Түс көру мотивінің түзілуі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ТҮС КӨРУ МОТИВІ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Орындаушы ______________________

Ғылыми жетекші:
PhD доктор ______________________

Қорғауға жіберілді
Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы
кафедрасының меңгерушісі
__________
_______________20 ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ТҮС КӨРУ МЕН ЖОРУ
0.1. Түс көрудің ерекшеліктері мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
0.2. Қазақ ұғымындағы түс жору және наным-сенімдер ... ... ... ... ... . ... .
ІІ ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ФОЛЬКЛОР ЖАНРЛАРЫНДАҒЫ ТҮС КӨРУ
МОТИВІ
2.1. Аңыз-ертегілердегі түс көру көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Эпос жанрындағы түс көру мотиві ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .

ГЛОССАРИЙ

Аналогия (гр. analogіa - сәйкестік, ұқсастық) - әр түрлі объектілердегі кейбір қасиеттердің ұқсастығы. Логикада дедукция, индукциямен қатар қолданылатын ой тұжырымы.
Этнопсихология (этнос және психология) - әртүрлі этностардың өзіне тән ұлттық мінезін, этностардың өзіне тән психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін пәнаралық ғылым.

Анимизм (лат. anima -- рух, жан) - заттық дүние құбылыстарының жандылығын бiлдiретiн термин.

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Дипломдық жұмыста қазақ фольклорындағы түс көру, адамның көрген түсті жору дәстүрі қазақтың тұрмысымен кірігігіп жататыны сипатталады. Түс көру және оның жорылуы, адам баласының түсіне енген зат не құбылыстың ұлттық болмыс- тіршілікте мағынасы терең зерделеніп, ертеден келе жатқан ауыз әдебиеті үлгілеріндегі түс көру мен түсті жору, қазіргі кездегі түс көру құбылыстарын салыстырыла суреттедік. Атап айтқанда, ұлттық құндылықтарымызға байланысты халық қазынасында ескірмейтін құбылыстар мен жоралғылар фольклорлық шығармалар арқылы сипатталады. Адам баласының түсіне енген құбылыстар мен заттарды болмысымыздағы жору, жорылып мағынасы ашылған түстің өмірдегі орындалуы мен жорушының тапқырлығы туралы ауыз әдебиеті үлгілері арқылы түсіндіріледі. Дипломдық жұмыс Бабалар сөзі жүз томдық мәдени мұрасының Түс жору және ырымдар кітабының негізіне сүйеніп, ғалымдар мен зерттеушілер, А.Сабалұлының, Ж.Шайхысламұлының, М.Тыныштықұлының, М.Ж.Көпейұлының, Н.Нысанбайұлының, Ш.Сұлтанбайұлының, Х.Досмұхамедұлының, Қ.Шоқаевтың, Ә.Шоқаманұлының, Ж.Бітімбайұлының қолжазба мұраларының негізінде және Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, М.Тілеужанов, Т.Сыдықов, Б.Ысқақов, Т.Бекқожина сияқты ғалымдар жинаған мәтіндер негізінде пікірлер мен жазбалар арқылы тақырып ашылады.
Адам баласы көзін іліп, тынығып, ұйықтап жатқанда түс көру - пендеге тән құбылыс және тылсымдардың бірі. Түс көрішулердің көпшілігі: түс - тәңірдің аяны деп түсініп, түсіне енген құбылыстың, мейлі тірі жан болсын, мейлі зат болсын құпиясын ашуға тырысады. Кейбіреулер түс - түлкінің тезегі - деп, көрген түсіне мән бермей, мағынасыз қарайды. Түс көру тек қазақ халқында ғана емес, сонымен қатар өзге түркі халықтарында да жақсы жорылған. Және ағылшын халқының түс жору салтын ауыз әдебиеті тұрғысынан да көп ұқсастықтарды көруге болады. Көз ілген әрбір пенде қандай түс көрсе де, өмірден көргені, ойында тоқығаны бар жорушыға барып, нені болжайтынын, болашақта қандай сәттілік пен сәтсіздіктер болатынын білуге ұмытылады. Ал қандай да болсын түсті жорушы сәуегей не жақын адамың оны жарқын болашақпен, алдағы келер күннің тек жақсылықтарымен сабақтастыруға тырысып, күмән келтірмей, жоралғылап түсіндіреді.
Мәселен, қазақтың көрнекті жазушысы, драматург, публицист, қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі Ж.Аймауытовтың пікіріне сүйенсек: Адамның есі бүтін болмайтын күйлері болады. Сондай күйдің бірі-түс көру. Ұйқы дегеніміз-мерзімді демалыс, тыныс алыс. Ұйықтаған адамда сана не мүлдем болмайды, не кем болады... Шырт ұйқыда жатқанда адам түк сезбейді. Бірер ұйықтап алған соң, ұйқы сергек бола бастайды, ұйқылы-ояу деген күйге келеді. Сондай кезде санамыз кіресілі-шығасылы болып, түс көрсек керек. Түс дегеніміз ояуда көретін нәрселердің пернесі болады. Түсі мізде сол пернелерді өңіміздегі екен деп ойлаймыз [1, 192]. Жазушы пікірін адам баласының шаршағанда күндізгі ойын алған нәрселері енеді дегенге сайып келеді. Шынымен де, бұл тұрғыда түстің адамға енуінің өзін бөлек қарастыруға болады деп ойлаймыз. Себебі, бір түс өткен тұрмыстағы елесті көрсетсе, ал бір түс алдағы болжам ретінде көрінетінін пенде ретінде бәріміз де білеміз. Соның ішінде қазақ халқының ауа рауын болжау, түс арқылы болжау, астрономиялық болжамдары өте орынды және сенімді болған. Түс көру және оны жорудағы көріпкелдік дана халқымыздың тапқырлығын ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүріміз, ұстанымымыз, халықтың сенімі мен мифтік нанымы, ой-арманы және тұрмыстық ерекшеліктерін адамның қасиеті ретінде көруге болады. Бұндай болжам түрлерін ата-бабамыздан мұра етіп келе жатқан ауыз әдебиеті түрлері мен мәдени мұралары, әдеби үлгілерінен кездестіруімізге болады. Мысалы, Қыз Жібек жырындағы Жібектің болашақтағы қаралы оқиғаны алдын ала көруі, сезуімен шиеленіседі. Жібек ұйықтап кетіп, түс көріп, түсінен шошып оянып, кіші жеңгесін шақырып алып:
...Шақырып алды Қыз Жібек
Өзінің жақын жеңгесін,
Омырауда алтын теңгесін.
Сырласатұғын жерінде,
Келтірмейді екен өңгесін.
-- Ау, жеңеше-ау, жеңеше-ау,
Мінезің еді өңгеше-ау.
Төлегенге барып кел,
Тілімді алса, жүрмесін.
Ата-анасы бар ма екен,
Жал-құйрығы сай ма екен.
Иә, болмаса, Құдай-ай,
Бір қаңғырып өскен қу ма екен?
Атасының аты кім болар,
Анасының аты кім болар.
Сұрап келгін, жеңеше-ау,
Қандай заман, күн болар.
Мен бір бүгін түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
Төлеген мінген көк жорға ат
Ер-тоқымсыз бос көрдім.
Ел жайлаған Ақжайық,
Жағалай біткен бидайық.
Алдымда жанған шырағым,
Біреу үрлеп өшіріп
Көзімнен болды сол ғайып.
Қолымдағы тұйғынның
Заулап келіп аспаннан,
Желкесін қиды бидайық.
Пендем десең, Құдай-а,
Бұ түс емес еді ғой
Көруге маған лайық.
Айналайын, жеңеше-ау,
Төлегеннің мен білдім
Бір кеткен соң келмесін.
Жарық дүние опасын
Білдім көзге ілмесін.
Мұнан кетсе Төлеген,
Білгізді Құдай мен қуға
Бұ жерді қайтып көрмесін.
Мұндай қорлық, жеңеше-ау,
Тірлігінде Құдайым,
Еш пендеге бермесін. деп, [2,72]. өзінің көрген түсін кіші жеңгесіне айтып, Төлегеннің жолға шықпауын ескертеді. Бұл жерде Жібектің Бұ түс емес еді ғой , көруге маған лайық -деген сөздері түсті жақсы жору, өз түсінен шошынуын көрсетеді. Түсті мотив жағынан қарар болсақ, көріпкелдік деп айтуға болады.
Мұхтар Әуезовтың сөзімен айтар болсақ, жырдағы естірту, арнайы жырлау, қоштасу, араздасу, түс көру, әмеңгерлік, көңіл айту, өтініш, айтыс, бата, тілек салт жоралғылар мен көркемдегіш құралдар жиынтығы болып табылады.Тек ауыз әдебиеті ғана емес, жазба әдебиетіндегі Махамбеттің түс көру де алдын ала болжау түсінің дәлелі бола алады. ұйқыға кірісті. Басы жастыққа тиер-тиместен қор ете түсті. Үнемі дөңбекшіп бірден ұйқыға кете қоймайтын оның бүгін еш қиындықсыз кірпігі айқасты. Сөйтіп жатып түс көрді. Түс дейін десе түсі емес, өңі дейін десе өңіне ұқсамайды. Махамбет дел-сал болып алыстан өзінің дауысын естіді: Иә, иә өз үні - Қайран бабам, Махамбет батырым-ай, сенің де басың қайда қалмаған?
Жүрегі су ете түсті. Мен не сандырақтап кеттім? Тоқтаусыз толғауларды жатқа соғып жатыр. Дем алмастан сөйлеп жатқандай жүрегі құрғыр атқақтап, кеудесін жарып шығардай атойлайды. Жорық жырлары толастаған сәтте сұмдық көріністің куәсі болды. Қараса, денесіз бас сөйлеп келеді. Адымын аштырмай қыр ізінен қалар емес. Жан не деген тәтті десеңші! Өмір бірер секундқа тоқтап қалғандай болып, дүние шыр көбелек айналды да кетті суреттеледі жазба әдебиетінде. Бұл түс көру драматург жазушы Ж.Аймауытовтың пікіріне дәлелдеп тұрғандай етіп суретелгенімен, астарында үлкен болжам жатыр.
Шығыстың атақты ойшылы әл-Фараби: Адам баласының түс көру себебін күндізгі саналы түрдегі ойлау процесі тоқтаған кезде жүзеге асатын табиғи құбылыс деп түсіндіреді [3, 210]. Деген пікірі бұл ретте адам баласының күндізгі ойы, уайым қайғысына байланысты түске күндізгі тіршіліктің енетінін түсіндіреді.
Ықылым заманнан бері адам баласын қызықтырып келе жатқан сыры мол, бірақ әлі де толық ашылмаған құбылыстың бірі- түс көру. Ұйықтып жатқан адамның шытырман оқиғаларға толы өңі мен түсіндегі аралас құбылыс пен тіршілік, адам жүрегі түршігетін жағдайларға ұшырап, түс көрушінің айғайлап сөйлеуі, қорыққанынан қара терге малынуы, ұйықтап жатып түрлі әрекеттер мен қимылдар жасайтынымызды да бәріміз білеміз. Ал қазір ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, деректерде келтірілген болжамдар, зерттеулер, дәйектемелер ғалымдардың айтуынша, адам миында жаратылыстан бері барлық ақпараттық хабарламалар, тіршіліктегі деректер бар екенін түсінуімізге әбден болады. Денсаулығы жақсы, ақыл-ойы дұрыс, дамуы қалыпты деген адам миының қызметінің өзі 3 немесе 4 пайызын, ал тіптен ақылды, дана, ғұлама тұлғалардың өзі 6 немесе 7 пайызын ғана пайдалана алатынын аңғардық. Негіздеп айтар болсақ, адам миы - адам баласының басқаруындағы ақыл-ойы және адамның басқару қызметінен тыс ақыл-ой орталығы деп екіге бөлінеді. Адамның өзін басқаруындағы ақыл-ой орталығы дамы мен өсу барысында, тіршілікті көріп, сезіп, тәжірибе арттырып, білім алу негізінде жетіліп толықтырылатындықтан, басқару қызметінен тыс ақыл-ой орталығы адам еріктен тыс жалғанған әрекеттерден шексіз толықтырылады дейді ғылыми болжамдар. Осыған орай біз өзіміздің жұмысымызда түс көрудің алты түрлі себебін ауыз әдебиеті арқылы көрсеткіміз келеді.
1. Күндіз көрген жайлардың, оиғалардың әсерінен болған құбылыс.
2. Күндізгі әрекет пен тіршілікке байланысты.
3. Науқастынып жатқандағы көрінген түс.
4. Аян беру.
5. Жанның мазасыздануы мен уайым - қайғыға байланысты түс көру.
6.Қиялдау әрекетке байланысты түс көру.
Соның ішінде, ауыз әдебиеті үлгілеріндегі түс көру, оны жору тарихта болған, белгілі адамдардың тағдырлары арқылы өмірде шынайы көрініс табары анық. Әсіресе, дастандардағы мазмұндық ажарлау тәсілі түс көру мен тікелей байланыста болатынын мысалдар арқылы түсіндіре алдық. Соның ішінде, дастандардағы оқиғалардың өзара байланысып, шиеленісіп, үйлесім табуы түс көру мен түс жору мотивінің негізінде жатыр. Түс көру мотивінің халық ауыз әдебиетіндегі орны ерекше, көркемдік эстетикалық тұрғыдан алғанда шығарма мазмұнын ажарлап, оқырманға қызығушылығын артырады. Фольклордағы түс көру мен түс жору мотиві арқылы қай халықтың болмасын этнопсихологиялық жағдайын, халықтың біртұтас сенім-нанымын, мінезін көреуге болады.
Түс көру мен түс жору мотивінен адамзаттың өмір сүріп отырған заманасын көрумен қатар, фольклорлық шығармалар арқылы сол кездегі мотивтік сарынның мифологиямен байланысын, бірнеше шығармалардағы мазмұндық ұқсастығын, композиялық құрылымна арқау болатынын көре алдық. Адамзаттың түсінігіндегі еріксіз түрде жүзеге асып отыратын психологиялық үдеріс- түстің ауыз әдебиетіндегі көріністері, оны жорудың белгілері этнографиялық маңыздылығы. Фольклорлық туындыларда алдымен түс көру мотивіне тура байланысатын шығармалардағы кейіпкер өмірі, тағдыры тұрады. Түс көрудегі адамзаттың тылсым күштерге сенуі, жамандықты шектеп, жақсылықты қалайтыны, жалпы адам тағдырының түс арқылы ашылып отыруын, түсті жору салты мен мотивінің өзара бір бүтіндей дүниедей көрінуін байқауға болады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Түс көрудің адам өміріндегі маңызы, қазақ халқының фольклорлық мұраларында кездесетін, түс көру, аян беру, жоруға қатысты наным-сенімдердің бірнеше үлгілерін зерделей отырып, психологиялық талдау жасау, түс көру мен жору мотивтерін зерделеу. Түстің көркем әдебиеттегі қолданылу көркемдігі, оның қалыптасыуының тереңін түсіну, қисса-дастан дүниеге келгеннен- ақ қолданылғанын түсіндіру. Түс көру мен оны жорудың классикалық батырлық және ғашықтық жырларда кездесу себебін айқындау. Дастандардағы түс көру мен оны жору мотивтерінің өзара ұқсастықтары, ондағы кейіпкерлер тағдырының түс арқылы дамып отыратыны, түстің этнопсихологиялық тұрғыдан қаралуы.

Зерттеудің мақсат-міндеттері:
Түс жору мен жорытудың мағынасы мен маңыздылығын анықтау.
Түске енген құбылыстар мен заттардың мида берілу себептерін зерттеу.
Түс арқылы аян беру құбылысын көру, сезу. Ұйықтаған адамның түс көруі мен оны жорудағы сенімділік обьектілерін танып білу арқылы халық ауыз әдебиеті үлгілерінен іздестіріп, зерттеушілер пайымдауынша өзіндік тұжырымдау. Қазіргі кездегі түс көру мен түсті жору құбылыстарын салыстыру. Түстің адам санасында бейнеленуі мен оны түс көрушінің рухани дүниесі туралы ауыз әдебиеті үлгілері арқылы дәлелдеу. Фольклорлық шығармалар арқылы халық ауыз әдебиеті жанрындағы түстің шындыққа жанасып, түске енген заттың психологиялық әсерін тани білетін табиғи бір қабілеттің бар екендігін түсіндіру.
Түс көру мотивінің түзілуі;
Дастандардағы түс көру мотивінің берілуі;
Түс көру мотивінің көркемдігін көрсету.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Диплдомық жұмыс материалдарды жинақтау, белгілі бір ерекшеліктеріне қарай жүйелеу, топтастыру, ауыз әдебиеті үлгілері бойынша талдау, түстің әрбір жорылу мотивін саралау, эпикалық жырлардағы, ертегілердегі және аңыз-әңгімелердегі түс көру мен жоруды сипаттау, мотивтік жағынан өзіндік талдау әдістері арқылы орындалды.
Жұмыста салыстыру, талдау, саралау әдістері түсті бейнелеу, сипаттау, алдын ала көру, болжау салыстырма-тарихи әдіс, болжамдық аналогия жасау, өзіндік әдістері мен тәсілдері қолданылады. Түс көру мен жоруға психологиялық тұрғыдан талдау жасалынады.
Сондай-ақ сөз мәдениетінің бағалауыштық сипаты болатыны, осы бағалауыштық сипат оппозициялық жүйе құрайтынымен байланысты қарама-қарсы қою тәсілі қолданылды.
Мәселенің зерттелу деңгейі:
Фольклорлық жинақтарға байланысты Бабалар сөзі: Жүз томдық кітаптары І том, Көрұғлы, Қазақ халық әдебиеті. Батырлар жыры, Жарықбаев Қ. Жантану негіздері ғалымдардың зерттеулерінде, Ш. Ыбыраев. Эпос әлемі, К.А. Төлеубаева Тұрсын Жұртбай монографиялық еңбегі, Батырлар жыры 4-том, Көп томдық ертегілер жинағындағы халық ауыз әдебиеті үлгілері негізінде түс көрудің мотивтік қырынан зерттеу нысанына алынды.
Қазақ фольклорлық үлгілеріндегі түс көру себептері, түс жору салты, түс көру мен жорудағы ұлттық болжам, ұлттық болмыс, этнопсихологиялық түсінік. Тарихи тұлғалардың ой пікірлері. Қазақ халқының этнописхологиясы.
Қазақ фольклорындағы түс көру мотивінің ұлттық наным-сенімдегі маңыздылығы, жору әрекетіндегі қазақ халқының көріпкелдігі мен, болжамы. Түс жору мотивіндегі кеше мен бүгіннің халық ұғымындағы көрінісі, адамдардың жазбалары мен пікірлерінің өмір шындығымен ауыз әдебиеті үлгілеріндегі байланысы мен бейнесі. Фольклордағы түс көру мотивінің түс жору салтымен тікелей байланысы. Түс көру мотиві адам тағдырының болжамы, келешектегі іс-әрекетінің штрихы, элементі іспеттес.
Зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Түс жорудың парасатталығы мен болжамы халықтық, тақырыптық-сюжет тік, эстетикалық байланыстар мен көркемдік ерекшеліктер негізінде түс жорудағы ортақ образдық жүйе, біркелкі көркемдік бейнелеу, алдын ала көру ұлттық этнопсихологиялық құбылысының ауыз әдебиетіндегі мотивтік тұрғыдан алатын орны туралы көрсету. Фольклорлық мұралардағы үзінділерден түс жоруға қатысты наным-сенімдердің бірнеше үлгілері ғана таңдалып, жүйеленіп жинақталады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ТҮС КӨРУ МЕН ЖОРУ
1.1 Түс жорудың ерекшеліктері мен зерттелуі
Қазақ дәстүрлі қоғамында түс көруге бей-жай қарамаған, түс көрген соң, оны да мағыналы жорытуға аса мән берген. Адамзаттың жаратылысынан бері тіршілік пен өмір, табиғат құбылыстарын танып білудің, ондағы тылсым күш пен құпия сырларының тереңіне, халықтың қарапайым қағидаларына сүйенген ізденістерістерін түс көру мен жору мотивінде адам баласы жүргізіп келеді. Түс көру пенденің бүкіл жан жүйесін танып білуге көмектеседі, ғалымдар бұл тылсым көріністерді психологиялық құбылыс ретінде қарастырып, өзіндік пікірлерді ұсынады. Түсте адам баласының санасы шеңберден шығып, шетсіз-шексіз әлемді игеріп, кеңістік пен уақытқа тәуелді болмайтынын көрсете алады. Түс дегеніміз не? Түс деген - тынығып жатқанда көрінген тылсым дүниелер мен құбылыстар, елес, адам психологиясының терең тұңғиыққа түсуі. Түс көру- психология ғылымында қиял үдерісінің ұйқы кезіндегі енжар бейнесі деп түсіндіріледі. Өзіміздің өмір тәжірибемізде түсті кімдер көреді? Психологиялық тұрғыдан ойлағанда шарудан шаршап-шалдыққан адам, жүйкесінде әлсіздік білінген адам, қайғы жеген дамдар көреді, жаны мазасызданған күй кешкен адам көреді.
Қазақтың дәстүрлі қоғамында түс көруге бей-жай қарамай, оның мазмұны мен мағынасына мән бегендігін, түске қатысты ырымдар мен жоралғылардан, әдеби шығармалардан көруге болады. Түс көрудің өзі феноменнің өзін басқару қызметінен тыс болғандықтан, түс көрудің мағынасынан гөрі түсті жору маңыздырақ болғаны анық. Өйткені, ойлау кеңістігінен тыс көрінген құбылыс кімді болса да ойландырары сөзсіз. Түсті әрдайым жақсы нәрсеге жорып, данагөй халқымыз тектен - тек "Түс - балқыған қорғасын" деп атамаған. Яғни, қорғасынды қандай қалыпқа құйсаң, сондай пішінде қататынын бәріміз тәжірибеде білеміз. Сол себепті де қорғасынға теңеп, қандай түс болса да жақсылыққа жорып отырған. Адамзаттың түсінігінде жақсы сөз- жарым ырыс дегендей, жақсы ой мен жақсы сөз жақсылыққа айналады. Ал керісінше, жамандыққа жорысаң- жамандыққа айналуы мүмкін деген ұғым мен түсінік, жорамал бар. Түсті адамның рухани әлемінің хабаршысы ретінде қабылдау ескі діни танымға, наным-сенімдерге жат емес екенін білеміз. Түс енетін құбылыс пен заттың адамға рухани тұрғыдан аян берілетіні, оның болашақтан хабар не бір нәрсенің алдын алу ескертпесі берілетіні жайлы аңыз әңгімелерде ауыз әдебиеті үлгілерінде кездеседі. Ал шынында, халық ауыз әдебиеті, фольклор дегеніміз халықтың қиялы, халықтың күмәні, халықтың арманы екенін білеміз.
Қасиетті Құранда аты аталатын Жүсіп пайғамбарымыздың (ғ.с.) өзінің түсінде аян алуы және түсінде көрген жору ғылымын иеленуі Алланың құдіреті деп сенген. Адамның ұйықтағанда не тыныққандағы түс көру құбылысы мен оны жору діни және рухани танымдарға тән нәрсе, адам баласының рухани өміріндегі, психологикалық түрлі халдегі маңызды құбылыс деп түсіндіреді. Түске енген құбылысты міндетті түрде талдау, оны жору, оған сену- қай халықта болсын жақсы сақталған салт-дәстүріміздің бірі. Әдебиетші ғалым Х.Досмұхамедұлы: Түс жорудың қазақтар арасында да үлкен мәні бар екені ежелден белгілі, сол себепті де ел ішінде арнайы мамандар- түс жорушылар да ұшырасады деп тұжырымдайды. Ел аузындағы әдеби үлгілерге сенер болсақ, түс жору дәстүрі Перғауынның (Фараон) түсін болжауы, яғни, Жүсіп пайғамбардан басталады екен. Әрбір түс көруші адам өз түсін біреуге жорытуға тырысады, сонымен қатар, мағыналы жору сөзіне мүлтіксіз сенеді. Мысалы, Қозы Көрпеш- Баян Сұлу, Қыз Жібек лиро-эпостық жырларынан түс көру мен оны жорудың поэтикалық суреттемелерін көруге болады.
Ал түс көруді И.П.Павлов ұйқы кезінде ми клеткаларының қызметі толық тежелмейді, кейбір бөлімдері ояу қалпындағыдай жұмыс істей береді. Ми қыртысының осындай бөліктерін "күзетші пункт" деп атайды. Күзетші пункттерде адамның бұрынғы көрген, естіген, дәмін татқан нәрселердің бейнелері (бейнелі ойдың ісін басқаратын оң жақ ми сыңарында) қайта "тіріледі". Түсте ақылға сыймайтын бейнелердің туындауын мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыстың әлсіреп, бірінші сигнал жүйесінің іске қосылып, екінші сөздік сигналдардың толық тежелуімен түсіндіріледі-деп физиологиялық тұрғыда тұжырым жасайды.[4,411].
Бұл пікірге жүгінсек, түсті психологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, қорқынышты және қуанышты түстер деп бөліп қарауымызға болады. Және ол адамның ояу кезіндегі әрекетерінен алынатыны айтылады. Бірақ, қазақ ұстанымында түс жору арқылы ғана астарлы мағыналарды да көруге болады. Сол себепті де түс жорытуда түстің мағынасын халық ауыз әдебиетінің бір түрі ғашықтық жырлардан, мыселен, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырындағы
Қозының анасы түс көреді:
Қозыға жаста болса тілек берген,
Қасында жолдасы жоқ бұған ерген.
Қозыекең түзде жүдеп жатыр ғой - деп,
Үйінде шешесінің түсіне енген.
Шешесі ерте тұрып айғай сапты,
Басы Тайлақ, ел-жұртын жиып апты.
Қозыекең түзде жүдеп жүрген екен,
Бақсы балгер, ойшыға ойла- деген жолдардан көре аламыз.
Ойлана келе Тайлақ Қозының жолына деп мал сойып, етін жоқ-жітік, арық-ашқа үлестіреді. Бұл жерде көрінген түсте нені көруге болады?
Шын мәнісінде, түс жору салты, түс жору салтына байланысты байланысты мифтік наным-сенімдер, әрбір халықтың ұғымындағы, ұлтық ерекшелігіндегі өмір танымын түсіндіретін құндылықтар. Тарих та болған белгілі адамдардың өзі соған дәлел және олардың түсіне енген құбылыстың өңінде шындыққа айналып отыратынын әдеби шығарма үлігілерінен көре алдық. Зерделей келе түс көруге байланысты мынадай тұжырым жасауға болатынына көзіміз жетті. Бұл орайда сөз заттанады деген ұғымына тоқталғым келеді. Әрбір айтылған сөз заттанады.
Сөз-адамның ой-пікірі, көзқарасы. 2. л и н г в. Белгілі бір мағынасы бар заттар мен құбылыстардың атауын білдіретін тілдің негізгі бірлігі .[5, 293]. Яғни, ішкі ойлар ерте ме, кеш пе сөз арқылы іске асады деген сөз. Өмірде бақылып отырсақ, адам қорқыныштарын ойлай берген сайын соған тап болып жатады. Біз өз сөз және ойларымыз арқылы барлық ауыртпалықтар мен қиындықтарды өмірімізге өзіміз тартып аламыз. Ойлар заттанады деген қағида жай ғана бос сөз емес, бұл ғалымдар мен психологтар дәлелдеп шыққан факт және ол тартылыс заңымен тікелей байланысты деп түсіндіреді.
Дүниенің, яғни 18 мың ғаламның басында кім немесе не тұр? Сөз не зат? Сол себепті адам баласы дұрыс ойлау, жақсы нәрселерді ойлау керек деген тұжырымға келдім. Түс жоруда осы нәрсе анық көрінеді. Түсті жақсылыққа жору, сәтті істерді өңінде күту деген ауыз әдебиеті үлгілерінде көп кездеседі.Сонымен қатар, қазақтар көрген түсте аян беріледі деп сенеді. Мысалы, термелері бұл күнде ел аузында ең көп айтылатын ақындардың бірі Майлықожаға түсінде бір ақ сақалды абыз адам келіпті де:
- Көген аласың ба, әлде өлең аласың ба? - деп сұрапты.
Сонда Майлықожа: - Өлең! Өлең! - деп оянып кетіпті. Болған оқиғаны естіген ауыл қариялары: Дұрыс болған екен. Ақын болу бақтың бағы. Егер де көген аламын дегенде мыңғырған бай болар едің. Бірақ байлар көп, сонда да ақынға жетпейді - деп жорыған екен.
Қ. Жарықбаевтың Жантану негіздері атты еңбегінде орыстың педагогі И.М. Сеченов: Адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқиғалардың есепсіз көп фактілері себеп болады- деген пікірі көрсетілген. [6, 249]. Бұл пікірден біз адамның дене мүшелеріндегі жайсыздық белгілерін түрлі түс көруге себепші болады деп ұғына аламыз.
Адам баласының түс көру құбылысын зерттеу адам бойындағы бейсаналылықты тану, адамның жан дүниесін түсіну деген тұжырымға келеміз. Сеченов И.М. психоаналитиктер түс көруді физиологиялық, соматикалық емес, психологикалық құбылыс деп түсіндіргенін ұғындық.
Адамның түс көру құбылысы өмірде жасап тұрғанда, оны жақсыға жору дәстүрі де болатынына толық сенеміз. Адам түсті көргеннен кейін қорқу, үрейлену, қуану, жылап ояну сияқты түрлі психологиялық процестерді ұйқыдан оянған адамнан көрімізге әбден болады. адам ұйқыдан өзі тынығып оянуы мүмкін не бір нәрседен, дыбыстан, біреудің оятуынан ұйқыдан үзілуі мүмкін. Бұл ретте оянуға да түстің әсері бар екенін айта аламыз. Адамдармен сұхбаттаса отырып жеке түс көруіді айтар болсақ, көп жағдайда белгілі бір шытырман оқиғалардың тұсында адам түсі аяқталмай оянып кетеді. Бұл жұмбақ түстер. Бір оқиғаны бірнеше рет көруі де мүмкін. Бұларды алдын ала ескерту, шешімі немесе жоруы дұрыс болмағасын қайта көріп жүр деген пікірлер де айтылып жүр.
З.Фрейд 1900жылы Түс жору еңбегінде түс көрудің айқын мазмұнымен қатар тылсым астары да бар- деген пайымға келген. Сондықтан да түс адамның бейсаналық деңгейіндегі ойларының символдық бейнесі деп түсіндіреді.Бұл пікірге біз де келісеміз, Мәселен, ауыз әдебиетіндегі батырлардың аналары, сүйген жарларының түстері, аңыздардағы беліглі тұлғалардың түсіне енген аяны, оны жору дәстүрлері бұған толық дәлел бола алады. К.Юнг бойынша түс көру адам санасынан тыс, оның рухани дүниесіндегі сана мен бейсаналықтың арасын байланыстыратын, болашақты болжайтын транценденталды құбылыс деп санады. Адамның психикалық өмірі бейсаналықтың тереңінен тамыр алады, санамыз болса жанның орасан зор бейсаналық әлемінің аз ғана бөлігін бейнелейді-, деп түсіндіреді. Түсте сана ұлғайып, кеңістіктік-уақыттық шектер жойылады, адам өзін басқа уақытта, кеңістікте, әлемде, мүлдем басқа күйде сезіне алады деген сөзі тіршілікте көрініс табады.[7, 192].
Түстанумен адамзат баласы есте жоқ ескі замандардан бері қарай айналысып келеді. Біздің қазақ халқынан бөлек, ежелгі гректер мен ассириялықтар, инктер мен ацтектер, вавилондықтар мен кельттер, қытайлар мен жапондар түстану мен түсжору туралы жай ғана еңбектер емес, тұтас бір трактаттар жазып, арнайы түс көру мен жоруға арнап үлкен алтындалған храмдар салған екен. Мәселен, тіпті Мадагаскардың бір патшайымы өзінің түсіне рұқсатсыз кірген қоластындағы адамдарды жазалап, онымен қоймай, өлім жазасына да кесіп отырған.
Егер біз сөздіктерге жүгінер болсақ, түс дегенімізді шындық әлеміне жетелейтін жол деп қарауымызға болады және адам өмірінде бұған дейін кездескен не өтіп кеткен оқиғалар әлемі, не болмаса болашақта кезігетін оқиғалардың алдын ала хабарламасы, аян беруі, елестеуі, яғни, ұйықтап жатқанда көрінетін тылсым құбылыстық белгілер деп түсінікке келдік.
Түс- адамның күндізгі өмірінің табиғи тұжырымдалуы, жан мен тәннің келесі күнгі жаңаруына дайындығы деп қарауымызға болады.
Фрейд түсті бейсанаға апаратын патша жолы деп есептеген. Сол себепті де алғашқы ұстанымға жататын түс көру механизимдері: мысалы, алмастыру, түсті қоюландыру, символдау сияқты бейсананың басқа да көріністерінде табылып жатады, олардың қасиеттері және құрылымдары өзара тең түседі. Түстің адам өміріндегі дау-дамайды, болашақ өмірді сипаттайтын, үрейді барынша көрсететін жанның табиғи тілі екендігі шындық.
Түс көруді талдау әдісіне келер болсақ:
Фрейд пірінше, оның түсті біртіндеп, түс көрушінің түстің әрбір келесі элементіне негізделген еркін ассоциацияларына қатысты талдауын көре алдық. Сонан кейін ол, түс және оның еркін ассоциациялау материалдарын тәжірибеде қолданып, ол түстің мағынасын өз пайымдауынша түсіндіріп білген.
Түс көру кезеңдері:
- Түстің басталуы;
-Түс сюжетінің дамуы;
- Кульминация, яғни, шарықтау шегі.
- түс мазмұнының эпилогі;
Түс жору жоспары
Көрген түсті жақсылап жору үшін түс жорушы мен түсті көрген адам өзара бірлескен әрекетінің қисынды жоспары жасалған:
- Түсті көрушінің әңгімесі, оның әңгімесін жорушының тыңдауы;
- Түс жорушының (психоаналитиктің) сұрақтары, түс көрушінің ассоциацияларын жинақтау;
- Түс жорушы ұсынған жорамалдар;
- Түсті көруші ұсынған жорамалдардан өзіне ұнағанын таңдауы.
Мысал келтірер болсақ , қазақ тарихындағы қазақ хандығының 18-ханы атақты Абылай хан Самарқант қаласының жанындағы Жұпар қорығына келіп, алғашқы түнеген түні түс көреді, ертеңіне қасындағы түс жоритын қариясына көрген түсін баяндайды: Түсімде шатырымның алдына бір жолбарыс келіп шөгіп жатып алады, бұл не қылған жолбарыс деп таң қалып қарап едім, әлгі жолбарысым аю болып кетті. Жаңа жолбарыс еді ғой, қалайша аю болып кетті деп екінші қарағанымда қасқыр болып, онан соң түлкі, ақырында қоян болып кетеді. Осы көргендерімді таң қалып оянып кеттім, - дейді. Сонда әлгі түс жорушы қария: Жолбарыс көрсең, басыңнан бақыт құсы ұшқаны, баяғыдан бетін қайтпай жүріп, енді жасың жеткен шағында Абылай хан сырттан өліпті деген атқа ұшырамай қайта ғой. Жолбарыстың аю болғаны - сенен соңғы балаларыңның заманы аю заманы болып, жұрт аюдай алысып өтер. Қасқыр болғаны - немерелеріңнің заманында қасқырдай жұлысыпр өтер. Түлкі болғаны - шөбереңнің заманында түлкіше жортып өтер. Қоян болғаны - онан кейінгі заманда қорқып өтер деген екен. Қарияның сөзіне құлақ қойып, Абылай хан Самарқант шаһарына елші жібереді: Ұрыс-жанжалым жоқ, жұртқа амандасып, әулиелерді зиярат қылып қайтамын, - деген екен. [8,255]. Бұл жерде фольклортанушы ғалымдарымыздың түс көру мен оны жорудың көркем әдебиеттегі көркемдік бейнелеуші құралы дегеннен гөрі, анимистік түсінік ретінде қарап, шығармалардағы символика, яғни, белгілік құбылыс, мотив деп қарайтындығын көре алдық. Ал мотив дегеніміз (италиян тілінде motіvo - мелодия (әуен), тақырып) - 1)шағын музыкалық құрылым, үзінді. Өзіндік көркемдік сипатқа ие, бір әуендік тақырып, интонация. Біз бүгін түс көру құбылысын мотив деп қарайтын болсақ, ол орынды шешім. Себебі, халық ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшелігі - оның көркемдік ерекшелігінде, атап айтсақ, түс көру мотивімен оқырман қауымға қызықты.
Анимистік теория негізінде адамзаттың алғашқы қауымдық жаратылысындағы адамдардың мифтік наным-сенімдері негізіндегі түсінігі бойынша жаман рухтардың зиянынан сақтану үшін жақсы рухтардан көмек қажет ету арқылы рухтарға сеніп табынған. Осындай түсініктің қорытындысында анимизм және дін пайда болған деген тұжырымға келеміз. Бұл пікірлер негізінде түске енудегі кейіпкерлер, Баба түкті Шашты Әзіз- ауыз әдебиеті үлігілерінде, әсіресе, эпикалық жырларда жиі кездесетін бейнелік құбылыс. Шашты Әзіз туралы аңыздарда шын есімі- Баба Туклас деп беріледі. Бұл әрине, аңызға тән ерекшелік. Әкесі - Керемет Әзіз. Бізге таныс ауыз әдебиетіндегі, Шашты Әзіз беянесі, яғни Баба Туклас қасиетті Меккеде патша болып, мұсылмандардың арасында әулие саналып кеткен. Баба түкті Шашты Әзіз эпикалық жырлардағы түске енуші кейіпкер ретінде көп жырланады.
Әдебиеттанушы, жазушы А.Ремизовтың тұжырымдауынша: түс көру- әдеби тәсіл Жазушы орыс әдебиетінде осындай мотитві тәсілсіз көркем шығарманың жазылмайтынын айтады. Ал біздің өзіміздің ұлттық әдебиеттану ғылымында түс көру және оны жорудың мотивтік тәсілі, бейнелегіштік құрал ретінде қасиеті мен қызметі жағынан әлі күнге дейін зерттелуде. Оның басты себептерінің бірі- фольклортанушы ғалымдардың бұл құбылысты мифологиялық ой-сана сәулесі деп тұжырымдауында және әдеби шығармалардағы көркемдік бейнелеуіштік құрал ретіндегі қасиетіне аса мән бермеуінің әсері десек те болады.
Мәселен, танымал фольклортанушы ғалым С.Садырбаев: Тегінде түс көру арқылы ғашық болу салты араб, парсы, үнді аңыздары (Бозжігіт, Сейфул-Мәлік, Иранғайып-Шах-Ғаббас, Жүсіп-Зылиха) сияқты шығыс қиссаларына тән құбылыс [9,11]-деп көрсетеді.
Профессор Ш.Ыбыраев: Мұның себебін дәл басып айту қиын. Бәлкім, ата-бабаларымыз түс көруге және оның жоруына айрықша мән беріп, оны тылсым күштің құдіретімен сабақтастырып, оған шексіз сенуі де ғажап емес. Бұған халқымыздың тарихынан, наным-сенімінен мысалдарды тізе беруге болар. Әрі түсті жорудың символикасы, белгі нышандары да жинақтауға, жүйелеуге болатын құбылыстар,- деп тұжырымдайды.[10,98]. Ш.Ыбыраевтың пікіріне сүйенетін болсақ, түс көруді мифтік құбылыспен байланысты қарастыруымызға болады.
Енді кейіпкердің түс көру эпизодын талдаудың, оның арнайы психологиялық бейнелеу құралы ретінде зерттелу жайына тоқталар болсақ, әлемдік және орыс, түркі тектес халықтар әдебиеттануында да оған терең мән бермеушілік аңғаруға болады. Мәселен, орыс әдебиеттану ғылымында әдеби түс көруді талдау жөнінде 1990 жылы Самарқандта қорғалған Ж.М.Степаньянцтың О роли сновидений в романах Достоевского атты кандидаттық және Д.А.Нечаенконың Художественная природа литературных сновидений (русская проза ХІХ века) атты докторлық диссертациялық еңбектері бар. Бұл тақырыпты зерттеуде орыс әдебиеттану ғылымында бір жүйелілік бар.
Осы тұрғыдан алғанда дастандардағы түс көруші кейіпкерлерге тоқталып өткен жөн. Өйткені әлем халықтарының, соның ішінде қазақ, түркі халықтарының фольклоры мен авторлық ауыз әдебиетінде, діни дастандарында жиі кездесетін Пайғамбарлар, Әулие-әмбиелер, Қыдыр, Қызыр ата бейнелері, Ғайып ерен, Қырық шілтен, Ғайып ана т.б. сынды кейіпкерлер көпшілігімізге таныс. Ал қазақ фольклорындағы түс көру мотивінің ұлттық наным-сенімдегі маңыздылығын, жору салтындағы қазақ халқының көріпкелдігін, болашаққа болжамын, парасаттылылығын көрсетеді. Түс жору мотивіндегі кешегі мен бүгінгі өмірде болған тарихи тұлғалар мен белгілі адамдардың жазбалары мен пікірлері арқылы таланттар мен ашылған тағдырлар арқылы өмір шындығын зерделеу, түс жоруға саналы әрі сындарлы қарау қажеттілігін түсінуге болады. Бұл тұста түс жорушының ақыл-парасаттылығы, иманжүзділігінің атқаратын қызметі ерекше болады. Сол себепті де қазақтың түсінігінде көрген түсін ең бір жақын немесе жанашыр адамына, иманды досына, парасатты ағылгөйге, адал ниетті жандарға, өмірден көргені мен алған түйіні көп дангөйге, көріпкелдерге жорытуды жөн көретіндігін көрсету.
А.Робинсонның мақаласында әлемдік эпос жанрларындағы түстердің, әсіресе вещие сны- сәуегейлік түстердің кейіпкерлердің табиғи болмысын, жан әлеміндегі ой-сезім құбылыстарын, көңіл-күйін бейнелеудегі көркемдік қызметін нақты мысалдармен дәлелдейді. Автор орыс халқының әйгілі Слово о польку Игореве атты эпосындағы Святославтың бұлдыр түсі , оны жору, өзге де символдық көріністерді талдау да эпикалық қиялдың заңдылығына сүйене отырып бір адамның жан дүниесінде болатын ішкі қайшылықтардың сөз өнерінде алғаш рет қалай бастау алғандығына ғылыми сараптама жасайды [10, 132].Бұл жағынан алғанда қазақ фольклорындағы түс жору мотиві жағынан орыс халық ауыз әдебиетіндегі шығармалармен өзара үндеседі.
Жалпы түстің көру адамға ену мерзіміне байланысты этнопсихологиялық ұғым-түсінік жалғыз түркі елдері ғана емес, барлық әлем халықтарының көркемдік ұғымында кездесетін табиғи құбылыс. Бұны орыс ғалымы И.П.Сахаров Сказания русского народа атты ғылыми еңбегінде былайша түсіндіреді: ...наши старушки различали сны по времени их появления. У них сны бывали: вечерние, полуночные, утренние. Вечерний сон не имел никакой важности; ему мало верили, об нем даже не ворожили. Сон полуночный почитался важным; об нем-то заботились более всего [11, 131]. Міне, түстің ену уақытының да ауыз әдебиеті үлгілері арқылы маңыздылығын аңғара аламыз. Мұндай мазмұнды батырлыр жырындағы Қобыланды батырға таң алдында түсінде аян беретіні дәлел бола алады:
Жеті кәміл бабасы:
Көк есегі астында,
Ақ сәлдесі басында,
Сырлы асасы қолында,
Өзі хақтың жолында,
Жеті кәміл бабасы
Келді жетіп қасына.
Жеті кәміл бабасы Қобыландыға елінің қазіргі жайын баяндап, реніш
білдіреді. [12, 32]. Бұл жерде біз қазақ ауыз әдебиетіндегі түстің ену уақытын бар екендігін көре аламыз. Сонда қазақ фольклорында да уақыт кеңістігінің адам санасымен тығыз байланысты болатыны аңғарылады.
Түркі халықтарына кеңінен таралған тағы бір эпостық жыр үлгісі- Қозы Көрпеш- Баян сұлу жыры. Жырда Сарыбайдың ханымы:
Мен шошыдым түсімнен бүгінгі күн, - деп, алдағы болар қасіретті сезеді. Сарыбай өлімін естіртуші тазша:
Мен түсімнен шошыдым бүгінгі күн,
Менің сәлдем басымнан жерге түсті,- дегенде, оны Сарыбайдың ханымы жақсылыққа бұра жориды. Тазша түсінде көрген сияқты қылып:
Қолымнан жібек баулы сұңқар қашты
... Түсімде бір тұңғиық суға кеттім,- деп, Сарыбай өлімін тіке айтпай, түсті тілге тиек етіп, жанамалай айтады. Түске енген заттардың жору салтын анық көре аламыз. Ашып айтар болсақ, түске енген бас киім, сақина, сұңқардың қазақ халқының ұғымындағы орнын айтуға болады. Сонымен қатар, түстің психологиялық әсері бәйбішенің жаман хабарға жорымауы.
Қазақ, қарақалпақ, татар, ноғай, т.б халықтардың ортақ мұрасы - "Едіге батыр" жырында да Едігенің көрген түсі қаһарманның алдағы тағдырын болжайды:
Мен бүгінгі түсімде
Алтынды ер, Ақ боз ат
Жалынан тартып мініппін
Ақ сұңқар құс болыппын
Көкке таман ұшыппын,
Көкте жүрген періште
Оларға барып сөйлесіп,
Онан да ары ұшыппын
Төбедегі қоңыр қаз
Көк жүзінде іліппін,
"Тор" тауына қоныппын,
Төс етіне тойыппын.
Бұл түс - Едігенің ұлы жеңісінің, қаһармандық даңқының алдын- ала ишара етілген нышаны(Р.Бердібаев). [13, 186]. Адам баласының тағдыры бір Аллланың қолында, ал адамзат түсі арқылы болжап отырады деп түсінер болсақ, бұл жерде мифтік тұрғыдан қарастыруымызға болады. Жалпы түс көру мотивiн бүкiл әлем халықтарының фольклорына тән құбылыс екенін аңғарамыз. Атқаратын қызметi әр қилы болса да, өзара ұқсастық, үндестік бар. Алдағыны болжап айту , кейiпкерге ескерту, естірту, кейiпкерге көмек беру сияқты әрекеттерден көруге болады. Мазмұны жағынан да біртектестігі, халықтың арманы, мұраты аңғарылып тұрады. Жаратқаннан жалбарынып перзент сұрайы, жігіттің түсінде сұлуды көруі, түс көріп ғашық болу, алдын ала аян беріп, ескерту сияқты сюжеттер барлық халықтың ауыз әдебиеті үлгілеріндегі түс жору мотивінің сарыны. Енді бір жерінде:
Бар екен ішінде бір көп жасаған қарт:
-Алтынды ер ақ боз ат
Түсіңізде сен мінсең,
Ат мұратқа жеткенің.
Көкке таман сен ұшсаң,
Жұрт алдына шыққаның.
Көкте жүрген періште
Аларға барып сөйлессең,
Ерендер қолтықтап жүргенің.
Андан асып сен ұшсаң,
Қызыр сүйеп жүргенің-деп жырлайды. [13, 187]. Бұл жерде де өзге ұлттық жәдігерлеріндегі ұқсастықтың бірі-Қызыр бабаның түске енуі. Қызыр-көптеген шығыс халықтарының, әсіресе, мұсылман әдебиетінде жиі ұшырасатын ертегілік, мифтік тұлғалардың есімі болыр келеді. Қазақ тілінде Қызыр, Қыдыр болып айтыла береді. Мұсылмандардың аңызы бойынша, Қызыр әулие жасыл киім киіп жүрген, әулиенің бейнесі, шығу тегі әр халықта әртүрлі етіп баяндалады.
Адамның ішкі дүние мен сырқы дүниесіндегі өзара байланыс түс көру мен оны жору мотиві арқылы зерттеліп келеді. Бұл тақырып әлі де терең зерттеуді қажет етеді.
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ҰҒЫМЫНДАҒЫ ТҮС ЖОРУ
2.1 Қазақ эпикалық жырларындағы түс және оны жору
Қазақ халқы бағзы заманнан бері Көрген түсің тегін емес - ол адамға берілген белгі деп ойлаған, солай деп түсінген болатын. Сондықтан болар түстің жорылуына жауапкершілікпен қарап, мағыналы шешілуіне мән берген. Түсінде енген құбылысты жорытуға бақсы-балгер, көпті көрген үлкен кісілерге, ақылгөй даналарға жорытуға өтініш білдірген. Соның ішінде, көрінген түсті аян беру деп те қараған және оған сенген.
Ғылымға жүгінсек, Аян, аян беру - адамның ұйықтап жатып, Түс (физиология) кезінде оны не күтіп тұрғанын, болмаса қандай әрекеттер жасауы қажет екенін таныс, бейтаныс бейнелердің тікелей немесе әр түрлі ишараттар арқылы сездіруі деп түсіндіреді.
Ауыз әдебиетінің бір түрі батырлар жырындағы түс көру сарынына келетін болсақ, кейіпкердің жан дүниесін, олардың күйініш-сүйінішін сезімін, көңіл-күй толғаныстарын, ішкі психологиялық қозғалыстарын бейнелеудің бірнеше көркемдік түрлерін көруге болады. Олар-кейіпкердің ішкі сезім толғаныстары, қартайғанша артында тұяқ болмауы, жалғыз ұлғазар болған ата-аналардың қасірет-мұңы, жауға аттанған батырдың артында қалған жұртының елге деген сағынышы.
Эпостық туындылар сол кездегі адамдардың ой-арманынан, қиялынан туған суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын, жауға шапса, өлмейтін ерекше кейіпкерлер образын жасап қана қоймай, оларды халық санасында психологиялық тұрғыдан нанымды суреттей білген. Бұл ретте қайталаулар көп кездеседі. Солардың бірі көркем образдарын жанды бейнеге айналдыруда, әсіресе, түс көру мотивін айрықша атауымызға болады.Яғни, түс көрудегі кейіпкерлердің ауыз әдебиеті үлгілерінде түске ену ұқсастығын атап айтуға болады.
Анимистік көзқараста қарай отырып, жан мен рухтардың бар екеніне деген сеніммен қарап, Көне миф, аңыз-ертегілер, лиро-эпостар, батырлар жырларының қайсысын алмайық, бәрінде де түс көру бар. Алайда ол бейнелеу құралы емес, сол кезеңге тән мифологиялық ойсананың сәулесі ретінде қолданылады. Мұны белгілі ғалым, фольклорист Ш.Ыбыраев былай түсіндіреді: ...түс көрудің себебінен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.