Эмоция туралы түсінік

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Университеті
Филология факультеті

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Ес, эмоция туралы түсінік. Ұйқы, оның физиологиясы

Орындаған: ИЯ-13 топ студенті Тариева А.Т
Тексерген: оқытушы, магистр Удреева К.С

Қорғаған күні: _____________
Бағасы: _____________

Орал, 2023
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Ес туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.1. Ес түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Эмоция туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.3. Эмоцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. Ұйқы. Оның физиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15

Кіріспе
Адамның бұрын қабылдаған нәрселері мен құбылыс бейнелерінің, көңіл-күйлерінің ойда сақталып, қажет кезінде қайта жаңғыруы ес процесі болып табылады. Жүйке процесінің уақытша байланыстары негізінде бұрынғы қабылданғандар еске түседі. Естің бұл күйін қайта жаңғыру делінеді. Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесті ес деп атауға болады.
Адамға мінездеме беру кезінде біз оның эмоционалдылығына, эмоционалды әсер етушілігіне жиі назар аударамыз. Ақыр аяғында, сол оқиғалар кейбір адамдарды бей-жай қалдырады, кейбір адамдарды аздап абыржытады, үшіншілеріне үлкен күйзеліс тудырады (бұл қандай жеке-тұлғалық ерекшеліктермен байланысты?).
Біздің өміріміз күйзеліссіз мүмкін емес, өйткені адам кездестіргеннің бәрі оған сол немесе басқа қатынасты, сол немесе басқа сезімдерді тудырады. Сезім әлемі бай, әрі алуан түрлі. Бір құбылыс бізді қуантады, екіншісі жиіркенуді оятады; біз кейбір адамдарды жақсы көреміз, басқаларын жек көреміз, үшіншілеріне немқұрайлылық танытамыз. Бір нәрсе бізді қорқытуы мүмкін, бірақ бір нәрсе ренжітуі мүмкін; біз кейбір қадамдарды мақтан тұтамыз, ал кейбіреуін тезірек ұмытқымыз келеді, өйткені олардан ұяламыз. Адамның кәсіби қызметі де күйзеліссіз мүмкін емес және белгілі бір эмоционалды бояуға ие. Адам жұмыс істей отырып, жұмысқа және оның жағдайларына қатынасын сезім мен эмоция түрінде білдіреді.
Сезімдер мен эмоциялар синоним ретінде жиі қолданылады, бірақ мәні бойынша бұл ұғымдар бір-бірінен ерекшеленеді. Сезімдер мен эмоциялардың маңызды айырмашылығы - сезімдердің салыстырмалы тұрақтылығы, ал эмоциялар белгілі бір жағдайда туындайды. Эмоциялар - бұл сезімнің тікелей, уақытша күйзелісі, мысалы, спортқа деген сүйіспеншілік сезімі. Бұл жағдайда жағымды эмоциялар жоғары дәрежелі, спортшылардың қызықты ойынын тамашалап, жанкүйерлер бастан өткерген таңданыс рахат күйімен бейнеленетін болады. Сол сезім (спортқа деген сүйіспеншілік сезімі) жағымсыз эмоциялар түрінде болуы мүмкін - жаман ойынға ашулану немесе әділетсіз төрелік ету.
Ұйқы адамдар мен жануарлар тіршілігінде өте маңызды орын алады. Олардың ұйқысы мен сергектігі тәулікте оқтын-оқтын алмасып, қайталанып отырады. Мұндай ұйқы біркезді (момфазалық) деп аталады. Ал кейбір жануарларда ұйқы мен сергектіктің мұндай алмасуы бірнеше рет қайталанады. Оны көпкезді (полифазалық) ұйқы деп атайды. Сонымен бірге маусымдық ұйқы болады. Мұны кейбір жануарлар (аю, жарқанат, тышқан) организміне жағымсыз жағдайлар әсер еткенде белгілі ұйқылық жағдайға көшеді.

1. Ес туралы түсінік
Ес -- адамның бұрын көрген, естіген, білген нәрселері мен бейнелерін ойында ұзақ уақыт сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырту қабілеті, жүйке жүйесінің негізгі қызметтерінің бірі. Адамның есте сақтау қабілеті үнемі дамып, жетіліп отырады. Ертедегі грек философы Аристотель әр түрлі нәрселер мен бейнелердің есте әсерлену (яғни сақталу) сипаттарын үш топқа бөледі:
а) әсерленген нысанның белгілі бір кеңістік пен уақытқа ұштаса қабылдануы;
ә) әсерленген нысанның басқа бір нысанға өзара ұқсастығы;
б) олардың бір-бірінен айырмашылығы мен қарама-қарсылығы.
Осыған орай ол нәрселер мен бейнелердің есте ассоциациялануы түрлерін алғаш зерттеп тұжырымдады:
1) аралас не іргелес ассоциациялар (мысалы, түс -- сары);
2) ұқсас ассоциациялар (мысалы, қарындаш, дәптер);
3) қарама-қарсы ассоциациялар (мысалы, ақ -- қара; ұзын -- қысқа).
Естің физиологиялық сипатын орыс физиологы И.П. Павлов зерттеді. Ол ассоциацияларды шартты рефлекс теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі қозу процесінің қабаттасып келуінен пайда болып, сан рет қайталау нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар деп атады.
Қазақ ғұламасы Абай ес туралы "Отыз бірінші сөзінде":
"Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: бірінші -- көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші -- сол нәрсені естігенде иә көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, ынтамен ұғу керек; үшінші -- сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші -- ой кеселді нәрселерден қашық болу керек", -- дейді.
Ес туралы соңғы кезде әртүрлі теориялар қалыптасты: олардың ішінде естің зерттеу амалдарымен заңдылықтарын зерттейтін психологиялық, физиологиялық, биохимиялық, кибернетикалық теорияларды ерекшеатауға болады. Психологиялық деңгейде ес механизмдерін зерттеу хронологиялық тұрғыдан басқа теориялардан ертерек қалыптасқан, әрі кеңінен тараған. Алғашқы ес теорияларының бірі, өз мәнін қазіргі кезге дейін жоймаған, ХVII ғасырда пайда болған. Ассоциативті психологиялық теория болды.
Ассоциациялардың өзі бірнеше түрге бөлінеді: ұқсастық ассоциациясы, көршілестік ассоциациясы, қарама-қарсылық ассоциациясы, адамның қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді есіне жататын уақыт пен кеңістікке жақындық ассоциациясы. Осы теорияның арқасында естің қызмет істеуі мен амалының көптеген заңдылықтары ашылып және зерттелді.
Уақыт өте бұл теория көптеген шешілмейтін проблемаларға кездесті, ол проблеманың негізі - адам есінің таңдамалылығын түсіндіру, естің ассоциациялық табиғатының негізінде түсіндіру мүмкін болмады. Дейтұрғанмен, естің ассоциативті теориясының оны тану үшін пайдасы көп болды.

1.1. Ес түрлері
Ес адамның әр алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып, тіршілікте аса маңызды қызмет атқаратын болғандықтан, оның түрлері мен көріністері де әр қилы. Психикалық белсенділік сипатына байланысты ол қимыл-қозғалыс есі, эмоциялық-сезімдік ес, бейнелі-көрнекілік ес және сөздік-мағыналық (логикалық) ес болып бөлінеді. Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай ерікті ес, еріксіз ес болып бөлінеді. Адамның ақпаратты қанша уақытқа дейін есте сақтай алатындығына қарай қысқа ес және ұзақ мерзімді (түпкілікті) ес, сондай-ақ, шұғыл ес болып бөлінеді. Естің кейбір түрлері арнайы аспап -- мнемометр арқылы өлшенеді.
Қимыл-қозғалыс есі дегеніміз -- ойын, спорт, еңбек, оқу әрекеттеріне байланысты әр түрлі қимыл-қозғалыстар мен әрекеттерді есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Эмоциялық ес бойынша адам басынан кешіргендерін еске түсіргенде бозарады не қызарады. Өйткені, оның басынан өткен әр алуан жағдайлар оған күшті әсер етіп, эмоциялық күйге ұшыратады.
Бейнелі-көрнекілік ес -- заттар мен құбылыстардың қасиеттерін, нақты бейнесін ойда қалдырып, қайта жаңғыртуда айқын көрініс береді. Естің бұл түрі арқылы табиғат көрінісі, бастан кешкен оқиғалар, дыбыс, иіс, дәм жаңғыртылады. Егер қалыпты дамыған адамдар үшін есту есі мен көру есінің маңызы зор болса, ал соқыр, саңырау адамдарда мұның есесіне сипау, иіс, дәм естері өте жақсы дамып, басқа естердің кемістіктерін толықтырады. Бейнелі ес, әсіресе, көркемөнер кәсібімен шұғылданатын адамдарда жоғары әрі өте нәзік түрде дамыған.
Сөздік-мағыналық (логикалық) ес -- ұғым, пікір, ой қорытындылары сияқты түрлі пішімдер арқылы із қалдырып отырады. Ойдың қандай формасы болса да тілмен, сөзбен байланысты. Естің бұл түрінің сөздік-мағыналық (логикалық) деп аталуы да сондықтан. Сөздік-мағыналық ес оқушылардың білім жүйесі мен оқу материалдарын есте сақтауында жетекші мәнге ие.
Естерді ерікті ес және еріксіз ес деп бөлу орындалуға тиісті әрекеттердің маңыздылығы мен қажеттілігіне байланысты. Белгілі мақсат қоймай-ақ, арнайы есте қалдырмай-ақ есте сақтау мен жаңғырту, еске түсіру еріксіз ес деп аталады. Егер мақсат қоятын болсақ, онда бұл ерікті ес болады. Қажетті материалдар мен нәрселерді есте сақтау үшін адам тиісті әдіс-тәсілдер қолданып, оны қалай да жадында қалдыруды мақсат етеді. Бұл сол әсер еткен нәрселер ізінің есте берік қалуы деп аталады. Мұндай жағдайда осыдан біршама уақыт бұрын қабылдаған нәрселердің бейнесі адамның көз алдына елестеп, құлағына дауысы естіледі. Естің бұл түрі қысқа мерзімді ес деп аталады. Психология ғылымында қысқа мерзімді ес "шұғыл" ес (түрлі амал-тәсілдер есі) деп аталады. Ал түпкілікті ес қабылдаған нәрселерді, құбылыстарды олардың белгі-қасиеттерін ұзақ уақыт бойы есте қалдырады. Түпкілікті есте қалдырудың тағы бір ерекшелігі -- әсер еткен нәрселердің ұзақ мерзімге созылуына және адамның арнайы мақсатына да қатысты болуы.
Ес түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы, сөздік-мағыналық ес мағыналы болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қысқа мерзімді не түпкілікті болуы да мүмкін. Ес бірнеше дара процестерден тұрады. Олардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Есте қалдыру дегеніміз -- жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнін есте бұрынғы сақталғандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру, еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді. Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру үшін мынадай шарттар қажет:
1) арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
2) есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәнінің адам қажетіне байланысты болуы;
3) Есте қалдыруды жоспарлап, оқыған материалдардың ішінен еске түсерлік түйінді мәселелердің мәнін білу;
4) сол мән-мағыналарды түсіну үшін оларды ойлау процесімен тығыз ұштастыру;
5) қабылдаған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп, қажетті материалдарды есте қалдыруды жеңілдету.
Есте сақтаудың тиімді әдісі қажетті материалдарды жаттап алу. Ғылымда есті дамытуға арналған жаттау тәсілін мнемоника (жаттап алу амалы) деп атайды.
Қайта жаңғырту еріксіз және арнайы болып екіге бөлінеді. Еріксіз қайта жаңғырту -- мақсатсыз жүзеге асады. Мысалы, музыканттың белгілі ән-күйлерді күнде орындауы. Арнайы қайта жаңғыртуда белгілі мақсат болады. Адам оған өзінің ерік-күшін жұмсайды, арнайы әдіс-тәсілдер қолданып, бұрынғы қабылдағандарын қайта жаңғыртады.
Ұмыту дегеніміз -- қабылдағанды, есте қалдырғанды қажет болған кезде еске түсіре алмау, танымау. Ұмыту жүйке қызметінің күйіне байланысты. Жүйке жүйесі әбден шаршағанда не ауруға ұшырағанда адамда ұмытшақтық пайда болады. Мұндай құбылыс психологияда амнезия деп аталады. Бұл құбылыстар мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бірақ ұмытылған нәрсе бір кезде жаңғырып, еске түседі. Бұл ес процесінде реминисценция делінеді. Есті дамытып, жетілдіріп отырудың басты шарты -- адамның әр түрлі іс-әрекеттері. Ақыл-ойды тарих жасаған білім қорымен үнемі байытып отыруға ұмтылу естің мән-мазмұнын тереңдете түспек. Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар. Осы орайда, бүгінде естің механизмі мен оның заңдылықтары жайында қалыптасқан психология және нейропсихология бағыттарға қосымша үшінші бағыт -- биохимиялық тұрғыдан зерттеу қосылып отыр. Сондай-ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан зерттеуде де едәуір қалыптасқан жүйелер бар. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым салалары арқылы да қарастырылуда.

1.2. Эмоция туралы түсінік
Эмоция (фр. emotion, лат. emoveo -- толғану) -- адам мен жануарлардың сыртқы және ішкі тітіркендіргіштер әсеріне реакциясы; қоршаған ортамен қарым-қатынас негізінде пайда болатын көңіл-күй.
Эмоция организмнің әр түрлі қажетсінулерге қанағаттануына (ұнамды эмоция) немесе қанағаттанбауына (ұнамсыз эмоция) байланысты. Адамның жоғары әлеуметтік қажетсінулері негізінде пайда болатын тұрақты эмоция. Эмоция жоғары түрі адамның іс-әрекетінің өнімді болуына мүмкіндік туғызады. Оларға қуаныш, сүйіспеншілік және т.б. эмоциялар жатады. Жағымсыз эмоция адамның іс-әрекетіне азды-көпті зиян келтіреді. Оларға қорқыныш, қайғы, абыржу, үмітсіздену, үрейлену және т.с.с. эмоциялар жатады.
Көңіл -- адамның бойын билеп алатын эмоциялық жағдай. Көңілді болу адамның іс-әрекетінің сәтті, нәтижелі болуына байланысты. Адамның эмоциясын, оның мимикасынан, пантомимикасынан да байқаймыз. Эмоциялық үрдістердің пайда болуы вегетативтік жүйке жүйесінің қызметіне байланысты. Эмоциялар қатарластығы -- бірін-бірі итермелеуші эмоциялық кемелденген екі бағдар. Олардың біреуі ұғынымсыздыққа қарай ығыстырылып, индивид мінез-құлқына санадан тыс әсер етеді.
Эмоциялар, әдетте, адам өмірінің сыртқы және ішкі жағдайларын бағалау және жеке мәні бар тәжірибе түрінде жүретін психикалық рефлексияның салыстырмалы түрде қарапайым тікелей нысаны болып табылады. Бұл рефлексия айқын субъективті сипатқа ие, әрқайсымыз өзінше жылап, күлеміз. Эмоциялар бірден болған оқиғаларға ғана емес, ықтимал және есте қалғандарға да реакция болуы мүмкін, олар жалпыланған субъективті бағалау түріндегі оқиғаларды көрсетеді және нәтиже мен әрекетті болжай алады.
Эмоциялар адамның ішкі өміріндегі басқа адамдар оңай анықталатын және өте нәзік түсінетін бірнеше факторлардың бірі болып табылады. Сөйлеуді әлі үйренбеген кішкентай баланың өзі айналасындағылардың, әсіресе анасының эмоционалдық жағдайына өте сезімтал.
Көбінесе эмоциялар адам әрекетіндегі сәтсіздіктердің немесе қателердің себебі болып табылады. Керісінше, сол немесе басқа сезім, осы немесе басқа эмоционалдық күй адамның алдында тұрған міндеттерді жеңуге көмектесетін кезде мысалдар келтіруге болады. Адамның жеке өмірінің сезімі ең маңызды.
Эмоциялар қажеттіліктерді қанағаттандыру немесе қанағаттандырмаумен байланысты ішкі және сыртқы тітіркендіргіштердің әсеріне адамдар мен жануарлардың психикалық немесе физиологиялық реакциясы.
Эмоция - сезімдерді бастан кешірудің психикалық процесінің ерекше формасы. Мысалы, патриоттық сезім, берілген тапсырмаға жауапкершілік немесе ананың балаға деген сүйіспеншілік сезімі адамдардың психикалық өмірінде күшіне, ұзақтығына, күрделілігіне, тіпті олардың ерекшеліктеріне қарай әртүрлі эмоционалдық тәжірибелер ағыны ретінде көрінеді.
Ең жиі кездесетін эмоциялар: қуаныш, таңданыс, азап, ашу, жиіркеніш, жек көру, қорқыныш, ұят және т.б. Олардың кейбіреулері оң, басқалары жағымсыз, бұл жеке адамның қанағаттануына немесе қанағаттанбауына байланысты.
Психологияда қатынас ұғымы екі мағынада қолданылады: біріншіден, субъект пен объект арасындағы объективті қатынас (объективті қатынастар - психикалық процестер), екіншіден, осы байланыстардың көрінісі, немесе тәжірибесі (субъективті қатынастар - эмоциялар мен сезімдер) ретінде.
Эмоциялардың рефлексиялық қызметі оқиғаларды жалпылама бағалауда көрінеді. Эмоциялар бүкіл ағзаны қамтиды және тұтастай алғанда мінез-құлықтың дерлік лездік және интегралды бағасын білдіреді, бұл зиянды әсердің локализациясы анықталғанға дейін адамға әсер ететін факторлардың пайдалылығы мен зияндылығын анықтауға мүмкіндік береді. Мысал ретінде аяқ-қолы жарақаттанған адамның мінез-құлқын келтіруге болады. Ауырсынуға назар аудара отырып, ол дереу ауырсынуды азайтатын позицияны табады.
Эмоция ерекше ішкі күй және субъективті тәжірибе ретінде жағдайдың мән-жайын бағалау қызметін атқарады. Пайда болған қажеттілікке және оны қанағаттандыру мүмкіндіктері туралы интуитивті идеяға негізделген. Эмоционалды бағалау ақыл-ойдың саналы когнитивтік бағалау операцияларынан ерекшеленеді, ол сенсорлық деңгейде орындалады.
Шығармашылық есептерді (шахмат) шешудегі ақыл-ой әрекетінің бөлігі ретінде күту эмоциялары сәтті зерттелді. Күту эмоциялары әлі сөзбен айтылмаған болжам тәжірибесінің, шешім идеясының пайда болуымен байланысты.
Эмоциялардың ауысу функциясы адам үшін табиғи өзін-өзі сақтау инстинкті мен белгілі бір этикалық норманы сақтаудың әлеуметтік қажеттілігі арасында күрес туындаған төтенше жағдайларда айқын көрінеді. Қажеттіліктер қақтығысы қорқыныш пен борыш сезімі, қорқыныш пен ұят арасындағы күрес түрінде өтеді. Нәтиже мотивтердің күшіне, субъектінің жеке көзқарастарына байланысты.
Эмоциялардың маңызды қызметі коммуникативті қызмет болып табылады. Мимика, ым-ишара, поза, экспрессивті күрсіну, интонацияның өзгеруі адам сезімінің тілі болып табылады және адамға өзінің басынан өткенін басқа адамдарға жеткізуге, құбылыстарға, заттарға және т.б.

1.4. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.