Қазақ халқының шүлен тарату дәстүрі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Қазақ халқының шүлен тарату дәстүрі

Мазмұны

Кіріспе
6
1 Қазақ қоғамындағы шүлен тарату: қалыптасуы және түрлері
10
1.1 Қазақ дәстүріндегі шүлен таратудың шығу төркіні
10
1.2 Шүлен таратудың экономикалық-әлеуметтік негіздері
14
1.3 Шүлен тарату дәстүрінің түрлері
25
2 Шүлен тарату трансформациясы және қазіргі кезеңдегі маңыздылығы
33
2.1 Шүлен таратудың заманауи көріністері
33
2.2 Шүлен тарату дәстүрінің аймақтық ерекшеліктері
37
2.3 Ұлттық салт-дәстүр контексіндегі шүлен таратудың мәні мен маңызы
56
Қорытынды
59
Қолданылған әдебиеттер тізімі
62

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға ата-бабамның тарихы себеп болды. Қазақта аталған заттан бастап, қойылған есімге дейін өзіндік мәнге ие. Шүленбай деген әулие атам ОҚО облысы Шолаққорған ауылының маңындағы Тордан деген ауылда өмір сүрген. Оқиға 18 ғасырдың соңғы кездерінде болған. Бекебай бабам мен әжем екеуі отау құрғандарына біраз жыл өтсе де бір сәбиге зар болыпты. Бабам бес уақыт намаз оқыған сәттерінде Алладан артынан қалар ұрпақ сұрап жалбарынған. Көктемнен өтіп, жазға таяу уақытта, таң намазына тұрып намаз оқып жатқан сәтінде ауылға бір ер азамат кіріп келеді. Намаз оқып болған бабам келе жатқан кісі досы екен. Не болды Бекебай ұрпақсыз қалам деме?! Қысылса егер жанын, қорада тұрған малыңды сойып, барынды халыққа тарат, сонда бере салар ұрпақ өшпестей дейді де жүріп кете береді. Досының айтқан сөзіне құлақ асып, ауылға мерекелік дастархан жайып ұлан асыр той жасап құран бағыштайды. Барын беріп қоржын таратып,сыбаға беріп, Алладан дұға тілек тілеп қалады. Ауылдастары қиын қыстау кезде ашаршылық пен жоқтын қайнап тұрған уақытта барын аямаған Бекебайға өз ризашылықтарын білдіреді де ұрпақ сүйінуіне тілектес болады. Көптің тілегін Алла қабыл етіп, өмірге ер бала келеді. Әрбір жеті жыл сайын бабам ұрпақты болып отырған. Ұрпақ болған сайын шүленін таратып отырған екен. Соңында бабамның үш ұлы және бір қызы болды. Ең кенжесінің азан шақырып қойған есімі - Шүленбай болды. Шүлен тарату дәстүрінің киелілігі осыдай деген ой келді.
Шүлен тарату дәстүрі халықты қайырымдылыққа тәрбиелеген. Енді, шүлен сөзінің анықтамасын талдасақ. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігінде: Шүлен зат - 1.Ақысыз-пұлсыз таратылатын ас, тағам, зат, нәрсе. 2.Қолыңдағы барын елге тегін беретін қолы ашық кісі,- деп жазылған.
Шүлен тарату, шүлен тарту - дәстүрлі қазақ қоғамына жәрдем мен қамқорлық түрі. Бұл діни парыз, уәжіп, садақа, құдайы немесе зекет те емес, ол тегін таратылатын дүние-мүлік [1, 192б]. Шүлен таратуды қазақ байлары тарапынан кедейлерге көрсетілетін жомарттық пен мырзалық деуге болады. Күз түсіп, мал саны көбейгенде ауқатты, дәулетті азаматтар алыс-жақын жерлердегі адамдарға тегін мал, ақша, бұйым, тамақ үлестірген. Шүлен таратушылар бұл рәсімді пайда кепшікке қол ұшын беру мақсатында атқарып отырған. Шүлен тарату халық арасындағы күрделі үшін емес, көптің алғысын, сауабын алу үшін, сондай-ақ кедей қатынастарды реттейтін әлеуметтік институттың маңызды тетіктерінің бірі болып табылады. Қазақ даласында шүлен тарату дәстүрі хан атынан тегін ас тарату мағынасында қалыптасса, хан асын таратуға, оны ел-жұртқа, халыққа емін-еркін үлестіруге қатысқан жігіттер - шүлен, шүленші деп аталған. Қолы ашық, жомарт мағынасындағы шүлен жігіт пен хан қазанынан таратылған тегін асты елге үлестіруде өзінше жомарттық көрсетуге байланысты шүленсудің сыры осында. Шүлен сөзінің бастапқы мағынасы мал сойылып, елге үлестірілетін астың, тамақтың түрі. Ол сөз түркі-моңғол тілдерінде күні бүгінге дейін кездеседі. Мәселен: моңғолша силун - сорпа, бурятша - шүле, шүлүн - ет сорпасы, жас сорпа, яқұтша сәлиян - ұннан жасалған ботқа, қырғызша сорпо - шилең - сорпа - суан мағыналарын береді. Осы себепті, қазақ тілінде кездесетін Үленіңе де, шүленіңе де жетеді деген фраза үлестіруіңе де, таратуыңа да түгел жететін мол ас-су деген ұғымды білдіретіні талассыз [2, 238-240бб].
Шүлен немесе шүлен жігіт, шүленші сөздерінің мырза, жомарт мағынасы қазақ тілінде көбірек қолданады. Мұхтар Әуезовтың Абай жолы эпопеясында Шөлімдегі жалғыз алтын терегім, шөлден шүлен боп туған сергегім, деп Абай заманындағы мәрт, жомарт, қолы ашық адамдарды осындай өлең жолдарымен теңегені бекер емес. Сөз мағынасының кеңеюі, ауысуы дегенде біз тіл табиғатына тән міне осындай заңдылықтарды айтамыз. Шүленбай деген есімнің атымтай - жомарт, мырза, қолы ашық деген мағынаны беретінін білсек те, оның обастағы хан атынан таратылатын сорпа-су, астың аты екенін елдің бәрі білмесе керек. Қасым хан, Есім хан дәуіріне көз жүгіртетін болсақ, XV-XVIII ғасырларда қазақ халқының әлеуметтік-саяси өмірінде өзгерістер болды. Мысалы, XV-XVI ғасырлардағы бес бөлімнен тұратын Қасым ханның қасқа жолы заңдар жинағында әдеп заңын қосқан. Әдеп заңы қоғам арасындағы адамдардың ара-қатынасын реттеуші, бағыт беруші есебінде саналды.
Қасым хан заңының ішіндегі бесінші заңы - жұртшылық заңы болды. Оған Қасым хан шүлен тарту, ас-той, мерекелер мен жиындардағы ережелер, жылу, асар т.б. жатқызды. Яғни, халықты ойлау мақсатымен жағдайын көтерудің бір жолы есебінде әдеп заңдарын өз кодексіне қосты.
Ал, Есім ханның Ескі жолы - дәстүрлі қазақ қоғамындағы заңдар жиынтығында көп өзгеріске ұшырай қоймаған Қасымның заңдары іс жүзінде қолданылды. Сол заңдардың ішінде дәстүрлі шаралар мен кедейлерге көмектесу туралы мәселелерді қаралды. Қасым ханның жұртшылық заңын дамыта түсті. Билердің кеңесінде көппен ақылдасып, Жарғы ережелеріне ақсақалдар ережесі, ата-баба жолы, жөн-жосықтар мәнді өзгерістер енгізді [3, 110-112б]. Сол секілді Тәуке хан мен Абылай ханның тұсындада заңдардың ішінде әдеп заңы күшін жоймаған. Демек, мемлекеттік тұрғыдан шүлен тарату дәстүріне қолдау көрсетілген.
Қазіргі таңда шүлен тарату дәстүрін халық өз мағынасында түсіне бермейді. Бұл дәстүрдің қоғамда алатын орны ерекше. Халықты қайырымдылыққа тәрбиелейді. Сондықтан, аталған тақырып өте өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақтың дәстүрлі қоғамын зерттеуді шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады. Ол - революцияға дейінгі және революциядан кейінгі кезең. Алғашқы кезеңде зерттеушілердің көбісі оны үлкен бір мәселенің құрамдас бөлігі ретінде қарастырған. Орыс ғалым, саяхатшыларының этнографиялық зерттеулерінде бір бөлім не тарау әйел мәселесіне арналған. Күнделікті тіршілікте келген айналысатынын көрсетуге тырысты. Сондықтанда тарихи фактілердің көптеп жиналып қалуын көре аламыз. Әсіресе, XVIII ғ. зеттеулерін айрықша атап өтуге болады.
Сол кезде Ресей құрамындағы барлық ұлттарды зерттеумен тек жалғыз Ресей Ғылым академиясының этнография бөлімі айналысқан болатын. Олардың экспедицияларының нәтижесінде құнды деректер жиналып, үлкен жұмыс атқарылды. Соның ішінде қазақ халқы да сырт қалмай, барынша жан - жақты зерттелінді. Географиялық карталармен қоса қазақтар суретке түсірілді.
Ал мағлұматтар саяхатшының жазулары күнделіктер түрінде болды. Оларды XVIII ғасырдың 60 - 70 жылдары басып шығара бастады. Сипатталған аймақтағы әдет - ғұрыптар толығымен Қазақстанның басқа өңірінде қайталанбайтындығы тағы бар. Революцияға дейінгі авторлар өз еңбектерінде бірнеше қоғамдық өмірдің аспектілерін қамтып кететін. Әлеуметтік, экономикалық, шаруашылық, демографиялық, отбасылық - тұрмыстық мәселелер қамтылған. Революцияға дейінгі авторлар қоғамдық, шаруашылық, отбасылық, діни, әдет - ғұрып, салт - дәстүрлерді қоса жазған.
Біз қарастырып отырған шүлен тарату дәстүрінің зерттелу тарихына көз жүгіртетін болсақ. Ең алғашқы дераректемелер А.Старчевскийдің Орыс адамының Орта Азиядағы саяхаты еңбегінде Шыңғыс хан дәуіріндегі шүлен таратудың мән-мағынасына тоқталған, Абиль Е.А История государство и право Казахстана еңбегінде Қасым хан дәуіріндегі әдеп заң нормаларындағы жұртшылық заңы мәселелері, С.Кенжеахметұлының Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары, Жеті қазына, Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті [4, 144-145б], З.К.Сураганова Обмен дарами и традициями в казахских традициях [5, 24-25б], Мұса Шорманұлы Казахские народные обычаи [6, 23-24б] аталып өткен еңбектерді қолданамыз. Ал XVI-XVIII ғасырдағы деректер негізінде ас беру туралы зертеу жұмыстарын жүргізген этнографтардың еңбектерін пайдаланамыз. Мысалы: А.Плотников пен Б.Беспаев еңбектеріне сүйеніп жазамызх [12, 45-46б].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысының басты мақсаты мeн мiндeтi нeгiзiнeн ертеден бастауын алған шүлен тарату дәстүрі туралы, оның пайда болу тарихы, даму тарихы, ертедегі қоғамда орын алуы туралы деректер жинау. Территориалдық ерекшелігін анықтау. Шүлен таратудың әлеуметтік институт ретінде қоғам арасындағы орнын суреттеу. Шүлен таратудың ас берумен байланысын анықтау. Қазіргі замандағы шүлен таратудың көрінісі қандай? сұрағына жауап іздеу.Ортағасырдағы шүлен таратқан байлар туралы мәліметтер жинау. Заманауи шүлен таратудың түрлерін анықтау. Рухани жаңғыру аясында шүлен тарату дәстүрінің қоғам арасында дәріптелуі мен орын алуын зерттеу.
Тақырыптың жаңашылдығы: Қазақтың байырғы, қайырымдылық дәстүрлерінің бірі - шүлен тарату. Бұрыңғы кезде ауқатты адамдар оның ішінде байлар кедей-кепшіктерге әдейі күз мезгілінде мал сойып, той жасап, ет асып халықты тойдыратын дәстүр. Сонымен қатар, алыс-жақын жердегі адамдарға мал, ақша, бұйым, киі-кешек, тағам үлестірген. Шүлен таратушылар оны өз пайдасы үшін емес, көптің алғысын алу үшін адамгершілік парызын өтеу үшін жасайтын болған. Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында қазақ халқы ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт - дәстүрлердің бет - пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Этностың этникалық қасиеттерінің ең бастыларына оның әдет - ғұрыптары жатады. Сонымен, этностың негізгі қасиеттерінің бірі болып табылатын әдет - ғұрыптарды зерттеу этнография ғылымының қай заманда болса да өте маңызды мәселесі болып есептеледі. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы шүлен тарату дәстүрі өзекті тақырыптардың бірі екендігі шындық. Шүлен тарату дәстүрі қоғамдық ғылымдардың ішінде, негізінен, қазақ әдебиеттануында, этнология ғылымында дәстүрлі қазақ қоғамына қатысты зерттеулерде кездеседі.
Диплом жұмысын жазу барысында алғашқы ғылыми ізденісіміздің мынадай жаңа жақтары бар деп есептейміз. Біріншіден, шүлен тарату дәстүрінің ертеректе Шыңғыс хан дәуірінде уәзірлеріне аптаның әрбір жұмасында тегін таратылатын ас екендігі анықталды. Яғни, алғашқы дерек ретінде шүлен таратудың XII-XIII ғасырда бастау алғандығын айтып кете аламыз. Екіншіден, XV-XVII ғасырлар аралығында Қасым хан, Есім хан заманында шүлен тарату мемлекеттік нормалар құрамына еніп, заңның бір бөлігіне айналған. Жұртшылық заңына енген шүлен тарату халық арасындағы әлеуметтік институт ретінде қалыптасқандығын айта кеткен жөн. Үшіншіден, XIX-XX ғасырлардағы халық арасында ағарту ісіне, мектеп пен медреселер, мешіттер салынуына, медицина дамуы үшін қаржы бөлген байлардың жақсылық пен қайырымдылыққа толы істері шүлен таратудың бір түрі.
Зерттеудің деректік негізі: Диплом жазу барысында нeгiзiнeн дepeк көзi peтiндe шүлен тарату туралы жазылған Қазақтың әдеп-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері еңбектері және ел ауызынан қалған аңыз әңгімелер болды.
Зepттeу жұмысының әдiстeмeлiк нeгiзi зepттeу oбъeктiсiнe сай жан- жақты жәнe күpдeлi. Е. Оспанұлы, С.Кенжеахметұлы, А.Плотниковтың және т.б ғалым-этнографтардың зерттеулеріне әдiстeмe қoлданылды. Сoнымeн қатаp ең алғашқы пайда болу тарихын анықтау үшін түрлі аңыздарға сүйендік.
Диплом жұмысының методологиясы мен әдістері. Диплом жұмысының методологиялық негізін этнология ғылымы саласында қолданылатын салыстырмалы эмпирикалық әдіс, фольклортану мен мәдениеттану саласындағы жетістіктер мен жаңашылдықты ескі әдістермен жаңғырту әдістері құрайды. Бұдан басқа Рухани жаңғыру бағдарламасының аясында қоғамдық сананың өзгерту бағытындағы гуманитарлық ғылымдағы инновациялық әдістерге сүйену әдістері мен принциптері де қолданылады. Сонымен қатар ұлттық дәстүрімізді заман талабына сайнасихаттау сияқты практикалық қолданбалы әдістер негіз бола алады.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кipiспeдeн, екі таpаудан, қopытынды жәнe қoлданылған әдeбиeт тiзiмi мeн қoсымшадан тұpады. Бipiншi таpауда нeгiзiнeн қазақ қоғамындағы шүлен тарату: қалыптасуы және түрлері қарастырылады. Екiншi таpауда шүлен тарату трансформациясы және қазіргі кезеңдегі маңыздылығы зepттeу жұмыстаpы қаpастыpылады.
1 қазақ қоғамындағы шүлен тарату; қалыптасуы, түрлері
1.1 Қазақ дәстүріндегі шүлен таратудың шығу төркіні

Түркі тілдес халықтардың арасында шүлен тарту: жігіт, су, шүленші, ас тәрізді сөздер бар. Осындағы шүлен сөзінің түп-төркіні мен мағынасы қандай? Үніліп, зер салып карасақ, шүлен сөзі екі түрлі ұғымды білдіреді және екі түрлі қолданылады: біріншісі халыққа, көпшілікке таратылып, үлестірілетін зат, екіншісі жомарттылық, мәрттік, қашықтық, кең-молшылық. Көз жүгірте қарайтын болсақ, мағына жағынан осы сөздер арасында ұқсастық байқалмайтын тәрізді. Шындығына сүйенсек бұның мәні мен мағынасы бірнеше сөз ғана емес, бір-бірін түйістіре кең-мағыналы дара ғана сөз.Тарихтағы дерек көздеріне сүйеніп дәлелдер болсақ, Орта Азия мен Қазақстан жерін бірнеше ғасыр билеп, төстеген Шыңғысхан әулеттерінің дәстүріндегі қарапайым халыққа жылына бір рет, хан төңірегінде жүрген уәзірлерге аптасына бір рет тарататын тегін ас-суын өз кезінде шүлен деп атаған. Мысалы, бұдан шамамен жүз жыл бұрын шыққан А.Старчевскийдің Спутник русского человека в Средней Азии... (Санкт-Петербург. 1878, II бөлім) деп аталатын еңбегінде: шүлен - Әр жұма сайын уәзірлерге берілетін хандық ас деп көрсетілген. Кең байтақ қазақ жерінде осы дәстүр шүлен тарқату, яғни әміршінің бұйрығымен ақысыз тағамды үлестіріп беру мағынасына сай. Ханның асын таратуға, оны халыққа үлестіріп беруші, халыққа қызмет атқарған жігіттер - шүлен, шүленші жігіт деген лақап атқа ие және өзінің отандастарына, халқына, ел-жұртына емін-еркін түрде үлестірген. Қолы ашық, мейрімді, жомартшыл жандар мағынасындағы шүлен жігіт пен хан қазанынан таратылған тегін асты елге үлестіруде өзінше жомарттық көрсетуге байланысты шүленсудің сыры міне осыда екен. Содан болар шүлен сөзінің алғашқы мағынасы мал сойылған кезде жұртқа үлестіріліп берілетін астың, тамақтың түрі. Осы сөз күні бүгінге дейін түркі-моңғол тілдерінде кездеседі. Мәселен: моңғолша силун - сорпа, бурятша - шүле, шүлүн - ет сорпасы, жас сорпа, яқұтша сәлиян - ұннан жасалған ботқа, қырғызша сорпо - шилең - сорпа - суан мағыналарын береді. Осы себепті болар қазақ тілінде кездесетін Үленіңе де, шүленіңе де жетеді деген ел ауызында қалған сөз үлестіруіңе де, таратуыңа да түгел жететін мол ас-су деген ұғымды білдіретіні талассыз. [2, 238-240б]. ІІІүлен немесе шүлен жігіт, шүленші сөздерінің мырза, жомарт мағынасы қазақ тілінде көбірек қолданады. Мұхтар Әуезовтың Абай жолы эпопеясында Шөлімдегі жалғыз алтын терегім, шөлден шүлен боп туған сергегім,- деп Абай заманындағы мәрт, жомарт, қолы ашық адамдарды осындай өлең жолдарымен теңегені бекер емес. Сөз мағынасының ауысуы дегенде біз тіл табиғатына тән міне осындай заңдылықтарды айта аламыз. Шүленбай деген есімнің атымтай - жомарт, мырза, қолы ашық деген мағынаны беретінін білсек те, бұл ұғымның әуелбастағы әмірші атынан таратылатын сорпа-су, астың аты екенін жұрттың бәрі білмесе керек.
Әр елдің, халықтың өзіне лайық заңы бар. Мұндай заң біздің туған халқымызда да ертеден қалыптасқан. Ол кезінде қағазға түспесе де, білікті, зерделі, беделді адамдардың, ақсақалдардың ауызынан көпке тарап, ғасырлар көшіне ілесіп жалғасып отырған. Бұл ережелер, қағидалар, далалық ұлттардың әдет-салтына тұрмысына лайық жасалып, қылмыс, дау-шар, әділет істері осы заң негізінде шешімін тапқан. Қазақ заңының тағы бір ерекшелігі тек әділдік пен дін жолын ұстанумен бірге сөз өнерін: шешендік, тапқырлық, айтқыштық өнері де жоғары бағаланып, оған жүгінген. Соған лайық әділ билердің өзін де сөзін де қадір тұтып, олардың есімін ауызынан тастамаған. Қара қылды қақ жарған,туғаны жоқ тура билер:Төле, Қазыбек, Айтеке, Жанқұтты, Байдалы, Аққощқар, Саққұлақ, Кебекбай, Досбол сынды ардагерлерді халық төбесіне көтеріп, ханмен қатар қадірлеп, құрмет тұтқан. Осы кісілердің дуалы ауызынан әділ заңға арналған. ұсынған басты қылыш кеспейді, аталы сөзге арсыз да тоқтайды, жаңылғанға жаза жоқ, барымтаға - қарымта, тезек қасында қисық ағаш жатпайды деген көркем де көсем сөздер туған.
Қазақ заңдарының түп-төркіні қасиетті кітабымыз Құран кәрімнен және Мұхаммед Пайғамбарымыздың хадистерінен басталатынын баса айтуға болады. Мысалы, Құран кәрімнің Ниса сүресінде 64 бетте бар. Ниса сүресінде мұрагерлік қылмыс туралы, Маьида сүресінде ұрлық, өтірік, Таллах сүресінде ерлі-зайыптылық, неке ережелері мен заңдары анық айтылған. Мұндай құқықтық, шариғат заңдары басқа сүрелерде де орын алған [7]. Бұдан кейін қазақ заңдары түрік мемлекеті (6 ғасыр) Шыңғыс хан (1155-1227) бекіткен (1206жылы) әдет, құқық, әскери тәртіп жүйелері, Ақсақ Темірдің (1336-1405) құқық дәстүр, ғұрып негіздерінде жасалғандығын байқау қиын емес. Қазақ ордасының және оның әділет, әдеп, ғұрып заңдарының тарихында Қасым ханның қасқа жолы деп аталатын заң ережелерінің орны мүлдем бөлек. Бұл Жарғы деп те аталған қазақ халқының алғашқы ата заңы [8, 245-250б]. Әрине оның негізін салған Қасым хан Жәнібекұлы болды. Мұнда ол бұрынғы қолданылып жүрген әдеп-ғұрып, салт-дәстүр ережелерімен бірге ел, мемлекет басқару жолын жасады. Қасым хан, Есім хан дәуіріне көз жүгіртетін болсақ, XV-XVIII ғасырларда қазақ халқының әлеуметтік-саяси өмірінде өзгерістер пайда болды. Мысал ретінде XV-XVI ғасырлардағы Қасым ханның қасқа жолы заңдар жинағын айта аламыз. Қасым хан өзінің бес бөлімнен тұратын қарапайым заң жинағында әдеп заңын қосып өткен. Қазақтар өздерін мұсылман санасада, шариғат заңы - заң жүйесінде ешқандай роль ойнамады. Әдеп заңы қоғам арасындағы адамдардың ара-қатынасын реттеуші, бағыт беруші есебінде саналды. Қасым хан заңының ішіндегі бесінші заңы - жұртшылық заңы болды. Оған Қасым хан шүлен тарту, ас-той, ел басқару, әдет-салт дәстүрлері, дін т.б ел ішіндегі түрлі мерекелер мен жиындардағы ережелер, жылу, асарды жатқызды [3,110-112б]. Яғни, халықты ойлау мақсатымен жағдайын көтерудің бір жолы есебінде әдеп заңдарын өз кодексіне қосты. Ал, Есім ханның Ескі жолы - құқық негізінде жазылған дәстүрлі қазақтың заң жинақтары болды. Есім ханның билігі кезеңінде, толықтай өзгерістерге ұшырамаған Қасым ханның заңдары сол тұста да өзгешелік аса қатты байқалмады. Сол заңдардың ішінде кедейлер мен шаруаларға қол-ұшың беру сынайлы мәселелерді қамтығаны белгілі. Қасым ханның жұртшылық заңын дамыта түсті. Жоғарыда аталған екі заң ұлы хан әз-Тәуке тұсында (XVII ғ.аяғы мен XVIII ғ.басы)одан әрі жетілдірді, жаңа құқық тараулары енгізілді. Ол бүкіл қазақ жұртына белгілі әділетті заң ретінде құрылды. Жұртшылықпен ақылдасқан билер кеңесінде Жарғы ережелеріне қариялар ережесі, бабалық із, іс-шараларға, мән-мағыналы ұтымды өзгерістерді енгізген. Сол секілді Тәуке хан мен Абылай ханның тұсындада заңдардың ішінде әдеп заңы күшін жойған емес. Қазақ заңдары сонымен бірге ұлттық салт, әдеп-ғұрып дәстүрлерінен де көрініс табады. Ұлттық дәстүрді құрметтеуде осы заң арқылы бекітілген. Көпшілігі заң ретінде қолданылады. Мұны осы жинақтағы салт, дәстүр, ырым, тиым, әдеп, әдет түрлерінен де көреміз. Яғни халқымыздың дәстүр, салтынын да заңдылық негіздері бар екені анық. Ұлттық дәстүрді Қабырғалы қазақ халқының астарлы ақыл-ойы, үлгі-өнегесі, мейірімі ұшаң-теңіз салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының бір Алланың қалауымен қаланған ғұмыр іспетті. Бұл пікірдің анық мысалдарын қазақтың мол тарихының тұңғиығына талпынғанда ғана лек-легімен кезіктіре аламыз. Тым ерте ғасырға бармай-ақ, соңғы екі-үш ғасырдың бедерінде ғұмыр кешкен аталарымыздың өмір салты мен тіршілігі өзі көп нәрсеге көз қарасымызды түзеп, саналыны жаман әдеттерден, әрекеттерден тыйып, әдепке қарай бұрды. Бізге белгілі жоғарыда аталып өткен шүленді тарту салт-дәстүрі - Шүлен таратты , тарқатты мағынасын береді. Мырзалылық пен жомартылық белгісін бір қиясы шүлен тарату. Жұртымыздағы мырзалар мен билер көрші-қоланға бағалы заттар, ақша, тамақ үлестірген. Садақа, зекет, құдайыға да жатпайтын, өзіндік атау. Сөздің мәні-кедей мен жоқшылықта жүрген адамдарға қамқорлық пен жәрдемнің бір түрі. Жомарт жандар мұны күз мегзілінде мал сана көбейген сәтте жасайтын болған. Шүленді таратқан адамдар пайдалық қызмет ретінде емес, көптеп алысқа ие болу үшін және халқына жәрдемін тигізу секілді, парыздарының бірі сияқты істейтін болды. Мырзалар мен байларды ел-жұрт көп жамандағаны мен олардыңда пайда тигенін мойындауымыз керек. Қазақ қоғамында осы істердің бірден бір мағынасы шүлен тарату, шүлен тарқатты деген сынайлы сөздер кездеседі мәлім. Әлеуметтік институт маңызға ие тетіктерді реттей отырып, ел арасындағы күрделі қатынастарды шешетін жолдың бірі. [9]
Ел ауызында жомартық пен мәрттік туралы түрлі мақалдар мен мәтелдер пайда болған. Солардың қатарына Сараң бек қазына теріп, байлық жияды,
Жомарт бек оны қылышпен қияды, яғни іші тар тек ақша мен мүлікті жинайтын байлар барын, бірақ соған қарамастан кең-кейілді жомарт жандардың бар екендігі де, олардың байлығын таратып халыққа көмектеседі деп көрсеткен. Сақтана біл сараңдықтан өспейтін, жомарт жанның аты қалар өшпейтін,-деп шыққан мақалдың мағынасы кедей-кепшікке көмектесіп, сол арқылы не болмаса мал-мүлкін беріп, ас пен тамаққа шақырып отратын байларды ешкім де ешқашан ұмытпайды.
Мырза жан дүние-мал таратады, Ауызына мұқым елді қаратады, Жомарттық жоқ атаққа жол ашады іспеттес байлардың кең жарқын көңілдері туралы ести бергін келетін мақалдар баршылық. Мінекей осындай мақалдардың тағы бір қатары төменде көрсетілген.
Жомарт бергенін айтпас,
Ер айтқанынан қайтпас.
Жомарт бол, жомарттық сені сүйкімді етеді.
Жомарт болу -- ізгі өмір.
Жомарт ер жоқтығын білмейді,
Жүйрік ат тоқтығын білмейді.
Жомарт ерге ел алғысын төгеді,
Сараң атын естісе, жұрт сөгеді.
Жомарт жоқты білмейді,
Батыр көпті білмейді.
Жомарт қол жәннатқа жетелейді.
Жомарт қол қуатты қолдан жақсы.
Жомарт өзі де жейді, өзгені де сыйлайды.
Жомарт малға қайғырмас,
Білімді істе жаңылмас.
Жомарттық -- бақтағы мәуелі ағаш,
Тіпті сол ағаштың жемісі.
Жомарттық жоқ атаққа жол ашады.
Жомарттық пен адамгершілік -- ата мен ана,
Адалдық пен инабаттық -- солардың екі перзенті. [1,192б]. Жомарттың аты талай жыл өтсе де, ел ауызында жүреді. Барлығында да мырзалықты насихаттаған. Осындай мақалдарымыздың сақталуы елде, халыққа жасалған игі істердің көп болғандығын аңғарамыз.
Шүлен таратушылар пайда үшін емес, көпшіліктің алғысын алу үшін және оларға қол ұшын беру мақсатымен адамгершілік парызын өтеу үшін істейтін болған.
Қайырымшыл - деген - көмекке талапшы, қажеттілікке мұқтаж адамдарға берілетін көмек түрі. Мейірім атадан-балаға жылдар бойы беріліп отыратын ізгі қасиет. Адам баласы, өзгеге қайырымды іс істесе оны өзге біреуге ғана емес өзіне де істеген болып саналады. Қайырымдылықпен қосарлана жүретін қасиеттер: жан ашырлық, рахымшылдық, жан жылуы сынды сөздер. Ал осы сөздердің айтылуында да бірнеше кереметтілік бар. Көмекке мұқтаж адамға қол үшін беріп, өзінің ілтипатыңды танытқанға жетер іс жоқ шығар. Ол сол істен кейін алатын ризашылыққа жетер сөз мүлде жоқ, адам жаны осындай мәндегі сөздерге әр қашанда керек қылады. Жай ғана сөзге осынша қуанатын болсақ, ал ойланып керейік істерге қаншалықты ... Нақты жауап беру қиын. Айтылған сөздердің екі түрлі мағынасы бар. Біріншісі жандүние күйзелісі немесе басқа түскен сын болса, екіншісі іс жүзінде қолынан келгенше көмек беруге ұмтылу.
Қазақ халқы қайыр, қайырымдылыққа ерекше мән берген. Қасиетті Құранда жазылған: (Ей, Мұхаммед!). Дұрыс жолға салуға сен жауапты емессің. Мейрімді Алла ғана қалаған пендесін дұрыс жол көрсетеді. Не істесендерде, көмек берсендерде өздерін үшін. Бірақ Алла ризалығы үшін берулерін керек. Ізгілік жолында істеген немесе қызмет еткен болсаңыздар мен соны артығымен қайтарамын (яғни, сауаптарыңды толық аласыңдар) ,- деген мазмұндағы аят қазақтың баласына барынша таныс болуы керек. Әрбір иманды жанның осы аяттан алатын ғибратты да, ізгілікке жол көрсететін өнегесі де баян етілген. Бұл жайында қазақ халқының салт-дәстүрінің сонау белестерінде де көптеп айтылған.
Қайырымдылық жасасан, қайырын өзін көресін, - демекші қандай қайырымды істер жасасан да барлығы өзің үшін деп ата-бабамыз да мақал-мәтелдерде айтып кеткен. Шағырай шешен өз кезегінде:
Өзін ғана ойлаған,
Жамандықтың белгісі.
Өзгені де ойлаған,
Адамдықтың белгісі.
Үлгілі сөз білмеген,
Надандықтың белгісі.
Бар-жоғына қарамас,
Анық жомарт, ер кісі.
Осы өлең жолдарымен адам санасына жомарттықтың қандай екенін жеткізген. Қоғамда да күнделікті жиі қолданылып отыратын дана сөздерінің бірі: Кең болсаң - кем болмайсың деудің мәніне үңілсеңіз адам бойындағы жомарттық, қайырымдылық қасиеттерді меңзеп отыр. Яғни, төрт құбыласы тең болады.
Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.): жақсылық жасаңдар, қайырымды болыңдар! - деген даналығымен ата-бабаларымыз тәрбиеленген.
Ислам дінінің бір адамның жеке басының пайдасы емес, тұтас қоғамның, халықтың пайдасы мен өркендеуін, сол арқылы әрбір тұлғаның да өсуін көздейді. Мал-мүліктің шынайы иесі Алла Тағала оны адамдарға пайдалану үшін беретіні сөзсіз. Сондықтан ондай байлыққа ие болған адам оны пайдаға асырып, басқалардың да игілігіне қолдануы қажет.

1.2 Шүлен таратудың экономикалық-әлеуметтік негіздері

Бұрынғының мырзалары мен байларын жаман деп айтанымызбен олардың қалың бұқаралық жұртына пайдасын тигізіп отырғанын еңді ғана біліп отырмыз. Жетісулық Маманбай, Ырғыздық Қара Мұқан, Торғайлық Быралы байлар - мырзалық пен де атағы шыққан малын қалың елден аямаған, мәрт, жомарт кісілер болғандығы шындық. Жетерліктей дәулет пен байлыққа ие болған адамдар өзінен артылғаның көмекке зәру мұқтаж жандарға, әлеуметтік тұрмысы төмен көп балалы отбасыларға, әке-шешесінен ерте айырылған жетім-жесірлерге, әр он малының бірің, ал жиырмасынан екеуін берген. Мұндай әдістер арқылы ауылдағы кедей-кепшіктер жоқ деген мәңге ие болғаның көреміз. Осы жомарт мырзалардың дархандылығы мен кең пейілділігі дініміздегі зекет, садақа, уәжібіне ұқсатпасақта, адамдық парызының сан-алуан түрлілігі, имандылық пен сабақтаса, қатарлана жүретін қазақтың дәстүрі. Халықтағы шүлен таратушылар мұндай істерді өзінің қамы үшін емес, көптің алғысын алу, ризашылыққа бөліну мақсатында жүзеге асырған. Осыған орай, адам болмысының ізгі қасиеттерін ашып, адамшылық тұрғысынан ең биік мәртебеге жеткізген қазақтағы асыл дәстүрдің бірі деуімізге әбден толық негіз бар. Осындай жомарт кісілер қазақ арасында аз болмады. Тіптен ертеректегі ел арасында аты шыққан жомарт шүлен таратушылар туралы ертегілер мен ел арасынан жиналған хикаяларда баршылық. Ол кісілердің дархан пейілі аңыз - хикаяларға айналып, кейінгі ұрпаққа асыл мұра болып құйылған. Әйтсе де, ұлы патшалардың жасаған жомарттықтары тарихта анық таңбаланған. Дүниені дүр сілкіндірген қолбасшы Әмірдің Үндістан жерін жаулаған сәтінде өзінің сүйікті каласы Самаркан жерінде қырық күн тойлауға рұқсат беріп, қызық қуалап келген қонақтарға әрқайсысына бір ту қойды алып кетуді әмір еткен. Ал өзі болса кедей кепшіктін киімін киіп алып сарай сыртындағы ескі бір көпірдің астында отырып, келіп кеткен қонақтардың бет бейнесіне назар аударған. Сырттан келген әр деңгейлі қонақтар қырық күн бойы тойдағы ойын-күлкіге сан-алуан қызықтарға тамсанып, шарапқа мас болып, кедейлер асқа қарық болып, қуаныш үстіне қуаныш қылып жетелеген қойларын ризашылықпен таратылып жатты. Әмір Темірдің ұлылығына, батылдылығы мен ақылдылығына және шексіз жомарттығы үшін мақтау айтқан барша жұртшылық күнде дән риза. Шарапқа тоя сыңғылт болған бір қария адам жетектеген қойын басқара алмай қатты ызаланыпты. Ей жер әлемінің билеушісі, ту қойыңды бердің, бірақ неге оны байлап әкетуге бір құлаш арқаныңды қызғандың?! депті. Мұны естіген әмірші: Қанша жомарттық жасасаң да жұрттың көңілін толық таба алмайды екенсің, деп кейіпті. Бұл хикметті алға тартуымыздың себебі, әмірдің тойға келген елге бір-бірден қой жетелетуі де шүлен таратудың үлгісі болары анық. [10]
Осы орайда сол заманда халық арасында шуленсу, шүлен ас атаулары жиі кездесіп отырған. С. Кенжеахметовұлының зерттеулері бойынша , шүлен ас - бұрынғы кезде ауқатты байлар мен белгілі адамдар кедей-кепшіктерді әдейі шақырып, мал сойып, тойғызған. Мұны шүлен тарату асы деп те атаған. [4,144-145б]. Жалпы осындай иманды, көмек көрсетудің бұл түрін тарих сахнасынан көптеп кездестіреміз. Мысалы Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданынан жиналған мәліметтерге көз жүгіртейік. XX ғасырдың бірінші жартысында Тастанбек байдың асы туралы елді жайлаған аңыз-әңгімелер көптеп тарады. Бізге мәлім дүниеде қазақ шүленді негізінен мал-қарасы көбейген, әбден жетіліп қоңданған қара күзде таратқан. Дәулеті толып, тасыған бай-бағландар қора-қора малды ауыл адамдарының алдынан айдатып, әлі жетіліп үлгермеген жетім мен жұқанаға, әлеуметтік-тұрмысы төмен және көп балалы отбасыларға әр он немесе жиырма малдың бірін беріп отырды. Осындай әдіспен ауылда бірде-бір қатқан-қаракөн кедей қалдырмайтын. Бұл дархан дәстүрді мұсылмандықтың уәжіп, садақасына ұқсатпасақта, адамдық парыз бен зекет сынды иманды шаралардың алтын арқауымен астасып жатыр. Шүлен таратушылар бұл рәсімді пайда үшін емес, көптің алғысын сауабын алу мақсатында атқарған. Осы орайда адамдық қасиетінің ең биік шынына баланған асыл дәстүр халық арасындағы күрделі қатынастарды реттейтін күрделі институттың маңызды тетіктерінің бірі болды деген абзал. Қазақтың тұрмыс-тіршілігінде қолы-ашық, кең-кейіл жомарт жандар көп болған. Олардың дархан пейілі аңыздарға айналып, кейінгінің жадына асыл-нұр болып құйылған. Айтсе де ұлы патшалардың жасаған жомарттықтары тарихта аңық таңбалар қалдырған.
Осыған ұқсас құбылыс - астарда және тойлар да шүлен таратылып тұрған. Иманды шараның біріне айналған бұл дәстүрді қазақ тарихынан жиі кездестіреміз. Ендігі қайырымдылық дәстүрі туралы көптеген мәлімет беретін шүлеңін таратқан Оразкелді деген Оңтүстіктің бәріне тараған, үлкен ас туралы сөзіміз бастау болады. Жалпы келтірілген мәліметтер Оңтүстік Қазақстан өңірінен, дәлірек келгенде Сарыағаш қаласынан жиналды. XX ғасырдағы елдегі түрлі ауырпалықтардан кейін, қазіргі күнде қазақтың меценаттары қалыптасу үстінде. Жақсы істерге, дәлірек қайырымдылық туралы мүлдем ойламайтын, тек өз басының қамын ғана ойлайтын байлар да өте көп. Өкіметіміз де әлеуметтік-экономикалық қиындықтардың алдын алу үшін, басқа елде жүрген қазақ азаматтары отандастарымыз үшін қолыңан келгенше көмек қолын созуда. Барлық мәліметтерге сүйенсек, шетел асырған ауқатты байларымыздың бастамасы оңды болды. Тағы да осы орайда жоғары да айтып кеткен Оңтүстікті жайлаған асқа тоқталып кетейік. Бір жылдығын беру үшін қоңырат руынан шыққан екі ағайынды жігіттер ұлаң-асыр той жасап, ас таратқан екен. Астың таратылған уақытысы XX ғасырдың 24-жылы жаздың аяғында болған екен. Бір жыл бұрын осы өңірдің барлық жеріне белгілі әрі беделді бай болған Тастанбек Сыр бойында қазіргі Шардарадағы Арынасай аңғарындағы Қостақы елді мекенінде дүние салған еді. Бәйбішесі Арзыкүлден туған ұрпақтары Жақсылық пен Сағындық бас болып әкелерінің әруағына бағыштап үлкен ас-той береді. Сол өңірлерегі халықтың айтуы бойынша, дүркіреген ас туралы тек қазақтар ғана емес сонымен қатар қырғыздар, өзбектер, түркімендер, қарақалпақтар жеріне дейін толықтай тараған екен. Ас үстінде бәйге жарияланып, бәйгеге неше түрлі сыйлықтар таратылды. Тастанбек байдың асы туралы әңгімелер тіптен атақты қазақ поэзияның қайраткері Ілияс Жансүгіровте кездеседі. Ілияс Жансүгіров осы аста болып, өзінің 2-3 жігітімен киіз үйде отырып, Құлагер поэмасын осы аста болған бәйгені суреттеп жазған екен.
Оны зерттеу, зерделеу әдебиетті танушы ғалымдардын еншісінде. Шүленін таратқан Оразкелді бірден-бір аталу себебі, Тастанбек бай шыққан рудың атауы болды. Бұл рудың аты неге бұлай екенінің бір өзі тарау әнгіме. Қазақтарда ас беріп той жасау, атақ үшін емес, халықтын мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрін, елдін елдігін дүниеге танытатын тәрбиелік маңызы өте зор, ауқымды мәдени-ағарту шарасы болады, олардың кейбірі жақсы тарихи оқиғаға айналып, ел жадында өзінің өшпес ізін қалдырған. Осындай үлкен, ауқымды, ірі шаралардың бірі Тастанбектің асы болар. Себебі тарихта үлкен аста 40 аттан астан бәйгеге ат тігу өте сирек кездеседі. Бұл мәліметті журналист Сәрсенбек Ысқақовтың Қоныр атты Нағанай кітабынан алынып отыр. Ысқақов 105-жастағы атамен cұхбат жасады. Сұхбатқа ауылдағы ағасы келіп калған барлық кісілер қатысты. Астан кейін дәстүрлі түрде ел тамашалап қызық көрсің деп, бәйге ұйымдастырылған. Бәйгеге қырық ат тігу тарихта Абылай хан кезінде, ас бергенде қойылды және кейінірек тағы бір бай берген екен, ал үшінші болып Тастанбек байдың асы есептеледі. Бәйге өткен жердің аумағы сексендей шақырым жерді қамтыған. Бір шеті - Қостақы болса, екіншісі - Шыбынтай болды. Бәйгеден кейін көкпар болыпты. Қай уақытта болмасың көкпарға салым өте аз болған. Бірақ Тастанбек асында ең жақсысын тіккен екен. Көкпар үш күн бойы шабылды. Алайда үш күндік додада тек 3 қана салым болды. Осындай Тастанбек асы көп жағдайда тойға әбден ұқсайды. Неге десеңіздер, халық расында жақсы қартайған, көп ішінді қадірі артып ауыл аймақтын созін ұстаған құрметті шал-ақсақалдар дүниеден озғанда артындағы ұрпағы ұлағатты болса, бір жылдық қаралы мерзімнен кейін аталарының өнегелі өмірінің жаңа ақ парағын ашу үшін үлкен тойға пара-пар ұлан-асыр той берген. Тастанбек байдың асы бір айға жуық уақыт созылды. Салтанатты түрде үш жүз ақ боз үй тігілді. Жәй күнделікті қонаққа сойылған малдың есебі жоқ. Күнделікті 30-40 нан тандыр пісіріліп, арбалармен таратылп отырды. Бір тәулікте бірнеше рет тайқазанға ет асылып, палау дайындалып, кәуаптер жасалды.
Қоженттен поезбен өрік, мейіз, жаңғақ, мәмпәси, көкөніс, жеміс-жидек әкелініп, Сырдария бекетінен түйелермен, ат-арбалармен тасып жеткізген. Қазақы қалың кілемдер, бұхары қырмызы кілемдер әкеліп тұтылған, төселген Самарқан, Бұхара, Түркістаннан шеберлер алдырған, ақбоз үйлерді сәндеу үшін.. Ақ шағаладай қатарласа сән түзелген алты қанат ақ боз үйлер ішіндегі әсем айшықты қазақы ұлттық нақышты өрнектер, қымбат заттар мен бұйымдар, көз жайын алатындай көрік сыйлайды.
Кей аса қадірменді қонақтар күтуге жұмсалатын ақ отаулардың салтанатын жиырма жылқының құны кететін дейді. Қазақтың барлық ұлттық болмысын бүкіл дүниеге паш еткен нағыз көркемөнер туындысындай деп айтады. Үлкен асты не болмаса тойды лайықты өткізу үшін үлкен дайындықтар жүргізілген. Бұл жиынға алты ата оразкелдінің жарамды жігіттері түгел аталысыпты. Ол заманда елдің береке-бірлігі мығым, ағайын-туыстық тіні берік, ақ жүрек, шын дінді әлі толық лайланбаған кезі. Асты өткізуге Басымбек болыс Бегманұлы, Қожамұрат Бейсенұлы, Баубек Сүлейменұы, Мырзалы болыс Әсілбекұлы, халық депутаты Қарасай деген кісілерге басшылық жасау ұйғарылған екен. Азды-көпті жүргізген сауалнамалар бойынша көкпар басталмастан бұрын, Тәліп есімді заңгер көкпар болатын орынға келіп жетті. Ол: өкімет бұл тойға басшылық жасасың деп мені жіберді - деп той иесін Тастанбек байды шақырды.
Тастанбек байдың үлкен ұлы Жақсылық Сен билесең өзгеде не жұмысым бар, - деп астындағы көкпарға шабылып жүрген қос тұлпарының бірі, боз шұбар сәйгүлігін Тәліпке өзі сыйлап, мінігізген дейді. Кейін Тастанбектің ұлы: Халқым, дәстүріміз бойынша ағайынның тойына тек ағайынның қызмет жасап, ағайындар ғана той тізгінің ұстайды. Қазақылық салт бойынша тойбасылыққа келген жұрттың бәрі мені мақұлдады. Заңгер мырзалар егер шаршап, демаламыз десеңіздер әнекей оқ отау үйлер қатар тігіліп тұр! -депті той иесі. Аста төрт-түлік малынан жасалатын барлық ақтың түрлері бар екен. Шұбатта, қымыз не керек бәрі бар. Қызмет етіп білектей сыбанған жігіттер жүр. Қызметті тек ас иесі айтқан адамдар жасайды екен. Қызмет біздің елдігімізге сын,-депті.
Аста ешқандай оқыс уақиғалар болмау үшін, ұлаң асыр тойды Алматыдан келген жігіттерге бастауға рұқсатын берген екен. Себебі, 1917 жылғы ұзын жылан жұтынан сон мүлкі азайған адамдардың саны көбейген дала елінде енсесін тіктей алмай, әліде етек-жеңін жинай алмай зорға жүрген жұрттар бар еді. Сол себепті де адам көп жиналған жерде неше түрлі жаман орынсыз уақиғалар бой көрсетіп отыратын. Сондықтан болар өкімет кадамдары ондай жиындарда тәртіпті өздері қадағалауды жөн көрген. Алайда қазақтың ас-тойларда өткізілетін дәстүріне толықтай бұл әрекеттер қайшы болып есептелді. Оындай кішігірім жайттарды аңғарған заңгер жігіт ас тізгінің өз қолына алды. Нәтижесінде аста ешқандай оқыс оқиғалар орын алған жоқ. Тойда болған шаралардың барлығыда әділетті өтті. Ұйымдастырушылардың ұқыптылығы мен тынымсыз еңбегінің арқасында қасіреттен құралатын хикая баяны тарихта қалмады. Есесіне шүлен таратқан оразгелді деген мадақ сөз халық арасында қалған.
Сарыарқа даласына толықтай тарап, тіптен көрші жұртқа да танымал болды. Қанша айтқанымен астың салтанаты сол заманда толық тасқа басылып, қағазға түспегені көңілде өкініш сазын оятады. Қазақтың жүйрік қаламгері Ілияс Жансүгіров шың мәнінде осындай үлкен ауқымды асқа қатысса неге қалам алып осы той туралы ой толғамапты деген ойлар келуі мүмкін. Бәйге десе жеген асын жерге қоятын қазақ, ер қанаты саналған тұлпарларды қалайша ұмытып қалды.
Тастанбек байдың асында қырық жүйрік алған бәйгеде жеңімпаздардың аты не болмаса заты белгілі болды. Мәлімет жинау барысында есімі бүкіл алашқа танылған Қалбай шабандоз туралы әңгімелер бар екен. Осы жәйт туралы Өзбекістанда тұратын қазақтардың шығып тұратын газетіндегі мәлімет екен. Осы шабандоз туралы Нұрлы жол газетіне Әбдіманап Тасболатов мақаласын жариялаған екен. Аста болған мәліметтерді Жантөре Қалыбекұлы деген ақсақалдан алыпты. Бұл қарияға шүлеңін таратқан Оразгелді туралы әкесі Қалыбек әңгімелеп берген.
Жоғарыда айтып өткендей үш күндік көкпарда көп салым тігілгенімен үш рет қана салым салынғанын жоғарыда айтып өттік. Сол салынған салымның ең үлкенін Қалбай шабандоз салған екен. Астағы көкпар әбден қызған кезінде, Көкпар шабушы аттары мәре көрмей қатты жылдамдықпен шауып келе жатты. Қанша дайындалғанымен, әрбір шабандоз өзінше мықты болды. Барлық шал-қариялар тойдың басы Тәліпке келген, сөйтіп көкпардың ең ауырын өлшетті. Көкпар салымын кез-келген адам көтере алмайтын. Тіптен көкпар салымын көтеру, тақымға салу шабандоздардың ешқайсысына оңай тимейтін. Көкпардың ең ірі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.