Жоғары эфир майлары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

С.Ж. АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) экстракты негізінде дәрілік қалып алу
5В074800 - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы

Орындаған
Мырзабекова Н.
Ғылыми жетекшісі
PhD доктор
Елекен Г.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 ТАРАУ. Әдебиеттерге шолу

1.1
Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) өсімдік шикізатының биологиялық сипаттамасы және химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...

1.2
Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) өсімдік шикізатының медицанада қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.3
Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) өсімдік негізінде жасалған препараттарға маркетингтік талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...

1.4
Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2
2 ТАРАУ. Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2.1
Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) экстракты негізінде гель алудың құрамын және технологиясын жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..

2.2
Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) экстракты негізіндегі гельдің сапа көрсеткіштерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2.3
Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) экстракты негізіндегі гельдің технико-экономикалық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі жағдайда адам өмірінің әртүрлі салаларында қолданылатын алуан түрлі табиғи өнімдерді іздеу және олардың түрлерін көбейту мәселесі өзекті болып отыр. Барлық мәдени өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктерінің арасында өте қарапайым орын алатын эфир майы өсімдіктері парфюмерлік-косметикалық, фармацевтикалық өндірісте, ликер-арақ, тамақ өндірісі, медицинада, ветеринарияда, тамақ дайындауда дәмдеуіштер ретінде оларды қайта өңдеу өнімдеріне (эфир майлары мен олардың жеке компоненттері, биоконцентраттар, балауыздар, гидралаттар және т.б.) жоғары сұранысқа байланысты үлкен мәнге ие. Эфир майы өсімдіктерінің шикізатын өңдеудің негізгі және маңызды өнімі сөзсіз эфир майлары болып табылады.
Қолдануда кеңінен таралған және пайдасы мен табысы жоғары эфир майлы өсімдіктердің көптеген эфир майларының құрамы, қасиеті айтарлықтай тұрақты және жақсы зерттелген. Эфир майлары биологиялық белсенділіктің кең спектріне ие, ұсынылған дозаларда уыттылығы төмен және жаппай қолдануға болады.
Әртүрлі аймақтарда өсіруге жарамды эфир майлы өсімдіктердің көптеген түрлерін қамтитын (Lamiaceae) тұқымдас өкілдерінің эфир майларын қолдануды қарастыруға арналған. Антибиотик ретінде эфир майлары ежелден бері қолданылатыны белгілі. Фармакологиялық белсенділігі жеке компоненттердің биологиялық қасиеттеріне де, олардың эфир майы құрамындағы кешенді әсеріне де негізделген. Антимикробтық, антифунгалдық және вирусқа қарсы әсердің кең спектрінің арқасында эфир майлары медициналық мақсаттарда, фармацевтика өнеркәсібінде дәрілік препараттарды дайындауға арналған компоненттер ретінде, сондай-ақ ароматерапияда жоғары сұранысқа ие.
Эфир майлары микроорганизмдердің цитоплазмалық мембраналарының өткізгіштігін төмендетеді, олардың аэробты тыныс алу белсенділігін төмендетеді, агрессивті агентке бейімделуіне жол бермей, өмір сүруге қарсы тұрады деп болжанады. Соңғысы оларда мутагендік әрекеттің жоқтығын көрсетеді, бұл жаңа, агрессивті штамдар мен нәсілдердің пайда болуына әкеледі. Олар сонымен қатар антибиотиктердің адам жасушаларына енуіне ықпал етеді, ауыр ауруларда антибиотиктердің дозасын азайтуға мүмкіндік береді [6].
Эфир майлары және олардың компоненттері әртүрлі дәрі-дәрмектердің құрамына кіреді, әсер етудің алуан түріне енеді, яғни анальгетикалық, тітіркендіргіш, микробқа қарсы, иммуномодуляциялық, антиоксидантты және дененің метаболикалық процестеріне әсер етеді. Эфир майларының құрамына кіретін бактерияға қарсы компоненттерді анықтау оларды одан әрі тиімді пайдалану бағытын анықтайды.
Қазіргі уақытта медицинада және ветеринарияда эфир майларын қолдану саласында бірқатар зерттелмеген мәселелер бар, оларды шешу қосымша зерттеулерді қажет етеді. Соның ішінде эфир майларының қолданылатын компоненттерінің жануарлар мен адам ағзасына теріс әсер ету мүмкіндігін мұқият зерттеу қажет.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер эфир майларының қасиеттері мен пайдалану бағыттарына қатысты зерттеулерге толық шолу болмаса да, олардың адам қызметінің әртүрлі салаларында жоғары сұранысқа ие екендігін көрсетеді. Айта кету керек, бұл зерттеуде эфир майларын парфюмерлік-косметикалық, ликер-арақ және тамақ өнеркәсібі сияқты кеңінен танымал салалар айтылмаған. Сонымен қатар, эфир майларының қасиеттері әлі толық зерттелмегені олардың қолдану спектрін әлі де едәуір кеңейтуге болатындығы анық.
Бұл мәселенің практикалық тұрғыда жеткілікті талданбауы, толыққанды зерттеу жұмыстарының аздығы біздің зерттеу мәселемізді айқындап, зерттеу тақырыбын Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) экстракты негізінде дәрілік қалып алу деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Жұпар шалфей сығындысы қосылған фармакопея талаптарына сай емдік қалып пен технологиясын алу.
Зерттеу міндеттері:
Жұпар шалфей сығындысы қосылған дәрілік қалаптың құрамын таңдау.
Жұпар шалфей сығындысы қосылған дәрілік қалыптың оңтайлы технологиясын алу.
Жұпар шалфей сығындысы қосылған дәрілік қалыптың өндірісінің технологиялық және аппаратуралық сызбаларын құрастыру.
Зерттеу нысаны: Жұпар щалфей экстрактысы негізінде дәрілік қалып алу
Зерттеу әдістері: стандартты физикалық, физика-химиялық, фармако-технологиялық.
Практикалық мәні: Жұпар шалфей сығындысы қосылған дәрілік қалыптың құрамы мен технологиясын жасау отандық фармацевтикалық өнімдер номенклатурасын толықтырады және осы саланын дамуына септігін тигізеді.
Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады
1 ТАРАУ. Әдебиеттерге шолу

Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) өсімдік шикізатының биологиялық сипаттамасы және химиялық құрамы

Жұпар шалфейі бұтасының биіктігі 20-50 см. Сабақтарының көп бөлігі төменгі бөлігінде тармақталған дөңгелек ағашты болып келеді, ал жоғарғы бөлігінде шөпті, төртқырлы болып кездеседі. Жапырақтары қарапайым, ұзын жапырақты, пішіні ұзын немесе ұзартылған сопақша тәрізді, ұшы сүйір, түбі түкті тәрізді, дөңгелек немесе сәл жүрек пішінді; пластинаның түбінде көбінесе бір немесе екі кішкентай ұзынша тамырлы болады; жапырақтары қарама-қарсы орналасқан. Сабағы мен жапырақтары тығыз, сұр-жасыл. Гүлдері үлкен (ұзындығы 2 см-ге дейін); екі жолақты, түкті; әдетте түсі көк күлгін; шыбық тәрізді созылып гүлшоғыр құрайды. Өсімдіктің өзіндік күшті хош иісі бар[1].

Сурет 1. Жұпар шалфей (Salvia sclarea L)

Жапырақты қараған кезде эпидермистің жасушалары бетінен көрінеді: жоғарғы жағы - сәл бұралған қабырғалары бар көпбұрышты, төменгі жағы - төменгі жағы көбірек иілген қабырғалары бар. Устьицалар негізінен төменгі жағында орналасқан, олар стоматальды саңылауға перпендикуляр орналасқан екі парастоматальды жасушаларымен қоршалған (диацит түрі).
Жапырақтың екі жағындағы эфир май бездері, дөңгелек пішінді, мөлдір және бөлінбейтін, радиалды ажыратылса 6-8 жасушалар шығарады. Түктер көп, әсіресе төменгі жағында, қарапайым болып келеді. Қарапайым түктері көп жасушалы, төменгі жасушалар (көбінесе 2-4) қысқа, едәуір қалыңдатылған қабырғалары бар, жоғарғы жасуша ұзын, иілген, жұқа қабырғалары бар. Капитальды түктер кішкентай, қысқа 1-3 жасушалы аяқтан және сфералық 1-2 жасушалы бастан тұрады, олар жапырақтың шеттері мен тамырларында жақсы көрінеді[2].
Жұпар шалфейі - биіктігі екі метрге дейін жететін екі жылдық немесе көпжылдық өсімдік. Шалфей теріге пайдалы әсері үшін де, тыныштандыратын қасиеттері үшін де белгілі. Шалфей майының негізгі химиялық құрамдас бөлігі - эфирге жататын линалилацетат болып табылады. Ол - эфир майына тыныштандыратын, жайландыратын және теңестіретін қасиеттерге ие. Орта ғасырларда жұпар шалфейі теріні тыныштандыру үшін жиі қолданылған. Шалфей майымен тыныстау релаксацияға ықпал етеді және тыныш ұйқыны қамтамасыз етеді.
Жұпар шалфейі шалфейдің басқа түрлерімен салыстырғанда Salvia l тұқымында ең көп эфир майын береді. Шалфей эфир майының маңызды ерекшелігі оның құрамында 1,0 - 1,5% склареол бар, элиталық парфюмерияда амбра мен мускусты алмастыруға мүмкіндік береді. Морфологиялық тұрғыдан алғанда, шалфей - екіжылдық немесе көпжылдық күшті өсімдіктер, олар көбінесе вегетациялық кезеңнің бірінші жылында үлкен гүл шоғырлары бар сабақтарды құра алады. Эфир майының ең көп мөлшері (0,25 - 0,30% дейін) гүл шоғырларында кездеседі, сондықтан шалфей өсірудің негізгі бағыты үлкен гүлшоғырлары бар гүлді сабақтарының санын көбейту болып табылады. Линалилацетат мен линалолды көбейту үшін шалфейді таңдау да маңызды[2].
Salvia sclarea L жұпар шалфейінің Lamiaceae Lindl тұқымдасынан Қазақстанда 8 түрі өседі. Биіктігі 20-100 см болатын көпжылдық шөпті өсімдік қиыршық тасты жерлерде және тасты тау бөктерінде өседі. Жұпар шалфей эфир майы шалфей гүлшоғырларынан алынады. Өсімдік антисептикалық, қабынуға қарсы, жұмсартқыш, дезинфекциялық, седативті, антиспазматикалық, тұтқыр, гемостатикалық, экспекторант, диуретикалық, жараларды емдейтін құрал ретінде кеңінен қолданылады.
Жұпар шалфей сығындысы немесе тұнбасы жүйке жүйесінің ауруларын, полиомиелиттің қалдық құбылыстарын, радикулитті, спондилезді, остеомиелитті, полиартритті, артритті, артрозды, жабық сынықтарды, ұзақ емделмейтін жараларды, тамырлы ауруларды, әйел жыныс мүшелерінің ауруларын (созылмалы қабыну), бедеулікті, гипои олигометрияны, тері ауруларын (нейродерматит, ремиссия кезеңіндегі псориаз, іріңді экзема) емдейді. Қазақстанның таулы бөлігіндегі эфирлік майлы түрлі өсімдіктерінің әртүрлілігін жан-жақты зерттеу жүргізу тәжірибе үшін аса маңызды, болашағы зор өсімдіктерді ұқыпты пайдаланудың, сақтаудың және ғылыми болжамды іздеудің негізгі бағыттарын әзірлеуге, пайдаланылатын түрлерге антропогендік әсерді шектеуге және оларды болашақ ұрпақ үшін сақтауға мүмкіндік береді.
Шалфейді іріктеу кезіндегі негізгі белгілері: биологиялық даму циклі, вегетациялық кезең, бұтаның пішіні, бұтадағы гүлшоғырлардың саны мен мөлшері, аурулар мен зиянкестерге төзімділігі және эфир майының мөлшері. Ресейдің оңтүстік өңірлері үшін жұпар шалфейін таңдау, әдетте, өмірдің бірінші жылынан бастап жеміс беретін екі жылдық сорттарды өсіруге бағытталған. Іріктеу процестің сызбасына бастапқы материал питомнигі, селекциялық питомник, бақылау питомнигі, алдын ала және конкурстық сорттық сынақтар кіреді. Шалфейдің бастапқы материалын ішілік будандастыру немесе мутагенез әдістерін қолдана отырып жасауға болады. Шалфейдің генофондында толық немесе ішінара стерильділігі бар стерильді формалардың болуы гетерозды таңдауға мүмкіндік береді.
Шалфейдің барлық дерлік түрлерінде эфир майлары бар, бірақ ең көп мөлшерде эфир майы кездесетін түрі жұпар шалфейі - Salvia sclarea түріне ие. Сондықтан, адамдар эфир майын көбірек алу үшін дәл осы жұпар шалфейінің гүлшоғырын мәдениетке енгізген еді. Шалфейдің бастапқы таралу аймағы Шығыс Жерорта теңізінің субтропикалық Жерорта теңізі аймақтарының таулы және тау бөктеріндегі орманды-дала аймақтары болып саналады. Батыс Жерорта теңізі, Орталық Еуропа, Кавказ, Қырым, Балқан және Орта Азия бұл түр адвентивті жабайы немесе арамшөп ретінде қоныстанды. Ресейде жұпар шалфейдің жабайы түрлері Солтүстік Кавказда (Дағыстан) кездеседі.
Түрлі мәдениетте қолдану үшін жұпар шалфейі Тунис, Франция, АҚШ, Ресей, Украинада, сондай-ақ оңтүстік және орталық Еуропаның кейбір елдерінде аз мөлшерде өсіріледі. Кенияда шалфейдің бұл түрі дәмдеуіш өсімдік ретінде өсіріледі. Жұпар шалфейігің эфир майы әртүрлі қосылыстарға өте бай (аз дегенде 59 түрі кездеседі), бұл оған лаванда табиғатында кездесетін жағымды жаңа иіс береді[3].
Алайда, жұпар шалфейінің маңызды ерекшелігі бұл - эфир майына ерекше қасиеттер беретін 1,0-1,5% дитерпен склареол спиртінің болуы. Сонымен қатар, шалфей майының негізгі компоненттері -линалил ацетаты (35-75 %) және линалол (10-21 %). Осы қосылыстардан басқа, жұпар шалфейінің эфир майында линалилформинат, цедрен, гермакрен, геранил ацетаты, α-терпинеол, кариофиллен, сексвитерпен, формаль және сірке қышқылдары және басқа да қосылыстар бар. Өндірістік жағдайда шалфей гүлшоғырының жаңадан жиналған шикізатынан 0,18 - 0,25 дейін, сирек - 0,33% эфир майы шығады.
Шалфей тұқымдарында майлылығы 30-32% дейін май және шамамен 20% ақуыз бар. Бұл жағдайда йод мөлшері 169-191 г I2100 г болатын шалфей майы кептіру, құрғату қасиеті бар майлар қатарына жатады. Сонымен қатар, шалфей гүлдері көптеген балшырындарды шығарады және гүл шоқтары құлағаннан кейін бірден аралар үшін керемет бал өсімдігіне айналады.
Құрылымы мен формасы (морфология). Жұпар шалфейінің тіршілік формасы - жер үсті өскіндері қыста өлетін екі жылдық немесе көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Әдетте шалфейдің бұл түрі екі жылдық өсімдік ретінде анықталады, ол бірінші жылы тек жапырақтары ғана бар өсімдік ретінде өссе, ал екінші жылдан бастап үлкен гүлшоғырлармен бар қуатты тік гүлді сабақты құрайды[4].
Жұпар шалфейі хромосомаларының диплоидты жиынтығы 2n = 22 құрайды. Сабақтар күшті, тік немесе төменгі түйіндерде сәл иілген, тетраэдрлік, диаметрі 1 см-ге дейін барады. Қолайлы жағдайларда сабақтарының биіктігі 1,5 - 2 м жетуі мүмкін. Арнайы өсіргенде жақсы күтімнің әсерінен жұпар шалфейі көбінесе вегетацияның бірінші жылында гүлдейді. Қолайлы жағдайларда ол сол тамырдан үшінші, төртінші және тіпті бесінші жылдары да гүлді сабақтар бере алады.
Жұпар шалфейі маусым - шілде айларында, кейде тамызға дейін гүлдейді. Гүлшоғырлары үлкен, сопақша, ұзындығы 15-тен 40 см-ге дейін және одан да көп, әртүрлі қатардағы гүлді осьтерден тұрады, паникулярлы-тармақталған, сирек әрі әлсіз тармақталған немесе қарапайым болып келеді. Гүлдері екі жынысты, әр жағында 2 - 6-дан бүршіктелген күрделі гүл шоғырында орналасқан. Шалфейдің аналық безі төрт жасушалы, етті негізде отырады. Шалфейдің жемістері - жұмыртқа тәрізді немесе эллипсоид тәрізді жаңғақ тәрізді, жоғарыдан дөңес, төменнен сәл үшбұрышты тегістелген, ұзындығы 2-3 мм, гүлінің түсі сабағынан ақшыл түсті болып басталып, қызғылт-көкшіл түске енеді.
Тамыз-қыркүйек айларында піседі. Жаңғақтарының беті тегіс, ылғалданған кезде бірден шырышты және қатты тегіс болады. Жеміс қабығы өзінің құрғақ массасынан 640% суды сіңіреді. 1000 тұқымның массасы әдетте 3,5-4,5 г құрайды[5].
Жұпар шалфейі өсімдігінің қалыптасуына ауа-райының әсері оның өмір сүру жылына байланысты әртүрлі жолдармен көрінеді. Жоғарыда айтылғандай, өмірінің 1-ші жылында репродуктивті органдарының пайда болуына дейінгі кезеңдегі қоршаған ортаның ауа температура режимі шешуші рөл атқарады.
Жеміс қалыптастыру органдары тек ұзақ күнде ғана жоғары жарық қарқындылығында қалыптасады. Репродуктивті органдарының қалыпты дамуы үшін көшеттердің басынан бастап сабаққа дейінгі кезеңде топырақта, әсіресе жоғарғы 40 сантиметрлік қабатта жеткілікті ылғал болуы керек.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесі жұпар шалфейі дақылдарының қалыптасуы наурыз-маусым айларында түсетін жауын-шашынға үлкен тәуелділігін көрсетті: өнімділік пен жауын-шашын арасындағы корреляциялық байланыс 0,68-0,93 құрайды. Жұпар шалфейі дақылының өнімділігінің орташа ауа температурасына тәуелділігі көп емес (г = 0,42-ь-0,56).
Н. Я. Иванченконың айтуынша, өмірінің 2-ші жылындағы жұпар шалфейінің гүлденуі [6], оның өсу кезеңінде 1500°C-қа тең жайлы температураның қосындысының жиналуымен басталады.
Ылғалдану жағдайларының рөлі шалфейдің көктеуінен бастап оның гүлденуіне дейінгі кезеңдегі жауын-шашынмен топтастырылған және орташа көпжылдық өнімділік туралы мәліметтердің байланысын корреляциялық талдаумен расталады: өнімділік пен жауын-шашын арасындағы корреляциялық байланыс 0,82-0,92 құрайды.
Жұпар шалфейі жапырақтарында эфир майы жеткілікті түрде және өсімдіктің барлық бөліктері емдік әсерге ие. Сондықтан да табиғи антибиотик және антиспазматикалық, жараларды тиімді емдеу, қабынуға қарсы, экспекторант, қақырық түсіретін, тұтқыр, антисептикалық дәрі ретінде жоғары бағаланады.
Жұпар шалфейдің биологиялық белсенділігі өсімдіктің бөліктерінде органикалық қышқылдардың болуымен, флавоноидтардың, таниндердің, алкалоидтардың, ащы заттардың, фитонцидтердің, дәрумендердің, соның ішінде В, Р және РР топтарының, құрамында цинол, борнеол бар эфир майының болуына байланысты және сальвен, тюжон және басқа терпендер, сондай-ақ камфораның болуымен сипатталады. Шалфейде бар биологиялық белсенді заттар микробқа қарсы және жараларды емдейді.
Жұпар шалфейіндегі эфир майы эпидермистің ұзын сабақты, қысқа сабақты өсінділерінде болады. Эфир майының ең көп мөлшері гүлшоғырларында кездеседі. Сонымен қатар бұтақтары бар гүлдердің құрамында 0,25 - 0,30% май бар, ал гүлшоғырының сабақ бөліктерінде небәрі 0,067% болады. Сондықтан сабақтарының массасына бұтағы бар гүлдердің үлесі неғұрлым көп болса және оларда эфир майлы желектердің орналасу тығыздығы неғұрлым жоғары болса, шикізат соғұрлым майлы болады.

Сурет 2. Жұпар шалфейіндегі эфир

Осыған сүйене отырып, жұпар шалфейін шаруашылығының негізгі бағыты ірі көп гүлді гүлшоғырлары бар гүлді сабақтарының санын көбейту үшін өсіру болып табылады. Сондай-ақ эфир майының негізгі компоненттерін - линалил ацетаты мен линалолды көбейтуге арналған іріктеу түрі де маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Сонымен қатар, шалфей сорттары ауылшаруашылық өндірісі мен эфир майы өнеркәсібінің талаптарына жауап беруі керек, яғни кейбіреулері жоғары өнімді, эфир майының көп мөлшерін қамтуы керек және бірқатар белгілеріне сәйкес туралануы керек: биологиялық даму циклі, гүлденуі және пісетін кезеңдері, қысқы төзімділігі және т. б. Осыған байланысты іріктеудің міндеттері жоғары өнімділік пен эфир майының жоғары сапасын біріктіретін, вегетациялық кезеңнің ұзақтығы мен пісіп-жетілу кезеңінде ерекшеленетін, қыста төзімді және құрғақшылыққа бейім, гүлшоғырларын механикаландырылған жинауға жарамды және басқа да бірқатар сапалы белгілер мен жақсы қасиеттерге ие жоғары өнімді сорттарды өсіру болып табылады[6].
Дамудың биологиялық цикліне сәйкес шалфей сорттары жылдық және екі жылдық болып бөлінеді. Екі жылдық сорттар, өз кезегінде, бірінші және екінші жылдары немесе өсімдіктердің екінші жылынан бастап гүлдеуге бөлінеді. Ресей мен Еуропаның оңтүстік облыстары үшін жұпар шалфейін таңдау, әдетте, өмірдің бірінші жылынан бастап жеміс беретін екі жылдық сорттарды өсіруге бағытталған. Қысы суық аймақтар үшін қыстап шығу кезінде өліп қалмауына жол бермеу үшін және жылдық дақылдармен ауыспалы егісте қолдануға жарамды ретінде жылдық сорттарға артықшылық беріледі.
Жұпар шалфейін таңдау кезінде әдетте топтық тұқымдас және жеке-тұқымдас түрлерін таңдау қолданылады. Іріктеудің негізгі белгілері: биологиялық даму циклі және вегетациялық кезеңнің ұзақтығы, бұтаның пішіні, бұтадағы гүлшоғырының саны, қалыптасу биіктігі, гүлшоғырының ұзындығы мен ықшамдылығы, қысқа төзімділігі, түрлі аурулар мен зиянкестерге төзімділігі және эфир майын көбірек беру қасиетіне қарай іріктеледі. Тұқымдас топтарын іріктеу кезінде бастапқы популяцияда селекциялық-құнды белгілері бар өсімдіктер таңдалады[7].
Әрбір оқшауланған өсімдіктен алынған тұқымдар жақын орналасқан жеке учаскелерге себіледі, бұл олардың арасындағы тозаңдануға кедергі келтірмейді. Учаскелер бір-бірімен салыстырылып, ең жақсы өсімдіктер таңдалып алынады да олардың тұқымдары оқшауланған жерлерге қайта себіледі. Бұл өсімдіктердің тұқымдары жеке бөлімдерге себіліп, іріктеу қайтадан қайталанады. Жеке тұқымдас түрін таңдау кезінде таңдалған өсімдіктердің тұқымдары бір-бірінен кеңістікте оқшауланған бөлімдерге себіледі. Ең жақсы учаскелерде ең жақсы өсімдіктер таңдалады, ал олардың тұқымдары оқшауланған жерлерде қайта егіледі.
Элиталық тұқымды түрлерімен одан әрі жұмыс істеу үшін өсімдіктердің бірінші және екінші жылындағы шалфей дақылдарында селекциялық және құнды белгілері бойынша таңдалады. Вегетацияның бірінші жылында егілген кезден бастап санағанда бірінші жылынан бастап гүлдейтін өсімдіктер таңдалады, оларды жылдық немесе екі жылдық сорттарды жасау үшін қолдануға болады, бірақ вегетацияның бірінші жылынан бастап жеміс бере бастайды[8].
Әрбір жоғары өнімді немесе басқа да жетілдірілген құнды белгілері бар өсімдіктерден кейінгі селекциялық жұмыстар үшін тұқым жиналады. Мұнда өмірдің бірінші жылында гүлденбейтін биотиптер таңдалады, оларды шалфейдің әдеттегі екі жылдық сорттарын таңдауда қолдануға болады. Бірінші жылдан бастап гүлдейтін екі жылдық сорттарды таңдау үшін өмірдің бірінші жылында гүлдейтін ең жақсы өсімдіктер қолданылады. Оларды құрамы мен формасы және экономикалық белгілері бойынша бағалайды.
Техникалық пісіп-жетілу кезеңінде гүлшоғырындағы дақылдары ескерілгендіктен, бірінші жылы осы өсімдіктерден тұқымдар жиналмайды, ал өсімдіктердің өздері жеке нөмірлері бар қазықтармен немесе қандай да бір өшпейтін белгілермен, жапсырмалы тақтайшалармен белгіленеді. Сосын осы өсімдіктер вегетацияның екінші жылында зерттеледі. Қыстап шыққаннан кейін, бірінші жылы гүлдейтін және екінші жылы жақсы өсетін қысқа төзімді түрлері аталған өсімдіктердің арасынан таңдалады. Мұндай өсімдіктердің тұқымдары одан әрі өсіру үшін қолданылады[9].
Бактерияға қарсы қабілеті жоғары эфир майларының келесі негізгі компоненттері 1-кестеде көрсетілген.

Кесте 1. Жоғары эфир майлары
Фенолдар
Тимол
Тrachyspermum ammi (L.)
Sprague ex Turril. (тұқым. Apiaceae)
Чабера
Satureja L. (тұқым. Lamiaceae)
Монарда
Monarda L. (тұқым. Lamiaceae)
Тимьян
Thymus L. (тұқым. Lamiaceae)
Эвгенол
Ocimum gratissimum L.
(тұқым. Lamiaceae)
Қалампыр ағашы
Syzygium aromaticum (L.) Merr. et Perry (тұқым. Myrtaceae)
Цитронелла
Cymbopogon nardus L. и C. winterianus Jowitt. (тұқым. Poaceae)
Терпен спирттері
Линалоол
Coriandrum sativum L. (тұқым.. Apiaceae)
Лаванда
Lavandula angustifolia Mill. (тұқым.. Lamiaceae)
Жүпар шалфей
Salvia sclarea L. (тұқым. Lamiaceae)
Мята
Mentha L. (тұқым. Lamiaceae)
Роза
Rosa L. (тұқым. Rosaceae),
Дәрілік мелисса
Melissa officinalis L. (тұқым. Lamiaceae)

Егер селекцияның мақсаты өсімдіктердің екінші жылынан бастап гүлдейтін шалфейдің екі жылдық сорттары болса, онда бірінші жылы бірінші жылы гүлдемейтін биотиптері таңдалады, олар келесі жылға биологиялық және экономикалық тұрғыдан құнды белгілері бойынша тексеріледі. Ең жақсы өсімдіктердің тұқымдары қабылданған таңдау сызбасына сәйкес питомниктер салу үшін қолданылады. Барлық жағдайларда, элиталық өсімдіктерді таңдағанда, олардың пісетін кезеңдеріндегі айырмашылықтары әр түрлі күнтізбелік жинау уақыты бар шалфей сорттарын жасау үшін ескеріледі.
Екі жылдық сорттарды өсіру кезінде селекцияның барлық кезеңдерінде зерттеу өсімдіктер өмірінің бірінші және екінші жылында жүзеге асырылады.
Жұпар шалфейі майының маңызды артықшылықтарына қарамастан, ХХ ғасырдың 90-жылдарының аяғында ТМД елдерінде шалфей өсіру айтарлықтай құлдырады. Қазіргі уақытта Украинада жұпар шалфейінің кішігірім аудандары Қырымда және Запорожьеде, Ресейде - тек Краснодар мен Ставрополь аймақтарында сақталған[9].
Жұпар шалфейіне деген сұраныстың төмен болуына байланысты, өткен жылдардағыдай, Ресей Федерациясының селекциялық жетістіктерінің мемлекеттік тізіліміне 2014 жылы бір ғана сорт енгізілді - Вознесенский 24. Бұл түрі 50 жыл бұрын тіркелген және өнеркәсіптік өсіруге 1961 жылы рұқсат етілген[5]. Дегенмен, әлемдік нарықтарда жұпар шалфейі мен эфир майының жоғары көтерме бағалары ұзақ уақыт бойы сақталып келеді.
Мысалы, шикізаттың сапасына және өндірілген елге байланысты 100% жұпар шалфейі майының көтерме бағасы 1 кг үшін 70 доллардан 140 долларға дейін өзгереді, ал бөлшек сауда бағасы 177-360 долларға жетеді. Мұндай бағалар жұпар шалфейі мен эфир майының отандық өндірісін жандандырудың айқын экономикалық артықшылықтарын көрсетеді. Сондай-ақ, жұпар шалфейінің жаңа жоғары дәрежелі сорттарын таңдауды дамыту және осы дақылға арналған аумақтарды экономикалық тұрғыдан кеңейтудің тиімділігі жоғары екені анық.
Жұпар шалфейінің химиялық құрамы: жұпар шалфейі құрамында эфир майы, кумариндер, алкалоидтар, флавоноидтар, сапониндер, склареол, розмарин қышқылы, дигидрокерцетин, рутин, кумарин, умбеллиферон, галль, цикорий және ферул қышқылдары және K, Ca, Fe, Mn, Zn, Li, Sn. тұздары бар.
Жұпар шалфейі құрамынан полифенолдар, фенол және флавоноидты гликозидтер де анықталған. Фенолды заттардан лютеолин (42%) және апигенин (27%) гликозидтері, сығындының негізгі қосылыстары - α-тюйон (32,3%), камфора (29,7%), 1,8-цинеол (6,2%) және гумулен (5,1%) анықталды. Жұпар шалфейі жапырақтарының эфир майы құрамында атуион (27,66%), 1,8-цинол (8,07%), камфора (9,95%), виридифлорол (9,51%), сондай-ақ арабино-(4-o-метил-глюкурон) ксилан бар[10].
Жұпар шалфейі дәрілік жапырақтарының сұйық сығындысында 10 бос және 11 байланысқан аминқышқылдары анықталды, олардың ішінде тирозин, серин, глутамин және аспарт қышқылдары басым болып келеді. Бос аминқышқылдарының құрамы 0,48%, ал байланысты құрамы 0,63% құрайды.
Шалфейден склареол алудың зауыттық технологиясының жанама өнімі-шалфей балауызында терпеноидтар, алкандар көмірсулар, флавоноидтар, стероидтар болады. Өсімдіктің тамырларында жоғары белсенді табиғи антиоксидант, хинондар, дитерпеноидтар, дитерпендер, олеанол, урсол, эускафик, 19-дезоксиэускафик қышқылдары, тритерпеноид - 2α, 21ß, 22α-тригидроксиолеанол қышқылы, пентациклді тритерпеноидтар бар: эускафик, 19-дезоксиэускафик, олеанол және урсол қышқылдары. Сондай-ақ абиетан қатарындағы хиноидты дитерпеноидтар анықталды: ройлеанон, горминон, 7-ацетоксигорминон, 7-оксоройлеанон; таксохинон, 6,7 дегидроройлеанон.
Дәрілік шалфей тамырларының эфир майында борнеол - 26% және α - β - тюжондар-12,25% бар. Жұпар шалфейі жемістерінде майлылығы жоғары май және стеролдар бар. Шалфей тұқымдарында токоферолдар, токотриенолдар, каротиноидтар, май қышқылдары, 20% дейін майлылығы жоғары майы бар. Сондай-ақ, жапырақтарында крахмал, ақуыз, полисахаридтер, апиын терпеноидтары, камед және эстрогендік заттар бар[11].

Жұпар шалфей (Salvia sclarea L) өсімдік шикізатының медицанада қолданылуы

Бірқаттар зерттеулер көрсеткендей, мамыр айында жиналған дәрілік жұпар шалфейі биологиялық белсенді заттарға бай. Қазіргі ғылыми медицинада шалфей шөптері өте кең қолданылады. Ғылыми зерттеулер шалфей сығындыларының ісікке, қабыну мен ауырсынуға қарсы, антиоксидантты ерекшеліктерімен қатар, бактерияға қарсы, антимутагендік, гипогликемиялық, нейропротекторлық, гиполипидемиялық қасиеттерін анықтады. Розмарин мен сальвианоликалық қышқылдардың арқасында шалфей сығындылары айқын антиоксиданттық қасиеттерге ие екенін растап отыр.
Дәрілік шалфей және оның басқа сорттарының сығындылары айқын бактерияға қарсы қасиеттерге ие. Жұпар шалфейі сонымен қатар антифункционалды қасиеттерге ие. Шалфей жапырақтарының сығындылары лейшманиоздың қоздырғышына зиянды әсер етеді[12].

Сурет 3. Жұпар шалфей дәрілік заттары

Тәжірибелік зерттеулер көрсеткендей, дәрілік шалфей жапырақтарының шикі сығындысы бронходиляторлық әсерге ие, К+ арналарын белсендіру және фосфодиэстераза ферментін тежеу арқылы жөтел, сондай-ақ демікпе сияқты тыныс жолдарының гиперактивті бұзылыстарында қолдануға болады.
Жұпар шалфейінің тұнбасы стоматит, гингивит, тонзиллит, пародонтоз, ангина сияқты аруларды емдеу кезінде қабынуға қарсы және бактериостатикалық дәрі ретінде ауызды, тамақты шаю үшін қолданылады. Шалфейдің қабынуға қарсы қасиеттері көптеген клиникалық және ғылыми зерттеулер жүргізу нәтижесінде расталады. Жұпар шалфейінің карникалық қышқылы және карносол простагландин Е2 түзілу процесін тежейді, бұл оның қабынуға қарсы қасиеттерін түсіндіреді.
Шалфей карносолы буындардағы қабыну процестеріне терапевтік құрал ретінде қызмет ете алады. Жұпар шалфейі эфир майын ультракүлгін сәулеленумен бірге қабылдау жалпыланған катаральды гингивиттерге терапиялық әсер етеді. Шалфей жапырақтарының сулы сығындыларымен шаю ісіктердің сәулелік терапиясын қолдану нәтижесінде пайда болатын шырышты қабынуды емдеуде тиімді. Шалфейдің барлық түрлері экспекторлық, яғни қақырық түсіретін ерекше маңызды қасиеттерге ие.
Жұпар шалфей сығындылары таз, шаштың түсуі сияқты проблемаларды, сондай-ақ басқа да дерматологиялық ауруларды емдеуде тиімді. Дәрілік шалфей сығындылары айқын гепатопротекторлық қасиеттерін анықтады. Дәрілік шалфейдің эфир майы бүйрек пен бауырдың тетрахлорметанмен зақымдалуына жол бермейді[12].
Қазіргі практикалық медицинаның өзекті мәселелерінің бірі -бактериялардың дәріге төзімділігі. Антибиотиктерге төзімді микроорганизмдер санының өсуі байқалды [44]. Кең спектрлі қолданысқа ие антибиотиктер (пенициллин, тетрациклин, левомицетин және т.б.) ашытқы тәрізді микроорганизмдердің антогонисті болып табылатын адамның қалыпты микрофлорасының өсуін тежейді. Көбінесе бұл органның кандидозды зақымдануына әкеледі.
Қазіргі кезде адам мен үй жануарларын емдеудің дәстүрлі емес әдістеріне, соның ішінде ароматерапия әдістеріне көбірек көңіл бөлінуде [57]. Жұпар шалфейінің эфир майлары ароматерапияда кеңінен қолданылады. Эфир майларының қасиеттері мен физиологиялық белсенділігіне ұзақ жылдар бойы И.М. Сеченов атындағы Қырым Республикалық ғылыми-зерттеу институты зерттеу жүргізілді.
Майлардың адамға әсері екі жолмен анықталады - нейро-рефлекторлық және гуморальды. Ароматерапия ағзаның функционалдығын дамытады, белсенділігін арттырады және түрлі дәрілік әдістерге балама бола алады деген пікір бар. Осы салада қолданылатын эфир майлары, олардың әсері мен бағыты С.В. Шутованың еңбектерінде қарастырылады. Хош иістің әсері адам ағзасының физиологиялық реакцияларының спектрін кеңейтеді. Эфир майларының қабынуға қарсы әсері олардың тамыр қабырғаларының өткізгіштігін төмендетуге, жасуша мембраналарын тұрақтандыруға және тамырлы реакцияларды белсенділендіруіне байланысты. Сонымен, жұпар шалфейі эфир майы қабыну үрдісін тежейді, күйзелістің жағымсыз әсер деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік бермейді, радиопротекторлық қасиеттерге ие, денені ауыр металдардан детоксикациялау қабілетіне де ие.
Парадонтоз ауруы стоматологиядағы күрделі мәселе болып табылады. Бұл аурудың алдын алу және емдеу грам-позитивті және грам-теріс кокктармен, фузобактериялармен, спириллалармен, спирохеталармен ұсынылған периодонтальды микрофлораны жоюға бағытталған. Тәжірибеде негізгі компонент ретінде құрамында линалилацетат бар жұпар шалфейі эфир майын қолдану оның S.aureus, C.albicans-ты тежеу қабілетін көрсетті.
Жұпар шалфейі иісінің релаксқа әсері және оның коронарлық қан айналымға пайдалы әсері анықталған. Эфир майларының хош иісі жанама әсерлерсіз психоэмоционалды күйзелісті азайтады. Ароматерапияны жұқпалы аурулардың алдын-алу үшін, терапевтік және оңалту шараларында қолдану тиімді нәтиже көрсетті.
Ароматерапия әдістері күйзелістен туындаған аурулардың алдын-алу және емдеу үшін сауықтыру шараларының бөлігі бола алады .
Алайда эфир майлары адамның психоэмоционалды жағдайына және ақыл-ой қабілетіне жағымды және теріс әсер етуі де мүмкін. Ароматерапия механизмдері туралы нақты пікір жоқ. Әрине, иісті сенсорлық тітіркендіргіштер орталық жүйке жүйесінің сенсорлық аймақтарына әсер етеді. Иістердің әсер етуі олардың көп компонентті құрамы дененің эндогендік қосылыстарының құрылымы мен әсеріне жақын болуымен байланысты. Дегенмен, ароматерапияның әсері туралы әлі де жеткілікті ғылыми негізі жоқ.
Соңғы жылдары эфир майлары ветеринарияда антибиотиктерге балама ретінде, сондай-ақ қолда өсірілетін өсімдіктердің зиянкестері мен ауруларының алдын алу және бақылау үшін өсімдік шаруашылығында қолдануға көбірек тартылуда. Өнеркәсіптік өндіріс жағдайында жемшөп пен емдік антибиотиктер вирустық, бактериялық және саңырауқұлақ ауруларымен күресу үшін қолданылады. Олар құстың шамамен 80%, шошқа мен сүтті малдың 75%, етті малдың 60% рационында қолданылады. Бұл микроорганизмдердің жаңа, төзімді формаларының пайда болуына әкеледі. Өнімді пайдалану адамдарда жұқпалы және паразиттік аурулардың дамуына да, тамақ токсикозына да әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, мал шаруашылығында және құс шаруашылығында антибиотиктерді қолданудың салдары адамдарда дәрі-дәрмектерге төзімділіктің пайда болуына әкеп соқтырады.
Еуропалық Одақ елдерінде 2006 жылдан бастап жем антибиотиктерін қолдануға тыйым салынды. Ресей, Беларусь, Қазақстан Кеден одағының Азық және азық қоспаларының қауіпсіздігі туралы (ТР 201_00_КО) техникалық регламентінің жобасы бойынша бірыңғай кеден кеңістігі шеңберінде жануарларға арналған азық құрамында антибиотиктерді және басқа да дәрілік заттарды қолдануға жол берілмейді.
Алдағы уақытта антибиотиктерді пробиотиктер мен фитобиотиктер алмастыратынына сенеміз. Осы мақсатта организмнің физиологиялық белсенді қосылыстарына және оның өмірлік маңызды өнімдеріне жақын өсімдік тектес биологиялық белсенді заттар жиі қолданылады. Олар оңай сіңеді, аз уытты және жанама әсер етпейді. Мұндай биологиялық белсенді заттарға диеталық қоспалар ретінде, ингаляция түрінде және дәрі-дәрмектердің компоненттері ретінде қолданылатын эфир майлары да жатады. Болжамды нәтиже жануарлар мен құстардың иммунитетін арттыру, олардың қоздырғыштарын жою арқылы аурулардың алдын алу және емдік шаралардың әсерін күшейту болып табылады.
Дәрілік шалфей асқазанның шырышты қабығын сірке қышқылының зиянды әсерінен қорғайды. Шалфей инфузиясымен ингаляция жедел фарингиттің клиникалық көріністерін айтарлықтай азайтады. Сол мақсаттарда күйіктер мен үсік шалған жерлерді емдеуде су инфузиялары жергілікті қолданылады. 5% шалфей жапырақтарының алкоголь сығындысы жараларды емдеуде жақсы әсер етеді.
1 г жұпар шалфейінің су инфузиясы синтомицин, микроклизм түрінде созылмалы колитті емдейді. Өсімдік тамырларының сығындысы бактериостатикалық әсерге ие, әсіресе Кохтың таяқшаларына қатысты ем жүргізу шараларында қосымша пайдалану жақсы әсер береді. Дәрілік шалфей жапырақтарының сығындылары жүре пайда болған иммун тапшылығы синдромы СПИД және герпес вирустарына зиянды әсер етеді. Шалфей эфир майы бактерицидтік әсерге ие және микроорганизмдердің антибиотиктерге сезімталдығын арттырады. Амоксициллин, левомицетин сияқты дәрілерді шалфей сығындысымен бірге қабылдау дәрінің сіңісділік қасиетін жеделдетіп, әсерін күшейтуде жақсы көмектеседі. Дәрілік шалфей полисахаридтері иммунокорригациялық қасиеттерге ие. Жұпар шалфейінің тамырлары мен жапырақтарында жоғары белсенді антиоксидант табылды. Сондықтан оның жасартатын әсерін негізді деп айтуға болады. Шалфейдің антиоксиданттық қасиеттері полифенолдармен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.