Шалкиіз жырау

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Оңтүстік Қазақстан көпсалалы колледжі

СӨЖ

Тақырыбы: Шалкиіз Тіленшіұлы

Топ: Мфн 23-01
Орындаған: Курбаналиева Улдана
Тексерген: Кәдір Ұлжалғас Өміртайқызы

Жоспары:

Кіріспе.
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465 -- 1560 жылы ш.) -- жырау, орта ғасырлардағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілі
Негізгі бөлім.
Шалкиіз Тіленшілы өмірбаяны
Шалкиіз жырау - ақын, жырау, батыр
Шалкиіз жырау шығармашылығы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Шалкиіз Тіленшіұлы
ХV ғасырда өмір сүрген көрнекті жыраулардың бірі Шалкиіз (Шалкиіз). Оның шығармалары қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтары арасына кең тараған.
Шалкиіздің әкесі Тіленші аталады. Халық арасында Шалкиіз әке, шешсі белгісіз, салмен ағып келіп кезігіп, Орақ, Мамайға бала болған немесе шешеден ерте айрылып, Ноғайлының ұлы биі нағашысы - Мұсаның қолында тәрбиеленген деген әңгімелер кездеседі. Ғасырдан ғасырға көшіп, аңызға айналыңқырап жеткен, мазмұны жағынан бір-бірімен сабақтас бұл әңгімелер жырау тегі туралы бізге қолға ұстатқандай нақты деректер бермегенмен, атадан балаға ұласып, халық жадында қалыптасқан шындық сілемін аңғартқандай. Ол шындық - Шалкиіздің Орақ, Мамай мырзалармен не өзі қасына көп ерген Темір бимен бірге тумағандығы. Сондықтан да қанша айбарлы батыр, айдынды жырау болса да, өмір тәлкегін көп көргендігі. Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының қорындағы Әкіш ақсақал тапсырған қолжазбада: Шәлкез Мұсаның қызынан, Орақпен тетелес апасынан туған, - делінеді. Осы деректер негізінде бұл пікірді М.Мағауин өз зерттеулерінде келтіреді. Ғалым Ә.Дербісалин Шалкиізді Мұса бидің жиені санау жансақ пікір дейді. Ә.Дербісалин пікірінше, Шалкиіз Орақ, Мамаймен замандас, жасы қатар адам. Сондықтан оның қызынан тууы мүмкін емес. Бұл әлі де анықтай түсуді қажет етеді.
Шалкиіз жыраудың өмір сүрген дәуірі мен мекені туралы ел аузынан жазылған қолжазбалар мен жыраудың өз шығармалары ғана хабар береді. Ертелі-кешті жырау шығармалары жарияланған жинақтарда, қазақ ақыны Мұрат Мөңкеұлы жырлаған Шалкиіз толғауында, сондай-ақ ел аузынан жазылған материалдарда Шалкиіздің нрғайлы екендігі айтылады. Біздің қолымыздағы Салкез батырдың Орақ, Мамайға айтқаны деген қолжазбада жыраудың балалық, жігіттік шағы Орақ, Мамай маңында өткендігі, бірақ батырдың Ноғай ордасындағы бедел, құрметін күндегендер оны елден кетірмек болып, жауға жалғыз жұмсағаны, батырдың жауды жеңіп келіп, аттан түспестен, Орақ, Мамай мен жиналған жұртқа жыр толғап - өкпесін айтып, жапан-түзге кеткені айтылады. Аталмыш материалдарға қарағанда, Шалкиіздің Ордада - Орақ, Мамай маңында өсіп, бедел-даңқы сол кезде белгілі болғаны көрінеді.
Шалкиіз Темір биге Орақ, Мамай ордасынан кеткесін барғанға ұқсайды. Би Темірге айтқаны, Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны деген толғауларына қарағанда, оның Темір бидің қолбастар батыры, жұртты аузына қаратқан аталы сөз айтар ақылшы жырауы болғандығы аңғарылады. Өкпелеп, ажырап кетіп барып қайта табысады. Бұл жайды аталмыш толғаулар мазмұнынан және В.В.Радлов ноғайлар арасынан жазып алған Шалкиіз деген материалдан, Шайыр жинағындағы жырау шығармаларына берілген түсініктерден айқын көреміз.
Соңғы жылдарда табылған, яки ноғайлар арасынан жазылған Шәлкез өлеңдері де жырау өмірі туралы жаңа деректермен толықтыра түседі. Ноғайлар арасынан филология ғылымының кандидаты А.Сиқалиев жазып алып, жариялаған Мен иемнің күнінде, Алай жаным деген өлеңдеріне, Үпі (Уфа) архивіндегі Қазақ өлеңдері мен хиссалары дәптеріндегі Әжікам, сен Мансұрұлы Тоқусан деген өлеңіне қарағанда, Шалкиіз бірқатар уақыт Әзике (Әжіке) сырза қарамағында болады.
Біздің қолымызда бар деректерден,-деп жазады М.Мағауин, - Шалкиіздің (біздіңше, Шалкиіз деген қисынды. - С.Қ.) Темір би өлгеннен соңғы өмірі Мамайдың және оның інісі Жүсіптің төңірегінде өткендігі көрінеді.
Мен жоғарыда баяндап өткен жайларға қарағанда, Шалкиіздің ХV ғасырдың ІІ жартысы мен ХҮІ ғасырдың 70-жылдары аралығында өмір сүргені аңғарылады. Ел аузынан жиналған материалдарда Шалкиіздің сәби кезінде Орақ, Мамай аты белгілі батырлар. Зерттеушілер мәліметіне сүйенсек, Алшағырұлы Орақ 1496-1548 жылдарда өмір сүрген. Мамай 1549 жылы өледі. Шамамен Орақ 20-25-терде батыр атанды десек, Шалкиіз 1516-1520 жылдар дүниеге келген болады. Бірақ бұл жоба тарихи деректерге қайшы келеді. Себебі, Шалкиіз ұлығылай жырлайтын Темір би 1480 жылы Угре жорығына қатысады, ХV ғасырдың 90-жылдары тарих сахнасынан кетеді, Ноғай Ордасын 1504 жылы оның ұлы Тәуекел билейді. Демек, Шалкиіздің Темір дүниеден өткесін тууы шындыққа сәйкес келмейді. Бұған қарағанда, дәл сол тұста ел аузынан жазылған деректерге сүйенудің жөні жоқ. Себебі, тарихи деректерде Орақ, Мамай Шалкиізбен тұрғылас, тіпті бірқатар жас кіші боп та шығады.
Шалкиізді Хақназарға кетуге мәжбүр еткен Жүсіп 1554 жылы өледі. Бұл кезде жырау Орақ, Мамай, Би Темір, Тәуекел, Әзике, Жүсіп маңында болып, Қазақ хандығына барған, егдерген кезі еді. Шалкиізді ХV ғасырдың ІІ жартысы мен ХVІ ғасырдың орта кезі аралығында өмір сүрген деу орынды.
Ел аузынан жиналған қолжазбалар мен ХХ ғасыр бас кезінде баспа жүзін көрген кітаптарда Шалкиіз ноғайлының жырауы еді делінеді.
Шайыр жинағындағы Шалкиіз толғауына берілген түсінікте оның Қояс руынан екені айтылады. Бұл деректі ел аузынан жазылған шежірелер де бекіте түседі. Алшын ішіндегі ноғайлы құрамындағы Қояс руының қариясы Ақбаев Елеш өзін Шалкиіз батыр ұрпағы санайды. Елеш өз ата-тегін: Шалкиіз-Ержақай-Жанғабыл-Бекболат-А ружан-Қараша-Қалмамбет-Шақа-Сақ-Сәм ет-Құдайберді-Қаз-Ақбура-Байғазы-Құ рманғазы-Құлмақамбет-Өтәлі-Ақбай деп таратады. Демек, Шалкиіз - Елещтің он тоғызыншы атасы. Елеш қария шежіресіне қарағанда, алтыншы атасы Ақбура батырды беріш Саржала батырмен байланысты әңгімелейді.
Шалкиіз шыққан Қояс руы қазіргі ноғай халқы құрамындағы тайпалар мен ру аттары арасында кездеспейді. Бұған қарағанда, Ноғай Ордасының көптеген рулары Еділдің Кавказ бетіне көшенде, Қояс руы түгелдей Алшын арасында қалса керек. Немесе Қояс руы Ноғай батыр дәуірінен (ХІІІ ғ-дан бері) Алшын арасында жүрген түрік-моңғол руларының бірі, кейін барып ноғайлы не ноғай-қазақ руы құрамына кіруі мүмкін. Демек, Қояс руы бағзы ноғайлы руы болсын әлде Ноғай Ордасы сарқыншағы болсын, қалай болғанда да, Шалкиіз Ноғайлы елінде, Ноғайлы аймағында - Батыс Қазақстан өңірінде дүниеге келіп, бар өмірін Еділ, Жайықтан Қазан мен Түменге, Жемнен Сыр сағасына дейінгі Қыпшақ даласында өткізгендігі аңғарылады.
...Өз заманы үшін қадірлі де құрметті кейбір шығармалары ауызша ғана тарап қоймай, жазбаша да тарағандығы туралы болжам жасауға итермелейді. Мүмкін, бізге жеткен М.Османов, Ғ.Мұштах (Ғ.Қараш) жинақтарына негіз болған ел ішіндегі қолжазбалар, Үпі архивіндегі Қазақ өлеңдері мен хиссалары сол дәуірдегі жазбалардан біреу көшіру арқылы жеткен мұралар болар. Мұндай жазбалар ертелі-кешті архив қазыналары мен сол кезде ноғайлы аталған аймақтан тараған түркі тілдес халықтар арасынан табылуы мүмкін.
Шалкиіздің Ғизмет иәм би Темір, Бәйтерек, Арық хан, Қатынасы биік көлдерден, Боз үстінде от жаққан, Мен иемнің күнінде өлеңдері мен кейбір жыр жолдары қазақ, ноғай арасынан жиналған жырау мұрасының қай-қайсысында да кездеседі. Ал Шалкиіз мұрасының ең маңызды әрі көлемдісі саналатын Би Темірге айтқаны, Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны, Шағырмақ бұлт жай тастар толғауларының қазақ арасынан жиналып, алды бұдан бір ғасыр бұрын (1875) жарық көрген.
Шалкиіздің бізге жеткен жырлары түгелдей азаматтық, әлеуметтік лирикаға жатады. Ол өз көңіл күйін толғайтын бірділі-екілі толғауының өзінде де өмір заңдылығын, заман үлгісін қатар суреттей отырады. Жырау - от басы. Ошақ қасының қарапайым пендешілік халіне айналмай, өзіне дейінгі Һәм өз заманындағы қилы-қилы сырларға көз жібереді, өмірде көрген көп жайларын көңіл таразысына салып, қорыта толғайды, көсем көңілмен, өнегелі сөзбен ізгілікке үндейді.
Шалкиіз шығармалары ой, мазмұны жағынан қисынды, жүйелі келеді. Мысалы, өлең жолдары бірінде аздау, кейбіреуінде көбірек он бір тирададан тұратын Би Темірге айтқаны толғауын алайық. Кеше ғана Темір би сарайында шалқып жүрген өзі би, өзі батыр атақты жырауды бүгін тағдыр түзге тентіретсе, жыр дүлдүлінің бақ, мансабын көре алмаған орда маңындағы күйбеңдескен көп жаман жанындай санап, бек сенген Темір биді бұған қарсы қойса, жырау не демек, өз көңіл күйін қалай жеткізбек? Жырау Темір биге деген өкпе-ызасын, оның маңындағы жандайшаптарға деген кекті Һәм сілтілі сөздерін бірден лақ еткізбей, алыстан орғыта, өз халін табиғат құбылыстарына ұқсата, жұптастыра, салыстыра толғайды. Шалкиіз нөсер алдындағы түнерген аспанды, көкшілден соққы жеген құс еркесі қудың қайғылы халін тектен-тек айтып отырған жоқ.
Көп ішінде бір жалғыз
Көп мұңайып жылайды.
Күйбеңдеген көп жаман
Сөзі тигенге ұқсайды.
Міне, алғашқы тираданың соңғы төрт жолының өзінде де жанама хабар айтқандай, жай жоспармен, меңзей толғайды. Ал екінші шумақта өзі үшін Темір би кім еді, үшіншіде өзі Темір үшін кім еді, - соны жырлайды.
Кемел ақыл, кенен ой, бұлтартпас биік, тепсінген тегеурінмен Темір биді тізгіндеп, жуасытып алған жырау кейінгі бесінші, алтыншы, жетінші, сегізінші, тоғызыншы, оныншы шумақтарында ақыл, ғибратқа көшеді. Шалкиіз бұл тұста шамаңды біл, жасық жима, асыл жи дегендей. Тек толғау соңында ғана тағы да бәсік көңілмен үшінші шумақта айтқан Темірге ақ-адалдығын дамыта, тереңдете түседі.
Шалкиіз жырларында суреттелетін адамдар - Темір, Әзике, Мансұр, Арық хан және жыраудың өзі. Жыраудың өзін біз көбінесе лирикалық Мені арқылы танимыз. Осылардың ішінде жыраудың Темір би мен өзін бейнелеуінен сөз зергерлігін анық аңғарамыз.
Темірді құдіретті етіп көрсетуде жырау оны сахара аспаны астында көздеген жеміне жасындай ойнап, жайдай жарқ етер сұңқардың тегеурініне балайды. Жырау қу сұлтаны - саһар, саһарды сайлап қаусырған боз сұңқар - Темірді құс азғыны құладынға қарама-қарсы қойып, шендестіре суреттейді. Шалкиіз бейнелеуінің әсерлілігі сол - әлгі сұңқардың сұмдық қайрат-қуаты мен қимыл-әрекетін көріп отырғандай сезінесің. Демек, бұл жырау сөзінің эмоциялық әсер-қуатының күштілігі.
Шалкиіздің Арық хан, Боз үстінде от жаққан, Әжіқам, сен Мансұрұлы Тоқусан, Мен иемнің күнінде сияқты өлеңдерінде Темір бейнесін толықтыра түсер детальдар мол. Бұлардың қай-қайсысында да Темір туралы үлкен мақтаныш сезіммен мадақтай жырлайды.
Шалкиіз аталған жырларда Арық хан, Әзике, Мансұр сияқты шонжарларды Темір образына қарама-қарсы бейнеде суреттейді.
Жырау бейнелеуіне қарағанда, Арық хан - Темірдің тегеурініне төтеп бере алмас төменшік адам, Әзике - қатыгез, әділетсіз мырза.
Шалкиіз жырларынан жыраудың өз бейнесін де ажырата тану қиын емес. Ол Темірге арналған толғауларында өзін бидің жан аямас шын берілген ақ, адал қызметшісі - көп құлының бірі ретінде суреттейді. Бірақ Шәлкез мәңгі бақи сол күйде, сол көңілде қала бермейді. Оған өз жолдары куә:
Басымды менің қорласа,
Көп туғаным жоқтаман.
Аяғымнан менің басыма
Етектеп плтын құйса, тоқтаман!
Байлық мен мансап, атақ пен абырой жел айдаған бұлттай жөңкіліп жүре беріп, тар кезеңге тап болған жырау өмірінің біраз ізі осы шумақтан да байқалады. Бұл хас батырға тән мәрттік мінезбен қатар, заман тәлкегіне түсіп, неге болса да бел буып, бекінген жанның берік тәуекелі мен ашынған көңілінің ақтарылған сыры дерлік. Мұны өлеңнің тепсініп келген тегеурінді ырғағымен, күңіренісімен күші басым өлең жолдарынан мол сезінеміз. Мұндай әуен Шалкиіздің әЕділім толғауына да тән. Бірқатар жолдары Қазтуған жырына сәйкес келетін бұл шығарма - жыраудың туған жерімен амалсыз қоштасуы, Шөбі - секер, суы - шәрбет ата қонысты қимас сезімнен туған телегей теңіздей терең тебіренісі.
Шалкиіз жырлаында философиялық толғаныс, тебіреніс ретінде келетін дидактикалық өнеге-өсиет, мақал-мәтел, ақыл-нақылды шумақтар мол. Жырау өнеге-өсиеттік бірқатар жолдарында өрісті ойларын жақсы мен жаманды салыстыра отырып суреттейді:
Құсты жисаң, бүркіт жи,
Қыс тоныңды түлкі етер.
Бір жақсымен дос болсаң,
Азбас, тозбас мүлкі етер.
Бір жаманмен дос болсаң,
Күндердің күні болғанда,
Жүмле ғаламға күлкі етер.
Жақсыдан - шарапат, жаманнан - кесепат дегендей, бұл шумақтағы жақсы - шарапатты шын дос та, жаман - жалған дос, екіжүзді сатқын бейнесінде.
Жырау жақсы мен жаман арқылы ер мен ез, мәрт пен нәмарт сияқты адам бойында кездесетін екіұдай кереғар қасиет-мінездерді салыстыра суреттеу арқылы дәуірден дәуірге көшіп келе жатқан көптеген өмір сырын байыпты бағалайды. Шалкиіздің Қатынасы биік көлдерден, Тобылғының берігі, Бостаны барды теректің, Айдынға шүйсең, тардан шүй, Бар күшіңді сынамай шумақтары және Шағырмақ бұлт жай тастар дейтін ұзақ толғауы - не замандар бойы өмір тәжірибесінен қорытылған саралы ойлар жиынтығы, өмір аксиомасы дерлік. Бұларда ақыл-ғирбат та, өнегелі өсиет те мол. Бұл саладағы толғауларынан Шалкиіздің өрісті ойларын, замана шындығын, дәуірдің елеулі мәселелерін көтере білген кемел парасатын тани түсеміз.
Міне, жырау өмірдің өзінен туындап жатқан ащы шындықты айқын көре алған да, жақын жеп жаманға жан тартуға емес, жақсыда жаттық жоқ дегендей адамды, азаматты, абзалдықты суюді өсиет етеді.
Атаның ұлы ерлерге
Малың бер де, басың қос,
Басыңды қос та, бек сыйлас, -
Күндердің күні болғанда,
Басың жауда қалар ма?!
Бұл жолдардағы Шалкиіз ұғымындағы Ата ұлы адамдығы мо азамат ерлер ретінде танылады. Даңқты жорық жырауы Шалкиіздің өзі де дарабоз тұлға болған. Ол - өзі заманының айтулы батыры, ақылгөй абызы.

Қорытынды
Тарих беттерін бір дүбірлеткен жырауларымыздың өмірі бізге аңыз болып отыр. Олардың өнері мен шеберлігіне қарап, жырларын сүйсіне оқығанның да өзіндік орны бар. Ақын өмірі жай адамнан өзгеше екені әркімге анық. Сондықтан да, Асанқайғы, Шаркиіз, Қазтуған сиықты жыраулар сонау заманның тылсым өмірін келер ұрпаққа өз еңбектерімен жеткізген. Әлеуметтік және саяси дүниені ашып көрсеткен.
Шалкиіз жырау
ХҮ ғасырда өмір сүрген көрнекті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.