Сөзді дыбыстық - әріптік талдауды оқытудың теориялық аспектілері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

"Бастауыш сыныптарда дауыссыз дыбыстарды оқыту жолдары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
1Сөзді дыбыстық-әріптік талдауды оқытудың теориялық аспектілері 5
1.1Қазақ тіліндегі сөздің дыбыстық және әріптік құрамының арақатынасы 5
1.2 Дауыссыз дыбыстардың жазылу емлесі 8
2.Ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасауға үйрету 9
2.1. Сөйлеу, жазу фонетика және грамматика 9
2.2 Қазақ тілі үлгілік оқу бағдарламасының білім мазмұнынан Дауыссыз дыбыстар тақырыбына байланысты берілетін тақырыптарды анықтаңыз. 13
Қорытынды 22
Пайдаланған әдебиеттер 24

Кіріспе
Қазіргі адамның өмірінде жоғары сөйлеу мәдениетінің қажеттілігін және ең алдымен оның дұрыстығын - емле, айтылым, тыныс белгілері қажеттілігін дәлелдеу керек пе? Сауаттылық-бұл мәдениет құралы, қарым-қатынас процесінде ой мен өзара түсіністіктің дәлдігінің кепілі, оның ойының киімі, оған сәйкес адамның білім деңгейі бірден анықталады.Орфографиялық дағдыларды қалыптастырудың жалпы жүйесінде бастауыш сыныптар маңызды рөл атқарады, өйткені мұнда сауаттылық негіздері қаланады. Әрі қарай оқыту, келесі сыныптарда қазақ тіліндегі бағдарламаны меңгеру қабілеті бастауыш сыныптарда орфографиялық дағдылардың қаншалықты берік қалыптасатындығына байланысты.Емлені оқытуда оқытудың үш әдісіне сәйкес келетін үш негізгі бағыт бар:
* Оқушылардың дербестігі мен белсенділігін біртіндеп арттыруды қарастыратын тілдік талдау және синтез әдісі;
* Оқушылардың репродуктивті белсенділігін болжайтын үлгілерді есте сақтау, жаттау әдісі;
* Грамматикалық-орфографиялық есептерді шешу әдісі.
Дыбыстық-әріптік талдау және синтез оқушылардың фонемалық есту қабілетін қалыптастыруға негіз болады, бұл оларға дауысты және дауыссыз дыбыстардың күшті позицияларында ғана емес, әлсіздерде де әріптердің дұрыс жазылуын болжайтын "инстинкт". Дыбыстық-әріптік талдау негізінде есте сақтау жүзеге асырылады.
Бастауыш сыныптарда сауатты жазу мен оқудың негіздері қаланады. Сауаттылықты оқыту мәселесі отандық мектеп дамуының барлық кезеңдерінде ғылымның басты мәселелерінің бірі болды және болып қала береді. Бұл ретте бастауыш сынып оқушыларын сөзді талдаудың негізгі түрлеріне (дыбыстық, дыбыстық-әріптік және т.б.) оқыту ерекше маңызға ие болады. Баланың әрі қарай білім алуының сәттілігі фонемаларды әріптермен белгілеу дағдысының қаншалықты қалыптасқандығына байланысты.Дыбыстық сөйлеуді әріптермен, олардың комбинацияларымен белгілеудің бүкіл жүйесін балалар оқу мен жазуды меңгеру процесіне дерлік сіңіреді. Сонымен қатар, олар әрдайым дыбыстан әріпке өтпейді, өйткені сауаттылықты оқытудың дыбыстық әдісі талап етеді, көбінесе әріптен дыбысқа дейін, әріптердің тіркесінен дыбыстардың тіркесіне дейін, өйткені олар әріптермен, әдетте, әріптік ойындар арқылы мектепке дейін таныс.Бұл табиғи, әсіресе оқу үшін және онымен күресуге болмайды. Бірінші сынып оқушылары дыбыстан хатқа ауысқанда, оларға тікелей сәйкес келмейтін жағдайларды түсіну қиынға соғады. Сонымен қатар, хатқа бағдарлау балалардың дыбыс пен хат ұғымдарын шатастырып, оқу мен жазуды графикалық заңдылықтарды түсінбестен ішінара игеруіне әкеледі.Дыбыс пен әріптің арақатынасының заңдылықтарын дұрыс меңгермей, балалар оқу мен емлені меңгеруде үлкен қиындықтарға тап болады.Отандық мектептің қазіргі даму кезеңінде көптеген әдістемелік ұсыныстар бар, балаларға сөздерді дыбыстық-әріптік талдауға үйрету үшін материалдарды ұсынудың өзіндік әдістері ұсынылған әдістемелік құралдар жасалды.В. г. Горецкий "оқу тәжірибесінде дыбыстардың әріптермен салыстырғанда екінші дәрежелі нәрсе ретінде пайда болуы тілді оқыту әдістемесіне айтарлықтай әсер етті..." дейді . Валгина Н. С. орфографиялық қырағылықты қалыптастыру үшін сөзді дыбыстық-әріптік талдау басты рөлдердің бірін атқарады деп санайды . Львов М. Р .сөзді тек оқу үшін ғана емес, сауатты жазу үшін де дыбыстық-әріптік талдаудың маңыздылығы туралы айтады.Осыған қарамастан арамастан жоғарыда айтылғандарды есепке алсақ, мектеп басшылығы мен мұғалімдерде дыбыстарды талдау кемшіліктер байқалады. Қазіргі уақытта барлық оқу құралдары дыбыс пен әріпті араластыра алмайтындығы туралы айтады. Бірақ іс жүзінде мұғалімдер мен әдіскерлер көбінесе дыбысты әріппен ауыстыруда немесе оларды араластыруда "өз ойларынан тайқып кетеді", бұл өрескел қателік. Қазақ тілі сабақтарында сөзді дыбыстық-әріптік талдауға аз уақыт бөлінеді. Сөздерді талдау жұмысында жүйелілік жоқ.
Осылайша, мәселенің өзектілігі "бастауыш сынып оқушыларының сөздеріне дыбыстық-әріптік талдауды оқытудың ерекшеліктері"зерттеу тақырыбын таңдауға әкелді.
Зерттеу нысаны: сөздерді дыбыстық-әріптік талдау
Зерттеу пәні: білім алушылардың сөздеріне дыбыстық - әріптік талдауды оқытудың ерекшеліктері
Зерттеудің өзекті мәселесіне, пәні мен объектісіне сүйене отырып, біз мақсат қойдық: сөздерді дыбыстық-әріптік талдауды оқытудың ерекшеліктерін анықтау
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
1. Зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік әдебиеттерді зерттеу және талдау.
2. Сөздердің дыбыстық және әріптік құрамын ашу.
3. Жас оқушыларда сөздерді дыбыстық және әріптік талдау жасау қабілеттерін анықтау.
4. Сөздерді дыбыстық-әріптік талдау жасау қабілетін жетілдіруге арналған жаттығуларды таңдау.
Әдістемелік әдебиеттерді талдау барысында зерттеу гипотезасы тұжырымдалды: егер сіз сөздерді дыбыстық - әріптік талдауды оқытуда тиімді жаттығуларды мақсатты және жүйелі қолдансаңыз, жас оқушытерде сөздерді дыбыстық - әріптік талдаудың даму деңгейі жоғары болады.Қойылған мақсатты жүзеге асыру және гипотезаны дәлелдеу үшін келесі зерттеу әдістері қолданылды:
-зерттеу мәселесіне арналған психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді, мерзімді басылымдарды теориялық талдау және жалпылау;
-бастауыш мектеп тәжірибесіндегі бізді қызықтыратын мәселенің жай-күйін тексеретін педагогикалық зерттеу;
-жұмысты зерттеу нәтижелерін сапалы және сандық өңдеу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: дыбыстық-әріптік талдау кезінде қолданылатын материал таңдалады және жүйеленеді.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.Сөзді дыбыстық-әріптік талдауды оқытудың теориялық аспектілері
1.1.Қазақ тіліндегі сөздің дыбыстық және әріптік құрамының арақатынасы
Дыбыс-бұл дыбыстық сөйлеудің ең кіші бірлігі. Сөйлеудің барлық дыбыстары екі топқа бөлінеді: дауысты және дауыссыз дыбыстар. Дауысты және дауыссыз дыбыстар акустикалық және артикуляциялық белгілермен ерекшеленеді:
1) дауысты дыбыстар-тональды дыбыстар, дауыссыз дыбыстар-шудың қатысуымен қалыптасады;
2) дауысты дыбыстар-бұл ауа ағынының жолындағы кедергілердің қатысуынсыз пайда болатын дыбыстар, барлық дауыссыз дыбыстар кедергінің көмегімен қалыптасады;
3) дауысты дыбыстардың пайда болуында сөйлеу мүшелері біркелкі кернеулі, дауыссыз дыбыстардың пайда болуында сөйлеу мүшелері кедергі бар жерде ең кернеулі;
4) Барлық дауысты дыбыстар буын құра алады, дауыссыз дыбыстар (сонорлардан басқа) дербес буын құра алмайды.
Қазақ тілінде жазудың негізгі белгілері-сөйлеу дыбыстарын жеткізетін әріптер. Сондықтан біздің жазуды әріптік-дыбыстық деп атауға болады. Әріптер-бұл сөйлеудегі сөйлеуді графикалық түрде беру құралы, сөйлеу дыбыстарын білдіретін жазу белгілері.Белгілі бір ретпен орналастырылған әріптер жиынтығы алфавит деп аталады. Қазіргі қазақ алфавитінде 42 әріп бар. Алфавиттегі әр әріптің өзіндік орны мен атауы бар, оны дыбыспен араластыруға болмайды. Дауыссыз дыбыстарға қатысты бірнеше тақырыптар берілген, бірақ олардың барлығы дерлік дауыссыз әріптердің емлесіне арналған. Фонетика контексінде "дауыссыз дыбыстар және олардың түрлері"деген бір ғана тақырып бар. Дауысты дыбыстардан айырмашылығы, дауыссыз дыбыстарды меңгеру оқушытер үшін қиын. Біріншіден, саннан екі есе көп, екіншіден, оқушы оны түрлерге бөлу қиынға соғады, дегенмен ол сөзде дауыссыз дыбыстарды табады. Үшіншіден, оқушылар арасында кейбір дауыссыз дыбыстардың дұрыс айтылмау фактілері жиі кездеседі. Мысалы:" н "мен"ң"-ді ажырата алмайды және де өлең деп айтудың орнына өлен деп, жаңа деудің орнына жана деп айтады (бұл, әрине, жергілікті ерекшеліктің әсеріне байланысты), ж - ның орнына з-ны (мысалы, жақсы-зақсы), ш-ның орнына с-ны (қашан - қасан,неше - несе), с-ш - ның орнына (сен - шен, сөйле-шөйле), орнына һ-х (қаһарман - қахарман, аһ-үһ-ах-үх) айтатындар көп.
Салдары жазба жұмысына да қатысты және де көбінесе дыбыстардан қателіктер жібереді. Мысалы, диктант жазған бір оқушы" көлденең "сөзін" көлдеңен"деп жазды. Қатені өзіне көрсеткенде, ол ң әріпі мен н әріпін ажырата алмайтынын мойындады. Мұндай жағдайлар жиі кездеседі.Бізге дауыссыз дыбыстарды оқытуда мұғалім тарапынан да, әдістеме тарапынан да кемшілік бар сияқты. Біз қатаң, ұяң және үнді дыбыстарын ережелер түрінде айтамыз, кестедегі олардың топтарын белгілейміз, есте сақтауды жиі қайталаймыз. Егер біз нақты мысалдарда қатаңдеген не, ұяң деген не екенін көрсетпесек, онда біз олардың керек екендігіне назар аудармаймыз. А.Исабаевтың еңбегінде дауыссыз дыбыстарды оқытуда тәжірибені пайдалану орынды көрсетілген . Саусақты жұтқыншаққа тигізіп б, в әріптерін айтады. Содан кейін дауыс перденің жеңіл дірілін байқайды. Сол сияқты құлаты саусақпен бітеп б және в әріптерін айтқанда жаңғырық естілгенін байқауға болады. Сондай-ақ, алақанның сыртын тосып дыбыстағанда іштен шыққан ауа қарқынсыз, солғын болады. Ақыр соңында егер біз ауызға алақанның сыртын тосып п,ф,т дыбыстарын айтатын болсақ, онда іштен шығатын ауа лебі қарқынды шығады деп айта аламыз.
Алғашқы екі тәжірибені белгілі фонетист профессор В. А. Богородицкий қолданды. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың негізгі ерекшелігін академик Л.В. Щерба өзінің "француз фонетикасында"жақсы көрсетті. Біздің әдіскерлер профессор Богородицкий көрсеткен бұл тәжірибе, ешқандай сілтемелерсіз, өзі үшін тиімді, бірақ оны көптеген тәсілдердің бірі сияқты маңызды емес ретінде айтады.Академик Л. В. Щерба дауысты дыбыстарда фонациялық ауа қарқынды, лепсіз, ал дауыссыз дыбыстарда қарқынды болады деп тұжырымдайды, оны академик Кеңесбаев құптайды. Бұны тәжірибе дәлелдейді.
1.2 Дауыссыз дыбыстардың жазылу емлесі
З, к, қ, л, м, н, п, р, с, т, ш дауыссыз дыбыстары сөздің барлық буындарында кездеседі. Мысалы: Қазақ, заң, момын, күрек, сенім, ақиқат, мұра, шам, сот, нан және т. б.Й, ң, һ әріптері сөздің басында қолданылмайды (йод сөзінен басқа), тек сөздің ортасында және соңында қолданылады. Мысалы: жаңа, аң, жай, Қайрат, Қаһар және т. б.
В, ф, ч, ц әріптері қазақтың байырғы сөздерінде қолданылмайды, тек орыс тілінен алынған сөздердің барлық буындарында қолданылады. Мысалы: Автор, дифтонг, диспечер, концерт, цех , матрац және т. б.Щ әрпі тек қазақтың байырғы сөздерінде жазылады: ащы, тұщы.
Х әрпі араб - парсы және жазу, хабар, халық сияқты кейбір орыс тілдерінің құрамына кіретін жалпы атаулар мен атауларда жазылады. (техника, А.Шох).Б, в, г, д дыбыстары сөздің соңында қазақтың байырғы сөздерінде қолданылмайды, тек орыс тіліне енген сөздердің соңында қолданылады. Мысалы: актив, отряд, устав , клуб және т. б.
Қорытындылай келе, оқушылардың тіл дыбыстарын практикалық игеруі үшін алдымен мұғалім әр дыбыстың ерекшеліктерін жақсы біледі, оны оқытудың әртүрлі әдістемелік әдістері мен әдістерін қолданады. Оқыту кезінде дыбыс-бұл сөйлеу органдарынан пайда болатын және құлақта естілетін құбылыс. Әріптік-дыбыстық белгілер жазылып, көзге көрінеді. Бұл ережені оқушылар оңай игереді.
2.Ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасауға үйрету
2.1. Сөйлеу, жазу фонетика және грамматика
Тіл саласында коммуникативтік әдістеме кезінде қазақ тілін оқытудың мақсаты сөйлеу жағдаяты шеңберінде қазақ тілінде ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасауға үйрету болып табылады.Өздеріңіз білетіндей, ауызша сөйлеу тәсілі-сөйлеу. Мектепте сөйлеуді оқытудың мақсаты Оқушылардың нақты қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкес әр түрлі жағдайларда ауызша сөйлеу қарым-қатынасын жүзеге асыру қабілетін дамыту болып табылады.Оқушылардың қарым-қатынасына ықпал ету үшін біз сөйлеу әрекетінің осы түрінің нақты белгілерін, мысалы, мотивация, мақсаттылық, белсенділік, адамның жеке басы мен психикалық белсенділігімен, эвристикалықпен, тәуелсіздікпен, қарқынмен және жағдаймен байланысын ескеруіміз керек. Егер қарым-қатынастың мақсаттары мен мотивтері болса, қарым-қатынасқа қатысушылардың тән ерекшеліктері, олардың жасы, даму деңгейі және т.б. ескерілсе, онда кез-келген сөйлеу жағдайындағы қарым-қатынас актісі сөзсіз болады.Қазақ тілін оқыту процесінде осы жағдайларды жасау үшін мен жоғарыда аталған ауызша сөйлеу әрекетінің барлық белгілерін ескеретін белсендіру әдістерін қолданамын.Оқушылардың ауызша сөйлеуінде грамматикалық құрылымдарды бекіту әдістері. Грамматиканы оқу кезінде негізгі мақсаттардың бірі оқушытердің сөйлеуде грамматикалық құрылымдарды қолдану қабілетін қалыптастыру болып табылады. Жеке тұлғаға бағытталған мәселелерді қамтитын шағын диалогтарды пайдалану-бұған жетудің тиімді әдістерінің бірі.Қазақ тілін оқытудың коммуникативті әдістемесі бар шығармашылық тапсырмаларға интерактивті рөлдік ойындар мен ашық пікірталастар жатады.
Қазақ тілін оқыту сабағының негізгі мақсаты-тілдік қарым-қатынас негізін қалау, яғни ауызша сөйлеуді практикалық игеру. Бұл мақсатқа келесі міндеттер жиынтығын жүзеге асыру нәтижесінде қол жеткізуге болады:
А) зерттелетін Тіл және оның грамматикалық құрылымы туралы белгілі бір білім беру;
Ә) қазақ тілінің ерекше дыбыстарының дыбыстық жүйесі мен графикалық (әріптік) белгілеу жүйесі туралы қажетті білімді дағдыландыру;
Б) дыбыстарды, сөздер мен сөйлемдерді игеруге қол жеткізу және осы негізде қатты сөйлеу дағдыларын, әсіресе нақты дыбыстарды дамыту;
В) қазақ тілінде сөзжасам, сөзжасам және сөзжасам негізгі тәсілдерін меңгеруге қол жеткізу;
Г) қазақ тілінен орыс тіліне аударуды үйрену (және керісінше).
Осы міндеттерді орындау белгілі бір білім, білік және дағдыларды игеруді қамтиды:
А) қазақ әліпбиін, ондағы әріптердің ретін нық білу; оларды дұрыс атай білу;
Ә) қазақ дыбыстарын қалыптастыру мен қолданудың классификациясы мен тәсілдерін меңгеру;
Б) қазақтың ерекше дыбыстарын жеке-жеке, сондай-ақ басқа дыбыстармен бірге дұрыс айту;
В) сөздегі дауысты және дауыссыз дыбыстарды біріктіру тәртібін және оның қазақ тіліндегі сингармонизм заңына бағынуын білу; аффикстерді сөздердің негізіне қосу шарттарын меңгеру;
Г) сөздің құрамын және жаңа сөздерді қалыптастыру тәсілдерін, сондай-ақ сөйлеу бөліктерін өзгертуді меңгеру.
Қазақ тілін оқыту мақсаты балаларды қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, оның әдебиетіне баулу болып табылатын тәрбие жұмысымен байланыстырылуы тиіс. Сол кезде қазақ тілін үйрену, өзінің тікелей мақсатынан басқа, интернационалдық тәрбие, сондай-ақ білім алушылардың жалпы дамуы құралдарының бірі бола алады.
Мен тілді үйретуді қазақ тілінің қысқаша тарихын баяндаудан және әліпбиді таныстырудан немесе қайталаудан бастаймын.Қазақ әліпбиі орыс графикасы негізінде жасалған, бұл оның игерілуін сөзсіз жеңілдетеді. Бұл тақырыпты есте сақтау үшін көрнекі құралдарды,қазақ әліпбиі бар кестелерді, реттік нөмірлерін, баспа және қолжазба әріптерінің стильдерін қолданамын.Бұл ретте ерекше қазақ әріптерін бөліп көрсетемін, мұндай тәсіл қазақ әліпбиінің әріптерін тез меңгеруге ықпал ететіндіктен, тиімдірек деп есептеймін.Ауызекі сөйлеу барысында ерекше дыбыстарды артикуляциялау бойынша көп жұмыс істеймін.Академик Л.В.Щерба осыған байланысты былай деп жазды: "екінші тілде дұрыс айтуды үйрену - бұл рефлекторлы болу үшін өзіне үйреншікті емес бірқатар қимылдарды меңгеру сияқты..." қазақ тілі, басқа тілдер сияқты, бала кезінен қалыптасатын өзінің артикуляциялық базасына ие. Бұл міндет жергілікті емес тілдің лексикасы мен грамматикасын меңгеруден гөрі қиын.Сондықтан балалар мұны білуі керек:
А) қазақ тілінде дауысты дыбыстардың пайда болуында еріндер орыс тіліне қарағанда белсенді қатысады (ерін);
Ә) дауыссыз дыбыстарды қалыптастыру кезінде тілдің артикуляциясы басым болады ;
Б) мұрын дауыссыз дыбыстары көп;
В) қоңырау соңында естілмейді;
Г) екпін әлсіз, түсініксіз, бірақ соңғы буында дауысты дыбыстар анық, анық айтылады.
Осыған сүйене отырып, қазақ дыбыстарының айтылуын зерттеуге кіріспес бұрын, мен балаларға орыс тілінің дыбыстарын айтуды, сөйлеудің қай органының қатысатынын дәл анықтауға мүмкіндік беремін. Мысалы, бір оқушы а, о, у, ы, ал екіншісі - ә, ө, ү, і дыбыстарын айтады; дәл сол сияқты К, г - қ, ғ дауыссыз дыбыстарын айтады. Бұл жағдайда мен көрнекі құралдарды қолданамын. Мен дыбыстық жүйені орыс тілінің дыбыстық жүйесімен салыстырамын. Мұндай әдіс қазақ дыбыстарының айтылу ерекшелігін меңгеруді жеңілдетеді.Мен сондай-ақ әр түрлі тақырыптағы мәтіндермен жаттығу жасаймын, онда қатты және жұмсақ дауысты дыбыстар сөздерде жоқ, содан кейін әріптер міндетті түрде түсіндіріліп, еріннің қатысу дәрежесі бойынша анықталады: ерін немесе ерін емес, ашық немесе жабық.Осылайша, қазақ тілінің әрбір дыбысымен жұмыс жасай отырып, олардың өздерінің артикуляциялық қасиеттері бойынша орыс дыбыстарына мүлдем сәйкес келмейтінін ескеріп, есту және сөйлеу органдарының ұзақ уақыт жаттығуын талап етемін.
Бағдарлама үш бөліктен және қосымша материалдан тұрады:
1) тілдік материал;
2) ауызекі сөйлеуді меңгеруді қамтамасыз ететін талаптар;
3) мәтіндер, яғни лексикалық материалдар.
Фонетикалық жүйені, жеке сөздерді, фразалар мен сөйлемдерді ассимиляциялау негізінде тілдің грамматикалық құрылымын байыпты зерттемей, бірде-бір тілді үйренуге болмайды. Сондықтан қазақ тілін оқыту оның фонетикасын, грамматикасы мен лексикасын жүйелі игеруге негізделуі керек. Сабақ басталғаннан бастап ауызша сөйлеу сабақтары (сәлемдесу, қазақ тіліндегі өтініштер және т.б.) жүйелі түрде жүргізілуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.