Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуі ... ... ... .. 7
1.2.Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы психологтың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.3.Психологтың қызметі арқылы жеке тұлғаны тәрбиелеудің маңыздылығын тұлғалық қасиеттерін дамыту арқылы қарастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ...3 2
2. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ПСИХОЛОГТЫҢ АТҚАРАТЫН РӨЛІН АЙҚЫНДАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... .48
2.1.Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысында жүргізілетін эксперименттік жұмыстарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.2.Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі эксперименттік жұмыстар барысы ... ... ... 51
2.3.Эксперименттік зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 69
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Қазіргі заманғы психологиялық қызметтер - бұл жеке тұлғаның еңбек, білім беру және қарым-қатынас субъектісі ретінде қалыптасуы мен дамуына жағдай жасауға арналған жүйе. Осыған байланысты жеке тұлғаның объективті әлеуетін дамыту, тұлғаны дамыту процесінде тұлғаны дамыту, жеке әлеуетті дамыту, жеке әлеуетті дамыту, жеке әлеуетті дамыту, жеке тұлға. тұлғаның әлеуеті. Психолог студент тұлғасының дамуына психологиялық қолдау көрсететін ғылыми, әдістемелік және практикалық орталық ретінде әрекет етуі керек.
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың рөлін зерттеу қазіргі заманғы маманға білім беру кеңістігінің субъектілерімен тиімді өзара әрекеттесуге, ұжымда қарым-қатынас жүйесін реттеуге, өз әрекеттерін түзетуге және талдауға мүмкіндік беретін кәсіби құзыреттіліктің қажеттілігін көрсетті. білім беру ортасындағы студенттер. Психологтардың диагностикалық құзыреттіліктерін қалыптастыру болашақта білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметтің ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиелеу және тұлғаны қалыптастыру мәселелерін шешуге, диагностикалық мәліметтер негізінде отбасылар мен жеке адамдарға психологиялық қолдау көрсетуге мүмкіндік береді .
Соңғы жылдары посткеңестік елдерде, біздің елдегідей, психологиялық қызметті ұйымдастыру мен дамыту мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөлінетіндігін атап өткен жөн. Психологиялық қызметтің әр түрлі аспектілерін, оны ұйымдастыру және дамыту мәселелерін зерттеу үшін А.А. Бодалев, Ю.М. Забродин, А.А. Захаров, Н.М. Пейсахов, С.М. Глушакова, П.Н. Ермаков, В.А. Лабунская, В.А. Терехин, Л.В. Меньшикова, Г.Б. Скок, К.А. Абулханова, Б.Б. Коссов. С.А. Недбаева, В.В. Жидкова, қазақстандық ғалымдар Ж.И. Намазбаева, И.А. Абеуова және басқалар. ғалымдардың еңбектеріне арналған. Осы жұмыстардың практикалық маңыздылығына сүйене отырып, біз жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтардың рөлінің едәуір өскендігін байқаймыз. Бүгінгі күні ғалымдар мен практиктер әртүрлі деңгейдегі басылымдар мен конференцияларда психологиялық қызмет қажеттілігін белсенді түрде талқылап жатыр.
Атап айтқанда, жан-жақты зерттеу барысында туындаған белгілі бір проблемаларға қарамастан, білім беру жүйесінде жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтардың рөлінің маңыздылығын толық қарастыру мүмкін болмады. Бұл жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтыңдиагностикалық құзыреттілігінің объективті өсіп келе жатқан қажеттілігінің дамымаған тетіктері арасындағы қайшылыққа алып келді. Осыған байланысты қазіргі жағдайда тұлғаны тәрбиелеу, оның ішінде жеке қасиеттерді қалыптастыру өзекті болып табылады.
Зерттеу тақырыбы: Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу нысаны: Жеке тұлғаны тәрбиелеу үрдісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу пәні: Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлін анықтап, теориялық тұрғыдан негіздеу және тәжірибе арқылы тексеру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу болжамы: Егер, жеке тұлғаны тәрбиелеуде психологтың атқаратын рөлі анықталып,теориялық тұрғыдан негізделсе,жеке тұлғаны тәрбиелеудің психологиялық жолдары ұсынылса, онда жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеуге болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мақсатына, пәніне, нысаны мен ұсынылған болжамға сәйкес төмендегідей зерттеудің міндеттері анықталды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Жеке тұлғаны тәрбиелеудің психологиялық ғылыми-теориялық негіздерін талдау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуін қарастыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы психологтың атқаратын қызметінің маңыздылығын айқындау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Психологтың қызметі арқылы жеке тұлғаны тәрбиелеудің маңыздылығын тұлғалық қасиеттерін дамыту арқылы қарастыру жолдарын қарастыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлін айқындау барысында эксперименттік жұмыстар жүргізу,нәтижесін талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жеке тұлғаны тәрбиелеудің психологиялық ғылыми-теориялық негіздері талданып, психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуі қарастырылды. Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы психологтың атқаратын қызметінің маңыздылығы айқындалып, психологтың қызметі арқылы жеке тұлғаны тәрбиелеудің құрылымдық-мазмұндық үлгісі құрастырылды және жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлін айқындау барысында эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, сараланды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеу нәтижелерiн жеке тұлғаны тәрбиелеуде ұйымдастырылатын психологтың кәсіби іс-әрекетінде қолдануға болады. Алынған нәтижелер мектептерде психологиялық қызмет, көмек көрсету жүйесiнде пайдалануға жарамды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: тұлға дамуының психологиялық негіздері (К.А. Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, А.А. Бодалев, А.А. Деркач , А.В. Петровский, А.А. Реан, В.И. Слободчиков және т.б.); психологияның базалық әдіснамалық принциптері - дамудың бірлігі (К.А. Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, Л.И. Анциферова, А.Н. Леонтьев, Б.Ф. Ломов, А.В. Петровский, С.Л. Рубинштейн және т.б.); тұлғалық-бағдарланған тәсіл идеялары (А.Г. Асмолов, Е.В. Бондаревская,В.В. Сериков, И.С. Якиманская және т.б.); психологтың диагностикалық құзыреттілігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін: В.А. Ясвин , В.И. Панов, В.В. Рубцов , В.И. Слободчиков, И.И. Мардахаев, А.И. Артюхин ; оқу үрдісі субъектілерінің тұлғалық қасиетін қалыптастыруға мүмкіндік беретін: Г.Ш. Джумагулова, Ш. Әлжановтың педагогикалық-психологиялық ой-пікірлері және т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу әдістері мен әдістемелері:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Теориялық әдістерде бірінші бөлім бойынша талдау, жинақтау, салыстыру, индукция, дедукция, абстракциялау, жалпылау, нақтылау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.Эмпирикалық әдістер оның ішінде бақылау, пікірталас, шығарма жаздыру әдістері, алынған мәліметтерді өңдеу (математикалық, статистикалық, графикалық, кестелік) және т.б. интерактивті әдістер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысымыздың эмпирикалық болжамдарына сәйкес,келесі диагностикалық әдістемелер таңдап алынды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Тұлғаның мінез ерекшелігін жедел диагностикалау әдістемесі (Айзенк бойынша)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Тұлғалық қасиет сауалнамасы (И.С. Монаховтың ұсынған формуласы негізінде)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу кешені: Көкшетау қаласы
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуі
Тұлға тұжырымдамасын талдау нәтижесінде біз қазіргі кезде жеке тұлғаның көптеген анықтамалары бар екенін анықтадық, жеке тұлға ұғымының мәнін ашатын ұғымдарды біріктіру бойынша жұмыс ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады, ал ғылыми еңбектерде ортақ анықтамаға ие [1-7]. Америкалық психолог Дж.Аллпорт өзінің Тұлға - психологиялық интерпретация атты бірінші кітабында тұлғаның жеке сипаттамасының елуден астам түсінігін береді. Ұғымдарды синтездеу нәтижесінде шешімге келе алмай, ол жеке тұлға ұғымына анықтама беруден бас тартып, адам - объективті шындық деген тұжырымға келді [8].
Тұлға теориялары - бұл адамның табиғаты, даму механизмдері туралы болжамдар мен идеялардың жиынтығы. Тұлға теориялары адамның мінез-құлқын түсіндіріп, болжап қана қоймай, келесі сұрақтарға жауап береді:
- Жеке даму туылған кезде немесе серуендеу кезінде бола ма?
- Жеке тұлғаны қалыптастыру үшін қай жас маңызды?
- Тұлға құрылымында қандай процестер (саналы немесе бейсаналық) маңызды?
- Адамда еркіндік бар ма және ол өзінің мінез-құлқын қаншалықты басқара алады?
- адамның ішкі әлемі субъективті ме, объективті ме? Объективті әдістермен қалай анықтауға болады?
Мұндай күрделі сұрақтар адамның мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі және сыртқы түріндегі айырмашылықтардан туындауы мүмкін. Психологиялық құрылым тұрғысынан бізжекетұлғаны талдауға мүмкіндік беретін үш деңгейді ажыратуға болады: қасиеттер, күйлер және тұлғаның жеке элементтерінің интегралдық қасиеттері. А.Хелл, Д.Зиглердің пікірінше, тұлға құрылымы осы үш деңгейдің жиынтығымен анықталады [9].
Ғылыми әдебиеттерде белгілі болғандай, адам ұғымы ежелгі театрда актер киетін масканы білдіретін, содан кейін актердің өзін және оның рөлін, ал жақында - адамның қоғамдық өмірдегі өмір салтына байланысты түсіндіретін . [10].
Психологияда тұлға дегеніміз ол адамның әлеуметтік-мәдени ортада, бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас процесінде ие болатын ерекше қасиеті ретінде анықталады [11].
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында Тұлға адамның адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық аспектілерін ашатын және адамды қоғамның саналы иесі және мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым ретінде анықталған [12].
Бұл анықтамалар тұлға ұғымының кеңдігі мен күрделілігін және оны зерттеу ғылымына байланысты әр ғылымда түсіндіруді көрсетеді.
Бірқатар зерттеушілердің пікірлері бойынша (А. Н. Леонтьев, Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн) адам адам ретінде туылмайды, ол жүру арқылы қалыптасады" [13, 14]. Осыған байланысты тұлғаның дамуы мен қалыптасуының нақты теориясы жоқ екендігі анықталды.
Зерттеулерді талдау тұлғаның дамуы мен қалыптасуын түсіндірудің бірнеше әдісі бар екенін көрсетті. Мысалы, биогенетикалық тәсіл жеке тұлғаның дамуын ағзаның дамуындағы биологиялық процестермен байланыстырады, ал социогенетикалық тәсіл жеке тұлғаның дамуын қоғам құрылымы, әлеуметтену әдістері және қоршаған ортаның өзара әрекеті арқылы түсіндіреді. Психогенетика биологиялық және әлеуметтік факторларды жоққа шығармайды, бірақпсихикалық көріністер мен адам күйлеріне басымдық береді.
Н.Стэнфордтың пікірінше, психология заңдылықтары тұлғаны анықтауда маңызды рөл атқаратынын ескере отырып, психология ғылымында тұлғаны зерттеу жағдайын зерттеу қажеттілігі артады [16, б. 34-35].
ХХ ғасырдың басында адамның мінез-құлқы мен іс-әрекетінің себебін анықтау үшін оның мәні туралы болжамдар әр түрлі теорияларда көрініс тапты.
Оның бірі батыс психологиясының теориялық және әдіснамалық озық идеяларын таратуға негіз салған австриялық ғалым З.Фрейдтің классикалық психоанализі бағытынан басталады. Оның ойынша, адамның психикасы организмге тән әр түрлі инстинктерге, тілектер мен тілектерге байланысты. Адамның қалыптасуына екі маңызды инстинкт - Эрос (жыныстық инстинкт, өмір сүру және өзін-өзі қорғау инстинкті) және Танатос (өлім, агрессия және жойылу инстинкті) ықпал етеді [17,23].
Адам өмірі - бұл екі күштің, Эрос пен Танатостың қарсыласуының нәтижесі. Бұл инстинкттер қозғалыстың негізгі ілгерілеуін анықтайды. Бұл екі күш жеке адамның табиғатын ғана емес, әлеуметтік топтардың, халықтар мен мемлекеттердің іс-әрекеттерінің себептерінде түсіндіре алады, деп есептейді зерттеуші.
Фрейдтің пікірінше, адамның мінез-құлқы ішінара бейсаналық (адамның мінез-құлқы, іс-әрекеті оның психологиялық импульсі мен ұмтылысына әсер ететін инстинкттерді қанағаттандыруға бағытталған). Психоаналитикалық теорияға сәйкес, біз болашақта жасайтын әрекеттерімізбен ерте балалық шақта мінез-құлық үлгілерін орнатамыз, ал адамдар әрдайым бейсаналық агрессивті қақтығыс жағдайында болады. Ғалымның теориясы бойынша адамның өмірін либидо (жыныстық инстинкт) анықтайды [17,27].
Адамның санадан тыс құмарлықтары оған әлеует пен белсенділік береді, оны іс-әрекетке итермелейді.
Адамның инстинктивті қажеттіліктерін әлеуметтік нормативтік шектеулердің көмегімен қанағаттандыру мүмкін болмағандықтан, адам өзінің терең тілектерін жүзеге асыру үшін қоғам қабылдаған іс-әрекеттердің арасында ортақ шешім табуға тырысады.
З.Фрейд жасаған тұлға моделі үш құрылымнан тұрады: төменгі бейсаналық импульстар, туа біткен нышандар (Ол немесе Ид), ортаңғы (Мен немесе Эго) және одан жоғары деңгей (Мен артық) ). , немесе
Супер-Эго. Бұл адам қабылдаған нормалардың жиынтығы. Id - импульсивті қанағаттану принципіне бағынатын бейсаналық ниеттерден (жыныстық және агрессивті) тұратын адамның негізгі инстинктивті өзегі. Эго адамның рационалды аймағының шынайы принципінен тұрады. Оның міндеті - жеке адамның мақсатына жету үшін әлеуметтік әлемнің шектеулерін ескере отырып, іс-әрекет жоспарын саналы түрде құру. Адамның когнитивті және атқарушылық функцияларының жиынтығы Ид мен Суперего арасындағы күресті реттейді, жалпы, біздің нақты әлем туралы біліміміз деп айтуға болады. Суперего адамның моральдық жағын анықтайды, екі құрылымнан тұрады: әлеуметтік нормалар, құндылықтар, көзқарастар, ар-ождан және ол өмір сүретін ортаның эго-идеалы, ал тұлға дамудың соңғы сатысында ғана қалыптасады.
З.Фрейд жеке тұлғаның дамуын - баланың әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды күштеп игеруімен түсіндіреді, яғни сыртқы мәжбүрлеу күші адамның ішкі күйіне еніп, содан кейін I артықтық деңгейіне ауысады. Бұл адамның үнемі санасыз ішкі қарама-қайшылықтардан тұратындығын, нәтижесінде жеке тұлғаның дамитынын көрсетеді.
Фрейдтің жеке тұлға туралы теориялары мен көзқарастарын неофрейдистер К.Г. Юнг, А.Адлер, Э.Фромм, К.Хорн, Г.Салливан және т.б. жұмысын жалғастыруда.
КГ. Юнг [18] С.Фрейдтің теориясын дамытады және оны практикада қолдануға тырысады. Алайда, олөзінің теориясын, яғнитөрт Тұлғалық элементтерден тұратын адам психикасының күрделі құрылымын ұсынады: жеке сана, ұжымдық сана, жеке бейсаналық және ұжымдық бейсаналық. Ол адамның өзін-өзі тану және дамыту қабілеті бар дейді. Бұл қабілет тұлға құрылымының бес қабатынан тұрады: тұлға, эго, көлеңке, анима және анимус, өзіндік ерекшелік.
Тұлға - бұл адам күнделікті орындайтын әлеуметтік рөл, Мен бейнесі, эго - бұл сананың және бейсаналықтың өзара әрекеттесуіне жауап беретін сана орталығы, ал көлеңке - бұл Эго-ның теріс бейнесі команда. бейсаналық, жеке бейсананың орталығы, анима мен анимус, бірлік, өзіндік ерекшелік - бүкіл адамның тәуелсіздігін бейнелейтін жеке дара архетип. Бірегейлік әр адамның әмбебап, қайталанбас өмірін анықтайды, адам психикасының барлық құрылымын ұйымдастырады, бағыттайды және біріктіреді. К.Юнгтің айтуынша, адам өзінің даму шыңына интроспекция арқылы жетеді. Өмірдің мәні - сіздің Меніңізді мүмкіндігінше толық және жан-жақты жүзеге асыру, яғни біртұтас, қайталанбас тұлғаға айналу. Әр адамның дамуы әмбебап және жеке деп аталатын процестерден тұрады. Даралау - бұл қарама-қайшы ішкі күштердің динамикалық эволюциялық процесі. К.Юнг даралық - бұл жеке тұлғаның дамуының соңғы кезеңі, жоғары білімді, шығармашыл, мақсатты адамдарға тән дейді.
Жеке психотерапияның негізін қалаушы А.Адлер тұқым қуалаушылық пен тұлғаның қалыптасуындағы қоршаған ортаның арасындағы байланысты зерттейді және адамның екеуінің де нәтижесінен асып түсетіндігін дәлелдейді. Өз өміріңізді басқаруғамүмкіндік беретін шығармашылық - бұл адамның дамуына әсер ететін маңызды фактор (еркін, саналы, белсенді). Бұл күш әр адамның өзін-өзі көрсете алуына, өзін тұлға ретінде қабылдауына, танымдық процестер мен армандарына әсер етеді.
А.Адлер адамның отбасы, қоғам сияқты интеграцияланған жүйелерден тұратындығын, адамның барлық әрекеттері әлеуметтенетінін, адамды әлеуметтік қатынастарда анықтауға болатындығын түсіндіреді. Әр адамның туғаннан бастап әлеуметтік қызығушылығы немесе табиғи қауымдастық сезімі бар. Зерттеуші сонымен қатар адам мен қоршаған ортаның арасындағы қайшылықтар тұлғаның ауытқуларына әкеледі дейді.
Адамның дамуындағы маңызды факторлардың бірі оның іс-әрекетіне әсер ететін өзін және қоршаған ортаны қабылдау болып табылады. Адам болу дегеніңіз - өз кемшіліктеріңізді сезіну. А.Адлер адамның дамуы, қалыптасуы, өзін-өзі белсендіруі оның толық емес және жетілмеген екенін түсінумен анықталады деп баса айтты. Бұл сезімдер ерте балалық шақтан басталады. Бұл сезімдер үнемі әмбебап, субъективті төзгісіз, адам үнемі өзін-өзі белсендіруге, биік шыңдарды бағындыруға, туындаған ішкі шиеленістерді жоюға тырысады [19]. Сонымен, А.Адлер адам өмір салтын анықтау және қоршаған орта туралы саналы пікір қалыптастыру нәтижесінде дамиды деп тұжырымдайды.
Э.Фромм іс-әрекет барысында адамға психикалық әсер ету механизмдерін зерттей отырып, З.Фрейдтің көзқарастарын сыни тұрғыдан бағалады. Ол адам табиғаты өзгермейді деген пікірге қарсы шығып, эволюциялық даму барысында адам өзінің кейбір соқыр сезімдерін жоғалтады және әлеуметтік ортада жаңа қасиеттерге ие болады деп тұжырымдайды. Адамның сұлулыққа, әдемілікке, ұсқынсыздыққа бейімділігі биологиялық жолмен емес, тек әлеуметтік процестердің нәтижесінде беріледі.
Э.Фромм Адамның табиғаты, құмарлықтары, қорқыныштары, күйзелістері мәдениеттің нәтижесі дейді [20].
Оның пікірінше, қазіргі қоғам патологиялық сипат қалыптастырады және адамның Менін тұншықтырады.Бостандыққақол жеткізе алмай, адамдар барған сайын әлеуметтік жағынан қолайлы және қолайлы ойлау мен мінез-құлық стереотиптеріне айналады және олардың тасымалдаушыларына айналады. Бұл мәселені шешудің дұрыс және дұрыс әдісі - адамның шынайы болмысына қайта оралуына мүмкіндік беретін махаббат сезімін сезіну.
З.Фрейд теориясында биологияны жеңуге тырысқан неофрейдизм өкілдерінің бірі К.Хорни балалық шақта әлеуметтік қатынастар мен өзін-өзі қорғау қажеттілігін қанағаттандыру дамудың шешуші кезеңі деп айтты. жеке тұлға. Барлығы нәресте туылған сәттен бастап өзін жайсыз сезіне бастайтынынан басталады. Жек көру әлеуметтік ортаның әсерінен қалыптасады. Осылайша, ішкі қақтығыстар, бір жағынан, ата-аналарға тәуелділікті, екінші жағынан, реніш пен реніш сезімдерін тудырады. Ішкі қайшылықтар қуғын-сүргінге, ал репрессия ашуға әкеледі [21.36].
Басқа неофрейдтерден айырмашылығы, К.Хорни өмірдің психологиялық мәселелері қорқынышқа, жалғыздыққа, әлсіздікке, сондай-ақ дамуға жетелейтін бейсаналық мотивтерге негізделгенін баса айтады. Адам өзінің ішкі қайшылықтарын жойған кезде ғана өзін-өзі белсендіре алады. Адам тұлғасының үйлесімді дамуы өзін-өзі тану процесіне байланысты. Интроспекция қиын. Бұған адам ішкі қайшылықтар мен келіспеушіліктерді жою әдістерін саналы түрде меңгеріп, өзі туралышындықты қабылдағанда қол жеткізіледі. К.Хорни өзін-өзі тану мотивациясына, олардың сезімдерін бағалауға, қарым-қатынастарын қайта қарауына, оларды түзетуге назар аударады. Алайда зерттеуші адамның барлық қиындықтармен кедергілерді жеңе алмайтындығына, шынайы Мен -ге жол табу мүмкін еместігіне қынжылады [21.54].
Осы теориялардан басқа, американдық ғалым Э.Эриксон даму процесі id және инстинкттерде жүреді дейді, жеке тұлғаның мінез-құлқындағы эго (I) жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуінен тұрады деп. құрылымы және дамудың негізгі бағытын анықтайды. Э.Эриксон теориясы Эго адамның өмірі бірнеше әмбебап кезеңдерден өткенде ғана дамитынын көрсетеді. Бұл кезеңдер жетілудің эпигенетикалық принциптері негізінде дәйекті түрде жүзеге асырылады: біріншіден, адам әр кезеңнің мақсаттарына сәйкес дамиды, яғни адамның одан әрі өсу және біркезеңнен екінші кезеңге өту бағытында қозғалуға дайындығы. екіншісі - әлеуметтік көзқарас пен әлеуметтік өзара әрекеттің кеңеюі; қоғам адамның әлеуметтік әлеуетін оң қабылдайтындай етіп ұйымдастырылған [22].
Ол Балалық шақ және қоғам деген еңбегінде адамның дамуын сегіз психоәлеуметтік кезеңге бөлді. Бұл кезеңдер олардың генетикалық алдын-ала белгіленген жоспардан тұратындығын көрсетеді. Дамудың эпигенетикалық тұжырымдамасында өмірдің әр кезеңі белгілібір уақытта пайда болады, ал тұлға дамудың барлық сатыларынан өткеннен кейін ғана қалыптасады. Әрбір психоәлеуметтік кезең дағдарыстардан тұрады. Дағдарыс - бұл адамның жаңа кезеңге өтуіне мүмкіндік беретін белгілі бір жетілу деңгейіне жетуінің нәтижесі. Әрбір психоәлеуметтік кезеңнің нәтижесі жағымды немесе жағымсыз. Даму процесінде қарама-қайшылықтардың қанағаттанарлық шешілуімен оң тәжірибе жинақталады, бұл тұлғаның одан әрі үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді. Ал егер дағдарысты даму сатысында шешу мүмкін болмаса, эго дамуы адамның бойында жағымсыз қасиеттерді тудырады. Сонымен, Э.Эриксон тұжырымдамасына сәйкес, тұлға тұлғаның динамикалық даму үдерісімен түсіндіріледі [23].
ХХ ғасырдың 60-жылдарында адам өзін-өзі белсендіруге қабілетті әмбебап жүйе ретінде анықталды. Бұл жаңа бағыт гуманистік психологияның негізгі тұжырымдамасы болып табылады және біздің зерттеуіміздің құндылығын арттырды. Бұл бағыттың өкілдері адамның ішкі әлемі, ойлары, сезімдері мен эмоционалды күйлері шындықты көрсетпейді деп санайды. Әр адам шындықты өзінің субъективтіқабылдауына сәйкес түсіндіреді. Адамның ішкі әлемі тек өзіне ғана түсінікті және қол жетімді. Олардың іс-әрекетінің мәні субъективті қабылдауымен және субъективті күйзелістерімен анықталады. Адамның мінез-құлқын тек субъективті тәжірибе түсіндіре алады.
Гуманистік психологияның негізін қалаушылардың бірі А.Маслоудың пікірінше, адамның іс-әрекетімен мінез-құлқы әрқашан өзін-өзі белсендіруге, өзін-өзі көрсетуге ұмтылуға бағытталған.
Ең алдымен, бұл жақсылыққа деген қажеттіліктің пайда болуы, яғни жақсылыққа ұмтылу, адамдарға деген қамқорлық пен мейірімділік. Адам табиғатынан мейірімді.
Екіншіден, өзін-өзі белсендіру дегеніміз - оның қабілеттері мен қабілеттерінің көмегімен қалаған тұлғаны қалыптастыру. А.Маслоудың гуманистік теориясының негізгі тезисі - әрадам ерекше, ерекше ұйымдастырылған жан.
Адамның бірлігі: біріншіден, достарымен және туыстарымен жағымды психологиялық байланыс орнатуға ұмтылу, екіншіден, оның кім екенін және не қалайтынын білу; үшіншіден, қазір және осында қағидасы бойынша өмірді, жаңа тәжірибені қабылдауға дайындық; төртіншіден, барлық адамдармен оң қарым-қатынаста болу; бесіншіден, ол мұны басқа адамдарға деген жанашырлықты тәрбиелеу арқылы, яғни адамның ішкі әлемін түсінуге, басқаларға оның көзқарасы тұрғысынан қарауға ұмтылуымен түсіндіреді [24].
А.Маслоу мотивацияның бес деңгейін анықтап, өзін-өзі белсендіру адам үшін маңызды деді. Өзін-өзі белсендіру адам дамуының соңғы кезеңі емес. Ешкім өзін-өзі барлық уәждерді сейілту үшін белсендіре алмайды. Әркімнің әлі де жетілдірілуі қажет қабілеттері бар. Зерттеуші бесінші деңгейге жеткен адамды психологиялық тұрғыдан сау адам деп атады.
Гуманистік психология өкілдерінің бірі К.Роджерс адамның психикасында туа біткен екі процесс бар дейді: біріншісі - өзін-өзі белсендіру қажеттілігі, екіншісі - тұлғаның дамуын басқаратын механизм - процесс К Роджерстің теориясы бойынша кез-келген организмде өз өмірін сақтап қалуға және оны жақсартуғақамқорлық жасауға деген ұмтылыс бар.Басқа адамдармен қарым-қатынас және өмірлік тәжірибе арқылы шынайы мен туралы түсінік қалыптастырады. өзінің әлеуетін іске асыра отырып, ол өзі қалайтын және кімге ұмтылатын адамды анықтайды - Идеал Мен.
Нағыз Мен - бұл ойлар, сезімдер мен күйзелістердің жиынтығы, қазір және осында, идеалды Мен - бұл адамның қалаған ойларына, сезімдері мен күйзелістеріне жету үшін жеке әлеуетін іске асыру процесі.
Нағыз Мен әрдайым идеалға қол жеткізуге тырысады. Адамның даму процесіндегі екі тенденция - бұл идеал мен шын мен -ден тұратын мен деп аталатын ерекше тұлға құрылымы. Мен ұғымы әлеуметтену процесінде дамиды. Әрқайсысын басқалартүсініп, жақсы көруі маңызды. Өзін-өзі бағалау қажеттілігі басқалардан жағымды қатынасты талап етеді, сондықтан қоршаған ортаға ұнамды болу үшін сіз өзіңіздің шын ойларыңызды, сезімдеріңіз бентілектеріңізді жасыруыңыз керек. Нәтижесінде адам өзі бола алмайды, оның хоббиі мен сыртқы мінез-құлқы арасында ішкі ыңғайсыздық пайда болады, адамның бір бөлігі тұншығып кетеді, бұл ішкі күйзеліске және мазасыздыққа алып келеді, нәтижесінде шындықтың қозғалысы жалғасуда. идеалды Меннен алшақтау [25].
Роджерстің теориясы бойынша өмірдің мәні - өзінің тума әлеуетін іске асыру, толыққанды тұлға болу, барлық қабілеттер мен таланттарды пайдалану, оның шынайы табиғатына сәйкес толық өзіндік сана-сезімге ұмтылу.
Сонымен, Роджерс те, А.Маслоу да адамның бойында өзін-өзі активтендіру потенциалышексіз деп санаса да, олардың теориялары арасында айырмашылық бар: К.Роджерс адам және оның мінез-құлқы адамды қабылдау арқылы қалыптасады және дамиды деп тұжырымдайды. қоршаған орта. :: Қатынастар мен тәжірибелер қажеттіліктер иерархиясымен басқарылады.
Зерттеушінің тұлға - бұл адамның мінез-құлқы мен ойлауына тән тұлғаның ішкі психофизикалықжүйесінің динамикалық ұйымы деген анықтамасы өзінің мәні мен маңызын жоғалтқан жоқ.
Сонымен, гуманистік бағытқа сәйкес адам өзін-өзі белсендіру нәтижесінде Меннің ішкі әлемі болып табылады, ал тұлғаның құрылымы шынайы Мен, идеал Мен мен адамның арасындағы қатынастардан тұрады өзін-өзі белсендіру қажеттілігі.
Шетелдік психологтардың көзқарастарын талдай отырып, біз А.Б. Орлова тұлға - бұл үнемі өзгеріп отыратын ортаға бейімделу арқылы анықталатын, өзгеріп отыратын тұлғаның барлық сипаттамаларының синтезі, интеграциясы және жауап ретінде жеке мінез-құлықты қалыптастыру. қоршаған ортаға. Біз адамның жеке басына тұрақты психологиялық құрылым ретінде қарайтындығын анықтадық, ол өзінің табиғаты бойынша әлеуметтік субъект пен объектініңөзара әрекеттесуінен туындайтын өмірде пайда болатын мотивациялық қажеттіліктердің жүйесі болып табылады [26].
Леонтьев тұлғаның дамуын зерттей отырып, іс-әрекет ұғымын енгізді. Іс-әрекет теориясына сәйкес, адам - бұл жеке тұлғаның қарым-қатынас процесінде қалыптасатын психикалық процестерменбасқарылатын, жоғары интеграцияланған инстанция болып табылатын іс-әрекеттің ішкі жағы мен нәтижесінің ерекше жүйесі. Тұлғаның дамуы - бұл әрекеттің өзара әрекеттесу процесі, әрекеттердің иерархиялық жиынтығы. А.Н.Леонтьевтің пікірінше, адам қарапайым биологиялық түр емес, ол өзінің табиғаты бойынша жоғары әлеуметтік және тарихи деңгейдің бірлігі, тұтастығы. Адам жеке қасиеттерімен туылмайды. Тұлға адамның дамуы барысында дамиды.
Зерттеушінің пікірінше, тұлға дегеніміз психикалық процестер емес, әрекеттер иерархияларының жиынтығы.Тұлға тұлға ретінде оның жеке өмірбаяны барысында қалыптасады. Басқаша айтқанда, адам биологиялық та, әлеуметтік жағдай да, фактор да емес, ол өмірбаян, өмірлік тәжірибе [27].
Сонымен, А.Н.Леонтьев адамтарихқа алғаш қадам басқанда және қоғамдық қатынастардың субъектісіне айналғанда ғана тұлғаға айналады дейді.
Тұлға - бұл адами қасиеттер құрылымының ең жоғарғы деңгейі, тұлғаның дамуы даралықтың дамуымен қатар жүреді. Б.Г. Ананьев, адамның эволюциясы дегеніміз - оның тарихи жағдайлар бойынша адамның қоғамдағы өмірін анықтайтын оның әртүрлі күйлерінің, қасиеттерінің бірыңғай процесі.
Даралық адам дамуының биологиялық және әлеуметтік интеграциясынан туындайды. Даралық адамға, жеке тұлғаға және субъектіге бағыт береді, жеке қасиеттерді біріктіретін ұзақ өмір сүрудің кепілі. Адам - оның бағыты. Бағдарлау және жеке іс-әрекет стилі адамның жеке және белсенділік сипаттамаларының тұтастығында болатын барлық деңгейлер жиынтығын қамтамасыз етеді.
Ғалым адамға қатысты үш қосымша ұғымды атады: байланыс субъектісі, білім субъектісі, еңбек пәні. Әр тұжырымдаманың өзіндік мәні болды, яғни ол еңбекті, қарым-қатынас пен танымды жүзеге асыру мен ұйымдастырудың тәсілдерін бөлді. Адам туралы өзінің тұжырымдамасында Б.Г. Ананьев субъективтілікті талдаудың келесі ерекшеліктерін атап өтті:
- жеке тұлғаның субъективтілікдеңгейін сипаттайды, субъективті қасиеттер жеке дамудың белгілі бір деңгейлерінде дамиды және экстериоризация мен интериоризация процестерінің өзара әрекеттесуімен анықталады.
- адамның субъективті қызметі оның орындау кезіндегі белсенділігімен байланысты: субъект іс-әрекеттер жиынтығымен және олардың тиімділігімен сипатталады.
- кез-келген іс-әрекетке деген көзқарас адамның субъективті табиғатымен анықталмайды, ол тек субъектінің іс-әрекетінің тиімділігімен ғана емес, оны өзгерту мүмкіндігімен де ерекшеленеді [28].
Осылайша, Б.Г. Ананьев адамды жеке өмірдің өзіндік ерекшелігін сезіне отырып, оның өмір салтын анықтауға қабілетті субъект ретінде анықтайды. А.В. Брушлинский объект дегеніміз - өзінің барлық қасиеттерін (табиғи, әлеуметтік, әлеуметтік, жекежәне т.б.) үнемі бір жүйеде дамытып отыратын адамның тұтастығы дейді [29].
Кеңестік психологияда (Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн, Д.Н. Узнадзе және т.б.), отандық ғылымда (Х.Т. Шерязданова, А.Р. Ерментаева) пән ұғымы белсенді дамып, интеграцияланған, өзін-өзі қамтамасыз ете ... Анықтау, өзін-өзі анықтау-реттеу, өзіндік қозғалыс, өзін-өзі жетілдіру қабілеттерімен сипатталады.
Адамның субъективтілік тұжырымдамасы С.Л. Адамдар жасай алатын және саналы түрде жасай алатын, өзгертетін, өзгерте алатын Рубинштейн [30].
Сонымен қатар, ғалым өзінің Адам және әлем атты еңбегінде тақырып тұжырымдамасына философиялық баға береді. Оның айтуынша, екі негізгі өмір салты және өмірге сәйкес қатынас бар. Ең бірінші
- адамның өмір шеңберінен шыға алмайтындығына байланысты, екіншісі - шағылыстың пайда болуына байланысты. Рефлексия үздіксіз өмірді тоқтатады және адамды ойдан шығарады. Осы сәттен бастап адамның кез-келген әрекеті оның өміргеқатынасына байланысты өмірлік мәселелерді философиялық талқылаудан басталады. Дәл осы кезеңде адамгершілік пен жауапкершілік проблемасы бірінші орынға шығады [31].
С.Л. Рубинштейн субъектінің негізгі қасиеттерін өзін-өзі дамытуға ұмтылу, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі белсендіру, дамудың жоғары деңгейіне жету қабілеті, шың деп атайды. Ол тұлғаның динамикалық, мағыналы, реляциялық (эмоционалды) ерекшеліктері тұрғысынан қарастырылатын бағыт категориясы арқылы өзін-өзі белсендіру ұғымын анықтады [32, 43б] тұлғаны қалыптастыру және тұлғаны дамыту. өзін-өзі тану түсіндіреді.
С.Л. Рубинштейн тұлғаның дамуын зерттей отырып, сана мен іс-әрекет бірлігінің мазмұнын анықтады. Ол тұлғаның дамуын әртүрлі әдіснамалық қағидалармен байланыстырды: алғашқы кезең - сана мен іс-әрекеттің тұтастығы, содан кейін детерминизм принципі және ақыр соңында, адам мәселесін философиялық талдау.Біріншіқағида бойынша адамның санасы объективті әлеммен байланыс процесінде қалыптасады және бұл байланыстар іс-әрекеттерден тұрады, нәтижесінде адам өзінің іс-әрекеті арқылы әлемді және өзін өзгертеді. Екінші қағида бойынша, ол адам мен әлем арасындағы қарым-қатынастан өзінің ішкі іс-әрекет механизмдерінің мүмкіндіктерін іздейді. Механикалық көзқарастардан айырмашылығы, олар мұны ішкі жағдайымыздың сыртқы объектіге әсеріне сүйене отырып жасаймыз дейді. Үшінші қағида бойынша, адам оны дамып, қалыптасатын нақты тарихи-әлеуметтік жағдайлармен анықталады. Сонымен, С.Л. Рубинштейн адам әлеуметтік болмысқа, оның іс-әрекеті әлеуметтік қатынастарға және ол қатысатын нақты жағдайларға, оның санасына тәуелді екенін атап өтті [32, б. 210-213].
Ғалым сана мен іс-әрекеттің бірлігі принципіне сүйене отырып, эмоционалды күйлердің іс-әрекетпен байланысын зерттейді және осы екі процестің өзара байланысты және өзара тәуелді екенін айтады. Субъекттің эмоциясы мен іс-әрекеті дүниеге деген қатынасқа байланысты, егер эмоциялар субъективті күйзелістер арқылы көрінсе, іс-әрекетті субъект жүзеге асырады, бұл нақты нәтижелерге әкеледі, яғни адамның әрекеті іс-әрекет сезімін тудырады. Демек, адамның сезімі оның іс-әрекетіне әсер етеді. Эмоция тек іс-әрекетпен анықталмайды, оның негізгі қасиеттері ағымдағы әрекетке тәуелді екенін көрсетеді [32, 208 б.].
Осылайша, С.Л. Рубинштейн, адамның қасиеттері мен әрекеттері оның сыртқы мінез-құлқында көрінеді. Олар адамның психикалық бейнесі мен қасиеттері өмірдің табиғатымен анықталады және іс-әрекетте қалыптасады, адамның іс-әрекеті қайталанған кезде оның бағыттылығына, көзқарасына ықпал етеді, мінез жағдайында, белгілі бір салаға қызығушылықпен бекітіледі дейді. белсенділігі, кәсіби жетістігі.
И.С. Кону, адам, бір жағынан, іс-әрекет субъектісі ретіндегі жеке қасиеттер мен әлеуметтік рөлдердің жиынтығынан тұратын, екінші жағынан, маңызды әлеуметтік интеграцияланған әлеуметтік сапалардан тұратын нақты индивид болып табылады. адамдарментікелей немесе жанама байланыс, еңбек, білім және байланыс субъектісі анықтайды [33, б. 79-100].
В.А. Демченко өзіне деген қатынасы сонымен бірге интеллектуалды, ерікті, эмоционалды қасиеттерді дамытудағы өзін-өзі белсендіру объектісі болып табылатын адамды ғана шынымен де осы мәселе бойынша субъект деп атауға болатындығын айтты [34]. Асмолова: Біз адамды іс-әрекет субъектісі ретінде анықтаймыз [35], жаңа нәрсе жасай отырып, оның іс-әрекетін, қабілетін, мінезі мен әлеуетті мотивтерін өзгерте отырып, өз тәжірибемізге, сонымен қатар материалдық шындыққа белсенді қатысамыз [35]. В.С. Мерлин, адам өзіне қойылған мақсатты саналы түрде түсініп, оның іс-әрекетінің соңғы нәтижесін болжай білгенде, осы мақсатқа жетудің жолдарын, құралдары мен шарттарын саналы түрде түсінгенде ғана субъект болады [36].
Қ.А. Абулханова-Славская адам мен іс-әрекеттің арақатынасын қарастыра отырып, адам іс-әрекет негізінде дамиды, бірақ барлық әрекеттерді жүзеге асыруда адам тек дамып қана қоймайды, сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына ықпал етеді дейді. Ғалым тұлғаның дамуына ықпал ететін келесі ерекше қабілеттерді анықтады. Оларға жеке тарихтың барлық жағымды мазмұнын сақтау, даму нәтижелерін жинақтау, өзінің санасының мәнін белсендіру, адам мен қоршаған әлемдегі жаңалықтарды өзгерту қабілеті жатады. Сонымен қатар, зерттеуші басты тапсырманы адамның іс-әрекетті орындау жауапкершілігі деп санайды - ол белгілі бір уақыт кезеңінде адамның белгілі бір уақыт кезеңіндегі іс-әрекетті қалауын, қиындықтарға қарамастан орындау сапасын сақтай отырып, адамның белсенділігі. ... Адам қызметі - бұл оның қозғаушы күші, олқоғамның өмір мен жеке өмірді реттеу нәтижесінде өзін-өзі реттеу ерекшеліктеріне байланысты [37].
А.В.Брушлинскийдің пікірінше, әрбір адам субъект болып табылады, бірақ адамға теңестірілмейді. Бұл практикалық, теориялық және т.б. тақырып. Әрекеттің өзінде ақыл-ой әрекетінің орны мен рөлі анықталады. Бұл жағдайда әрекетті екі жағдайда қарастырған жөн: 1) сыналушының әрекеті және 2) организмнің әрекеті.
Л.И. Онтогенезде тұлғаны дамытумен айналысатын Бозович адамды психикалық даму деңгейі жоғары, тұлғаның негізгі қасиеттерін саналы түрде басқара алатын және жағдайды оның мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес өзгерте алатын қабілеті бар ересек адам ретінде сипаттайды [38].
В.М. Бехтерев адам өзара байланысты, бірінші - органикалық, екінші - әлеуметтік қасиеттер жиынтығынан тұрады дейді. Зерттеуші жеке тұлғаны дамыту командасыз мүмкін емес екенін көрсетеді. Сонымен бірге ұжым әрқашан жеке тұлғаның дамуына оң әсер ете бермейді. Кез-келген команда өзін қоршаған орта үшін ерекше шаблон ретінде адамды құрумен сипатталады. Дәстүрлер мен әлеуметтік стереотиптер адамның өз қажеттіліктерін еркін білдіру мүмкіндігін шектейді.
Тұлға туралы ең кең таралған анықтамалардың бірі: Тұлға дегеніміз - адамның туылғаннан бастап және серуендеу кезіндегі ерекше қасиеттері (қасиеттері, қабілеттері). Кейбір зерттеушілер адам бойындағы сапалар жиынтығын әлеуметтік тұрғыдан шектейді, басқалары адамды ерекше қасиеттер (сапалар) жүйесі бар тұлғаретінде, ал басқалары адам мотивтері мен олардың иерархиясынан тұратын тұлға ретінде анықтайды [39, б. 4-9].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, адам, бір жағынан, биология мен физиология заңдарына бағынатын физикалық дене. Осы мағынада оған құмарлық тән, өте күшті бейсаналық импульстар мен инстинкттер мен құмарлықтардың әсерінен қозғалады, нәтижесінде ол қорқыныш пен уайымға бой алдырады. Екінші жағынан, адам табиғаты бізге сана, ақыл мен болып жатқан оқиғаның мәнін түсіну процестерін сыйлады. Осыған байланысты А.Н.Леонтьев рефлексияның адам санасын қалыптастыратын мәні мен мәні болып табылатын әлеуметтік практикадағы маңыздылығы туралы жазады. Адам өзінің биологиялық қажеттіліктерін тікелей қанағаттандыра алмаса да, ол шындықты объективті түрде бағалай алады. Адамгершілікке ұмтыла отырып, адам өзінің табиғи тілектерінен асып, өз таңдауын жасауға ұмтылады. Демек, адам өткенге толық тәуелді емес. Бұл тұрғыда адамның табиғаты сана, парасат пен еркіндіктен тұрады.
Сонымен, тұлға қоғамда, әлеуметтік қатынастарда қалыптасатын жеке тұлғаның ерекше қасиеттерінің жиынтығынан тұрады. Адам табиғатын түсіндіруге байланысты сұрақтар олардың басқа тірі организмдерден эмпирикалық айырмашылықтарымен байланысты, ал олардың табиғаты туралы сұрақтар олардың табиғатында көрінетін және олардың мінез-құлқын анықтайтын қасиеттер мен белгілерге байланысты. Сондықтан кез-келген жеке қасиеттің қалыптасуын анықтау үшін оның қоғамдағы орнын, қарым-қатынасы мен рөлін ескеру қажет.
ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы елдегі психологияның ғылыми негіздерінің негізі Ж.Аймаутовтың [40] оқу процесі мен тұлға теориясындағы белсенділік мәселесі туралы еңбектері болды. Ол тұлғаны дамытуда биологиялық және әлеуметтік үйлесімділік мәселелерін биологиялық тұрғыдан шешуді мақсатқа сай деп есептеді. Зерттеушінің айтуынша, адам туа біткен қасиеттер мен белгілер жиынтығы бар адам ретінде туады. Бұл рәміздерді оқу процесінде дамыту қажет болғанымен, М.Жұмабаев [41] адам психикасын тұтас көзқарас тұрғысынан шешеді. Мұнда психиканы үш өзара байланысты ақыл, жүрек және ерік бірліктері түсіндіреді. М.Жұмабаев тұлғаны толық зерттеу тек этнопсихологиялық ерекшеліктерді ескере отырып мүмкін болады деп айтты. Т.Тәжібаев [42] тұлға психологиясының проблемасын темперамент, мінез-құлық және қабілеттердің психологиялық қасиеттерімен анықтайды.
Қ.Жарықбаев өзінің Ғылыми атаулардың түсіндірме сөздігі атты психологиялық еңбегінде тұлғаға келесі анықтама береді:
Адам - бұл 1) дербес іс-әрекеттің субъектісі, адамның әлеуметтік өмірінің жеке формасы ретінде нақты тұлға болудың қайталанбас, қайталанбас тәсілі. Адам әлеуметтік өмір жолында ерекше, оның өзіндік әлемі ерекше өмір салтын анықтайды және мазмұны жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады; 2) қоғамның өкілі ретіндегі, адамдар арасындағы өз позициясы мен орнын еркін және жауапкершілікпен анықтайтын адам. Ол қоршаған ортамен, әлеуметтік және адами қатынастар жүйесімен, мәдениетпен өзара әрекеттестіктеқалыптасады. Адам адам болып туылмайды, ол әлеуметтену процесінде тұлғаға айналады [43].
СМ. Психологияның теориялық және әдіснамалық мәселелерімен айналысқан Жақыпов [44] өз зерттеулерінде психикалық күйлерді жүйелік талдау принциптерін, топтық өзара әрекеттесу жағдайында мақсаттар мен мотивтер процестерін анықтайтын факторларды ашты. Білім беруді ғалымдардың ғылыми мектебі (Г.Ж. Лекеров, А.Т. Ысқақов, И.К. Аманов, С.Д. Шукешев және т.б.) білім беру процесінде субъектілердің бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетін дамыту мен қалыптастыруға негізделген көп деңгейлі психологиялық жүйе ретінде қарастырады. процесс зерттелуде.
Шерязданованың жұмысы Х.Т. Мектепке дейінгі педагогтар мен психологтардың кәсіби дайындығының психологиялық негіздерін және мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуге үлес қосқан [45] біздің зерттеуіміздің өзектілігін арттырды. Х.Т. ғылыми мектебі Шерязданова онтогенездегі тұлғадамуының әртүрлі аспектілерін тиімді зерттейді. Теориялық және эксперименттік зерттеулер нәтижесінде А.Р. Ерментаева белсенділік, тәуелсіздік, бастамашылық сияқты субъективті қасиеттердің психологиялық дамуы төмен, рухани-адамгершілік құндылықтарды қабылдамайтын, жетілмеген моральдық негіздері бар адамдарда ешқашан біріктірілмейтіндігін дәлелдеді. Өзімен және басқалармен құнды қатынастармен анықталатын субъект үнемі дамып отырады, адам субъект ретінде өзінің жеке басының кейбір қасиеттерін іс-әрекетке, қарым-қатынасқа, әлеуметтік ортаға байланысты өзгертеді, кейбіреулерін дамытады және жетілдіреді, ал енді басқаларында трансформациялау мүмкіндігі бар [46, 23 b]. А.Т. Ақажанова жасөспірімдердің жеке қасиеттерін зерттеп, девиантты мінез-құлықты әлеуметтік оқшаулау институтында түзетудің моделін жасады және оның тиімділігін тәжірибеде тексерді [47].
Дж. Я. Қазақстанда алғашқы болып қолданбалы психологиялық зерттеулер жүргізген Намазбаева [48] Л.С. теориясына сүйенеді. Выготский, ол коррекциялық білім беру процесінде психика мен аффект арасындағы байланыс өзгеретіндігін дәлелдеді. Ғалым мектеп оқушыларына бастауыш, орта және жоғары білім берудің өзіндік сана-сезімін, эмоционалды-мотивациялық салаларын дамыту заңдылықтарын ашты. Дж. Я. Намазбаева және оның шәкірттері тұлғаны қалыптастыруды мәдениетке тікелей қатысты мәдени-тарихи тұжырымдамалар негізінде ғана зерттеуге болады дейді. Адам психикасында тұлғаны зерттеудің кешенді тәсілі жасалды, ол когнитивтік және эмоционалды ерікті сфераларға байланысты түсіндіріледі [49, 241 б.].
Қазіргі адам өз өмірін құрып, оған деген көзқарасты қалыптастырады. Бірақ әлеуметтік-экономикалық өзгерстер оның шарттарын түсіндіру үшін белгілі бір шешімдер қабылдауымызды талап етеді. Бұл дегеніміз, біз саналы және белсенді әрекет етуге қабілетті адамның, субъектінің психологиясын анықтауымыз керек.
Біздің ойымызша, субъект - саналы адам. Қоршаған ортаның әсерін сезіне отырып, ол басқаларды біледі және біледі. Оның әлеммен белсенді және саналы қарым-қатынасы қоршаған әлемді және жаңадан қалыптасып жатқан адамды өзгертеді.
Осыған байланысты Н.Жиенбаева, Л.Макина эксперименттік тұрғыдан жеке тұлғаның белсенділігі оқу процесінде формальді емес орта сияқты, танымдық іс-әрекет диалогында қалыптасады деп тұжырымдайды. [50, 237-238 б.].
Детерминизм принципі бойынша С.Л. Рубинштейн әлеуметтік және биологиялық арасындағы сабақтастыққа негізделген, сыртқы себептер тек ішкі жағдайлар мен ішкі психикалық сыртқы материал арқылы жүзеге асырылады. Адамды тек материалдық қатынастармен ғана анықтау мүмкін емес, сондықтан әлеуметтік қатынастар биологиялық организмге психика арқылы әсер етеді, ал бұл жерде әлеуметтік орта мен биологиялық ағзаны байланыстыратын басты мәселе адам болып табылады.
Сонымен қатар, тұлғаның тұтастығы мен мазмұнына қоршаған ортаның өзгеруі және кәсіби көшбасшылық әсер ететіндігі анықталды. Тиісінше, адамның мінсіздігі оның қасиеттері мен қасиеттерін тізімдеу арқылы ғана анықталмайды. Адам өзінің жеке басын қоршаған әлеммен өзара әрекеттесу процесінде көрсетеді, өзгертеді және дамытады.
Осылайша, біз зерттеушілердің анықтамалары мен тәсілдерін талдаймыз.
Біз келесі қорытындыларға келдік:
1. Жалпы тұлға философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. Әдебиеттерде қоғамды құратын, өзгертетін, жаңартатын, өзгертетін басты фактор қоғамның ең құнды бөлігі ретінде қарастырылады.
2. Тұлға ұғымына берілген анытамаларды талдау зерттеу мақсатына сәйкес тұлға ұғымының мағынасын кеңейтуге және синтездеуге мүмкіндік берді. Тұлға - бұл іс-әрекеттің пәні, оның деңгейі дамудың әр кезеңінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуі ... ... ... .. 7
1.2.Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы психологтың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.3.Психологтың қызметі арқылы жеке тұлғаны тәрбиелеудің маңыздылығын тұлғалық қасиеттерін дамыту арқылы қарастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ...3 2
2. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ПСИХОЛОГТЫҢ АТҚАРАТЫН РӨЛІН АЙҚЫНДАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... .48
2.1.Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысында жүргізілетін эксперименттік жұмыстарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.2.Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі эксперименттік жұмыстар барысы ... ... ... 51
2.3.Эксперименттік зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 69
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Қазіргі заманғы психологиялық қызметтер - бұл жеке тұлғаның еңбек, білім беру және қарым-қатынас субъектісі ретінде қалыптасуы мен дамуына жағдай жасауға арналған жүйе. Осыған байланысты жеке тұлғаның объективті әлеуетін дамыту, тұлғаны дамыту процесінде тұлғаны дамыту, жеке әлеуетті дамыту, жеке әлеуетті дамыту, жеке әлеуетті дамыту, жеке тұлға. тұлғаның әлеуеті. Психолог студент тұлғасының дамуына психологиялық қолдау көрсететін ғылыми, әдістемелік және практикалық орталық ретінде әрекет етуі керек.
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың рөлін зерттеу қазіргі заманғы маманға білім беру кеңістігінің субъектілерімен тиімді өзара әрекеттесуге, ұжымда қарым-қатынас жүйесін реттеуге, өз әрекеттерін түзетуге және талдауға мүмкіндік беретін кәсіби құзыреттіліктің қажеттілігін көрсетті. білім беру ортасындағы студенттер. Психологтардың диагностикалық құзыреттіліктерін қалыптастыру болашақта білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметтің ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиелеу және тұлғаны қалыптастыру мәселелерін шешуге, диагностикалық мәліметтер негізінде отбасылар мен жеке адамдарға психологиялық қолдау көрсетуге мүмкіндік береді .
Соңғы жылдары посткеңестік елдерде, біздің елдегідей, психологиялық қызметті ұйымдастыру мен дамыту мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөлінетіндігін атап өткен жөн. Психологиялық қызметтің әр түрлі аспектілерін, оны ұйымдастыру және дамыту мәселелерін зерттеу үшін А.А. Бодалев, Ю.М. Забродин, А.А. Захаров, Н.М. Пейсахов, С.М. Глушакова, П.Н. Ермаков, В.А. Лабунская, В.А. Терехин, Л.В. Меньшикова, Г.Б. Скок, К.А. Абулханова, Б.Б. Коссов. С.А. Недбаева, В.В. Жидкова, қазақстандық ғалымдар Ж.И. Намазбаева, И.А. Абеуова және басқалар. ғалымдардың еңбектеріне арналған. Осы жұмыстардың практикалық маңыздылығына сүйене отырып, біз жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтардың рөлінің едәуір өскендігін байқаймыз. Бүгінгі күні ғалымдар мен практиктер әртүрлі деңгейдегі басылымдар мен конференцияларда психологиялық қызмет қажеттілігін белсенді түрде талқылап жатыр.
Атап айтқанда, жан-жақты зерттеу барысында туындаған белгілі бір проблемаларға қарамастан, білім беру жүйесінде жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтардың рөлінің маңыздылығын толық қарастыру мүмкін болмады. Бұл жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтыңдиагностикалық құзыреттілігінің объективті өсіп келе жатқан қажеттілігінің дамымаған тетіктері арасындағы қайшылыққа алып келді. Осыған байланысты қазіргі жағдайда тұлғаны тәрбиелеу, оның ішінде жеке қасиеттерді қалыптастыру өзекті болып табылады.
Зерттеу тақырыбы: Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу нысаны: Жеке тұлғаны тәрбиелеу үрдісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу пәні: Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлін анықтап, теориялық тұрғыдан негіздеу және тәжірибе арқылы тексеру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу болжамы: Егер, жеке тұлғаны тәрбиелеуде психологтың атқаратын рөлі анықталып,теориялық тұрғыдан негізделсе,жеке тұлғаны тәрбиелеудің психологиялық жолдары ұсынылса, онда жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеуге болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мақсатына, пәніне, нысаны мен ұсынылған болжамға сәйкес төмендегідей зерттеудің міндеттері анықталды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Жеке тұлғаны тәрбиелеудің психологиялық ғылыми-теориялық негіздерін талдау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуін қарастыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы психологтың атқаратын қызметінің маңыздылығын айқындау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Психологтың қызметі арқылы жеке тұлғаны тәрбиелеудің маңыздылығын тұлғалық қасиеттерін дамыту арқылы қарастыру жолдарын қарастыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлін айқындау барысында эксперименттік жұмыстар жүргізу,нәтижесін талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жеке тұлғаны тәрбиелеудің психологиялық ғылыми-теориялық негіздері талданып, психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуі қарастырылды. Жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы психологтың атқаратын қызметінің маңыздылығы айқындалып, психологтың қызметі арқылы жеке тұлғаны тәрбиелеудің құрылымдық-мазмұндық үлгісі құрастырылды және жеке тұлғаны тәрбиелеудегі психологтың атқаратын рөлін айқындау барысында эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, сараланды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеу нәтижелерiн жеке тұлғаны тәрбиелеуде ұйымдастырылатын психологтың кәсіби іс-әрекетінде қолдануға болады. Алынған нәтижелер мектептерде психологиялық қызмет, көмек көрсету жүйесiнде пайдалануға жарамды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: тұлға дамуының психологиялық негіздері (К.А. Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, А.А. Бодалев, А.А. Деркач , А.В. Петровский, А.А. Реан, В.И. Слободчиков және т.б.); психологияның базалық әдіснамалық принциптері - дамудың бірлігі (К.А. Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, Л.И. Анциферова, А.Н. Леонтьев, Б.Ф. Ломов, А.В. Петровский, С.Л. Рубинштейн және т.б.); тұлғалық-бағдарланған тәсіл идеялары (А.Г. Асмолов, Е.В. Бондаревская,В.В. Сериков, И.С. Якиманская және т.б.); психологтың диагностикалық құзыреттілігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін: В.А. Ясвин , В.И. Панов, В.В. Рубцов , В.И. Слободчиков, И.И. Мардахаев, А.И. Артюхин ; оқу үрдісі субъектілерінің тұлғалық қасиетін қалыптастыруға мүмкіндік беретін: Г.Ш. Джумагулова, Ш. Әлжановтың педагогикалық-психологиялық ой-пікірлері және т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу әдістері мен әдістемелері:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Теориялық әдістерде бірінші бөлім бойынша талдау, жинақтау, салыстыру, индукция, дедукция, абстракциялау, жалпылау, нақтылау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.Эмпирикалық әдістер оның ішінде бақылау, пікірталас, шығарма жаздыру әдістері, алынған мәліметтерді өңдеу (математикалық, статистикалық, графикалық, кестелік) және т.б. интерактивті әдістер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысымыздың эмпирикалық болжамдарына сәйкес,келесі диагностикалық әдістемелер таңдап алынды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Тұлғаның мінез ерекшелігін жедел диагностикалау әдістемесі (Айзенк бойынша)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Тұлғалық қасиет сауалнамасы (И.С. Монаховтың ұсынған формуласы негізінде)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу кешені: Көкшетау қаласы
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы жеке тұлға мәселесінің зерттелуі
Тұлға тұжырымдамасын талдау нәтижесінде біз қазіргі кезде жеке тұлғаның көптеген анықтамалары бар екенін анықтадық, жеке тұлға ұғымының мәнін ашатын ұғымдарды біріктіру бойынша жұмыс ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады, ал ғылыми еңбектерде ортақ анықтамаға ие [1-7]. Америкалық психолог Дж.Аллпорт өзінің Тұлға - психологиялық интерпретация атты бірінші кітабында тұлғаның жеке сипаттамасының елуден астам түсінігін береді. Ұғымдарды синтездеу нәтижесінде шешімге келе алмай, ол жеке тұлға ұғымына анықтама беруден бас тартып, адам - объективті шындық деген тұжырымға келді [8].
Тұлға теориялары - бұл адамның табиғаты, даму механизмдері туралы болжамдар мен идеялардың жиынтығы. Тұлға теориялары адамның мінез-құлқын түсіндіріп, болжап қана қоймай, келесі сұрақтарға жауап береді:
- Жеке даму туылған кезде немесе серуендеу кезінде бола ма?
- Жеке тұлғаны қалыптастыру үшін қай жас маңызды?
- Тұлға құрылымында қандай процестер (саналы немесе бейсаналық) маңызды?
- Адамда еркіндік бар ма және ол өзінің мінез-құлқын қаншалықты басқара алады?
- адамның ішкі әлемі субъективті ме, объективті ме? Объективті әдістермен қалай анықтауға болады?
Мұндай күрделі сұрақтар адамның мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі және сыртқы түріндегі айырмашылықтардан туындауы мүмкін. Психологиялық құрылым тұрғысынан бізжекетұлғаны талдауға мүмкіндік беретін үш деңгейді ажыратуға болады: қасиеттер, күйлер және тұлғаның жеке элементтерінің интегралдық қасиеттері. А.Хелл, Д.Зиглердің пікірінше, тұлға құрылымы осы үш деңгейдің жиынтығымен анықталады [9].
Ғылыми әдебиеттерде белгілі болғандай, адам ұғымы ежелгі театрда актер киетін масканы білдіретін, содан кейін актердің өзін және оның рөлін, ал жақында - адамның қоғамдық өмірдегі өмір салтына байланысты түсіндіретін . [10].
Психологияда тұлға дегеніміз ол адамның әлеуметтік-мәдени ортада, бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас процесінде ие болатын ерекше қасиеті ретінде анықталады [11].
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында Тұлға адамның адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық аспектілерін ашатын және адамды қоғамның саналы иесі және мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым ретінде анықталған [12].
Бұл анықтамалар тұлға ұғымының кеңдігі мен күрделілігін және оны зерттеу ғылымына байланысты әр ғылымда түсіндіруді көрсетеді.
Бірқатар зерттеушілердің пікірлері бойынша (А. Н. Леонтьев, Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн) адам адам ретінде туылмайды, ол жүру арқылы қалыптасады" [13, 14]. Осыған байланысты тұлғаның дамуы мен қалыптасуының нақты теориясы жоқ екендігі анықталды.
Зерттеулерді талдау тұлғаның дамуы мен қалыптасуын түсіндірудің бірнеше әдісі бар екенін көрсетті. Мысалы, биогенетикалық тәсіл жеке тұлғаның дамуын ағзаның дамуындағы биологиялық процестермен байланыстырады, ал социогенетикалық тәсіл жеке тұлғаның дамуын қоғам құрылымы, әлеуметтену әдістері және қоршаған ортаның өзара әрекеті арқылы түсіндіреді. Психогенетика биологиялық және әлеуметтік факторларды жоққа шығармайды, бірақпсихикалық көріністер мен адам күйлеріне басымдық береді.
Н.Стэнфордтың пікірінше, психология заңдылықтары тұлғаны анықтауда маңызды рөл атқаратынын ескере отырып, психология ғылымында тұлғаны зерттеу жағдайын зерттеу қажеттілігі артады [16, б. 34-35].
ХХ ғасырдың басында адамның мінез-құлқы мен іс-әрекетінің себебін анықтау үшін оның мәні туралы болжамдар әр түрлі теорияларда көрініс тапты.
Оның бірі батыс психологиясының теориялық және әдіснамалық озық идеяларын таратуға негіз салған австриялық ғалым З.Фрейдтің классикалық психоанализі бағытынан басталады. Оның ойынша, адамның психикасы организмге тән әр түрлі инстинктерге, тілектер мен тілектерге байланысты. Адамның қалыптасуына екі маңызды инстинкт - Эрос (жыныстық инстинкт, өмір сүру және өзін-өзі қорғау инстинкті) және Танатос (өлім, агрессия және жойылу инстинкті) ықпал етеді [17,23].
Адам өмірі - бұл екі күштің, Эрос пен Танатостың қарсыласуының нәтижесі. Бұл инстинкттер қозғалыстың негізгі ілгерілеуін анықтайды. Бұл екі күш жеке адамның табиғатын ғана емес, әлеуметтік топтардың, халықтар мен мемлекеттердің іс-әрекеттерінің себептерінде түсіндіре алады, деп есептейді зерттеуші.
Фрейдтің пікірінше, адамның мінез-құлқы ішінара бейсаналық (адамның мінез-құлқы, іс-әрекеті оның психологиялық импульсі мен ұмтылысына әсер ететін инстинкттерді қанағаттандыруға бағытталған). Психоаналитикалық теорияға сәйкес, біз болашақта жасайтын әрекеттерімізбен ерте балалық шақта мінез-құлық үлгілерін орнатамыз, ал адамдар әрдайым бейсаналық агрессивті қақтығыс жағдайында болады. Ғалымның теориясы бойынша адамның өмірін либидо (жыныстық инстинкт) анықтайды [17,27].
Адамның санадан тыс құмарлықтары оған әлеует пен белсенділік береді, оны іс-әрекетке итермелейді.
Адамның инстинктивті қажеттіліктерін әлеуметтік нормативтік шектеулердің көмегімен қанағаттандыру мүмкін болмағандықтан, адам өзінің терең тілектерін жүзеге асыру үшін қоғам қабылдаған іс-әрекеттердің арасында ортақ шешім табуға тырысады.
З.Фрейд жасаған тұлға моделі үш құрылымнан тұрады: төменгі бейсаналық импульстар, туа біткен нышандар (Ол немесе Ид), ортаңғы (Мен немесе Эго) және одан жоғары деңгей (Мен артық) ). , немесе
Супер-Эго. Бұл адам қабылдаған нормалардың жиынтығы. Id - импульсивті қанағаттану принципіне бағынатын бейсаналық ниеттерден (жыныстық және агрессивті) тұратын адамның негізгі инстинктивті өзегі. Эго адамның рационалды аймағының шынайы принципінен тұрады. Оның міндеті - жеке адамның мақсатына жету үшін әлеуметтік әлемнің шектеулерін ескере отырып, іс-әрекет жоспарын саналы түрде құру. Адамның когнитивті және атқарушылық функцияларының жиынтығы Ид мен Суперего арасындағы күресті реттейді, жалпы, біздің нақты әлем туралы біліміміз деп айтуға болады. Суперего адамның моральдық жағын анықтайды, екі құрылымнан тұрады: әлеуметтік нормалар, құндылықтар, көзқарастар, ар-ождан және ол өмір сүретін ортаның эго-идеалы, ал тұлға дамудың соңғы сатысында ғана қалыптасады.
З.Фрейд жеке тұлғаның дамуын - баланың әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды күштеп игеруімен түсіндіреді, яғни сыртқы мәжбүрлеу күші адамның ішкі күйіне еніп, содан кейін I артықтық деңгейіне ауысады. Бұл адамның үнемі санасыз ішкі қарама-қайшылықтардан тұратындығын, нәтижесінде жеке тұлғаның дамитынын көрсетеді.
Фрейдтің жеке тұлға туралы теориялары мен көзқарастарын неофрейдистер К.Г. Юнг, А.Адлер, Э.Фромм, К.Хорн, Г.Салливан және т.б. жұмысын жалғастыруда.
КГ. Юнг [18] С.Фрейдтің теориясын дамытады және оны практикада қолдануға тырысады. Алайда, олөзінің теориясын, яғнитөрт Тұлғалық элементтерден тұратын адам психикасының күрделі құрылымын ұсынады: жеке сана, ұжымдық сана, жеке бейсаналық және ұжымдық бейсаналық. Ол адамның өзін-өзі тану және дамыту қабілеті бар дейді. Бұл қабілет тұлға құрылымының бес қабатынан тұрады: тұлға, эго, көлеңке, анима және анимус, өзіндік ерекшелік.
Тұлға - бұл адам күнделікті орындайтын әлеуметтік рөл, Мен бейнесі, эго - бұл сананың және бейсаналықтың өзара әрекеттесуіне жауап беретін сана орталығы, ал көлеңке - бұл Эго-ның теріс бейнесі команда. бейсаналық, жеке бейсананың орталығы, анима мен анимус, бірлік, өзіндік ерекшелік - бүкіл адамның тәуелсіздігін бейнелейтін жеке дара архетип. Бірегейлік әр адамның әмбебап, қайталанбас өмірін анықтайды, адам психикасының барлық құрылымын ұйымдастырады, бағыттайды және біріктіреді. К.Юнгтің айтуынша, адам өзінің даму шыңына интроспекция арқылы жетеді. Өмірдің мәні - сіздің Меніңізді мүмкіндігінше толық және жан-жақты жүзеге асыру, яғни біртұтас, қайталанбас тұлғаға айналу. Әр адамның дамуы әмбебап және жеке деп аталатын процестерден тұрады. Даралау - бұл қарама-қайшы ішкі күштердің динамикалық эволюциялық процесі. К.Юнг даралық - бұл жеке тұлғаның дамуының соңғы кезеңі, жоғары білімді, шығармашыл, мақсатты адамдарға тән дейді.
Жеке психотерапияның негізін қалаушы А.Адлер тұқым қуалаушылық пен тұлғаның қалыптасуындағы қоршаған ортаның арасындағы байланысты зерттейді және адамның екеуінің де нәтижесінен асып түсетіндігін дәлелдейді. Өз өміріңізді басқаруғамүмкіндік беретін шығармашылық - бұл адамның дамуына әсер ететін маңызды фактор (еркін, саналы, белсенді). Бұл күш әр адамның өзін-өзі көрсете алуына, өзін тұлға ретінде қабылдауына, танымдық процестер мен армандарына әсер етеді.
А.Адлер адамның отбасы, қоғам сияқты интеграцияланған жүйелерден тұратындығын, адамның барлық әрекеттері әлеуметтенетінін, адамды әлеуметтік қатынастарда анықтауға болатындығын түсіндіреді. Әр адамның туғаннан бастап әлеуметтік қызығушылығы немесе табиғи қауымдастық сезімі бар. Зерттеуші сонымен қатар адам мен қоршаған ортаның арасындағы қайшылықтар тұлғаның ауытқуларына әкеледі дейді.
Адамның дамуындағы маңызды факторлардың бірі оның іс-әрекетіне әсер ететін өзін және қоршаған ортаны қабылдау болып табылады. Адам болу дегеніңіз - өз кемшіліктеріңізді сезіну. А.Адлер адамның дамуы, қалыптасуы, өзін-өзі белсендіруі оның толық емес және жетілмеген екенін түсінумен анықталады деп баса айтты. Бұл сезімдер ерте балалық шақтан басталады. Бұл сезімдер үнемі әмбебап, субъективті төзгісіз, адам үнемі өзін-өзі белсендіруге, биік шыңдарды бағындыруға, туындаған ішкі шиеленістерді жоюға тырысады [19]. Сонымен, А.Адлер адам өмір салтын анықтау және қоршаған орта туралы саналы пікір қалыптастыру нәтижесінде дамиды деп тұжырымдайды.
Э.Фромм іс-әрекет барысында адамға психикалық әсер ету механизмдерін зерттей отырып, З.Фрейдтің көзқарастарын сыни тұрғыдан бағалады. Ол адам табиғаты өзгермейді деген пікірге қарсы шығып, эволюциялық даму барысында адам өзінің кейбір соқыр сезімдерін жоғалтады және әлеуметтік ортада жаңа қасиеттерге ие болады деп тұжырымдайды. Адамның сұлулыққа, әдемілікке, ұсқынсыздыққа бейімділігі биологиялық жолмен емес, тек әлеуметтік процестердің нәтижесінде беріледі.
Э.Фромм Адамның табиғаты, құмарлықтары, қорқыныштары, күйзелістері мәдениеттің нәтижесі дейді [20].
Оның пікірінше, қазіргі қоғам патологиялық сипат қалыптастырады және адамның Менін тұншықтырады.Бостандыққақол жеткізе алмай, адамдар барған сайын әлеуметтік жағынан қолайлы және қолайлы ойлау мен мінез-құлық стереотиптеріне айналады және олардың тасымалдаушыларына айналады. Бұл мәселені шешудің дұрыс және дұрыс әдісі - адамның шынайы болмысына қайта оралуына мүмкіндік беретін махаббат сезімін сезіну.
З.Фрейд теориясында биологияны жеңуге тырысқан неофрейдизм өкілдерінің бірі К.Хорни балалық шақта әлеуметтік қатынастар мен өзін-өзі қорғау қажеттілігін қанағаттандыру дамудың шешуші кезеңі деп айтты. жеке тұлға. Барлығы нәресте туылған сәттен бастап өзін жайсыз сезіне бастайтынынан басталады. Жек көру әлеуметтік ортаның әсерінен қалыптасады. Осылайша, ішкі қақтығыстар, бір жағынан, ата-аналарға тәуелділікті, екінші жағынан, реніш пен реніш сезімдерін тудырады. Ішкі қайшылықтар қуғын-сүргінге, ал репрессия ашуға әкеледі [21.36].
Басқа неофрейдтерден айырмашылығы, К.Хорни өмірдің психологиялық мәселелері қорқынышқа, жалғыздыққа, әлсіздікке, сондай-ақ дамуға жетелейтін бейсаналық мотивтерге негізделгенін баса айтады. Адам өзінің ішкі қайшылықтарын жойған кезде ғана өзін-өзі белсендіре алады. Адам тұлғасының үйлесімді дамуы өзін-өзі тану процесіне байланысты. Интроспекция қиын. Бұған адам ішкі қайшылықтар мен келіспеушіліктерді жою әдістерін саналы түрде меңгеріп, өзі туралышындықты қабылдағанда қол жеткізіледі. К.Хорни өзін-өзі тану мотивациясына, олардың сезімдерін бағалауға, қарым-қатынастарын қайта қарауына, оларды түзетуге назар аударады. Алайда зерттеуші адамның барлық қиындықтармен кедергілерді жеңе алмайтындығына, шынайы Мен -ге жол табу мүмкін еместігіне қынжылады [21.54].
Осы теориялардан басқа, американдық ғалым Э.Эриксон даму процесі id және инстинкттерде жүреді дейді, жеке тұлғаның мінез-құлқындағы эго (I) жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуінен тұрады деп. құрылымы және дамудың негізгі бағытын анықтайды. Э.Эриксон теориясы Эго адамның өмірі бірнеше әмбебап кезеңдерден өткенде ғана дамитынын көрсетеді. Бұл кезеңдер жетілудің эпигенетикалық принциптері негізінде дәйекті түрде жүзеге асырылады: біріншіден, адам әр кезеңнің мақсаттарына сәйкес дамиды, яғни адамның одан әрі өсу және біркезеңнен екінші кезеңге өту бағытында қозғалуға дайындығы. екіншісі - әлеуметтік көзқарас пен әлеуметтік өзара әрекеттің кеңеюі; қоғам адамның әлеуметтік әлеуетін оң қабылдайтындай етіп ұйымдастырылған [22].
Ол Балалық шақ және қоғам деген еңбегінде адамның дамуын сегіз психоәлеуметтік кезеңге бөлді. Бұл кезеңдер олардың генетикалық алдын-ала белгіленген жоспардан тұратындығын көрсетеді. Дамудың эпигенетикалық тұжырымдамасында өмірдің әр кезеңі белгілібір уақытта пайда болады, ал тұлға дамудың барлық сатыларынан өткеннен кейін ғана қалыптасады. Әрбір психоәлеуметтік кезең дағдарыстардан тұрады. Дағдарыс - бұл адамның жаңа кезеңге өтуіне мүмкіндік беретін белгілі бір жетілу деңгейіне жетуінің нәтижесі. Әрбір психоәлеуметтік кезеңнің нәтижесі жағымды немесе жағымсыз. Даму процесінде қарама-қайшылықтардың қанағаттанарлық шешілуімен оң тәжірибе жинақталады, бұл тұлғаның одан әрі үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді. Ал егер дағдарысты даму сатысында шешу мүмкін болмаса, эго дамуы адамның бойында жағымсыз қасиеттерді тудырады. Сонымен, Э.Эриксон тұжырымдамасына сәйкес, тұлға тұлғаның динамикалық даму үдерісімен түсіндіріледі [23].
ХХ ғасырдың 60-жылдарында адам өзін-өзі белсендіруге қабілетті әмбебап жүйе ретінде анықталды. Бұл жаңа бағыт гуманистік психологияның негізгі тұжырымдамасы болып табылады және біздің зерттеуіміздің құндылығын арттырды. Бұл бағыттың өкілдері адамның ішкі әлемі, ойлары, сезімдері мен эмоционалды күйлері шындықты көрсетпейді деп санайды. Әр адам шындықты өзінің субъективтіқабылдауына сәйкес түсіндіреді. Адамның ішкі әлемі тек өзіне ғана түсінікті және қол жетімді. Олардың іс-әрекетінің мәні субъективті қабылдауымен және субъективті күйзелістерімен анықталады. Адамның мінез-құлқын тек субъективті тәжірибе түсіндіре алады.
Гуманистік психологияның негізін қалаушылардың бірі А.Маслоудың пікірінше, адамның іс-әрекетімен мінез-құлқы әрқашан өзін-өзі белсендіруге, өзін-өзі көрсетуге ұмтылуға бағытталған.
Ең алдымен, бұл жақсылыққа деген қажеттіліктің пайда болуы, яғни жақсылыққа ұмтылу, адамдарға деген қамқорлық пен мейірімділік. Адам табиғатынан мейірімді.
Екіншіден, өзін-өзі белсендіру дегеніміз - оның қабілеттері мен қабілеттерінің көмегімен қалаған тұлғаны қалыптастыру. А.Маслоудың гуманистік теориясының негізгі тезисі - әрадам ерекше, ерекше ұйымдастырылған жан.
Адамның бірлігі: біріншіден, достарымен және туыстарымен жағымды психологиялық байланыс орнатуға ұмтылу, екіншіден, оның кім екенін және не қалайтынын білу; үшіншіден, қазір және осында қағидасы бойынша өмірді, жаңа тәжірибені қабылдауға дайындық; төртіншіден, барлық адамдармен оң қарым-қатынаста болу; бесіншіден, ол мұны басқа адамдарға деген жанашырлықты тәрбиелеу арқылы, яғни адамның ішкі әлемін түсінуге, басқаларға оның көзқарасы тұрғысынан қарауға ұмтылуымен түсіндіреді [24].
А.Маслоу мотивацияның бес деңгейін анықтап, өзін-өзі белсендіру адам үшін маңызды деді. Өзін-өзі белсендіру адам дамуының соңғы кезеңі емес. Ешкім өзін-өзі барлық уәждерді сейілту үшін белсендіре алмайды. Әркімнің әлі де жетілдірілуі қажет қабілеттері бар. Зерттеуші бесінші деңгейге жеткен адамды психологиялық тұрғыдан сау адам деп атады.
Гуманистік психология өкілдерінің бірі К.Роджерс адамның психикасында туа біткен екі процесс бар дейді: біріншісі - өзін-өзі белсендіру қажеттілігі, екіншісі - тұлғаның дамуын басқаратын механизм - процесс К Роджерстің теориясы бойынша кез-келген организмде өз өмірін сақтап қалуға және оны жақсартуғақамқорлық жасауға деген ұмтылыс бар.Басқа адамдармен қарым-қатынас және өмірлік тәжірибе арқылы шынайы мен туралы түсінік қалыптастырады. өзінің әлеуетін іске асыра отырып, ол өзі қалайтын және кімге ұмтылатын адамды анықтайды - Идеал Мен.
Нағыз Мен - бұл ойлар, сезімдер мен күйзелістердің жиынтығы, қазір және осында, идеалды Мен - бұл адамның қалаған ойларына, сезімдері мен күйзелістеріне жету үшін жеке әлеуетін іске асыру процесі.
Нағыз Мен әрдайым идеалға қол жеткізуге тырысады. Адамның даму процесіндегі екі тенденция - бұл идеал мен шын мен -ден тұратын мен деп аталатын ерекше тұлға құрылымы. Мен ұғымы әлеуметтену процесінде дамиды. Әрқайсысын басқалартүсініп, жақсы көруі маңызды. Өзін-өзі бағалау қажеттілігі басқалардан жағымды қатынасты талап етеді, сондықтан қоршаған ортаға ұнамды болу үшін сіз өзіңіздің шын ойларыңызды, сезімдеріңіз бентілектеріңізді жасыруыңыз керек. Нәтижесінде адам өзі бола алмайды, оның хоббиі мен сыртқы мінез-құлқы арасында ішкі ыңғайсыздық пайда болады, адамның бір бөлігі тұншығып кетеді, бұл ішкі күйзеліске және мазасыздыққа алып келеді, нәтижесінде шындықтың қозғалысы жалғасуда. идеалды Меннен алшақтау [25].
Роджерстің теориясы бойынша өмірдің мәні - өзінің тума әлеуетін іске асыру, толыққанды тұлға болу, барлық қабілеттер мен таланттарды пайдалану, оның шынайы табиғатына сәйкес толық өзіндік сана-сезімге ұмтылу.
Сонымен, Роджерс те, А.Маслоу да адамның бойында өзін-өзі активтендіру потенциалышексіз деп санаса да, олардың теориялары арасында айырмашылық бар: К.Роджерс адам және оның мінез-құлқы адамды қабылдау арқылы қалыптасады және дамиды деп тұжырымдайды. қоршаған орта. :: Қатынастар мен тәжірибелер қажеттіліктер иерархиясымен басқарылады.
Зерттеушінің тұлға - бұл адамның мінез-құлқы мен ойлауына тән тұлғаның ішкі психофизикалықжүйесінің динамикалық ұйымы деген анықтамасы өзінің мәні мен маңызын жоғалтқан жоқ.
Сонымен, гуманистік бағытқа сәйкес адам өзін-өзі белсендіру нәтижесінде Меннің ішкі әлемі болып табылады, ал тұлғаның құрылымы шынайы Мен, идеал Мен мен адамның арасындағы қатынастардан тұрады өзін-өзі белсендіру қажеттілігі.
Шетелдік психологтардың көзқарастарын талдай отырып, біз А.Б. Орлова тұлға - бұл үнемі өзгеріп отыратын ортаға бейімделу арқылы анықталатын, өзгеріп отыратын тұлғаның барлық сипаттамаларының синтезі, интеграциясы және жауап ретінде жеке мінез-құлықты қалыптастыру. қоршаған ортаға. Біз адамның жеке басына тұрақты психологиялық құрылым ретінде қарайтындығын анықтадық, ол өзінің табиғаты бойынша әлеуметтік субъект пен объектініңөзара әрекеттесуінен туындайтын өмірде пайда болатын мотивациялық қажеттіліктердің жүйесі болып табылады [26].
Леонтьев тұлғаның дамуын зерттей отырып, іс-әрекет ұғымын енгізді. Іс-әрекет теориясына сәйкес, адам - бұл жеке тұлғаның қарым-қатынас процесінде қалыптасатын психикалық процестерменбасқарылатын, жоғары интеграцияланған инстанция болып табылатын іс-әрекеттің ішкі жағы мен нәтижесінің ерекше жүйесі. Тұлғаның дамуы - бұл әрекеттің өзара әрекеттесу процесі, әрекеттердің иерархиялық жиынтығы. А.Н.Леонтьевтің пікірінше, адам қарапайым биологиялық түр емес, ол өзінің табиғаты бойынша жоғары әлеуметтік және тарихи деңгейдің бірлігі, тұтастығы. Адам жеке қасиеттерімен туылмайды. Тұлға адамның дамуы барысында дамиды.
Зерттеушінің пікірінше, тұлға дегеніміз психикалық процестер емес, әрекеттер иерархияларының жиынтығы.Тұлға тұлға ретінде оның жеке өмірбаяны барысында қалыптасады. Басқаша айтқанда, адам биологиялық та, әлеуметтік жағдай да, фактор да емес, ол өмірбаян, өмірлік тәжірибе [27].
Сонымен, А.Н.Леонтьев адамтарихқа алғаш қадам басқанда және қоғамдық қатынастардың субъектісіне айналғанда ғана тұлғаға айналады дейді.
Тұлға - бұл адами қасиеттер құрылымының ең жоғарғы деңгейі, тұлғаның дамуы даралықтың дамуымен қатар жүреді. Б.Г. Ананьев, адамның эволюциясы дегеніміз - оның тарихи жағдайлар бойынша адамның қоғамдағы өмірін анықтайтын оның әртүрлі күйлерінің, қасиеттерінің бірыңғай процесі.
Даралық адам дамуының биологиялық және әлеуметтік интеграциясынан туындайды. Даралық адамға, жеке тұлғаға және субъектіге бағыт береді, жеке қасиеттерді біріктіретін ұзақ өмір сүрудің кепілі. Адам - оның бағыты. Бағдарлау және жеке іс-әрекет стилі адамның жеке және белсенділік сипаттамаларының тұтастығында болатын барлық деңгейлер жиынтығын қамтамасыз етеді.
Ғалым адамға қатысты үш қосымша ұғымды атады: байланыс субъектісі, білім субъектісі, еңбек пәні. Әр тұжырымдаманың өзіндік мәні болды, яғни ол еңбекті, қарым-қатынас пен танымды жүзеге асыру мен ұйымдастырудың тәсілдерін бөлді. Адам туралы өзінің тұжырымдамасында Б.Г. Ананьев субъективтілікті талдаудың келесі ерекшеліктерін атап өтті:
- жеке тұлғаның субъективтілікдеңгейін сипаттайды, субъективті қасиеттер жеке дамудың белгілі бір деңгейлерінде дамиды және экстериоризация мен интериоризация процестерінің өзара әрекеттесуімен анықталады.
- адамның субъективті қызметі оның орындау кезіндегі белсенділігімен байланысты: субъект іс-әрекеттер жиынтығымен және олардың тиімділігімен сипатталады.
- кез-келген іс-әрекетке деген көзқарас адамның субъективті табиғатымен анықталмайды, ол тек субъектінің іс-әрекетінің тиімділігімен ғана емес, оны өзгерту мүмкіндігімен де ерекшеленеді [28].
Осылайша, Б.Г. Ананьев адамды жеке өмірдің өзіндік ерекшелігін сезіне отырып, оның өмір салтын анықтауға қабілетті субъект ретінде анықтайды. А.В. Брушлинский объект дегеніміз - өзінің барлық қасиеттерін (табиғи, әлеуметтік, әлеуметтік, жекежәне т.б.) үнемі бір жүйеде дамытып отыратын адамның тұтастығы дейді [29].
Кеңестік психологияда (Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн, Д.Н. Узнадзе және т.б.), отандық ғылымда (Х.Т. Шерязданова, А.Р. Ерментаева) пән ұғымы белсенді дамып, интеграцияланған, өзін-өзі қамтамасыз ете ... Анықтау, өзін-өзі анықтау-реттеу, өзіндік қозғалыс, өзін-өзі жетілдіру қабілеттерімен сипатталады.
Адамның субъективтілік тұжырымдамасы С.Л. Адамдар жасай алатын және саналы түрде жасай алатын, өзгертетін, өзгерте алатын Рубинштейн [30].
Сонымен қатар, ғалым өзінің Адам және әлем атты еңбегінде тақырып тұжырымдамасына философиялық баға береді. Оның айтуынша, екі негізгі өмір салты және өмірге сәйкес қатынас бар. Ең бірінші
- адамның өмір шеңберінен шыға алмайтындығына байланысты, екіншісі - шағылыстың пайда болуына байланысты. Рефлексия үздіксіз өмірді тоқтатады және адамды ойдан шығарады. Осы сәттен бастап адамның кез-келген әрекеті оның өміргеқатынасына байланысты өмірлік мәселелерді философиялық талқылаудан басталады. Дәл осы кезеңде адамгершілік пен жауапкершілік проблемасы бірінші орынға шығады [31].
С.Л. Рубинштейн субъектінің негізгі қасиеттерін өзін-өзі дамытуға ұмтылу, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі белсендіру, дамудың жоғары деңгейіне жету қабілеті, шың деп атайды. Ол тұлғаның динамикалық, мағыналы, реляциялық (эмоционалды) ерекшеліктері тұрғысынан қарастырылатын бағыт категориясы арқылы өзін-өзі белсендіру ұғымын анықтады [32, 43б] тұлғаны қалыптастыру және тұлғаны дамыту. өзін-өзі тану түсіндіреді.
С.Л. Рубинштейн тұлғаның дамуын зерттей отырып, сана мен іс-әрекет бірлігінің мазмұнын анықтады. Ол тұлғаның дамуын әртүрлі әдіснамалық қағидалармен байланыстырды: алғашқы кезең - сана мен іс-әрекеттің тұтастығы, содан кейін детерминизм принципі және ақыр соңында, адам мәселесін философиялық талдау.Біріншіқағида бойынша адамның санасы объективті әлеммен байланыс процесінде қалыптасады және бұл байланыстар іс-әрекеттерден тұрады, нәтижесінде адам өзінің іс-әрекеті арқылы әлемді және өзін өзгертеді. Екінші қағида бойынша, ол адам мен әлем арасындағы қарым-қатынастан өзінің ішкі іс-әрекет механизмдерінің мүмкіндіктерін іздейді. Механикалық көзқарастардан айырмашылығы, олар мұны ішкі жағдайымыздың сыртқы объектіге әсеріне сүйене отырып жасаймыз дейді. Үшінші қағида бойынша, адам оны дамып, қалыптасатын нақты тарихи-әлеуметтік жағдайлармен анықталады. Сонымен, С.Л. Рубинштейн адам әлеуметтік болмысқа, оның іс-әрекеті әлеуметтік қатынастарға және ол қатысатын нақты жағдайларға, оның санасына тәуелді екенін атап өтті [32, б. 210-213].
Ғалым сана мен іс-әрекеттің бірлігі принципіне сүйене отырып, эмоционалды күйлердің іс-әрекетпен байланысын зерттейді және осы екі процестің өзара байланысты және өзара тәуелді екенін айтады. Субъекттің эмоциясы мен іс-әрекеті дүниеге деген қатынасқа байланысты, егер эмоциялар субъективті күйзелістер арқылы көрінсе, іс-әрекетті субъект жүзеге асырады, бұл нақты нәтижелерге әкеледі, яғни адамның әрекеті іс-әрекет сезімін тудырады. Демек, адамның сезімі оның іс-әрекетіне әсер етеді. Эмоция тек іс-әрекетпен анықталмайды, оның негізгі қасиеттері ағымдағы әрекетке тәуелді екенін көрсетеді [32, 208 б.].
Осылайша, С.Л. Рубинштейн, адамның қасиеттері мен әрекеттері оның сыртқы мінез-құлқында көрінеді. Олар адамның психикалық бейнесі мен қасиеттері өмірдің табиғатымен анықталады және іс-әрекетте қалыптасады, адамның іс-әрекеті қайталанған кезде оның бағыттылығына, көзқарасына ықпал етеді, мінез жағдайында, белгілі бір салаға қызығушылықпен бекітіледі дейді. белсенділігі, кәсіби жетістігі.
И.С. Кону, адам, бір жағынан, іс-әрекет субъектісі ретіндегі жеке қасиеттер мен әлеуметтік рөлдердің жиынтығынан тұратын, екінші жағынан, маңызды әлеуметтік интеграцияланған әлеуметтік сапалардан тұратын нақты индивид болып табылады. адамдарментікелей немесе жанама байланыс, еңбек, білім және байланыс субъектісі анықтайды [33, б. 79-100].
В.А. Демченко өзіне деген қатынасы сонымен бірге интеллектуалды, ерікті, эмоционалды қасиеттерді дамытудағы өзін-өзі белсендіру объектісі болып табылатын адамды ғана шынымен де осы мәселе бойынша субъект деп атауға болатындығын айтты [34]. Асмолова: Біз адамды іс-әрекет субъектісі ретінде анықтаймыз [35], жаңа нәрсе жасай отырып, оның іс-әрекетін, қабілетін, мінезі мен әлеуетті мотивтерін өзгерте отырып, өз тәжірибемізге, сонымен қатар материалдық шындыққа белсенді қатысамыз [35]. В.С. Мерлин, адам өзіне қойылған мақсатты саналы түрде түсініп, оның іс-әрекетінің соңғы нәтижесін болжай білгенде, осы мақсатқа жетудің жолдарын, құралдары мен шарттарын саналы түрде түсінгенде ғана субъект болады [36].
Қ.А. Абулханова-Славская адам мен іс-әрекеттің арақатынасын қарастыра отырып, адам іс-әрекет негізінде дамиды, бірақ барлық әрекеттерді жүзеге асыруда адам тек дамып қана қоймайды, сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына ықпал етеді дейді. Ғалым тұлғаның дамуына ықпал ететін келесі ерекше қабілеттерді анықтады. Оларға жеке тарихтың барлық жағымды мазмұнын сақтау, даму нәтижелерін жинақтау, өзінің санасының мәнін белсендіру, адам мен қоршаған әлемдегі жаңалықтарды өзгерту қабілеті жатады. Сонымен қатар, зерттеуші басты тапсырманы адамның іс-әрекетті орындау жауапкершілігі деп санайды - ол белгілі бір уақыт кезеңінде адамның белгілі бір уақыт кезеңіндегі іс-әрекетті қалауын, қиындықтарға қарамастан орындау сапасын сақтай отырып, адамның белсенділігі. ... Адам қызметі - бұл оның қозғаушы күші, олқоғамның өмір мен жеке өмірді реттеу нәтижесінде өзін-өзі реттеу ерекшеліктеріне байланысты [37].
А.В.Брушлинскийдің пікірінше, әрбір адам субъект болып табылады, бірақ адамға теңестірілмейді. Бұл практикалық, теориялық және т.б. тақырып. Әрекеттің өзінде ақыл-ой әрекетінің орны мен рөлі анықталады. Бұл жағдайда әрекетті екі жағдайда қарастырған жөн: 1) сыналушының әрекеті және 2) организмнің әрекеті.
Л.И. Онтогенезде тұлғаны дамытумен айналысатын Бозович адамды психикалық даму деңгейі жоғары, тұлғаның негізгі қасиеттерін саналы түрде басқара алатын және жағдайды оның мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес өзгерте алатын қабілеті бар ересек адам ретінде сипаттайды [38].
В.М. Бехтерев адам өзара байланысты, бірінші - органикалық, екінші - әлеуметтік қасиеттер жиынтығынан тұрады дейді. Зерттеуші жеке тұлғаны дамыту командасыз мүмкін емес екенін көрсетеді. Сонымен бірге ұжым әрқашан жеке тұлғаның дамуына оң әсер ете бермейді. Кез-келген команда өзін қоршаған орта үшін ерекше шаблон ретінде адамды құрумен сипатталады. Дәстүрлер мен әлеуметтік стереотиптер адамның өз қажеттіліктерін еркін білдіру мүмкіндігін шектейді.
Тұлға туралы ең кең таралған анықтамалардың бірі: Тұлға дегеніміз - адамның туылғаннан бастап және серуендеу кезіндегі ерекше қасиеттері (қасиеттері, қабілеттері). Кейбір зерттеушілер адам бойындағы сапалар жиынтығын әлеуметтік тұрғыдан шектейді, басқалары адамды ерекше қасиеттер (сапалар) жүйесі бар тұлғаретінде, ал басқалары адам мотивтері мен олардың иерархиясынан тұратын тұлға ретінде анықтайды [39, б. 4-9].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, адам, бір жағынан, биология мен физиология заңдарына бағынатын физикалық дене. Осы мағынада оған құмарлық тән, өте күшті бейсаналық импульстар мен инстинкттер мен құмарлықтардың әсерінен қозғалады, нәтижесінде ол қорқыныш пен уайымға бой алдырады. Екінші жағынан, адам табиғаты бізге сана, ақыл мен болып жатқан оқиғаның мәнін түсіну процестерін сыйлады. Осыған байланысты А.Н.Леонтьев рефлексияның адам санасын қалыптастыратын мәні мен мәні болып табылатын әлеуметтік практикадағы маңыздылығы туралы жазады. Адам өзінің биологиялық қажеттіліктерін тікелей қанағаттандыра алмаса да, ол шындықты объективті түрде бағалай алады. Адамгершілікке ұмтыла отырып, адам өзінің табиғи тілектерінен асып, өз таңдауын жасауға ұмтылады. Демек, адам өткенге толық тәуелді емес. Бұл тұрғыда адамның табиғаты сана, парасат пен еркіндіктен тұрады.
Сонымен, тұлға қоғамда, әлеуметтік қатынастарда қалыптасатын жеке тұлғаның ерекше қасиеттерінің жиынтығынан тұрады. Адам табиғатын түсіндіруге байланысты сұрақтар олардың басқа тірі организмдерден эмпирикалық айырмашылықтарымен байланысты, ал олардың табиғаты туралы сұрақтар олардың табиғатында көрінетін және олардың мінез-құлқын анықтайтын қасиеттер мен белгілерге байланысты. Сондықтан кез-келген жеке қасиеттің қалыптасуын анықтау үшін оның қоғамдағы орнын, қарым-қатынасы мен рөлін ескеру қажет.
ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы елдегі психологияның ғылыми негіздерінің негізі Ж.Аймаутовтың [40] оқу процесі мен тұлға теориясындағы белсенділік мәселесі туралы еңбектері болды. Ол тұлғаны дамытуда биологиялық және әлеуметтік үйлесімділік мәселелерін биологиялық тұрғыдан шешуді мақсатқа сай деп есептеді. Зерттеушінің айтуынша, адам туа біткен қасиеттер мен белгілер жиынтығы бар адам ретінде туады. Бұл рәміздерді оқу процесінде дамыту қажет болғанымен, М.Жұмабаев [41] адам психикасын тұтас көзқарас тұрғысынан шешеді. Мұнда психиканы үш өзара байланысты ақыл, жүрек және ерік бірліктері түсіндіреді. М.Жұмабаев тұлғаны толық зерттеу тек этнопсихологиялық ерекшеліктерді ескере отырып мүмкін болады деп айтты. Т.Тәжібаев [42] тұлға психологиясының проблемасын темперамент, мінез-құлық және қабілеттердің психологиялық қасиеттерімен анықтайды.
Қ.Жарықбаев өзінің Ғылыми атаулардың түсіндірме сөздігі атты психологиялық еңбегінде тұлғаға келесі анықтама береді:
Адам - бұл 1) дербес іс-әрекеттің субъектісі, адамның әлеуметтік өмірінің жеке формасы ретінде нақты тұлға болудың қайталанбас, қайталанбас тәсілі. Адам әлеуметтік өмір жолында ерекше, оның өзіндік әлемі ерекше өмір салтын анықтайды және мазмұны жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады; 2) қоғамның өкілі ретіндегі, адамдар арасындағы өз позициясы мен орнын еркін және жауапкершілікпен анықтайтын адам. Ол қоршаған ортамен, әлеуметтік және адами қатынастар жүйесімен, мәдениетпен өзара әрекеттестіктеқалыптасады. Адам адам болып туылмайды, ол әлеуметтену процесінде тұлғаға айналады [43].
СМ. Психологияның теориялық және әдіснамалық мәселелерімен айналысқан Жақыпов [44] өз зерттеулерінде психикалық күйлерді жүйелік талдау принциптерін, топтық өзара әрекеттесу жағдайында мақсаттар мен мотивтер процестерін анықтайтын факторларды ашты. Білім беруді ғалымдардың ғылыми мектебі (Г.Ж. Лекеров, А.Т. Ысқақов, И.К. Аманов, С.Д. Шукешев және т.б.) білім беру процесінде субъектілердің бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетін дамыту мен қалыптастыруға негізделген көп деңгейлі психологиялық жүйе ретінде қарастырады. процесс зерттелуде.
Шерязданованың жұмысы Х.Т. Мектепке дейінгі педагогтар мен психологтардың кәсіби дайындығының психологиялық негіздерін және мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуге үлес қосқан [45] біздің зерттеуіміздің өзектілігін арттырды. Х.Т. ғылыми мектебі Шерязданова онтогенездегі тұлғадамуының әртүрлі аспектілерін тиімді зерттейді. Теориялық және эксперименттік зерттеулер нәтижесінде А.Р. Ерментаева белсенділік, тәуелсіздік, бастамашылық сияқты субъективті қасиеттердің психологиялық дамуы төмен, рухани-адамгершілік құндылықтарды қабылдамайтын, жетілмеген моральдық негіздері бар адамдарда ешқашан біріктірілмейтіндігін дәлелдеді. Өзімен және басқалармен құнды қатынастармен анықталатын субъект үнемі дамып отырады, адам субъект ретінде өзінің жеке басының кейбір қасиеттерін іс-әрекетке, қарым-қатынасқа, әлеуметтік ортаға байланысты өзгертеді, кейбіреулерін дамытады және жетілдіреді, ал енді басқаларында трансформациялау мүмкіндігі бар [46, 23 b]. А.Т. Ақажанова жасөспірімдердің жеке қасиеттерін зерттеп, девиантты мінез-құлықты әлеуметтік оқшаулау институтында түзетудің моделін жасады және оның тиімділігін тәжірибеде тексерді [47].
Дж. Я. Қазақстанда алғашқы болып қолданбалы психологиялық зерттеулер жүргізген Намазбаева [48] Л.С. теориясына сүйенеді. Выготский, ол коррекциялық білім беру процесінде психика мен аффект арасындағы байланыс өзгеретіндігін дәлелдеді. Ғалым мектеп оқушыларына бастауыш, орта және жоғары білім берудің өзіндік сана-сезімін, эмоционалды-мотивациялық салаларын дамыту заңдылықтарын ашты. Дж. Я. Намазбаева және оның шәкірттері тұлғаны қалыптастыруды мәдениетке тікелей қатысты мәдени-тарихи тұжырымдамалар негізінде ғана зерттеуге болады дейді. Адам психикасында тұлғаны зерттеудің кешенді тәсілі жасалды, ол когнитивтік және эмоционалды ерікті сфераларға байланысты түсіндіріледі [49, 241 б.].
Қазіргі адам өз өмірін құрып, оған деген көзқарасты қалыптастырады. Бірақ әлеуметтік-экономикалық өзгерстер оның шарттарын түсіндіру үшін белгілі бір шешімдер қабылдауымызды талап етеді. Бұл дегеніміз, біз саналы және белсенді әрекет етуге қабілетті адамның, субъектінің психологиясын анықтауымыз керек.
Біздің ойымызша, субъект - саналы адам. Қоршаған ортаның әсерін сезіне отырып, ол басқаларды біледі және біледі. Оның әлеммен белсенді және саналы қарым-қатынасы қоршаған әлемді және жаңадан қалыптасып жатқан адамды өзгертеді.
Осыған байланысты Н.Жиенбаева, Л.Макина эксперименттік тұрғыдан жеке тұлғаның белсенділігі оқу процесінде формальді емес орта сияқты, танымдық іс-әрекет диалогында қалыптасады деп тұжырымдайды. [50, 237-238 б.].
Детерминизм принципі бойынша С.Л. Рубинштейн әлеуметтік және биологиялық арасындағы сабақтастыққа негізделген, сыртқы себептер тек ішкі жағдайлар мен ішкі психикалық сыртқы материал арқылы жүзеге асырылады. Адамды тек материалдық қатынастармен ғана анықтау мүмкін емес, сондықтан әлеуметтік қатынастар биологиялық организмге психика арқылы әсер етеді, ал бұл жерде әлеуметтік орта мен биологиялық ағзаны байланыстыратын басты мәселе адам болып табылады.
Сонымен қатар, тұлғаның тұтастығы мен мазмұнына қоршаған ортаның өзгеруі және кәсіби көшбасшылық әсер ететіндігі анықталды. Тиісінше, адамның мінсіздігі оның қасиеттері мен қасиеттерін тізімдеу арқылы ғана анықталмайды. Адам өзінің жеке басын қоршаған әлеммен өзара әрекеттесу процесінде көрсетеді, өзгертеді және дамытады.
Осылайша, біз зерттеушілердің анықтамалары мен тәсілдерін талдаймыз.
Біз келесі қорытындыларға келдік:
1. Жалпы тұлға философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. Әдебиеттерде қоғамды құратын, өзгертетін, жаңартатын, өзгертетін басты фактор қоғамның ең құнды бөлігі ретінде қарастырылады.
2. Тұлға ұғымына берілген анытамаларды талдау зерттеу мақсатына сәйкес тұлға ұғымының мағынасын кеңейтуге және синтездеуге мүмкіндік берді. Тұлға - бұл іс-әрекеттің пәні, оның деңгейі дамудың әр кезеңінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz