
Сонымен, өткен ғасырдың соңғы он жылында антитоксиндік қан сарысуында өзінің түзілуіне себепкер боған антигендерді бейтараптай алатын ерекше бір заттардың бар екендігі айқындалды. Кейін зиянсыз белокты заттар да өздеріне тән антиденелерді түзе алатыны белгілі болды. Демек, организм тек қана уларға немесе микробтарға ғана емес, сонымен қатар басқа да бөгде заттарға қарсы иммундік жауап қайтара алады екен. 1896 ж. Грубер мен Дурхэм бактериялардың, ал бірер жылдан соң Ж.Борде эритроциттердің антиденелнрмен агглютинациялануын байқайды. 1897 ж. Крауз антиген мен антидененің әрекетесуін преципитация реакциясында байқауға болатынын жазады. Осы еңбектердің арқасында in vitro жағдайында антиденелерді сандық және сапалық тұрғыдан зерттеуге мүмкіндік туды. Бірақ олардың қала пайда болатындығы, өз антигеніне қатаң үйлесімдігінің құпиясы әлі де болса белгісіз болып қала берді. Аталған сұрақтарға П.Эрлих өзінің дифтерияға қарсы қан сарысуының сандық бағасын анықтау туралы тарихи маңызы бар мақаласында жауап беруге тырысты. Бұл еңбекте жас ғылымның бірінші бағыты - иммунохимияның іргетасы қаланып, антиген-антидене реакциясын сандық жағынан зерттеу жолдары айқындалды. Ғалым зерттеулерінің нәтижелеріне сүйене отыра, антиденелердің ерекшклігі және олардың антигендермен әрееттесуі құрылымдық химияның заңдарына негізделінетінін мәлімдеді. Осы мақаласында П.Эрлих иммунологияның дамуына үлкен әсер еткен антиденелердің түзілуін тісіндіретін өзінің атышулы "бүйір тізбектер" теориясын тәпіштеп берді. П.Эрлих иммунологияның жас бағытына көптеген жаңа терминдер енгізді. Оның пікірінше антидене әуелі жасушалардың бетінде рецепторлар түрінде пайда болады. Олардың химиялық пішін үйлесімі антиген малекуласының белгілі бір аймағына сәйкес болып келеді. Антидене мен антгендерді бір-бірімен "құлып пен кілт" тәріздес дәлме-дәл келтірітін учаскелерін П.Эрлих домендер деп атады. Токсин мен антитоксиннің сандық мөлшерін белгілеу бірлігі ретінде ол валеттілік деген терминді қолданған.
Анафилаксикалық естен тануды ең бірінші байқаған Шарль Рише мен Поль Портье еді. Олар теңіз анемондарының сығындысының улылығын зерттеу кезінде инъекцияның бірнеше жұмадан соң қайталануы иттерді ауыр жағдайға ұшыратынын байқаған. Бастапқы кезде бұл феноменді тек улы заттар ғана тудырады деген тұжырым болған. Бірақ көпке ұзамай анафилаксиялық жауаптың иммунды өзіндіктің заңдарына бағыныштылығын зерттеушілер бір ауыздан мойындады. Көп ұзамай анафилаксияның кейбір аурулармен, атап айтқанда пішен қызбасымен, демікпемен байланысы анықталып, олар К.Пиркенің ұсынысы бойынша аллергия деген жалпы атауға ие болды. Сонымен қатар, егер антигеннің екінші шешуі дозасын сезімтал жануарлардың, яғни антигеннің бірінші дозасын алған организмнің көктамырының ішіне емес, тері ішіне ексе, онда инъекция орынында тез арада пайда болатын терініңкүлдіреп қабынуын байқауға болады
1903 ж. Марис Артюс анафилаксияның жергілікті түрі туралы ғылыми еңбегінің нәтижелерін жариялады. Залалсыз антигендер бірінші рет тері ішіне егілгенде әлсіз реакцияны өрбіткен немесе ешқандай да өзгерістер тудырмаған, ал кейінгі инъекциялар кейде терінің әртүрлі лейкоциттермен іркілуіне, ал сонан соң өліеттенуіне әкелген. Кейіннен Артюс реакциясының өршуінде ең басты рөлді иммундік кешендердің атқаратыны белгілі болды.
Жылқының дифтерия және сіреспе ауруларына қарсы қан сарысуларын адамдарды емдеуге кеңінен қолданылуы аллергиялық реакцияның тағы да бір түрін ашып берді. Бұл феномен сарысудан ұшыну деп аталады. Ол тегі басқа қан сарысуын көп мөлшерде адамдарға еккеннен соң байқалуы мүмкін. Ауру кезінде дене бөртіп, қызуы көтеріледі, ал кейде буындар мен бүйректер зақымдалады. Бұл өзгерістер кейіннен организмнің бөгде белоктарға қарсы иммундік жауабының салдары ретінде танылды.
Аллергия туралы жиналған деректер мен ғылыми нәтижелердің негізінде иммундік жауаптың бұл түрі екі топқа жіктеледі׃ 1) жедел типті сезімталдық (ЖТС) 2) баяу типті сезімталдық (БТС). ЖТС-ты енжарлы түрде сау реципиентке сезімдендірілген донордың қан сарысуы арқылы көшірруге болады және ол аллергенді еккенінен соң бірнеше минут, әрі кетсе бірер сағат аралығында өрши бастайды. Ал, енді бактериялардың өнімдеріне бағытталып, жұқпалы аурулармен қосақтала жүретін және бір организмнен екіншісіне сарысудың көмегімен енжарлы түрде көшірілмейтін аллергия баяу типті сезімталдық деген атауға ие болды. Оның белгілері аллергенді еккеннен соң екі-үш тәуліктен кейін байқалады. 1942 ж. Ландштейнер мен М.Чейз шырмауықтың және басқа заттардың уына қарсы БТС-ты сау реципиенттерге қан сарысуының антиденелерінің көмегінсіз-ақ сенсибилизденген лейкоциттер арқылы тасымалдауға болатындығын дәлелдейді. Шамалы уақыт өткеннен соң лейкоциттердің, тек жұқпалы аурулардың патогенезінде ғана емес, сонымен қатар аллогендік ұлпаларды организмнің қабылдамауын қадағалап, көптеген микроорганизмдерге қарсы иммунитеттің қалыптасуында маңызды рөл атқаратыны белгілі болды.
XIX ғасырдың 90 жылдарында эритроциттердің желімделуі және гемолизге ұшырауы оларға қарсы түзілген антиденелердің әсерінен іске асатыны белгілі болғаннан соң, бұл жасушалар жануарларды иммундеу үшін антиген ретінде қолданыла бастады. Біраз уақыттан соң көптеген жануарлардың қан сарысуларында осы түрге жататын басқа индивидуумдардың эритроциттерін желімдейтін "табиғи" антиденелердің кездесетіндігі айқындалды. К.Ландштейнер (1901) өзінің ғылыми зерттеулерінің негізінде адамдарды олардың қан сарысуындағы эритроциттерді желімдейтін антиденелердің- аглютининдердің қасиеттеріне байланысты бірнеше топтарға ажыратуға болатындығын дәлелдейді. Бұл ғылыми жаңалық қанды жіктеудің тиімді жолдарын көрсетіп, қан құю жұмысының жаңа сатыға көтерілуіне жағдай туғызды. 1940 ж. К.Ландштейнер А.Винермен бірге қан құю жұмысында үлкен практикалық маңызы бар және жаңа туғандардың гемолитикалық ауруларының негізгі себебі болып табылатын "резус-фактор" деп аталатын антигенді анықтады.
XIX ғасырдың соңында иммунологияның одан әрі дамуына зор әрекетін тигізген ғылыми қайшылықтардың бірі ретінде иммунитеттің табиғатын түсіндіретін жасушалық және гуморальдік теорияларды жақтаушылардың арасындағы көп уақытқа созылған дискуссияны айтуға болады Зоолог И.Мечников лейкоциттердің организмнді жұқпалы аурулардан қорғаудағы маңызды рөлін бірінші болып байқаған еді. Ғалым қанның ақ түйіршіктері өздерінің бұл міндетін фагоцитозға қабілеттілігі арқылы іске асыратындығын айтқан болатын. Мечниковтың жасушалық теориясы бірден қарсылыққа тап болды. Патологтардың көбі қабынудың және оған қатынасты микрофактар мен макрофактардың қорғаныс функциясын мойындамақ түгілі оларға тіпті организм үшін зиянды реакция ретінде қарады. Бұл көзқарасты жақтаушылар фагоцитоз қоздырғыштардың жойылуына емес, керісінше олардың дененің басқа да жерлеріне тасымалданып, аурудың өршуіне әкеледі деп есептеген. Кейінірек Наттол дені сау жануарлардың қан сарысуынды кейбір микроорганизмдерге улы болып келетін заттарды табады. Бұл заттардың антибактериалдық қасиеттері жануарларды иммундегенннен соң біршама өсетіні байқалды. Алайда, иммунитеттің жасушалық теориясына ең күшті соқы бнрген Беринг пен Китазатоның ашқан ғылыми жаңалығы еді. Зерттеушілер 1890 ж. дифтерия мен сіреспеге қарсы иммунитеттің негізін фагоцит - жасушалар емес, қан айналымындағы антиденелер қалыптастыратынын көрсетіп береді. Кейін жаңадан ашылған зардапты микробтардың көбіне қарсы осындай өзіндік антиденелердің түзілетіндігі дәлелденді. П.Эрлих дифтерия антитоксиннің негізінде антиденелердің сандық мөлшерін анықтау тәсілін тауып қана қоймай, сонымен қатар олардың құрылысының схемасын да ұсынды. Ғалымның деректері антиденелердің қандай заттар екендігіне және олардың қалай әрекет жасайтындығына түсініктеме берді. Ақырында, Мечниковтың өз шәкірті Борде эритроциттердің антиденелер мен комплементтің әсерінен лизиске ұшырайтындығын жазады. Осындай ғылыми жаңалықтардан соң зерттеушілердің көбі гуморальдік теорияның жеңіске жеткеніне илана бастайды.
Фагоцитарлық теорияға қарсы күшті дәлелдерге қарамастан, Мечников пен оның шәкірттері өз көзқарастарының дұрыстығына кәміл сеніп, жаңа ғылыми мағлұматтар алу мақсатында жұмыстарын бір сәтте тоқтатқан жоқ. Өз мақалаларында олар организнің төзімділігі қанның бактериоцидтік қасиетіне көп жағдайда сәйкес келмейтіндігіне деректер келтіріп жүрді. Ғалымдардың бұл тобы жануарлардың белгілі бір қоздырғышқа қарсы туа біткен төзімділігі олардың фагоциттерінің осы микробты жою қабілеттілігіне көп жағдайда тікелей байланыста болып келетіндігін нақты зерттеулердің нәтижелерін көрсете білді. Айталық, фагоциттер өте алмайтын сүзгіш қағаздан жасалған қапшықтардың ішіндегі микробтар антиденелермен бай сұйықтықта "шомылып" жатса да, өздерінің уыттылығын жоғалтпаған. Дегенмен, XX ғасырдың бірінші онжылдығында жарық көрген ғылыми еңбектерге шолу жасасақ, зерттеушілердің дені гуморальдік теорияны жақтағанын аңғаруға болады. Иммунологтардыңкөбі өз зерттеулерінің тақырыбы ретінде антиденелерді таңдап алды, өйткені оларды сандық жағынан оңай анықтауға болатын және жасушалармен салыстырғанда антиденелермен жұмыс істеу біршама жеңіл еді. Ғылыми бағыттардың арасындағы шиеленісті бәсеңдету мақсатында екі мәртебе әрекет жасалған еді. 1908 ж. Швед Академиясы медицина саласындағы ерекше еңбектері үшін жасушалық теорияның негізін қалаушы И.Мечниковке және сол кездегі гуморальдік идеяның басты кейіпкері Эрлихке Нобель сыйлықтарын тапсырды. Бұл оқиғаның алдында Англияда Э.Райт пен С.Дуглас опсонозация құбылысын зерттеу арқылы екі ғылыми бағыттардың арасындағы қайшылықтарды бір-бірімен үйлестіруге әрекет жасайды. Ғалымдардың пікірінше антиденелер өз нысанасы - микроорганизммен әрекеттесіп, оны макрофактармен жеңіл қармалуына дайындайды. Демек, жасушалық және гуморальдік факторлар зерттеушілердің пайымдауынша өзара тәуелді болып, иммунитеттің қалыптасуында бірдей маңызды рөл атқарады. Дегенмен, XX ғасырдың басында иммунитеттің гуморальдік теориясы үстемірек болып, көп уақыт бойы жас иммунология ғылымының даму бағытын анықтап берген еді. Тіпті 1950-1960 жылдарға дейін "жасушалық иммунитет" ғалымдардың назарынан тыс қалып келді. Тек Медавардың ұлпалар трансплантациясы туралы еңбектерінен кейін және иммунологиялық толеранттылық белгілі болғаннан соң ғана зерттеушілер жасушаларға көңіл аудара бастады. Сонымен қатар жасушалық иммунитеттің алға басуына М.Бернттің антиденелердің түзілуін түсіндіретін теориясы және иммунологиялық кемістіктің негізінде пайда болатын аурулар кезінде тимустың маңызының анықталуы түрткі болды. Бақылау сұрақтары:
1. Қандай иимунитет түрлерін білесіңдер?
2. Иммунологияның қалыптасуындағы Л. Пастердің еңбегі?
3. Рецепторлар және домендер дегеніміз не?
Әдебиеттер:
1. Вершигора А.Е. Основы иммунологии. К. 1999 .
2. Зилбер А.А. Основы иммунологии. М. 2011.
3. Кондратьева И.А. и др. Практикум по иммунологии. М. 2004.
4. Фримель Х., И.Брок. Основы иммунологии. М. 2010.
5. Шывырев Н.С. Ветеринарная иммунология. К. 1999.
6. Семенов Б.Ф., Каулен Д.Р., Баландин И.Г. Клеточные и молекулярные основы противовирусного иммунитетеа. М. 2011.
7. Стефан Д.В., Вельтищев Ю.е. Клиническая иммунология детского возраста Л. 2011.
Основы микробиологии, вирусологии и иммунологии. Ростов-на Дану 2002.
8. Воробьев А.А. Микробиология и иммунология. М. 1999.
Дәріс № 2 Иммунитет теориясы
1. Иммунитет теорияларының дамуы.
2. Туынды иммунитеттің бастапқы теориялары.
3. Табиғи төзімділіктің факторлары.
Антиденелердің шығу механизмін түсіндіретін көптеген теориялар бар 1898ж. Эрлих бүйірлік тізбектер теориясын ұсынды; Л.Полинг және Ф. Гауровиц тікелей матрица теориясын, Н. Ерне (1960) репрессия-депрессия гипотезасын жасады, бұл теория клеткаларда кез-келген антигенге қарсы потенциалды антиденелердің генетикалық ақпаратты салынғандығы жөнінде айтады. Бірақ ол гендер репрессиялық (тежелген) күйде болады. Антиген арнаулы ферменттің қызметін басып, белгілі гендерді тежеуден босатады. Осыдан кейін қажетті ү - глобулин типі синтезделеді.Осы кезде клеткалар бөліне бастайды. Бұдан антиген таңдамалы түрде белгілі репрессордың қызметін тежейді деген қорытынды шығаруға болады (Р.В.Петров, 1976). Көп қолдау тапқан Ф.Бернеттің (1959) клондық-селекциялық теориясы. Бұл теория көп жағынан иммунитет жөніндегі көзқарасқа сәйкес. Клонды-селекциялық теория бойынша бір клор бір антиденені синтездейді. Әр бір антиген клетка рецепторлармен өзара әрекеттесіп, оларды жылдам бөлінуге (пролиферация) мәжбүр етеді. Митоздық бөліну нәтижесінде клеткалар клоны пайда болып, бір антигенге сәйкес антидене синтездейді. Сөйтып антиденелердің көптігін клондардың сомалық мутацияның көптігімен түсіндіреді. Ф.Бернет жыныс клеткаларында да иммуноглобулиндерді кодтайтын гендердің белгілі бір санының болатындығын құптайды.
Клонның барлық клеткаларының генотиптері бірдей. Егер осы клонның бір клеткасында иммуноглобулин синтезін бақылайтын мутация пайда болса, онда жаңа клон жарық көреді. Ф.Бернеттің есептеуі бойынша лимфалық клеткалар популяциясында бір организмде 10 мыңнан астам клондар 10 антигендерге қарсы антидене шығара алады екен.
Иммунитеттің реттелуін Ерне (1974) торлық теория тұрғысынан қарауды ұсынды. Оның айтуынша антиденелер антигендерді танып қана қоймайды, олар өздері де антигендер болып табылады. Синтезделген антидене мен организм жіктелу кезінде кездеспейтіндіктен ол антиген ролінде шығарады. Ал антигенге организм антидене өндіру арқылы жауап береді. Ал антигенге организм антидене өндіру арқылы жауап береді. Антиденелердің антигендік детерминанттары (идиотиптер) иммунитеті реттеудегі ең маңызды фактор болып табылады. Иммунологиялық реакция кезінде идиотиптердің шоғырлануы антиидиотиптік белсенділікті жоғарылатады. Антиидиотиптік реакциялар иммундық жауаптың өздігінен реттелуін қадағалайды (А. Хорст, 1982). Иммундық жауапты реттелуі бұзылса ауруға (көбінде аллергиялық) шалдығады.
Туынды иммунитетінің бастапқы теориялары.
Адамзат өзінің әлеуметтік дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап жұқпалы аурулардың жойқын зардаптарына ұшырап отырады. Мысалы, біздің жыл сынауымызға дейінгі 2000 жылдары шамасында халық арасында таралған Гильгамеш туралы вавилон эпосы оба мен басқа да індеттердің адамдарды қырғынғы әкелгенін баяндайды. Мұндай деректер ежелгі египет хандықтарыныңтұсындағы тарихи шығармаларда да кездеседі. Адамдар ауруларды өздерінің күнәләрі үшін құдайдың жіберген жазасы деп танылған.
Індеттің таралу табиғаты белгісіз болып қала ерсе де, оның жаңа толқыны ауруды басынан кешкендерге көбінесе аяушылық көрсеті летіні зерделі адамдардың назарынан тыс қалмады. Біздің жыл санауымызға дейінгі 430 жыл тарихшы Фукидид былай деп жазған: "Қайғы - қасірет, өлім көп жағдайда аурудан сауығып шыққан жандарға аяушылық көрсетеді. Олар бұл аурумен кезінде ауырған, сондықтан да одан қорықпайды, өйткені оба адамға екінші рет жұқпайды, жұққаның өзінде де оны өлімге ұшыратпайды". Фукидидтің "оба" деп атаған ауруының қоздырғыш Pasterrella pestis емес басқа микроб болуы да мүмкін, ал бірақ юстинина кезіндегі оба нағыз бубонды оба болғанға ұқсайды. Тарихшы Прокопий ол туралы былай деп жазды: Кейіннен оба бұл жерге қайтып оралды, бірақ бұрын қатты ауырып тұрғандарға ол тиіспеді. Кейіннен адамдардың белгілі бір аурумен екінші рет ауыр- мауы, яғни оған қарсы төзімділігінің пайда болуы иммунитет деген сөзбен белгіленетін болды. Ежелгі Римда immunitas азаматтардың мемлекеттік міндеттілігінен немесе қызыметінен босатылғанын білдірген.
Діндер адамдар ауруды алла-тағаланың жіберген қаһары деп түсінген. Егер ауру күнә үшін жаза болс, онда індеттің қызған кезінде адамның кеселге шалдықпауы оның тақуалық өмірінің дәлел-демесі болып саналды. Бірақ христиан дінінің бастапқы кезінде бұл ұғмдар әжептәуір өзгеріске ұшырады. Енді ауру алланың тек қана күнә үшін жазасы емес, сонымен қатар одан арылу жолы деп те қаралды . Қатерлі аурудан сауығып тұру, күнәнің жеңіл болғанын білдіреді - міс, ал сауыққан адам жаңа жазаға келесі оба індеті кезінде тартылмайды - мы. Иммунитет туралы мұндай түсінік діни көзқарастардың үстемділігі уақытында ешқандай түсіндермесіз-ақ мойындалды. Тек оңғы мың жыл ішінде ғана туынды иммунитетті түсіндіруге бағытталған теориялары пайда бола бастады.
Қуып шығу теориясы.
Шешек ауруының сыпаты (клиникасы) басқа кеселдерге қарағанда ерте танылған, ал ол қалыптастыратын өмір бойлық иммуниттеті байқамау мүмкін емес еді. Міне сондықтан иммунитеттің бастапқы теориялары осы ауруды зерттеу негізінде пайда бола бастады. Ең бірінші рет шешектің сыпатын тәпіштеп жазған мұсылман дәрігері Разес болатын (Хғ.). Ол шешектің қызылшадан және басқа да жұқпалы аурулардан айырмашылығын көрсетіп қана қойған жоқ, сонымен қатар шешектен айығу ұзақ мерзімді иммунитеттің қалыптасуына әкелетіндігін батыл айтты. Бұл феноменді түсіндіру үшін ол өзінің теориясын ұсынды. Разес аурудың өршуін организмнің тәрт басты сөлінің, яғни қанның, флегманың, сары өттің және қара өттің сандық жағынан тепе-тендігінің ауытқуымен немесе олардың қызуы мен тығыздығының өзгеруімен, тіпті бұл сөлдердің ашуымен (божуымен) байланыстырған. Оның тұжырымдауы бойынша шешек ауруы қанды ашытып, оның артық ылғалдан арылуына көмек көрсетеді. Разестің пайымдауынша, ішінде сұйықтығы бар шешектің күлдіреуіктерінің жарылуы, қанның артық ылғалдан арылуына мүмкіндік туғызады. Организмнің жетілуін ол жүзім шырынының шарапқа айналуымен пара-пар есептеп, тіпті шешекпен ауыру бұл табиғи процеске өзінің септігін тигізеді деген шешімге келген. Шешекті Разес тек қана балалардың зиянсыз ауруы ретінде ғана санамай, оны тіпті адамның ер жетуі үшін керекті құбылыс деп таныды. Дегенмен, бұл қызықты теория шешек аруының сол кездегі белгілі болған барлық ерекшеліктеріне түсініктеме бере алатын болған. Айталық, шешек:
1) барлық адамдарды дерлік, әсірісе оларды жас уақытында, яғни қанында ылғалдың көп кезінде ауруға шалдықтырады;
2) жасы ұлғайған адамдарда сирек, ал қарттарда мүлдем дерлік байқалмайды, өйткені қартаю процесі қанның құрғақтануына әкеледі;
3) ұзақ мерзімді иммунитетті қалыптастырып, екінші рет адамды ауруға шалдықтыра алмайды, өйткені бірінші артық ылғалды қаннан қуып шығып, кеселдің жаңадан өршуіне тосқауыл қояды.
XI ғасырда Абу-Али-Ибн-Сина (Авицена) ұсынған туынды иммунитеттің тағыда да бір қызықты теориясын 500 жылдан соң итальяндық дәрігер Джироламо Фракастро өзінің 1546 жылы жазған Жұқпалы ауру туралы (Contagion) деген еңбегінде одан әрі дамыта түсті. Барлық аурулар, Д.Фракастроның жорамалы бойынша, ұсақ ұрықтардың немесе тұқымдардың әрекетінің арқасында пайда болады. Олар адамнан адамға беріле алады және де әрқайсысы белгілі бір өсімдікке не жануарға, ағзаға немесе дене сұйықтығына бейімделген болып келеді. Фракастро шешектің қоздырғышы сүт қоректілердің ұрықтарының қанына in utero кезеңінде еніп кеткен етек кірін ғана шірітеді деп санаған. Жас адам шешекпен ауырған кезде оның қанындағы етек кірінің қоспасы шіріп, тері бетіне күлдіреуіктер түрінде шыға бастайды. Күлдіреуіктердің жарылуы итальяндық дәрігердің ойынша дененің тазалануына жағдай туғызады. Д.Фракастро бұл теория басқа ауруларға да (мысалы, қызылшаға) қарсы туынды иммунитеттің пайда болуын түсіндіре алады деп есептеген, бірақ оның жорамалы Геронимус Меркуриалистің сынына тап болды. Ол Фракастро теориясына өз қарсылығын білдіре отырып, етек кірінің шешек пен қызылшаға қарсы иммунитеттің қалыптасуына ортақ негіз бола алмайтындығын баса айтты. Г.Меркуриалистің пайымдауынша осы аурулардың біреуімен ауыру екі кеселге қарсы иммунитетті тудыруды керек еді, бірақ іс жүзінде мұндай айқас иммунитет өмірде байқалмайды.
XVII ғасырдың аяғында туынды иммунитеттің табиғатын түсіндіруге бағытталған тағы да басқа теориялар бар болатын. Олардың бәрі де аурудың мәні ретінде денеге енген бөгде қоспалардың (етек кірінің, амниотикалық сұйықтықтың, кіндік қанының) шіріп, күлдіреуіктер арқылы тысқа шығуын түсінді. Міне сондықтан ауруға екінші рет ұшырағанда, қанда оның дамуына керекті заттар болмағандықтан, организм өз бойында иммунитеттің қалыптасқандығын көрсетеді.
Таусылу теориясы.
XVIII ғасырдың басында шешектің алдын-алу үшін егудің, яғни ауруға шалдыққандардың терісіндегі күлдіреуігунің қабығын немесе оның ішіндегі сұйықтығын сау адамдарға жұқтырудың (инокуляцияның) қолдана басталуы тағы да туынды иммунитеттің табиғатын түсінуге қызықтыра түсті. Азияның, Африканың көптеген тайпаларында, тіпті Еуропаның ауылдық жерлерінде де халық емшілері аурудан сауыға бастаған адамдардың күлдіреуіктерінің қабығын кеңінен пайдаланған. Бұл дәстүр ең бірінші рет қытайлықтарда пайда болса керек. Олар еркектердің сол, ал әйелдердің оң танау қуысына күміс түтікше арқылы зардапты материалды үрлеген. Ал кейбір жерлерде тері бетіне кішкене тілім жасап, сол орынға шешектің қабығын не болмаса күлдіреіктің сұйықтығына малтылған жіпті жанастырған.
Инокуляция жұмыстары діни және медицина саласындағы адамдардың тегеурінді қарсыластығына қарамай кейбір елдерде, әсіресе Англияда, қолданыла бастады. 1722 жылы ағылшын ханзадасы мен ханшасы өздерінің балаларын егуге рұқсат берді. Бұл шараның тиімділігі әсіресе шешек індетінің кезінде айқындала түсті. Айталық, ауруға ұшырағандардың өлім-жітімі 15-20%-ке жетсе, егілгендердің ортасында бұл көрсеткіш ең көп дегенде 2-3%-тен аспады, ал сауыққан адамдардың бетінде шешек тыртықтары болмады. Атақты саяхатшы Вольтер Англияда бұл шараның куәгері болып, өзінің фәлсафалық хаттарында инокуляцияның тиімділігіне таңырқаушылығын білдірген. Вольтердің айтуынша, шешекке қарсы егу черкестерден шыққан сияқты. Олар бұл тәсілді қыздарының сұлулығын сақтау үшін қолданғанға ұқсайды (бетінде шешек тыртығы бар қыздар Осман империясының гареміне сатылуға ұсынылмайтын).
Король қоғамының фәлсафалық жазбаларының беттерінде инокуляцияның нәтижелері жарияланып, қолдау тапқаннан соң жаңа тәсілді сынап көруге құштарлық білдіргендер саны арта түсті. 1721 жылы жаңа Англияның дін қызметшісі Котон Мезер Бостон қаласын жайлаған індет кезінде өзінің жолдасы дәрігер Зебдила Бойлстонды инокуляция жасауға көндірді. Кейіннен Мезер туынды иммунитеттің жаңа теориясын жария етті. Оның айтуынша, табиғи инфекция да, инокуляция да денедегі белгісіз бір субстраттың мөлшерінің азаюына әкеледі. Міне, сондықтаносы заттың кемістігі немесе мүлдем жоқтығы аурудың екінші рет бас көтеруіне тосқауыл болады. Осы ғасырдың соңында, яғни 1798 ж. Эдуард Дженнер өзінің замандылық маңызы бар жаңалығын жария етті. Бұл еңбегінде ағылшын дәрігері қауіпсіз және тиімді вакцинаны сиыр шешегінің күлдіреуіктерінен дайындау әдісін жазған еді. Дженнердің бұл вакцинасы (vacca - сиыр, лат.) керемет жылдамдықпен бүкіл жер шарына таралды. Алайда бұл еңбегінде зерттеуші вакцинаның неліктен иммунитетті қалыптастыра алатындығын білу мақсатында ешбір әрекет жасамаған. Айта кететін бір мәселе - шешек ауруына қарсы егу тәсілін Э.Дженерден 300 жыл бұрын, атап айтсақ қазақ хандығының құрылуы кезінде, Жәнібек ханның тұсында, Өтейбойдақ Тілеуқабыл өзінің Шипагер баян еңбегінде жазған екен. Бұл еңбек жуырда ғана ғалымдардың қолына түсіп, зерттеліп жатыр.
Аурудың шығу тегі мен иммунитеттің пайда болуын түсіндіретін концепциялардың ішінен Томас Фулердің туа біткен ұрық немесе тұқым теориясын айта кеткен абзал болар. Бұл теория бойынша адамдардың (жануарлардың) денесінде туғанынан өздері шалдыға алатын кез келген аурулардың тұқымдары болады. Олардың әрқайсысы өзінің сыртқы ортадан енген қоздырғышымен ұрықтанып, аурудың өршуіне жол ашады. Мұндай сырқаулы нәрестенің пайда болуы белгілі бір тұқымның жойылуына әкеледі. Фулердің теориясы аурулардың этиологиялық дербестігін мойындап қана қоймай, сонымен қатар туынды иммунитеттің ерекшелігі мен ұзақтығына үйлесімді түсініктеме бере алады.
Өткен ғасырдың 70 жылдарында микробтар аурулардың қоздырғыштары ретінде қарала бастады. Луи Пастердің, Роберт Кохтың және тағы басқа зерттеушілірдің еңбектерінің арқасында көптеген жұқпалы аурулардың қоздырғыштары анықталды. 1880 жылы Л.Пастер тауық тырысқағының әлсіретілген штаммымен осы ауруға қарсы иммунитетті қалыптастыруға болатындығын дәлелдеп берді. Бұл ғылыми жаңалық туынды иммунитеттің табиғатына деген көзқарасты біржола өзгертті. Бактераялдық өсіндіде өсу кинетикасы туралы біраз мағлұматтар жинаған Л.Пастер туынды иммунитетке өз түсініктемесін береді. Бактериялардың in vitro (лаборатория) жағдайында бастапқы жедел кезеңінен кейін одан әрі көбеюінің күрт тежелуі ғалымның ойынша қоректік ортадағы осы түрге жататын микробтардың өсіп - өнуіне қажетті белгілі бір заттардың азаюымен байланысты. Ол уақытта тек қана әлсіретілген тірі микробтардан дайындалған вакциналар ғана белгілі болатын, сондықтан Л.Пастердің тұжырымдауы бойынша табиғи жағдайда ауруды жұқтырып алғаннан соң немесе вакцинаны еккеннен кейін организмде қоздырғыштың өсіп - өнуіне қажетті заттардың қоры тез кемиді. Екінші рет осы қоздырғыш денеге енген кезде ауруды тудыра алмайды, өйткені оның өсуіне, көбейуіне керекті заттардың мөлшері тым мардымсыз болады. Туынды иммунитет, ғалымның пікірінше, осындай таусылған заттардың организмде қайтадан түзілгенінше созылады. Бірақ, кейіннен Теобальд Смит өлі микробтардан да вакцина жасауға болатынын дәлелдеп берген, ал Эмиль Беринг және Шибосабуро Китазато дифтерия мен сіреспенің қоздырғыштарының сорпа өсіндісінің тұнбасының үстіндегі микробсыз сұйықтығы да иммунитетті қалыптастыратындығын байқаған. Бұл ғылыми жаналықтар Л.Пастер ұсынған таусылу теориясының дәлелділіксіздігін паш етті.
Табиғи төзiмдiлiктiң факторлары.
Жануарлар мен адамның жұқпалы ауруларға төзiмдiлiгi тек қана оның иммунитeтiнiң күйiне ғана емес, сонымен қатар табиғи резистентілігіне бағынышты болaды. Микробтармен ең бiрiншi "күреске" шығaтын осы табиғи төзiмдiлiктiң факторлары. Тек бұл қорғаныс шебi бұзылса ғaнa келiмсектерге иммунды жүйе тойтарыс бере бастайды. Табиғи төзiмдiлiктің факторлары универсалды болады да, кез келген бегде заттарға (антигендерге) қарсы тұpaды, ал иммунитеттiң қорғаныс өнiмдepi жануарларды тек қана белгiлi бiр микроорганизмнің немесе басқа да антигендерің зиянды әpeкeттepiнeн қорғайды.
Табиғи резистенттiлiктің қорғаныс факторларының қатарына тepiнiң кiлегейлi қабықтардың сөл бездерiнің тосқауылдық қызмeтiн, сiлекейдің қан сарсыуының және басқа да биологиялық сұйықтардың бактерицидтi заттарын, дене қызуыньң көтерiлyiн, асқазан сөлiнiң қышқылдық қасиетiн, ұлпаның қабынуын және т.б. жатқызуға болады. Бұл факторлар организмнiң генетикалыкқ тұрақтылығын сақтауға жауапты туа бiткен қорғаныс механизмдерi болып табылады.
Микробтардың денеге ену жолында кездесeтiн бiрiншi тосқауыл - тepi және кiлегейлi қабықтар. Қалыпты жағдайда зақымдалмаған тepi тек қана механикалық тосқауыл емес, ол сонымен қатар бактерицидтi қасиеттi де иемденген. Мысалы, сау адамның таза тepiciндe кептеген микробтар (гемолиттiк стрептококк, сальмонеллалар, iшек таяқшасы жәнә т.б.) көп ұзамай тiршiлiriн жояды. Құрамында cipкe, сүт және май қышқылдары бар тердің де бактерицидтiк қасиетi белгiлi болып отыр. Көздің, мұрын мен ауыз қуыстарының, асқазанның және басқа ақзалардың кiлегейлi қабықтарды да тepi тосқауылдары сияқты қозғаныс қызмeтiн орындайды. Ал, егер микроб тepi мен кiлегейлi қабықтың тосқауылдарынан өтiп кетсе, дененің қорғаныс қызметiн сөл бездерi орындай бастайды. Сөл бездерi микробтарды "сүзiп" алып, олардың тiршiлiгiне қолайсыз жaғдай тyғызy мақсатында өз ұлпасында қабыну процесiн өрбiте бастайды. Қабыну кезiнде ұлпалардан лейкоциттердің белсендiлiгiн артыратын заттар (лейкотоксин, гистамин, серотонин және т.б.) бөлiнiп шығады. Лейкоциттер қабыну аймағына шоғырланып, микробтардың денеге жaйылyына кедергi жасайды. Қабыну дене кызyын немесе ұлпаның жергiлiктi қызуын көтерiп, ацидоз және гипоксия құбылыстарын тyдыpып, микроорганизмдерің жаппай жойылyына жaғдай тyғызады.
Табиғи резистенттiлiктiң сонымен қатар жасушалық және гуморальдiк факторлары бар. Жасушалық факторлар организмдi микробтардан немесе басқа бөгде заттaрдан фагоцитоз жүйесi арқылы қорғайды. "Келiмсектер" әуелi фагоцитоз жасушаларының шабылуына тап болады. Болмысы бөлек мұндай заттaрды фагоциттeр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz