Батыс Қазақтан сарматтарының дүниетанымы
Батыс Қазақстан сарматтарының жерлеу ғұрыптары мен дүниетанымы
Кіріспе
1-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихнамасы мен кезеңделу мәселесі
1.1. Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихы
1.2. Сарматтар мәдениетінің кезеңделу проблемасы
2-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының жерлеу ғұрпының ерекшеліктері
2.1. Прохоров кезеңі
2.2. Суслов кезеңі
3-тарау: Батыс Қазақтан сарматтарының дүниетанымы
3.1. Сарматтардың аң стилі мен өнері
3.2. Сармат қоғамындағы әйелдердің орны мен дүниетанымы
Қорытынды
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сарматтар деген халық атауы б.з.б ІІІ ғасырдан, яғни олардың скифтерді жаулап алуынан басталады. Б.з.б ІҮ ғасырдың бас кезінде сарматтар Доннан Омбыға дейінгі жерлерді алып жатты. Төл деректеріміздің бірегейі болып табылатын савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерін зерттеп, зерделеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Осынау уақытта бұл жерде мәдениеттің еккі басты бағыты құрылып қалыптасты. Олар: Батыс Болгар, Дон мәдениеті және Шығыс Орал мәдениеті.
Кейінгі сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі аймақтарын қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа түгел тарайды. Уақыты жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮ ғ. кезеңі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған жоқ. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік аудандардағы қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы деген пікір бар.
Қазіргі таңда сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген дәуірлердегі обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне ұқсас келуі. Сондықтан да аталмыш тақырып өзекті де, зерттеуге тұрарлық тақырыпқа жатады деп толығымен айтуға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл курстық жұмыстың жаңалығы Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша сармат шыққан материалдар бойынша сармат археологияның ескерткіштерін бір жүйеге келтіріп, топтап және зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен, тұжырымдарымен таныстыру.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі 1930 жылдары Ор өзенінің бойында Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе облысының жерінде археологиялық ескерткіштерінің есебін алып оларды картаға түсірумен және қазба жұмыстарымен айналысты. 1960 жылдары К.Ф.Смирнов пен В.Г.Петрекалар зерттеу жүргізген.
Зерттеу жүмысының деректік көзі.
Археолог-ғалымдардың далаық зерттеулерінің материалдары негізгі дерекөзі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Алдымызға қойып отырған негізгі мақсатымыз - Қазақстанда және көршілес елдерде мекен еткен сармат-савромат тайпаларының орналасқан ескерткіштері туралы материалдар, деректер жинақтау арқылы бұл тайпалардың рухани және заттай мәдениетіне айрықша көңіл бөле отырып зерттеу.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған міндеттері:
1. Савромат - сармат тайпалары туралы антикалық деректерді қамту.
2. Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлерімен танысу.
3. Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойларын қарастыру.
4. Савромат - сармат археологиясының картасын жасау.
5. Савромат - сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты материалдары қарастыру.
Алынатын нәтижелер:
oo Савромат - сармат тайпалары туралы антикалық деректер қамтылды.
oo Аталмыш мәселеге байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлері сараланды.
oo Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
oo Савромат - сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты материалдары қарастыру.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Батыс Қазақстандағы өмір кешкен сармат тайпаларының ескерткіштері басқа тайпаларға қарағанда өте аз зерттеген. Алғаш рет сармат обаларына зерттеу жұмысын Орынбор архив комиссиясының ғылыми секретары А.Кастанье жүргізген. Ол Ақтөбе уезінің жерінде 1904, 1906, 1909 жж. Археологиялық барлау жұмыстар жүргізген.
1970 жылдан бастап қазақтың көрнекті археолог, ғалымдарының бірі М.К.Қадырбаевтың басшылығымен Күміссай, Бесоба, Сынтас обаларында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Сармат тайпаларының ескерткіштері толық зерттеле қоймаса да материалдармен жұмыс жасау. Зерттеу жұмыстарында жалғастырып, сармат тайпаларының өзіндік әдет-ғұрып, салт-санасын, қай тілде сөйлегендері туралы тоық мәліметтер жинақтау.
Ғылыми жаңалығы.
oo Савромат - сармат тайпалары туралы антикалық деректер ғылыми айналымға енгізілді.
oo Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді.
oo Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
oo Савромат - сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты материалдар зерделенді.
oo Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша
сармат археологиясының ескерткіштері бір жүйеге келтірілді;
oo Зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен таныса отырып өзіндік ғылыми тұжырым жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 2 тараудан, кіріспеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихнамасы мен кезеңделу мәселесі
1.1. Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихы
Скиф тайпаларымен шығысында көршілес отырған савромат тайпалары Донның арғы жағындағы Заволжье мен Оңтүстік Орал бойы жерлерінде мекендеген. Савромат тайпаларының мәдениетінде екі үлкен кезеңді бөліп қарастыруға болады. Солардың ішінде ерте - савроматтық (б.з.д ҮІІ-ІҮ ғғ.) және кейінгі сарматтық (б.з.д ІІІ ғ.-ІІ-ІҮ ғғ.). Савромат тайпаларының негізгі ескерткіштері болып жерлеу орындары болып табылады.
Савроматтар туралы алғашқы жазба деректері ежелгі грек және латын жазушыларының еңбектерінде кездеседі. Антикалық жазушылар атап айтсақ Диодор Сицилиский савроматтар мен сарматтар арасында генетикалық байланыс бар екендігін алға тартып б.з. І ғ. сарматтарды савроматтар деп те атап жүрген.
Ұзақ уақыт бойы антикалық жазба деректері сарматтар тарихы туралы бірден-бір дерек көзі болып табылған еді. Савроматтардың тарихын зерттеуде ежелгі Ирандықтардың Авеста еңбегінің маңызы зор. Бірқатар орыс және поляк ғалымдары сарматтарды славяндардың арғы атасы деп есептеген, ал біраз зерттеушілер бұл айтылған оймен келіспейді.
ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Ресей тарихшылары сармат тайпаларының тарихына назарын аударған еді. Сарматтардың тарихына аса көңіл бөлген зерттеушілер Н.М.Карамзин, П.Коппен, О.И.Сенковский, Г.Эйхвальд, Н.И.Надеждин. Олар ең алғашқы савромат тайпаларының географиялық орналасу орнын көрсетуге ықпал жасаған. Ежелгі скифтер мен олардың көршілері соның ішінде савромат тайпаларына да этнографиялық орналастыру мәселесі мен айналысқан ғалымдардың арасында Ф.К.Брун, Ф.Г.Нищенко және тағы басқалары болды.
Савромат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі ХІХ ғ. соңғы ширегінде басталды. Ең ежелгі савромат ескерткіштерін Дон өзенінің шығыс жағынан іздеу керек. Осы идеяны қолдап Д.Я.Самоквасов 1908 жылы Скиф-Сарматтардың көне дүниесін бір бүтінге айналдырды.
Қазіргі күнде савроматтар жөнінде мәлімет беретін материал қорғандық жерлеу орындары мен қоныстары белгілі. Ең алғашқы ғылыми құнды үлкен материал берген 1884-1888 жылдары Ф.Д.Нефедовтың алғашқы қазбалары еді. Ол императоорлық жаратылыстану сүйгіш, антропология және этнография қоғамының тапсырмасымен Оңтүстік Орал бойында зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Москва археологиялық қоғасмының тапсырмасын Самара, Орынбор, Торғай губернияларында Ф.Д.Нефедов 1887-1888 жылдары зерттеу жұмыстарын жалғастырған еді. Оның зерттеген қорғандарында савроматтық үлгідегі қабірлер ашылды. Солардың арасында Орал өзенінің, Черниловский поселкасының бойындағы Тамар-Өткел бойынан табылған ескерткіштерді айтуға болады. 1890 жылы Орынбор архив комиссиясының мүшесі Н.С.Назаров Орынбор губерниясының Орск уездінің Бес-Оба шатқалынан бір бай савромат қорғанынан қазып зерттеген.
1895 жылы А.А.Спицын алғаш рет Жайық өзенінің оң жағалауынан савроматтық жерлеу орнын анықталған. . [15;34-б]
1900-1901 жылдары Дон өзенінің бассейінінде Воронеж архивтік комиссиясының мүшесі В.Н.Тевяшов Владимировская елді мекенінен савромат кезеңіне жататын қорғандар қазған. 1906-1910 жылдары Челябілік археолог Н.К.Минко Челябинск төңірегінен 110-нан аса қорған қазып зерттеген. Ескерткіштер Синеглазово, Исаковский, Смолин, Черняки, Бершино поселкілерінің поселкілерінің жанында орналасқан.
ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Орынбор архив комиссиясының мүшелері А.В.Попов, И.А.Кастанье, А.Л.Аниховский, Н.Макаренко, А.П.Гра Орынбор және Торғай губернияларынан савроматтық және прохоровтық мәдениеттерінің жерлеу орындарын тапқан. Ең бірінші Орынбор мен Қырғыз далаларындағы қазба жұмыстары туралы мәлімет берген.
Оңтүстік Орал бойының савромат мәдениеттерін зерттеуде И.А.Кастаньенің 1911 жылы Покровка селосының маңындағы қазған қорғанының үлкен маңызы болды. Покровка селосы үлкен Хобда өзенінің Солтүстік жағалауындағы биіктікте орналасқан.
Ең алғаш рет ғылыми түрде савроматтар туралы материалдарды қорытқан және Ресей ғалымдарының скифтер мен сарматтардың мәдениеті мен тарихын зерттеу жұмыстарын жасаған М.И.Ростовцев оның еңбегі ұтымды жазылған бірінші еңбек болып саналады. Өзінің тарих пен археология жағынан білгірлігімен ол сол кездегі Поволжье мен Оңтүстік Орал бойының скиф-сармат кезеңі ескерткіштерін дәл бөліп нақты мерзімдерін көрсеткен. М.И.Ростовцев Покров қорғандарын б.з.д. Ү ғ. жатқызды. Зерттеуші алғаш рет Орынбор қорғандарының Солтүстік Қара теңіз жағалауының скиф мәдениетінен жерлеу дәстүрінде, қаурларында және аң стилінде айырмашылықтар бар екендігін көрсетті. Орынбор қорғандарын М.И.Ростовцев сарматтардікі деп анықтаған. Ол сарматтарды Иран тілдес халықтар деп таныған. Оның пікірінше сарматтар орталық Азияның түкпірінен келгендігі туралы ой түйеді.
1920-шы жылдары Саратов мұражайының архологиялық экспедициясы, мемлекеттік тарихи мұражай экспедициясы, мемлекеттік тарихи мұражай экспедициясы, Саратов университетінің экспедициялары құрылып оған П.С.Рыков, П.Д.Рау, Б.Н.Граков, И.В.Синицын басшылық еткен. 1921 жылы археологиялық жоспары жасалды. Соның нәтижесінде Жайықтың жағалауы Камышын қаласының маңайы, Энгельс қалассының маңайы, Саратовка, Еруслан, Үлкен Қараман, Ахтуба, Деркул, Чаған және Жайық өзендерінің бойы зерттелді. Жыл сайын б.з.д. ІІІ ғ. мен ІҮ ғ. жататын сармат тайпаларының жерлеу орныдары мен қатар савромат ескерткіштері де табылып отырған.
1924 жылы П.С.Рыков Үлкен Қараман өзенінің бойынан Суслов қорымынан 60-тай қорған қазып бірнешеуі савроматтық жерлеу орныдары болған. 1924-27 жылдары П.С.Рыков Еруслан өзенінің орта ағысы мен Деркул және Чаған өзендерінің бойынан савроматтық жерлеу орындарын зерттеген.
1925-29 жылдары П.Д.Рау Саратов және Волгаград облыстарының ааудандарында Савромат қорғандарын зерттеген. Әсіресе 1928-29 жылдары төменгі Поволжьенің және Қалмық жерінде алғаш рет зерттеу және қазба жұмыстарын П.С.Рыков пен И.В.Синыцин жүргізіп савроматтық қабірлер мен қоныс орындарының іздерін ашты. Савромат тайпаларының мәдениеттерінің ескерткіштері оңтүстік Орал бойынан да табылды.
1926 жылы М.П.Грязнов Андронов мәдениетінің қорғандарын зерттей жүріп Орск қаласының батысқа қарай жерде үңгімелі савроматтық қабірлер ашты. 1927 жылы орал губерниясында шаруалар савромат қорғанын оның заттары Самара мұражайына өткізілген. 1928 жылы А.Захаров Орынбор мен Орск қаласындағы Сара селосының өртеп жерленген савромат қорғанын қазған.
1927-28 жылдары Б.Н.Граков Орынбор қаласының маңындағы Нежинский және Благославенский поселкелерінен савромат-сарматтардың үлкен жерлеу тобын ашып қазба жұмыстарын жүргізген. 1928 жылы Б.Н.Граковтың төменгі Поволжьедегі савромат мәдениетіне жататын Блюменфельд селосынан қазылған А12-ші қорғанға арналған еңбегі шықты. Осы ескерткіш арқылы ол бұл топ мәдениетін б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызды. Жаңадан қазылған Орынбор жеріндегі савромат ескерткіштері зерттеушіге ежелгі Поволжье мен Орынбор далаларының мәдениеттері бірлікте болғандығы идеясын оятты.
М.И.Ростовцевтің артынша Б.Н.Граков та скифтік аң стилінің отаны Орталық Азия деп есептеп, оны скифтер Волга - Орал даласы мен Солтүстік Қара теңіз жағалауына алып келген дейді. Поволжьедегі Прохоров мәдениетін археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде П.Д.Рау атты зерттеуші ғалым ашқан еді. Төменгі Поволжьенің сармат мәдениетінің даму сатысын алғаш жасаған П.Д.Рау.
1927 жылы П.Д.Рау Поволжье жеріндегі жерлеу орындарындағы бас жағы батысқа қаратылған адамдардың және олармен бірге жерленген қойлар мен скифтік үлгідегі заттармен жерленген қабірлерге аса назар аударды.
1932 жылы П.С.Рыков төменгі және орта Поволжье скифтері Жайықтың екі жағында көшіп жүрген деген пікір айтады.
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ. Поволжьенің көшпенділерінің жерлеу орындары сарматтарға жатады деп есептеген П.С.Рыков.
Белгілі антрополог Г.Ф.Дебец Саратовтық Жайық бойы сармат халықтарының бір бөлігі Қазақстан жеріне келген халықтар дейді.
1931-37 жылдары П.С.Рыковпен И.В.Синицын Илиста қаласының маңындағы қорғандарды зерттеген. 1934 жылы Маныч өзенінің бойынан В.В.Гольмстен он алты қоныс орнын есепке алды. 1933 жылдары Б.Н.Граков Ақтөбе облысының Ор өзенінің бассейнінде барлау және қорғандарды қазу жұмыстарымен айналысты.
1935 жылы И.А.Залецкий Ақбұлақ селосымен Веселый бір хуторының жанынан б.з.д. ІҮ ғ. жататын бай савроматтық коллективтік жерлеу орнын зерттеген. 1936 жылы К.В.Сальников Орал өзенінің бойындағы Орск қаласының маңынан сармат жерлеу орындарын ашқан.
1946-49 жылдары И.Б.Синицын Волгаград облысындағы Горная Пролейка селосының маңынан Царские могильницы және тағы басқа савроматтық қорған орындарын ашып зерттеді.
1948-50 жылдары К.В.Сальников Магнитогорск қаласының жанынан бірнеше савроматтық және сарматтық жерлеу орындарында қазба жұмыстарын жүргізді. . [9;235-б]
Б.Н.Граков Каспий бойы сарматтарының мәдениеттерінің хронологиялық даму схемасынан ерекшеленді. Б.Н.Граковтың бірінші сатысы савромат немесе Блюменфельд мәдениеті деп аталып б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. сәйкес келеді. Екінші сатысы савромат сармат немесе Суслов мәдениеті деп атап ол б.з.д. ІІ, б.з. ІІ ғ. аралығын алып жатты. Төртінші сатысы Аландық немесе Шиповтық деп аталып, б.з. ІІ-ІҮ ғғ.алып жатқан.
1951 жылы Волго-Дон экспедициясын ұйымдастырған материалдық мәдениеттердің тарихы институтының қызметкері А.А.Иессен, Попов және Соленый хуторларының жанында савроматтық жерлеу орнын ашты.
1952 жылы Куйбышев экспедициясы Орта Поволжьедегі Солтүстік қабірлер тобын зерттеген.
В.П.Шилов 1956 жылы Кеңестер Одағының ғылым академифсының археология институты ұйымдастырған Астрахань экспедициясын басқарып Старица селосы мен Ахтуба өзенінің бойында орналасқан қороғандардағы савроматтық жерлеу орындарын зерттеген.
1955-60 жылдары В.С.Сорокин Ақтөбе қаласы маңындағы Ақжар селосы мен Қарғалы өзені бойында орналасқан савроматтық бірнеше жерлеу орныдарын қазып зерттеген. Бұл ескерткіштер тобы б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатады.
1956 жылы Орынбор экспедициясы құрылып Ілек өзенінің сол жағалауында савроматтық-сарматтық қабір орындарын зерттеген. 1958 жылы Сүйіндік өзенінің жоғарғы ағысында Аландық селосының маңайында М.Г.Мошкова б.з.д. Ү-ІҮ ғғ. жататын савроматтық қорған тобын ашты.
1958-62 жылдары М.Г.Мошкова Новый Кумак селосының жанынан үлкен қорған тобын қазды.
1958 жылы Е.Е.Кузьмина басқарған барлау отряды Ембі өзенінің бойына бірнеше савромат, сармат қорған ескеркіштерін ашты.
1970 жылдары М.К.Қадырбаев пен Ж.К.Құрманқұлов басшылығымен Хлебодаровка селосының маңындағы савромат мәдениетіне жататын қорғандар тобы қазылды. Ескерткіштер б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызылды.
1.2. Сарматтар мәдениетінің кезеңделу проблемасы
Қазақстан тарихының көне дәуірін зерттеу Еуразия кеңістігі тұрғындарына, әсіресе аумағы жағынан маңызды орын алатын далалық белдеуге ортақ үдерістермен байланысты. Ерте темір дәуірінде ең жарқын өкілдері б.д.д. I мыңж. өмір сүрген скифтер болып табылған көшпелі өркениеттің түзілуі аса маңызды фактор болды. Ерте темір дәуірінің жарқын және өзіндік ерекшеліктері кеңінен тараған өлкелердің бірі Батыс Қазақстан. Бұл-ендік бағытта 1200 км созылған, орманды-дала, дала, шөл және шөлейт сияқты бірнеше географиялык зоналары бар ұлаңғайыр аумақ. Осындай түрлі зоналардың, жайлау су жүйесінің, температуралық ахуалың, бай флора мен фаунаның болуы, мұның бәрі экологиялық бұрыштық адамдар топтары үшін жайлылығын туғызады және осының нәтижесінде әртүрлі дәуірлердің археологялық ескертіштерінің саны жағынан басқа кезең нысандарынан көп. Оның үстіне, бұл үлкен кезең ескерткіштері арқылы табиғы, демографиялық, әскери-саяси сипаттағы аспектілерді қарастыруға болады. Батыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер жиырма жылдық тәуелсіздік кезеңінде 1990-шы ж. ортасындағы объективті қиындықтармен, ал қазір мемлекеттің қолдауы арқасында байқалып отырған өркендеу жағдайымен сипатталатын сатылардан өтті. Сапалы өзгерістердің уақыты келді, бұл кезеңде зерттеулер ескерткіштерді сараптаудың жаңа деңгейіне өтуі қажет.
Қазақстанның ежелгі кезенің зерделеу бүкіл еуразиялық кеңістіктің, әсіресе дала белдеуіндегі жазықтық үшін жалпы сипатқа ие процестермен байланысты. Ерте темір дәуіріндегі ең маңызды әрі шешуші фактордың бірі, көшпелі өркениеттің ең көрнекті өкілдері 1 мыңжылдықтың ортасындағы өмір сүрген скифтер болды. Қара теңіз аумағындағы археологиялық обьектілерді зерттеу 200 жылдық тарихты қамтиды. Кейіннен Сирия, Алтай, Қазақстан, Оңтүстік Орал аумақтарында жұмыс қорытындылары сәйкес мәдени-хронологиялық ұқсастықтағы, сондай-ақ әртектес ескерткіштерді бары аныкталды.
Ерте темір дәуірінің жарқын және ерекше ескерткіштері бар өңірлер арасында - Батыс Қазақстан, шамамен 1200 км-ге дейінгі аумақ, бірнеше табиғи- географиялық аймақтар - орманды дала, жазық дала және шөл далаларды қамтиды. Ерте темір дәуіріндегі көшпелілердің ескерткіштері көлемі жағынан басқа дәуірлерге қарағанда басым. Сонымен қоса, осы дәуір ескерткіштерінде табиғи, демографиялық, әскери , саяси жақтарын аңғаруға болды.
Мысалы, 1 мыңжылдықтың бірінші ғасырларына жататын, қола дәуірінен темір дәуіріне дейінгі үзілісті көрсететін, өте күрделі климаттық өзгерістерге ұшыраған объектілердің шағын және шашыраңқы түрлері пайда болды.
Мыңжылдықтың ортасында сан қырлы және әскерилендірілген ескерткіштер б.з.д. IV-III ғасырларға дейін созылып жатқан табиғаттың ерекшеліктерін біріктірген Оңтүстік Арал жағалауында Македонский кезінімен тұспа-тұс келді. Орта Азияда қалыптасқан ескерткіштерде көрініс тапқан, әрі әдет-ғұрыппен жаңа мыңжылдыктың сонында қалыптаскан ескерткіштер көші- қон процестермен тығыз байланысты болса да, көші - қон орталығы қазіргі Монғолия мен солтүстік Қытайдан алыста орналасқан болатын.
Батыс Қазақстанның алдыңғы қатарындағы скиф-саксон дәуірінің ескерткіштерін зерттеу белгілі бір нәтижелерге жетіп, бізге кейбір нәтижелерді қорытындылауға және болашақ зерттеулер үшін келешегі бар бағыттарды өзгертуге мүмкіндік береді.
Облыста алғаш рет жұмыс істеген уақыттан бері археологиялық мұраны зерттеу үдерісі төрт кезеңге бөлініп, олардың әрқайсысы өзінің жетістіктері, кемшіліктері, гипотезалары барын көрсетті.
Революцияға дейінгі уақытта зерттеудің бірінші кезеңінде жеке қоғамдастықтарда және бірігіп жұмыс істейтін жеке энтузиастардың қызметі, мысалы, Орынбор академиялық архивтік комиссиясы немесе археологияны сүйетін Түркістандық үйірмелер жатады.
Олардың көбісінің -М.С. Бабаджанов, А.Н. Харузин, А.Л. Аниховский, И.А. Кастанье, А.В. Папов, М.Л. Юдин далалық зерттеулер жүргізу ғана емес, сонымен қатар теориялық қорытындылар мен тұжырымдар жасады. Бұл кезеңде зерттеулер таныстыру сипатта болды.
Екінші кезеңге ХХ ғасырдығы 20-50-ші жылдардағы жұмыстарды жатқызуға болады. Бұл кезеңде ескі ғылыми дәстүрлер жойылып, идеологиялық қысымның өсуі басталады. Орталық ғылыми ұйымдардың бастамасы бойынша орындалған экспедициялар жергілікті және жеке міндеттерді ешбір бағдарлама мен тұжырымдамасыз орындады. Бірқатар ескерткіштерді Оралдың оң жақ жағалауын, Батыс Қазақстан облысын Р.С. Рыков ашты, ал Оралдың ортаңғы бөлігінде жеке жерлеу алаңдарын М.П. Грязнов, О.В. Кривцова-Гракова зертеді. 1930 жылы Б.Н.Граков Қазақстан аймақтарының археологиялық зерттеулерінің перспективаларын атап өтті. 1947 жылы осы зерттеушінің Сарматтардан алынған матриархат қалдықтары мақаласы жарияланып, ол көптеген жылдар бойы археологиялық зерттеулердің бағыттарын анықтаған. Соғыстан кейінгі жылдары археологиялық зерттеулердің қарқындылығы байқалды. Иван Синициннің және Синигованың жетекшілігімен экспедиторлар, Волга-Орал интерваливиясының территориясында жұмыс істеді. Ақтөбе облысында В.Сорокиннің басшылығымен, ИИМК Ақтөбенің бөлімшесі жұмыс істеді.
Археологиялық зерттеулердің үшінші кезеңі өткен ғасырдың 60-80 жылдарындағы зерттеулермен ерекшеленеді. Бұл кезең белгілі бір дәрежеде археологияның гүлденуі кезеңі болып табылады. Бұл құбылыстың алғышарттары келесі аспектілер болды: Кеңес Одағының ауқымды аймағын қамтитын экспедициялар. Әр облыс орталығына қаражат бөлу жоғары оқу орындарының оқу жоспарларында археологиялық тәжірибені біріктіріп, университетте экспедициялардың жұмысын бастады. Оған облыстық мұражай дәстүрлерлі экспедицияларын қосуға болады. Жетекші салт-дәстүрлер академиялық, елордалық экспедициялардың қатарына кіріп, олардыңең көнесі Маргуланның Орталық Қазақстанның археологиялық және этнографиялық экспедициясы болды.
Батыс Қазақстанда ғылыми дәстүр негізінен ғылыми мектеп болып табылады, ол Қазақстан Республикасының екінші орындағы ірі университеті Орал педагогикалық институтының базасының негізінде қалыптастырыла бастады. Осы экспедицияның алғашқы жұмыстары Г.И. Багрикованың бастамасымен сандық жағынан ең ірі Лебедевкадағы қорғандар кешеніңде әртүрлі қорытындылар беріп, әдебиетте көрініс тапты. Облыстың 1968 жылдан 1992 жылға дейін археологиялық зерттелуі - соғыстан кейінгі жылдарда Жетісуда Ақышевпен бірге жұмыс істей бастаған Г.А. Кушаев атымен тығыз байланыста болды.
Осы ғалымның есімімен және өмірлік белсенділігімен Скиф мәдениетін зерттеудің үшінші кезеңі - ХХ-шы ғасырдың 60-80 жылдарымен толығымен байланысты. Бүл кезең энтузиастар топтары , олардың ізбасарлары , Орал облысында қазіргі кезде дейін жұмыс жасайтын топтармен сипатталады. Олардың жаңалықтарды ашып әрі тауып, белсенді жұмыс жасау нәтижесі ғылыми айналымға еніп конференцияларда көрініс тапты. Скифтер кезеңі жайлы ғылыми негізделген ақпарат музей экспедицияларының өтуіне негіз болды. ХХ ғасырдың 2-ші жартында жүйелі жұмыс жасаған М.Г. Мошкованың басқаруымен УПИ археологиялық экспедициясы, Батыс Қазақстан облысында ұзақ уақыт бойы қазба жұмыстары нәтижесінде ескерткіштердің үлкен көлемі зерттелді.
Г.А.Кушаев, М.Г. Мошкова, Б.Ф.Железчикованың бірігуі нәтижелі жетістіктерге жетуге мүмкіндік берді. Нәтижесінде, Лебедевка жер асты кешенінің қабірлері, Шалқар көлі маңындағы ескерткіштер тобы, ірі және кіші Узеней дөңес бассейні зерттелген болатын.
Ақтөбе облысының аумағында ХХ-шы ғасырдың 50-70 жылдарындағы жұмыс эпизодтық сипатқа ие болып, ғылыми әдебиеттерде көрініс тапты. В.С. Сорокин бірнеше жылдан бері өз зерттеулерін Тастыбулаққа арнады. Жем өзенде Кузьминаның экспедиция маршруты өтті. 1960 жылы шыққан Қазақстанның археологиялық картасы 245 археологиялық объектілерді тіркеді.
Ақтөбе облысының ерте темір дәуірінің ескерткіштері бойынша археологиялық жұмыстар 1973 жылдан басталды. Бұл, Оңтүстік Қазақстанның кешенді археологиялық экспедициясы Қаратау отрядының Президенті, белгілі қазақ археологі М.Қ. Қыдырбаевтың келуімен байланысты болды. 1973-1976 жылдар аралығында Ақтөбе облыстық өлкетану мұражайының бірлескен экспедициясы - энтузиастардың Владимир Радионов және Ш.Ш Уәлиханов атындағы тарих, этнография және археология институты жерлеу кезеңі VI-IV ғғ. жататын Сынтас, Бесоба, Жалғызоба , Күміссай, Нaгoрнeнский ескерткіштер зерттеді. Сондай-ақ, Ақтөбе шетінде құмды шұңқырлар, Тасмола ескерткіштері - Мұртты обалары толығымен зерттелді.
Бұл кешендер мамандандырылған әдебиеттерде ғылыми қоғамдастыққа енгізілді. Ал, 1977 жылы жарық көрген Қазақ КСР тарихының алғашқы тарауында кеңес дәуіріне тән аймақтың ескерткіштері ретінде зерттеліп, нәтижелерді жинақтады. Осы басылымның арқасында Батыс Қазақстан ескерткіштеріне тән тұжырымдамалық схемалар, этномәдени сәйкестендіру және танысу ұзақ уақыт бойына ғылыми қауымдастықта мықтап бекітілді.
1981 жылы Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану мұражайына Орал педагогикалық институтының тарих факультетін бітіргеннен кейін С.Ю. Гуцалов оралды. 1985 жылы Ақтөбе педагогикалық институтының жаңадан ашылған тарихи-филологиялық факультетінде 1993 жылға дейін табысты жұмыс істейтін археологиялық экспедицияны ұйымдастырды. Осы экспедиция шеңберінде қалалық мектептердің топтары мен облыстық станциясының жас туристері жұмыс жасады. Осылайша, археологтар арасында әуесқой ұрпақтар қалыптасып, олардың кейбіреуі кейінірек кәсіби зерттеушілер болды. Ақтөбе экспедициясына қатысушылар оны Г.А. Кушаев пен П.Ф. Железчиков құрған Орал ғылыми мектебінің жалғасы деп санайды.
90-жылдардың ортасына дейін АПИ экспедициясы Илек, Ор және Жем бассейндерінде ондаған түрлі ескерткіштерді ашып, солтүстік аудандардың басым бөлігін зерттеді. Ерте темір дәуірінің ескерткіштері базаның көзін айтарлықтай өсірді. Қазба жұмыстарының материалдары түсіндірілуімен ғылыми қазба жұмыстарының авторымен ғылыми баяндамаға енгізілді. Сонымен қоса, далалық жұмыстардың нәтижелері негізінде терең ғылыми баяндамалар да жасалды. Бірақ, бұл ақпарат, өкінішке орай, 1976 жылдан кейін елеулі зерттеулердің жоқтығы туралы әсер қалдырғандықтан, 1996 жылы басылып шыққан Қазақстан тарихында ешқандай көрініс таппады.
Өткен ғасырдың соңғы онжылдығы аймақтағы археологиялық зерттеулерге кері әсері тиді. Яғни, біртұтас ыдыраудың тікелей салдары Қазақстан Республикасының экономикалық және ішкі саяси қалыптасуына кері септігін тигізді. Осы уақыттағы шағын экспедициялық жұмыстар мамандандырылған басылымдар беттерінде жарияланды.
Заманауи төртінші кезең қорытындысы Батыс-Қазақстан облысы үшін 2001 жылдан басталады. Бұл археологиялық зерттеулердің жаңаруына және ерте көшпенділердің ескерткіштеріне ашылуына серпін болды. 1990 жылдың соңында Батыс-Қазақстан аймағының Бурлин ауданында орналасқан ірі Қырықоба кешені зақымданып, жойылуына қауіп туды . Қарашығанақ кен орнын игеру үшін біріктірілген KRO ұйымына кіретін шетелдік компаниялар тобы Ақсай-Үлкен Шаған-Атырау мұнай құбырының жобасын жасады. Құрылыс жұмыстарын өткізу археологтармен келіспестен, мұнай құбыры мен газ өңдеу зауытының құрылысына 2 миллиард доллар жұмсады.
Құбыр кешен территориясы арқылы басты корольдік қорғаннан 70 метр қашықтықта өтуі қажет еді. Бұл жағдай кешеннің тұтастығын еріксіз бұзудан басқа, археологтардың ескерткіштерге қол жеткізу мүмкіндігін жоғалтар еді. Өйткені, олардың көпшілігі қорғаныс құбырларының қырларына түсті.
Орал зерттеушілері М.Н.Сыдықов, Б.Ф. Железчиков, Б.Т. Раимкуловтан құралған топ белсенді қайшылықты құрды. Зерттеушілер келешек мұнай құбырының манынан 50-ге жуық қорғандарды анықтады. Бұл мәселе бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізіліп, орталық және жергілікті баспасөзде облыс басшылығымен назарын аударған теле және радио бағдарламалары бойынша мақалалар жарияланды.
Кешен үшін күрес 3 жыл бойы жүргізіліп, 2001 жылы ғалымдардың жеңісімен аяқталды. Бұл Батыс Қазақстан облысының әкімі Қ.Ә. Көшербаевтың және А.Марғұлан атындағы археология институтының директоры, ҚР ҰҒА академигі А.М. Байпақовпен қолдау тапты .
Көшербаевтің қолдауымен болашақта облыстың тарихи және мәдени мұрасын сақтап қалуға, М.Н.Сыдықовтың жетекшілігімен Батыс Қазақстан облысының орталығы Оралға тарих және археологиялық зерттеулеріне қаражатын бөлунуі қажетті археологиялық жұмыстарды қалпына келтіруге әкеліп соқтырған.
2001 жылы Солтүстік Орал - Ақсай тас жолының қорғандар тобы зерттелуге ұшырады. Жұмысты А.Х.Марғұлан атындағы археология институтының өкілі Ж.Құрманқұлов басқарды. Сол кезде бұл жерлеу бөлігінің толық топографиялық жоспары жасалып, қорғандар шашыраңқы болуын ескере отырып, зерттеліп отырған массив жеке кешен ретінде Қырық - оба -II деп аталды. № 2,6,8 қорғандар техниканы қолдану арқылы зерттеу жүргізілді. Ең таңғаларлық жағдай ішінде қола қазандар табылған. 2002 жылы осы комплексті зерттеуді қосылған отрядтың , яғни Батыс Қазақстан облысы тарих және археология орталығының археологиялық экспедициялар есебінде құрылған Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті және Өтемісов атындағы құрылған М.С. Сдыков, А.А. Бисембаев және С.Ю. Гуцалов басқаруымен Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті базасымен зерттеу жүргізілді. Тамыз-қыркүйек айларында №16, 18, 19 үлкен қорғандар зерттелді. Кейіннен , 2005 жылдан бастап Ж.Е. Смайловтың басшылығымен жерлеу орындарындағы зерттеулеу жүргізілді.
Батыс Қазақстандық археологиялық экспедицияның бөлімшесі мен Челябинск қаласының Археологиялық ғылыми-зерттеу орталығының өкілдерімен бірігіп С.Г. Баталов басшылығымен 2002 жылдың маусым айында Есен-Амантау тауында Лебедевка II элиталық-қорған кешеніне жататын бірқатар ірі қорғандарды қазып алды.
Лебедевка II қорғанының қасиетті орындарының 40-қа жуық қорғандары мен тікбұрышты кресттері 1000 метрден астам қашықтықта, батыс-шығысқа қарай Есен-Амантау жотасына созылып жатты. . Скиф дәуіріне жатаын үстіртінің орталық бөлігін ең ірі қорғандар (биіктігі 2,5 м-ге дейін, диаметрі 25 метрден астам) алып жатты, ал Батыс және Шығыс периферияларында кездесетін Қасиетті орындар ғұн кезеғіне жатқызылды
2002 жылдың жазында 10 объекті зерттелді. Қағаздар өте үлкен мөлшерде; диаметрі 25-тен 40 метрге, биіктігі 1,5-2,5 м-ге дейін айырмашылықты көрсетті. Осындай мұқият далалық бекітудің арқасында жерлеу рәсімін қайта қалпына келтіруге және мұнара ғимараттарын салу мүмкігі туды.
Олардың әрқайсысы күрделі сәулет дизайның қалыптастырып, оның негізі тік бұрышты немесе шаршы алаңды қоршап тұрған, 8 х 16-дан 15 х 15 м-ге дейінгі аралықты қамтыды. Құрылғылардың бірінде қалың жылқының жерлеуі жасалды, сонымен қоса ұжымдық балалардың жерленген жерінің қалдықтары - кемінде 5 балалардан құралды. Жасөспірімдерге әйгілі тастар мен бай материалдың қалдықтары қосылды. Сонымен қатар, жерлеу орындарының бірінде қамшыдан күміс түтік табылды. Мұның бәрі қоршауда жерленген адамдардың жоғары әлеуметтік мәртебесі туралы айтады.
Археологиятар ежелгі қарақшылармен тисілмеген диаметрі 30 м, биіктігі - 2,25 м құрайтын № 6 кешендері тапқандары үшін марапатталды. Терең жерлеу шұңқыры І мыңжылдықтың ортасына жатын сармат элиталық өкіліне жататын жерленген әйел орнын қамтыды. Жерленген әйелді айтарлықтай саны жағынан басым құрбандық сиыр, бұқа және қой еті қоршады, ал оң жағында сиыр қанқасына тығылған пышақ жатты.
Қаза болған әйел текті отбасына тиесілі, себебі, бас жағында бай бас киімнің қалдықтары - конус тәрізді пішіндегі алтын бляшкалардың жиынтығы табылған. Олардың арасында пластиналар тәрізді бұғының басы, сондай-ақ түрлі-түсті зергерлік бұйымдар табылды. Жерленген әйелдің мойнында өте көп әшекейлер болған: мойынында шыны моншақ және алтын алқалар, кеудесінде - 9 алтын моншақтан тұратын алмұрт тәрізді бұйымдар, ми тұсында 2 алтыннан жасалған алтын бұйымдар. Көйлегінің жиегі мен аяқ киімдері моншақтармен безендірілген.
Басқа ілеспе элементтер ақ сүйегінің атрибуттары болуы мүмкін. Бас қаңқасының сол жағында қола тұтқалы айна орналасқан, тұтқасында қабан және гриффон өрнектелген. Жерленген жердің айналасында қызыл очердің шашыраған бөліктері болды. Тағы бір шыны ыдысы жамбастың сол жағында жатқан. Оның жанында жарқыраған түсті қара бояу шашылған. Мұнда сүйек тұсында рәсімдік заттар: олардың біреуі қызыл бояумен толтырылған Грифаэяның қабыршықталған қабығы еді. Жанында ашық-қоңыр түсті сопақ тас болатын. Аяқтарда биононикалық нысанның керамикалық рәсімдік тамыры тұрды.
Далалық маусымда зерттелген Қырық-оба II қорғанынан ежелгі қарақшылар елемей кетпеген. Бірақ, осы қорғандардан жинақталған қорларының жиынтығы этномәдени және хронологиялық сипаттағы екендігіне қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Көшпенділерге тән жануарлар стилінің, салтанатты қылыштардың тұтқасын, металл әшекейленген ағаш ыдыстардың, әшекейлердің және басқалардың үлгілері болып табылатын бай және ұрланған топтарға ерекше көңіл бөлінеді.
2003 жылы бір мезгілде зерттеулер Бұлдырт (Сырым ауданы, БҚО) пен Илекшар (Шыңғырлау ауданы, БҚО) жерінде өткізілді, сондай-ақ, Қырық-Обада жұмыстар жалғасты. Байлық және әртүрлілік үшін кешендерде оқылатын материалдар жеке мақалаларға ғана емес, мамандандырылған монографияларға да негіз болды. Илекшар қорғаны кешенінде тек ерте темір ғасыры ғана емес, сондай-ақ ерте қола дәуірінің шұңқыр қабірлері және орта ғасырдың жерлеуі орындары зерттелді.
2005 жылдың далалық маусымында Оралдың жағасында орналасқан қызықты, бірақ өкінішке орай шұғылалы жер Облавка зерттелді. Бұл туралы ақпаратты бұрыннан Орталықпен ынтымақтастықта болған Дала институтының директоры А Чибилев берді. Б.з.д. бірінші мыңжылдықтың екінші жартысындағы көлемі жағынан ірі емес қорғандар камералық жерлеу орындарын еді. Олар: қару-жарақ, ыдыс-аяқ, әшекейлермен безендірілген.
Аймақтық орталықтардың жұмысы таза далалық зерттеулермен шектелмегенін атап өткен жөн. Бағыттардың бірі - жетістіктерді, аймақтың тарихын және мәдениетін насихаттау еді. 2002 жылдың желтоқсан айында Орал қаласында Г.А.Кушаев пен Б.Ф. Железчиковты еске алуға арналған археологиялық конференция өтті.
Конференцияның жұмысына 2005 жылдың соңына дейін тұрақты түрде шығатын Қазақстан тарихы және археология мәселелері атты ғылыми жинақ материалдары еді. Ал, 2006 жылы ол аймақтық ғылыми журналдың мәртебесін алып, жылына екі рет басылып шықты.
Қазіргі уақытта Батыс Қазақстанның облыс орталығының тарихы мен археологиясы кеңесі облысты толығымен зерттелді. Сондай-ақ, бөлек облыстың мәдени және тарихи-мәдени мұраларының өзектенуіне арналып шығарылған жеке жариялымдар әрі жалпылама сиппаттағы Қазақстан-археологиялық карта жариялымы жарияланған. (2009 ж.)
Мұның барлығы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасында жарияланғаны арқасында мүмкін болды. Бағдарламаны іске қосқаннан кейін Қазақстан археологиясында бюджеттік қаражаттың айтарлықтай әсері болды. Зерттелген ескерткіштердің көлемі бірнеше есе артып, ғылыми және танымал ғылыми жарияланымдардың саны мен сапасы ұлғайды. Ең маңызды жетістік ретінде, Қазақстанның өзге аймақтарда осындай аймақтық орталықтарды қалыптастыру болды. 2006 жылдың қаңтар айында Ақтөбе қаласының Әкімі Е.Н. Сатиндық шешімі бойынша тарих, этнография және археологияның Орталығы құрылған болатын.
Ақтөбе орталығы облыстың аумағында екі бағытта - барлау және қазба дала жұмыстарын жүргізеді. Бұл аймақтық зерттеулердің ерекшеліктері Ақтөбе облысында әлдеқайда үлкен көлемінде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдарының ортасында тұрақты түрде зерттеу басталды. Қазіргі таңда облыстың 50% зерттелді.
Ірі қазба зерттеулері Гүрілдек, Талдысай, Оңайбұлақ, Сарыбұлақ, Сарытау зираттарында өткізілді. Нәтижесінде материалдар ғылыми қауымдастық үшін қол жетімді болған ғылыми айналымға енгізілді. 2009 жылдан бастап Ор-Ілек өзенінің алғашқы көшпелілердің ескерткіштері өңірлік бағдарламасын Ә.Х. Марғұлан атындағы Институт мамандары мен Неміс археология институты жүзеге асыруда.
Батыс Қазақстан тарихы, этнография және археология сериясында аймақта ғана емес, сондай-ақ шет ел мамандары да монографиялар жазған. Нәтижесінде материалдар топтамалары өндірілген , Қыдырбаевтың -2007.2010 оқылымы атты аймақтық конференциялары өткізлді.
Ерте көшпенділердің ескерткіштерін алдын - ала зерттеу қорытындысы бойынша, 2003 жылы Оралда Батыс Қазақстанда скифтердің қазынасы атты ұжымдық монографиясы шығарылды. Ерте темір ғасырындағы қорғандарды зерттеу жұмыстарында кейбір қорытындыларын шығарды. және ерте темір ғасырындағы зерттеу қорғандар болашағын белгіледі. Қорғандардың стратиграфиясын талдау негізінде, зерттеушілер күрделі жерлеу құрылымдардың бастапқы түрі туралы жорамалдар жасады. Яғни , олар саз, блок, қиыршық тас, ағаштан жасалып әрі монументалды, сәйкесінше жоғары аспектілі болып табылатындығына көз жеткізді. Далалық құжаттама негізінде қалыптасқан бастапқы суретті қалпына келтіру үшін опцияларды ұсынылды.
Батыс Қазақстан облысының барлық облыстарында тарих және мәдениет ескерткіштері мұрағаттары және жалпылама жинақ тарихи-мәдени мұра ескерткіштері де бар . 2010 жылы Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениеті ескерткіштері . Батыс Қазақстан облысы ескерткіштер жүйесі жарық көрді.
Батыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай, 1990-жылдардың ортасында объективті қиындықтармен байланысты болған, сондай-ақ мемлекеттік қолдаудың арқасында өсіп келе жатқан белгілі бір кезеңдерден өтті. Жатқан ескерткіштерді мұқият талдаудың сапалы өзгерістерге көшу кезеңі туды.
2-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының жерлеу ғұрпының ерекшеліктері
Қызылүйік ғибадатханасы
Соңғы жылдарда, әсіресе Степи европейской части СССР в скифо-сарматское время (1989) және Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время (1992) атты жинақ жұмыстары жарық көрген соң ғылыми айналымға енген Шығыс Европа далаларының оңтүстігі, орал мен Еділ бойы, сонымен қатар қазақ даласының батыс бөлігінің әртүрлі археологиялық кешендерінен шыққан көлемді және мазмұны жағынан ғажап мағлұматтар легі сарматтанудың өзекті зеттеу мәселелерін шешуі былай тұрсын, керісінше одан бетер пікір-таластарды өршіте түсті. Ол мәселелерсанатына әрқилы мәдениеттер мен мәдени көкжиектердің кезеңдемесі мен мерзімделуі, этникалық-тілдік сипаты (көптеген сармат тайпаларының ирантілдес екені туралы біржақты көзқарастың басым жағдайында), сармат этнонимінің талдануы (массагет, дай, дах, аорс, сирақ, язиг және т.б. қатысты дереккөздерін теңдестіру мәселесі сияқты) және теориялық-әдістемелік сипаттағы мәселелер жатады. Мұны сарматтанудың әртүрлі аспектілерін зертеумен айналысып журген бүгінгі көптеген мамандар да мойындайды (Виноградов, 1994,с.31-33; Медведев, 2000,с.233-255; Мещеряков, 2000,с.53-59; Мошкова, 2006,с.210-224; Полин, 1992; Полин, Симоненко, 2004,с.367-373; Симоненко, 2010; Скрипкин, 1990, 1994,с.28-31; Яблонский, 2008,с.5-18; Исмагилов, 1996,с.176-211; Таиров, 1999,с.173-175; Зуев, 1997; Гуцалов, 2004 және т.б.).
Б.з.д. I мыңжылдықтың екінші жартысында Еуразия кеңістігіндегі түрлі мәдени аймақтар өзара тығыз, көп сатылы байланыстардың әлеміне аяқ басып, мәдени әлемдердің жүйесін құрағанын бірқатар зерттеушілер атап көрсетіп отыр (Щукин, 1994, с. 15-31; Корякова, 1997, с. 8).
Сарматтардың тарихи-мәдени жаңғыртпасын жасау, ең алдымен, қоғамның қатардағы қарапайым және бай-шонжарлары қалдырған жерлеу ескерткіштерінің топтық сараптамасын жасау мен алынған нәтижелерді заттай мәдениет категориясымен шендестіруге негізделген. Бірқатар археологиялық ескерткіштерді сипаттау мен белгілі бір аймаққа шоғырландыруда грек-рим жазба деректерінің рөлі зор.
Еуразияның кең даласындағы этникалық топтардың (сармат деп аталатын жалпы этнонимге біріктірілген) шаруашылық-мәдени тіршілігі, діни нанымдары мен өмірлерінің басқа да қырлары жайындағы ғылыми ой-қорытындылардың шынайлылығы мен толыққандылығына кейде отырықшылардың қоныстары, қалалары, көркем өнер ескерткіштері (жартас және қабырғадағы суреттер, таңбалар, кескінді мүсіндер, ұсақ пластика және т.б.), ғибадатханалары және т.б. жайлы материалдарын қосымша түрде тарту арқылы жете аламыз.
Сарматтардың батыс тобындағы кейбір жерлеу ескерткіштеріне сәйкес келетін орманды-далалы Дон өзені бойынан ашылған қоныстар мен қала жұрттары сарматтану саласындағы зерттеудің деректік қорын едәуір кеңейте түсті (Медведев, 2000, с. 233-255; 2008).
Қазақстанның батыс өлкелеріндегі савромат және сармат құндылықтарын зерттеу ісі И.В. Синицин, Т.Н. Сенигова, Г.И. Багриков, Г.В. Кушаев, Б.Ф. Железчиков, М.Қ. Қадырбаев, ал соңғы жылдарда М.Н. Сыдықов, А.А. Бисембаев, С.Ю. Гуцалов және басқалардың да есімдерімен тікелей байланысты.
Зерттеліп отырған кезеңдегі археологиялық ескерткіштердің айрықша категориясын сарматтардың діни-ғұрыптық жоралғылары және дүниетанымдарымен байланысты Үстірттегі Бәйте III түріндегі ғибадатханалар құрайды. Қазір өлкеде көлемі мен сәулет-жобалық келбетінде кейбір айырмашылықтары бар елуден аса ғибадатханалық орындар бар.
Арал мен Каспий теңіздері арасындағы кеңістікте біз ашқан ғибадатхана кешендері б.з.д. I мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысы - б.з. I мыңжылдығы басында осы өңірде өмір сүрген көшпелі этностардың тіршілік әрекетінің рухани саласындағы киелі нысан болып қана қойған жоқ, сонымен қатар ірі бірлестіктерінің (сарматтар, дайлар, дах-массагеттер, сақтар) маңызды саяси орталықтары болғандығы да белгілі болып отыр.
Осы тектес ескерткіштердің таралу аймағы тек Үстірттің шың-кемерлерімен, тіпті Арал-Каспий даласымен шектеліп қалмайды. Сонемен бірге Арал бойындағы, Сырдарияның көне арнасы төңірегіндегі, біз қарастырып отырған уақыттағы мәдени, этникалық құрамымен, батысы, діни көзқарастары ұқсас тұрғындардың едәуір бөлігінің шикі кірпіштен соғылған құрылыстары сол ғибадатханалы құрылыстар категориясына жатады. Олар солтүстікте Доңызтауда кездеседі, одан ары қарай Мұғалжарға дейін таралуы мүмкін. Ақтөбе облысы территориясының солтүстік-батыс бөлігінде пішіні төртбұрышты, топырақтан үйілген Қызылүйік түріндегі ғибадатханалардан өзгеше бірнеше ескерткіштер бар. Олардың көпшілігінде антропоморфты тас мүсіндер бар және зерттеушілер тарапынан б.з.д. V ғасырдан көне емес уақытпен мерзімделген (Гуцалов, Таиров, 2000, с. 237-239).
Шығыста - Орал жақта ерте көшпелілердің Бәйте түріндегі ғибадатханалар кешені әлі белгісіз.
Үстірттегі Бәйте сайындағы геологтар тапқан тас мүсіндер мен обалардың көптеген сынықтары жөніндегі ақпараттар 1983 жылдан бастап белгілі (Ольховский, Галкин, 1990, с. 197).
Біз кітаптың міндетінің аясында Үстірттегі Бәйте III сынды бірегей ескерткіштердің сипаттамасына қысқаша тоқтала кетейік. Ол Бейнеу - Маңғыстау темір жолындағы № 4 бекеттен оңтүстікте шамамен 12 шақырым жерде орналасқан. Ол тас мүсіндері сынықтарының шоғырлары мен оба үйіндісі тәрізді үш тобынан тұратын, бір-бірінен аса қашық емес аралықта жатқан археологиялық кешеннің құрамына енеді. Олар ғылымда осыған сәйкес Бәйте I, II, III деп аталады.
Өткен ғасырдың сексенінші жылдары алдыңғы екі нысандағы алдын-ала зерттеу жұмыстарын Л.Л. Галкин жүргізген. Ары қарай 1988 жылдан бастап Бәйте кешенін және басқа да ескерткіштерді зерттеу З. Самашев ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихнамасы мен кезеңделу мәселесі
1.1. Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихы
1.2. Сарматтар мәдениетінің кезеңделу проблемасы
2-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының жерлеу ғұрпының ерекшеліктері
2.1. Прохоров кезеңі
2.2. Суслов кезеңі
3-тарау: Батыс Қазақтан сарматтарының дүниетанымы
3.1. Сарматтардың аң стилі мен өнері
3.2. Сармат қоғамындағы әйелдердің орны мен дүниетанымы
Қорытынды
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сарматтар деген халық атауы б.з.б ІІІ ғасырдан, яғни олардың скифтерді жаулап алуынан басталады. Б.з.б ІҮ ғасырдың бас кезінде сарматтар Доннан Омбыға дейінгі жерлерді алып жатты. Төл деректеріміздің бірегейі болып табылатын савромат-сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштерін зерттеп, зерделеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Осынау уақытта бұл жерде мәдениеттің еккі басты бағыты құрылып қалыптасты. Олар: Батыс Болгар, Дон мәдениеті және Шығыс Орал мәдениеті.
Кейінгі сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі аймақтарын қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа түгел тарайды. Уақыты жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮ ғ. кезеңі.
Сармат тайпаларының пайда болуы туралы нақты пікір қалыптаса қойған жоқ. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, савромат, сармат тайпаларының шыққан тегі андрон және қима мәдениетінің (Россияның Оңтүстік аудандардағы қола дәуірінің бір мәдениеті) кезіндегі рулардың жалғасы деген пікір бар.
Қазіргі таңда сақталған ескерткіштердің көпшілігі обалар. Көрсетілген дәуірлердегі обаларға тән қасиет олардың сыртқы көріністерінің бір-біріне ұқсас келуі. Сондықтан да аталмыш тақырып өзекті де, зерттеуге тұрарлық тақырыпқа жатады деп толығымен айтуға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл курстық жұмыстың жаңалығы Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша сармат шыққан материалдар бойынша сармат археологияның ескерткіштерін бір жүйеге келтіріп, топтап және зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен, тұжырымдарымен таныстыру.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі 1930 жылдары Ор өзенінің бойында Б.Н.Гракова бірнеше обаға зерттеу жұмыстар жүргізсе, ал одан кейін тек жиырма жылдан кейін ғана В.С.Сорокин тың жерлерді игеруге байланысты Ақтөбе облысының жерінде археологиялық ескерткіштерінің есебін алып оларды картаға түсірумен және қазба жұмыстарымен айналысты. 1960 жылдары К.Ф.Смирнов пен В.Г.Петрекалар зерттеу жүргізген.
Зерттеу жүмысының деректік көзі.
Археолог-ғалымдардың далаық зерттеулерінің материалдары негізгі дерекөзі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Алдымызға қойып отырған негізгі мақсатымыз - Қазақстанда және көршілес елдерде мекен еткен сармат-савромат тайпаларының орналасқан ескерткіштері туралы материалдар, деректер жинақтау арқылы бұл тайпалардың рухани және заттай мәдениетіне айрықша көңіл бөле отырып зерттеу.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған міндеттері:
1. Савромат - сармат тайпалары туралы антикалық деректерді қамту.
2. Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлерімен танысу.
3. Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойларын қарастыру.
4. Савромат - сармат археологиясының картасын жасау.
5. Савромат - сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты материалдары қарастыру.
Алынатын нәтижелер:
oo Савромат - сармат тайпалары туралы антикалық деректер қамтылды.
oo Аталмыш мәселеге байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлері сараланды.
oo Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
oo Савромат - сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты материалдары қарастыру.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Батыс Қазақстандағы өмір кешкен сармат тайпаларының ескерткіштері басқа тайпаларға қарағанда өте аз зерттеген. Алғаш рет сармат обаларына зерттеу жұмысын Орынбор архив комиссиясының ғылыми секретары А.Кастанье жүргізген. Ол Ақтөбе уезінің жерінде 1904, 1906, 1909 жж. Археологиялық барлау жұмыстар жүргізген.
1970 жылдан бастап қазақтың көрнекті археолог, ғалымдарының бірі М.К.Қадырбаевтың басшылығымен Күміссай, Бесоба, Сынтас обаларында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Сармат тайпаларының ескерткіштері толық зерттеле қоймаса да материалдармен жұмыс жасау. Зерттеу жұмыстарында жалғастырып, сармат тайпаларының өзіндік әдет-ғұрып, салт-санасын, қай тілде сөйлегендері туралы тоық мәліметтер жинақтау.
Ғылыми жаңалығы.
oo Савромат - сармат тайпалары туралы антикалық деректер ғылыми айналымға енгізілді.
oo Осы мәселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді.
oo Зерттеуші ғалымдардың теориялық ойлары қарастырылды.
oo Савромат - сармат тайпаларының қалалары мен қоныстарына байланысты материалдар зерделенді.
oo Қазақстандағы бұрынғы және қазіргі шыққан материалдар бойынша
сармат археологиясының ескерткіштері бір жүйеге келтірілді;
oo Зерттеушілердің осы мәселе төңірегіндегі көзқарастарымен, ойларымен таныса отырып өзіндік ғылыми тұжырым жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 2 тараудан, кіріспеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихнамасы мен кезеңделу мәселесі
1.1. Батыс Қазақстан сарматтарының зерттелу тарихы
Скиф тайпаларымен шығысында көршілес отырған савромат тайпалары Донның арғы жағындағы Заволжье мен Оңтүстік Орал бойы жерлерінде мекендеген. Савромат тайпаларының мәдениетінде екі үлкен кезеңді бөліп қарастыруға болады. Солардың ішінде ерте - савроматтық (б.з.д ҮІІ-ІҮ ғғ.) және кейінгі сарматтық (б.з.д ІІІ ғ.-ІІ-ІҮ ғғ.). Савромат тайпаларының негізгі ескерткіштері болып жерлеу орындары болып табылады.
Савроматтар туралы алғашқы жазба деректері ежелгі грек және латын жазушыларының еңбектерінде кездеседі. Антикалық жазушылар атап айтсақ Диодор Сицилиский савроматтар мен сарматтар арасында генетикалық байланыс бар екендігін алға тартып б.з. І ғ. сарматтарды савроматтар деп те атап жүрген.
Ұзақ уақыт бойы антикалық жазба деректері сарматтар тарихы туралы бірден-бір дерек көзі болып табылған еді. Савроматтардың тарихын зерттеуде ежелгі Ирандықтардың Авеста еңбегінің маңызы зор. Бірқатар орыс және поляк ғалымдары сарматтарды славяндардың арғы атасы деп есептеген, ал біраз зерттеушілер бұл айтылған оймен келіспейді.
ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Ресей тарихшылары сармат тайпаларының тарихына назарын аударған еді. Сарматтардың тарихына аса көңіл бөлген зерттеушілер Н.М.Карамзин, П.Коппен, О.И.Сенковский, Г.Эйхвальд, Н.И.Надеждин. Олар ең алғашқы савромат тайпаларының географиялық орналасу орнын көрсетуге ықпал жасаған. Ежелгі скифтер мен олардың көршілері соның ішінде савромат тайпаларына да этнографиялық орналастыру мәселесі мен айналысқан ғалымдардың арасында Ф.К.Брун, Ф.Г.Нищенко және тағы басқалары болды.
Савромат тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі ХІХ ғ. соңғы ширегінде басталды. Ең ежелгі савромат ескерткіштерін Дон өзенінің шығыс жағынан іздеу керек. Осы идеяны қолдап Д.Я.Самоквасов 1908 жылы Скиф-Сарматтардың көне дүниесін бір бүтінге айналдырды.
Қазіргі күнде савроматтар жөнінде мәлімет беретін материал қорғандық жерлеу орындары мен қоныстары белгілі. Ең алғашқы ғылыми құнды үлкен материал берген 1884-1888 жылдары Ф.Д.Нефедовтың алғашқы қазбалары еді. Ол императоорлық жаратылыстану сүйгіш, антропология және этнография қоғамының тапсырмасымен Оңтүстік Орал бойында зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Москва археологиялық қоғасмының тапсырмасын Самара, Орынбор, Торғай губернияларында Ф.Д.Нефедов 1887-1888 жылдары зерттеу жұмыстарын жалғастырған еді. Оның зерттеген қорғандарында савроматтық үлгідегі қабірлер ашылды. Солардың арасында Орал өзенінің, Черниловский поселкасының бойындағы Тамар-Өткел бойынан табылған ескерткіштерді айтуға болады. 1890 жылы Орынбор архив комиссиясының мүшесі Н.С.Назаров Орынбор губерниясының Орск уездінің Бес-Оба шатқалынан бір бай савромат қорғанынан қазып зерттеген.
1895 жылы А.А.Спицын алғаш рет Жайық өзенінің оң жағалауынан савроматтық жерлеу орнын анықталған. . [15;34-б]
1900-1901 жылдары Дон өзенінің бассейінінде Воронеж архивтік комиссиясының мүшесі В.Н.Тевяшов Владимировская елді мекенінен савромат кезеңіне жататын қорғандар қазған. 1906-1910 жылдары Челябілік археолог Н.К.Минко Челябинск төңірегінен 110-нан аса қорған қазып зерттеген. Ескерткіштер Синеглазово, Исаковский, Смолин, Черняки, Бершино поселкілерінің поселкілерінің жанында орналасқан.
ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Орынбор архив комиссиясының мүшелері А.В.Попов, И.А.Кастанье, А.Л.Аниховский, Н.Макаренко, А.П.Гра Орынбор және Торғай губернияларынан савроматтық және прохоровтық мәдениеттерінің жерлеу орындарын тапқан. Ең бірінші Орынбор мен Қырғыз далаларындағы қазба жұмыстары туралы мәлімет берген.
Оңтүстік Орал бойының савромат мәдениеттерін зерттеуде И.А.Кастаньенің 1911 жылы Покровка селосының маңындағы қазған қорғанының үлкен маңызы болды. Покровка селосы үлкен Хобда өзенінің Солтүстік жағалауындағы биіктікте орналасқан.
Ең алғаш рет ғылыми түрде савроматтар туралы материалдарды қорытқан және Ресей ғалымдарының скифтер мен сарматтардың мәдениеті мен тарихын зерттеу жұмыстарын жасаған М.И.Ростовцев оның еңбегі ұтымды жазылған бірінші еңбек болып саналады. Өзінің тарих пен археология жағынан білгірлігімен ол сол кездегі Поволжье мен Оңтүстік Орал бойының скиф-сармат кезеңі ескерткіштерін дәл бөліп нақты мерзімдерін көрсеткен. М.И.Ростовцев Покров қорғандарын б.з.д. Ү ғ. жатқызды. Зерттеуші алғаш рет Орынбор қорғандарының Солтүстік Қара теңіз жағалауының скиф мәдениетінен жерлеу дәстүрінде, қаурларында және аң стилінде айырмашылықтар бар екендігін көрсетті. Орынбор қорғандарын М.И.Ростовцев сарматтардікі деп анықтаған. Ол сарматтарды Иран тілдес халықтар деп таныған. Оның пікірінше сарматтар орталық Азияның түкпірінен келгендігі туралы ой түйеді.
1920-шы жылдары Саратов мұражайының архологиялық экспедициясы, мемлекеттік тарихи мұражай экспедициясы, мемлекеттік тарихи мұражай экспедициясы, Саратов университетінің экспедициялары құрылып оған П.С.Рыков, П.Д.Рау, Б.Н.Граков, И.В.Синицын басшылық еткен. 1921 жылы археологиялық жоспары жасалды. Соның нәтижесінде Жайықтың жағалауы Камышын қаласының маңайы, Энгельс қалассының маңайы, Саратовка, Еруслан, Үлкен Қараман, Ахтуба, Деркул, Чаған және Жайық өзендерінің бойы зерттелді. Жыл сайын б.з.д. ІІІ ғ. мен ІҮ ғ. жататын сармат тайпаларының жерлеу орныдары мен қатар савромат ескерткіштері де табылып отырған.
1924 жылы П.С.Рыков Үлкен Қараман өзенінің бойынан Суслов қорымынан 60-тай қорған қазып бірнешеуі савроматтық жерлеу орныдары болған. 1924-27 жылдары П.С.Рыков Еруслан өзенінің орта ағысы мен Деркул және Чаған өзендерінің бойынан савроматтық жерлеу орындарын зерттеген.
1925-29 жылдары П.Д.Рау Саратов және Волгаград облыстарының ааудандарында Савромат қорғандарын зерттеген. Әсіресе 1928-29 жылдары төменгі Поволжьенің және Қалмық жерінде алғаш рет зерттеу және қазба жұмыстарын П.С.Рыков пен И.В.Синыцин жүргізіп савроматтық қабірлер мен қоныс орындарының іздерін ашты. Савромат тайпаларының мәдениеттерінің ескерткіштері оңтүстік Орал бойынан да табылды.
1926 жылы М.П.Грязнов Андронов мәдениетінің қорғандарын зерттей жүріп Орск қаласының батысқа қарай жерде үңгімелі савроматтық қабірлер ашты. 1927 жылы орал губерниясында шаруалар савромат қорғанын оның заттары Самара мұражайына өткізілген. 1928 жылы А.Захаров Орынбор мен Орск қаласындағы Сара селосының өртеп жерленген савромат қорғанын қазған.
1927-28 жылдары Б.Н.Граков Орынбор қаласының маңындағы Нежинский және Благославенский поселкелерінен савромат-сарматтардың үлкен жерлеу тобын ашып қазба жұмыстарын жүргізген. 1928 жылы Б.Н.Граковтың төменгі Поволжьедегі савромат мәдениетіне жататын Блюменфельд селосынан қазылған А12-ші қорғанға арналған еңбегі шықты. Осы ескерткіш арқылы ол бұл топ мәдениетін б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызды. Жаңадан қазылған Орынбор жеріндегі савромат ескерткіштері зерттеушіге ежелгі Поволжье мен Орынбор далаларының мәдениеттері бірлікте болғандығы идеясын оятты.
М.И.Ростовцевтің артынша Б.Н.Граков та скифтік аң стилінің отаны Орталық Азия деп есептеп, оны скифтер Волга - Орал даласы мен Солтүстік Қара теңіз жағалауына алып келген дейді. Поволжьедегі Прохоров мәдениетін археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде П.Д.Рау атты зерттеуші ғалым ашқан еді. Төменгі Поволжьенің сармат мәдениетінің даму сатысын алғаш жасаған П.Д.Рау.
1927 жылы П.Д.Рау Поволжье жеріндегі жерлеу орындарындағы бас жағы батысқа қаратылған адамдардың және олармен бірге жерленген қойлар мен скифтік үлгідегі заттармен жерленген қабірлерге аса назар аударды.
1932 жылы П.С.Рыков төменгі және орта Поволжье скифтері Жайықтың екі жағында көшіп жүрген деген пікір айтады.
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ. Поволжьенің көшпенділерінің жерлеу орындары сарматтарға жатады деп есептеген П.С.Рыков.
Белгілі антрополог Г.Ф.Дебец Саратовтық Жайық бойы сармат халықтарының бір бөлігі Қазақстан жеріне келген халықтар дейді.
1931-37 жылдары П.С.Рыковпен И.В.Синицын Илиста қаласының маңындағы қорғандарды зерттеген. 1934 жылы Маныч өзенінің бойынан В.В.Гольмстен он алты қоныс орнын есепке алды. 1933 жылдары Б.Н.Граков Ақтөбе облысының Ор өзенінің бассейнінде барлау және қорғандарды қазу жұмыстарымен айналысты.
1935 жылы И.А.Залецкий Ақбұлақ селосымен Веселый бір хуторының жанынан б.з.д. ІҮ ғ. жататын бай савроматтық коллективтік жерлеу орнын зерттеген. 1936 жылы К.В.Сальников Орал өзенінің бойындағы Орск қаласының маңынан сармат жерлеу орындарын ашқан.
1946-49 жылдары И.Б.Синицын Волгаград облысындағы Горная Пролейка селосының маңынан Царские могильницы және тағы басқа савроматтық қорған орындарын ашып зерттеді.
1948-50 жылдары К.В.Сальников Магнитогорск қаласының жанынан бірнеше савроматтық және сарматтық жерлеу орындарында қазба жұмыстарын жүргізді. . [9;235-б]
Б.Н.Граков Каспий бойы сарматтарының мәдениеттерінің хронологиялық даму схемасынан ерекшеленді. Б.Н.Граковтың бірінші сатысы савромат немесе Блюменфельд мәдениеті деп аталып б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. сәйкес келеді. Екінші сатысы савромат сармат немесе Суслов мәдениеті деп атап ол б.з.д. ІІ, б.з. ІІ ғ. аралығын алып жатты. Төртінші сатысы Аландық немесе Шиповтық деп аталып, б.з. ІІ-ІҮ ғғ.алып жатқан.
1951 жылы Волго-Дон экспедициясын ұйымдастырған материалдық мәдениеттердің тарихы институтының қызметкері А.А.Иессен, Попов және Соленый хуторларының жанында савроматтық жерлеу орнын ашты.
1952 жылы Куйбышев экспедициясы Орта Поволжьедегі Солтүстік қабірлер тобын зерттеген.
В.П.Шилов 1956 жылы Кеңестер Одағының ғылым академифсының археология институты ұйымдастырған Астрахань экспедициясын басқарып Старица селосы мен Ахтуба өзенінің бойында орналасқан қороғандардағы савроматтық жерлеу орындарын зерттеген.
1955-60 жылдары В.С.Сорокин Ақтөбе қаласы маңындағы Ақжар селосы мен Қарғалы өзені бойында орналасқан савроматтық бірнеше жерлеу орныдарын қазып зерттеген. Бұл ескерткіштер тобы б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатады.
1956 жылы Орынбор экспедициясы құрылып Ілек өзенінің сол жағалауында савроматтық-сарматтық қабір орындарын зерттеген. 1958 жылы Сүйіндік өзенінің жоғарғы ағысында Аландық селосының маңайында М.Г.Мошкова б.з.д. Ү-ІҮ ғғ. жататын савроматтық қорған тобын ашты.
1958-62 жылдары М.Г.Мошкова Новый Кумак селосының жанынан үлкен қорған тобын қазды.
1958 жылы Е.Е.Кузьмина басқарған барлау отряды Ембі өзенінің бойына бірнеше савромат, сармат қорған ескеркіштерін ашты.
1970 жылдары М.К.Қадырбаев пен Ж.К.Құрманқұлов басшылығымен Хлебодаровка селосының маңындағы савромат мәдениетіне жататын қорғандар тобы қазылды. Ескерткіштер б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. жатқызылды.
1.2. Сарматтар мәдениетінің кезеңделу проблемасы
Қазақстан тарихының көне дәуірін зерттеу Еуразия кеңістігі тұрғындарына, әсіресе аумағы жағынан маңызды орын алатын далалық белдеуге ортақ үдерістермен байланысты. Ерте темір дәуірінде ең жарқын өкілдері б.д.д. I мыңж. өмір сүрген скифтер болып табылған көшпелі өркениеттің түзілуі аса маңызды фактор болды. Ерте темір дәуірінің жарқын және өзіндік ерекшеліктері кеңінен тараған өлкелердің бірі Батыс Қазақстан. Бұл-ендік бағытта 1200 км созылған, орманды-дала, дала, шөл және шөлейт сияқты бірнеше географиялык зоналары бар ұлаңғайыр аумақ. Осындай түрлі зоналардың, жайлау су жүйесінің, температуралық ахуалың, бай флора мен фаунаның болуы, мұның бәрі экологиялық бұрыштық адамдар топтары үшін жайлылығын туғызады және осының нәтижесінде әртүрлі дәуірлердің археологялық ескертіштерінің саны жағынан басқа кезең нысандарынан көп. Оның үстіне, бұл үлкен кезең ескерткіштері арқылы табиғы, демографиялық, әскери-саяси сипаттағы аспектілерді қарастыруға болады. Батыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер жиырма жылдық тәуелсіздік кезеңінде 1990-шы ж. ортасындағы объективті қиындықтармен, ал қазір мемлекеттің қолдауы арқасында байқалып отырған өркендеу жағдайымен сипатталатын сатылардан өтті. Сапалы өзгерістердің уақыты келді, бұл кезеңде зерттеулер ескерткіштерді сараптаудың жаңа деңгейіне өтуі қажет.
Қазақстанның ежелгі кезенің зерделеу бүкіл еуразиялық кеңістіктің, әсіресе дала белдеуіндегі жазықтық үшін жалпы сипатқа ие процестермен байланысты. Ерте темір дәуіріндегі ең маңызды әрі шешуші фактордың бірі, көшпелі өркениеттің ең көрнекті өкілдері 1 мыңжылдықтың ортасындағы өмір сүрген скифтер болды. Қара теңіз аумағындағы археологиялық обьектілерді зерттеу 200 жылдық тарихты қамтиды. Кейіннен Сирия, Алтай, Қазақстан, Оңтүстік Орал аумақтарында жұмыс қорытындылары сәйкес мәдени-хронологиялық ұқсастықтағы, сондай-ақ әртектес ескерткіштерді бары аныкталды.
Ерте темір дәуірінің жарқын және ерекше ескерткіштері бар өңірлер арасында - Батыс Қазақстан, шамамен 1200 км-ге дейінгі аумақ, бірнеше табиғи- географиялық аймақтар - орманды дала, жазық дала және шөл далаларды қамтиды. Ерте темір дәуіріндегі көшпелілердің ескерткіштері көлемі жағынан басқа дәуірлерге қарағанда басым. Сонымен қоса, осы дәуір ескерткіштерінде табиғи, демографиялық, әскери , саяси жақтарын аңғаруға болды.
Мысалы, 1 мыңжылдықтың бірінші ғасырларына жататын, қола дәуірінен темір дәуіріне дейінгі үзілісті көрсететін, өте күрделі климаттық өзгерістерге ұшыраған объектілердің шағын және шашыраңқы түрлері пайда болды.
Мыңжылдықтың ортасында сан қырлы және әскерилендірілген ескерткіштер б.з.д. IV-III ғасырларға дейін созылып жатқан табиғаттың ерекшеліктерін біріктірген Оңтүстік Арал жағалауында Македонский кезінімен тұспа-тұс келді. Орта Азияда қалыптасқан ескерткіштерде көрініс тапқан, әрі әдет-ғұрыппен жаңа мыңжылдыктың сонында қалыптаскан ескерткіштер көші- қон процестермен тығыз байланысты болса да, көші - қон орталығы қазіргі Монғолия мен солтүстік Қытайдан алыста орналасқан болатын.
Батыс Қазақстанның алдыңғы қатарындағы скиф-саксон дәуірінің ескерткіштерін зерттеу белгілі бір нәтижелерге жетіп, бізге кейбір нәтижелерді қорытындылауға және болашақ зерттеулер үшін келешегі бар бағыттарды өзгертуге мүмкіндік береді.
Облыста алғаш рет жұмыс істеген уақыттан бері археологиялық мұраны зерттеу үдерісі төрт кезеңге бөлініп, олардың әрқайсысы өзінің жетістіктері, кемшіліктері, гипотезалары барын көрсетті.
Революцияға дейінгі уақытта зерттеудің бірінші кезеңінде жеке қоғамдастықтарда және бірігіп жұмыс істейтін жеке энтузиастардың қызметі, мысалы, Орынбор академиялық архивтік комиссиясы немесе археологияны сүйетін Түркістандық үйірмелер жатады.
Олардың көбісінің -М.С. Бабаджанов, А.Н. Харузин, А.Л. Аниховский, И.А. Кастанье, А.В. Папов, М.Л. Юдин далалық зерттеулер жүргізу ғана емес, сонымен қатар теориялық қорытындылар мен тұжырымдар жасады. Бұл кезеңде зерттеулер таныстыру сипатта болды.
Екінші кезеңге ХХ ғасырдығы 20-50-ші жылдардағы жұмыстарды жатқызуға болады. Бұл кезеңде ескі ғылыми дәстүрлер жойылып, идеологиялық қысымның өсуі басталады. Орталық ғылыми ұйымдардың бастамасы бойынша орындалған экспедициялар жергілікті және жеке міндеттерді ешбір бағдарлама мен тұжырымдамасыз орындады. Бірқатар ескерткіштерді Оралдың оң жақ жағалауын, Батыс Қазақстан облысын Р.С. Рыков ашты, ал Оралдың ортаңғы бөлігінде жеке жерлеу алаңдарын М.П. Грязнов, О.В. Кривцова-Гракова зертеді. 1930 жылы Б.Н.Граков Қазақстан аймақтарының археологиялық зерттеулерінің перспективаларын атап өтті. 1947 жылы осы зерттеушінің Сарматтардан алынған матриархат қалдықтары мақаласы жарияланып, ол көптеген жылдар бойы археологиялық зерттеулердің бағыттарын анықтаған. Соғыстан кейінгі жылдары археологиялық зерттеулердің қарқындылығы байқалды. Иван Синициннің және Синигованың жетекшілігімен экспедиторлар, Волга-Орал интерваливиясының территориясында жұмыс істеді. Ақтөбе облысында В.Сорокиннің басшылығымен, ИИМК Ақтөбенің бөлімшесі жұмыс істеді.
Археологиялық зерттеулердің үшінші кезеңі өткен ғасырдың 60-80 жылдарындағы зерттеулермен ерекшеленеді. Бұл кезең белгілі бір дәрежеде археологияның гүлденуі кезеңі болып табылады. Бұл құбылыстың алғышарттары келесі аспектілер болды: Кеңес Одағының ауқымды аймағын қамтитын экспедициялар. Әр облыс орталығына қаражат бөлу жоғары оқу орындарының оқу жоспарларында археологиялық тәжірибені біріктіріп, университетте экспедициялардың жұмысын бастады. Оған облыстық мұражай дәстүрлерлі экспедицияларын қосуға болады. Жетекші салт-дәстүрлер академиялық, елордалық экспедициялардың қатарына кіріп, олардыңең көнесі Маргуланның Орталық Қазақстанның археологиялық және этнографиялық экспедициясы болды.
Батыс Қазақстанда ғылыми дәстүр негізінен ғылыми мектеп болып табылады, ол Қазақстан Республикасының екінші орындағы ірі университеті Орал педагогикалық институтының базасының негізінде қалыптастырыла бастады. Осы экспедицияның алғашқы жұмыстары Г.И. Багрикованың бастамасымен сандық жағынан ең ірі Лебедевкадағы қорғандар кешеніңде әртүрлі қорытындылар беріп, әдебиетте көрініс тапты. Облыстың 1968 жылдан 1992 жылға дейін археологиялық зерттелуі - соғыстан кейінгі жылдарда Жетісуда Ақышевпен бірге жұмыс істей бастаған Г.А. Кушаев атымен тығыз байланыста болды.
Осы ғалымның есімімен және өмірлік белсенділігімен Скиф мәдениетін зерттеудің үшінші кезеңі - ХХ-шы ғасырдың 60-80 жылдарымен толығымен байланысты. Бүл кезең энтузиастар топтары , олардың ізбасарлары , Орал облысында қазіргі кезде дейін жұмыс жасайтын топтармен сипатталады. Олардың жаңалықтарды ашып әрі тауып, белсенді жұмыс жасау нәтижесі ғылыми айналымға еніп конференцияларда көрініс тапты. Скифтер кезеңі жайлы ғылыми негізделген ақпарат музей экспедицияларының өтуіне негіз болды. ХХ ғасырдың 2-ші жартында жүйелі жұмыс жасаған М.Г. Мошкованың басқаруымен УПИ археологиялық экспедициясы, Батыс Қазақстан облысында ұзақ уақыт бойы қазба жұмыстары нәтижесінде ескерткіштердің үлкен көлемі зерттелді.
Г.А.Кушаев, М.Г. Мошкова, Б.Ф.Железчикованың бірігуі нәтижелі жетістіктерге жетуге мүмкіндік берді. Нәтижесінде, Лебедевка жер асты кешенінің қабірлері, Шалқар көлі маңындағы ескерткіштер тобы, ірі және кіші Узеней дөңес бассейні зерттелген болатын.
Ақтөбе облысының аумағында ХХ-шы ғасырдың 50-70 жылдарындағы жұмыс эпизодтық сипатқа ие болып, ғылыми әдебиеттерде көрініс тапты. В.С. Сорокин бірнеше жылдан бері өз зерттеулерін Тастыбулаққа арнады. Жем өзенде Кузьминаның экспедиция маршруты өтті. 1960 жылы шыққан Қазақстанның археологиялық картасы 245 археологиялық объектілерді тіркеді.
Ақтөбе облысының ерте темір дәуірінің ескерткіштері бойынша археологиялық жұмыстар 1973 жылдан басталды. Бұл, Оңтүстік Қазақстанның кешенді археологиялық экспедициясы Қаратау отрядының Президенті, белгілі қазақ археологі М.Қ. Қыдырбаевтың келуімен байланысты болды. 1973-1976 жылдар аралығында Ақтөбе облыстық өлкетану мұражайының бірлескен экспедициясы - энтузиастардың Владимир Радионов және Ш.Ш Уәлиханов атындағы тарих, этнография және археология институты жерлеу кезеңі VI-IV ғғ. жататын Сынтас, Бесоба, Жалғызоба , Күміссай, Нaгoрнeнский ескерткіштер зерттеді. Сондай-ақ, Ақтөбе шетінде құмды шұңқырлар, Тасмола ескерткіштері - Мұртты обалары толығымен зерттелді.
Бұл кешендер мамандандырылған әдебиеттерде ғылыми қоғамдастыққа енгізілді. Ал, 1977 жылы жарық көрген Қазақ КСР тарихының алғашқы тарауында кеңес дәуіріне тән аймақтың ескерткіштері ретінде зерттеліп, нәтижелерді жинақтады. Осы басылымның арқасында Батыс Қазақстан ескерткіштеріне тән тұжырымдамалық схемалар, этномәдени сәйкестендіру және танысу ұзақ уақыт бойына ғылыми қауымдастықта мықтап бекітілді.
1981 жылы Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану мұражайына Орал педагогикалық институтының тарих факультетін бітіргеннен кейін С.Ю. Гуцалов оралды. 1985 жылы Ақтөбе педагогикалық институтының жаңадан ашылған тарихи-филологиялық факультетінде 1993 жылға дейін табысты жұмыс істейтін археологиялық экспедицияны ұйымдастырды. Осы экспедиция шеңберінде қалалық мектептердің топтары мен облыстық станциясының жас туристері жұмыс жасады. Осылайша, археологтар арасында әуесқой ұрпақтар қалыптасып, олардың кейбіреуі кейінірек кәсіби зерттеушілер болды. Ақтөбе экспедициясына қатысушылар оны Г.А. Кушаев пен П.Ф. Железчиков құрған Орал ғылыми мектебінің жалғасы деп санайды.
90-жылдардың ортасына дейін АПИ экспедициясы Илек, Ор және Жем бассейндерінде ондаған түрлі ескерткіштерді ашып, солтүстік аудандардың басым бөлігін зерттеді. Ерте темір дәуірінің ескерткіштері базаның көзін айтарлықтай өсірді. Қазба жұмыстарының материалдары түсіндірілуімен ғылыми қазба жұмыстарының авторымен ғылыми баяндамаға енгізілді. Сонымен қоса, далалық жұмыстардың нәтижелері негізінде терең ғылыми баяндамалар да жасалды. Бірақ, бұл ақпарат, өкінішке орай, 1976 жылдан кейін елеулі зерттеулердің жоқтығы туралы әсер қалдырғандықтан, 1996 жылы басылып шыққан Қазақстан тарихында ешқандай көрініс таппады.
Өткен ғасырдың соңғы онжылдығы аймақтағы археологиялық зерттеулерге кері әсері тиді. Яғни, біртұтас ыдыраудың тікелей салдары Қазақстан Республикасының экономикалық және ішкі саяси қалыптасуына кері септігін тигізді. Осы уақыттағы шағын экспедициялық жұмыстар мамандандырылған басылымдар беттерінде жарияланды.
Заманауи төртінші кезең қорытындысы Батыс-Қазақстан облысы үшін 2001 жылдан басталады. Бұл археологиялық зерттеулердің жаңаруына және ерте көшпенділердің ескерткіштеріне ашылуына серпін болды. 1990 жылдың соңында Батыс-Қазақстан аймағының Бурлин ауданында орналасқан ірі Қырықоба кешені зақымданып, жойылуына қауіп туды . Қарашығанақ кен орнын игеру үшін біріктірілген KRO ұйымына кіретін шетелдік компаниялар тобы Ақсай-Үлкен Шаған-Атырау мұнай құбырының жобасын жасады. Құрылыс жұмыстарын өткізу археологтармен келіспестен, мұнай құбыры мен газ өңдеу зауытының құрылысына 2 миллиард доллар жұмсады.
Құбыр кешен территориясы арқылы басты корольдік қорғаннан 70 метр қашықтықта өтуі қажет еді. Бұл жағдай кешеннің тұтастығын еріксіз бұзудан басқа, археологтардың ескерткіштерге қол жеткізу мүмкіндігін жоғалтар еді. Өйткені, олардың көпшілігі қорғаныс құбырларының қырларына түсті.
Орал зерттеушілері М.Н.Сыдықов, Б.Ф. Железчиков, Б.Т. Раимкуловтан құралған топ белсенді қайшылықты құрды. Зерттеушілер келешек мұнай құбырының манынан 50-ге жуық қорғандарды анықтады. Бұл мәселе бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізіліп, орталық және жергілікті баспасөзде облыс басшылығымен назарын аударған теле және радио бағдарламалары бойынша мақалалар жарияланды.
Кешен үшін күрес 3 жыл бойы жүргізіліп, 2001 жылы ғалымдардың жеңісімен аяқталды. Бұл Батыс Қазақстан облысының әкімі Қ.Ә. Көшербаевтың және А.Марғұлан атындағы археология институтының директоры, ҚР ҰҒА академигі А.М. Байпақовпен қолдау тапты .
Көшербаевтің қолдауымен болашақта облыстың тарихи және мәдени мұрасын сақтап қалуға, М.Н.Сыдықовтың жетекшілігімен Батыс Қазақстан облысының орталығы Оралға тарих және археологиялық зерттеулеріне қаражатын бөлунуі қажетті археологиялық жұмыстарды қалпына келтіруге әкеліп соқтырған.
2001 жылы Солтүстік Орал - Ақсай тас жолының қорғандар тобы зерттелуге ұшырады. Жұмысты А.Х.Марғұлан атындағы археология институтының өкілі Ж.Құрманқұлов басқарды. Сол кезде бұл жерлеу бөлігінің толық топографиялық жоспары жасалып, қорғандар шашыраңқы болуын ескере отырып, зерттеліп отырған массив жеке кешен ретінде Қырық - оба -II деп аталды. № 2,6,8 қорғандар техниканы қолдану арқылы зерттеу жүргізілді. Ең таңғаларлық жағдай ішінде қола қазандар табылған. 2002 жылы осы комплексті зерттеуді қосылған отрядтың , яғни Батыс Қазақстан облысы тарих және археология орталығының археологиялық экспедициялар есебінде құрылған Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті және Өтемісов атындағы құрылған М.С. Сдыков, А.А. Бисембаев және С.Ю. Гуцалов басқаруымен Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті базасымен зерттеу жүргізілді. Тамыз-қыркүйек айларында №16, 18, 19 үлкен қорғандар зерттелді. Кейіннен , 2005 жылдан бастап Ж.Е. Смайловтың басшылығымен жерлеу орындарындағы зерттеулеу жүргізілді.
Батыс Қазақстандық археологиялық экспедицияның бөлімшесі мен Челябинск қаласының Археологиялық ғылыми-зерттеу орталығының өкілдерімен бірігіп С.Г. Баталов басшылығымен 2002 жылдың маусым айында Есен-Амантау тауында Лебедевка II элиталық-қорған кешеніне жататын бірқатар ірі қорғандарды қазып алды.
Лебедевка II қорғанының қасиетті орындарының 40-қа жуық қорғандары мен тікбұрышты кресттері 1000 метрден астам қашықтықта, батыс-шығысқа қарай Есен-Амантау жотасына созылып жатты. . Скиф дәуіріне жатаын үстіртінің орталық бөлігін ең ірі қорғандар (биіктігі 2,5 м-ге дейін, диаметрі 25 метрден астам) алып жатты, ал Батыс және Шығыс периферияларында кездесетін Қасиетті орындар ғұн кезеғіне жатқызылды
2002 жылдың жазында 10 объекті зерттелді. Қағаздар өте үлкен мөлшерде; диаметрі 25-тен 40 метрге, биіктігі 1,5-2,5 м-ге дейін айырмашылықты көрсетті. Осындай мұқият далалық бекітудің арқасында жерлеу рәсімін қайта қалпына келтіруге және мұнара ғимараттарын салу мүмкігі туды.
Олардың әрқайсысы күрделі сәулет дизайның қалыптастырып, оның негізі тік бұрышты немесе шаршы алаңды қоршап тұрған, 8 х 16-дан 15 х 15 м-ге дейінгі аралықты қамтыды. Құрылғылардың бірінде қалың жылқының жерлеуі жасалды, сонымен қоса ұжымдық балалардың жерленген жерінің қалдықтары - кемінде 5 балалардан құралды. Жасөспірімдерге әйгілі тастар мен бай материалдың қалдықтары қосылды. Сонымен қатар, жерлеу орындарының бірінде қамшыдан күміс түтік табылды. Мұның бәрі қоршауда жерленген адамдардың жоғары әлеуметтік мәртебесі туралы айтады.
Археологиятар ежелгі қарақшылармен тисілмеген диаметрі 30 м, биіктігі - 2,25 м құрайтын № 6 кешендері тапқандары үшін марапатталды. Терең жерлеу шұңқыры І мыңжылдықтың ортасына жатын сармат элиталық өкіліне жататын жерленген әйел орнын қамтыды. Жерленген әйелді айтарлықтай саны жағынан басым құрбандық сиыр, бұқа және қой еті қоршады, ал оң жағында сиыр қанқасына тығылған пышақ жатты.
Қаза болған әйел текті отбасына тиесілі, себебі, бас жағында бай бас киімнің қалдықтары - конус тәрізді пішіндегі алтын бляшкалардың жиынтығы табылған. Олардың арасында пластиналар тәрізді бұғының басы, сондай-ақ түрлі-түсті зергерлік бұйымдар табылды. Жерленген әйелдің мойнында өте көп әшекейлер болған: мойынында шыны моншақ және алтын алқалар, кеудесінде - 9 алтын моншақтан тұратын алмұрт тәрізді бұйымдар, ми тұсында 2 алтыннан жасалған алтын бұйымдар. Көйлегінің жиегі мен аяқ киімдері моншақтармен безендірілген.
Басқа ілеспе элементтер ақ сүйегінің атрибуттары болуы мүмкін. Бас қаңқасының сол жағында қола тұтқалы айна орналасқан, тұтқасында қабан және гриффон өрнектелген. Жерленген жердің айналасында қызыл очердің шашыраған бөліктері болды. Тағы бір шыны ыдысы жамбастың сол жағында жатқан. Оның жанында жарқыраған түсті қара бояу шашылған. Мұнда сүйек тұсында рәсімдік заттар: олардың біреуі қызыл бояумен толтырылған Грифаэяның қабыршықталған қабығы еді. Жанында ашық-қоңыр түсті сопақ тас болатын. Аяқтарда биононикалық нысанның керамикалық рәсімдік тамыры тұрды.
Далалық маусымда зерттелген Қырық-оба II қорғанынан ежелгі қарақшылар елемей кетпеген. Бірақ, осы қорғандардан жинақталған қорларының жиынтығы этномәдени және хронологиялық сипаттағы екендігіне қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Көшпенділерге тән жануарлар стилінің, салтанатты қылыштардың тұтқасын, металл әшекейленген ағаш ыдыстардың, әшекейлердің және басқалардың үлгілері болып табылатын бай және ұрланған топтарға ерекше көңіл бөлінеді.
2003 жылы бір мезгілде зерттеулер Бұлдырт (Сырым ауданы, БҚО) пен Илекшар (Шыңғырлау ауданы, БҚО) жерінде өткізілді, сондай-ақ, Қырық-Обада жұмыстар жалғасты. Байлық және әртүрлілік үшін кешендерде оқылатын материалдар жеке мақалаларға ғана емес, мамандандырылған монографияларға да негіз болды. Илекшар қорғаны кешенінде тек ерте темір ғасыры ғана емес, сондай-ақ ерте қола дәуірінің шұңқыр қабірлері және орта ғасырдың жерлеуі орындары зерттелді.
2005 жылдың далалық маусымында Оралдың жағасында орналасқан қызықты, бірақ өкінішке орай шұғылалы жер Облавка зерттелді. Бұл туралы ақпаратты бұрыннан Орталықпен ынтымақтастықта болған Дала институтының директоры А Чибилев берді. Б.з.д. бірінші мыңжылдықтың екінші жартысындағы көлемі жағынан ірі емес қорғандар камералық жерлеу орындарын еді. Олар: қару-жарақ, ыдыс-аяқ, әшекейлермен безендірілген.
Аймақтық орталықтардың жұмысы таза далалық зерттеулермен шектелмегенін атап өткен жөн. Бағыттардың бірі - жетістіктерді, аймақтың тарихын және мәдениетін насихаттау еді. 2002 жылдың желтоқсан айында Орал қаласында Г.А.Кушаев пен Б.Ф. Железчиковты еске алуға арналған археологиялық конференция өтті.
Конференцияның жұмысына 2005 жылдың соңына дейін тұрақты түрде шығатын Қазақстан тарихы және археология мәселелері атты ғылыми жинақ материалдары еді. Ал, 2006 жылы ол аймақтық ғылыми журналдың мәртебесін алып, жылына екі рет басылып шықты.
Қазіргі уақытта Батыс Қазақстанның облыс орталығының тарихы мен археологиясы кеңесі облысты толығымен зерттелді. Сондай-ақ, бөлек облыстың мәдени және тарихи-мәдени мұраларының өзектенуіне арналып шығарылған жеке жариялымдар әрі жалпылама сиппаттағы Қазақстан-археологиялық карта жариялымы жарияланған. (2009 ж.)
Мұның барлығы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасында жарияланғаны арқасында мүмкін болды. Бағдарламаны іске қосқаннан кейін Қазақстан археологиясында бюджеттік қаражаттың айтарлықтай әсері болды. Зерттелген ескерткіштердің көлемі бірнеше есе артып, ғылыми және танымал ғылыми жарияланымдардың саны мен сапасы ұлғайды. Ең маңызды жетістік ретінде, Қазақстанның өзге аймақтарда осындай аймақтық орталықтарды қалыптастыру болды. 2006 жылдың қаңтар айында Ақтөбе қаласының Әкімі Е.Н. Сатиндық шешімі бойынша тарих, этнография және археологияның Орталығы құрылған болатын.
Ақтөбе орталығы облыстың аумағында екі бағытта - барлау және қазба дала жұмыстарын жүргізеді. Бұл аймақтық зерттеулердің ерекшеліктері Ақтөбе облысында әлдеқайда үлкен көлемінде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдарының ортасында тұрақты түрде зерттеу басталды. Қазіргі таңда облыстың 50% зерттелді.
Ірі қазба зерттеулері Гүрілдек, Талдысай, Оңайбұлақ, Сарыбұлақ, Сарытау зираттарында өткізілді. Нәтижесінде материалдар ғылыми қауымдастық үшін қол жетімді болған ғылыми айналымға енгізілді. 2009 жылдан бастап Ор-Ілек өзенінің алғашқы көшпелілердің ескерткіштері өңірлік бағдарламасын Ә.Х. Марғұлан атындағы Институт мамандары мен Неміс археология институты жүзеге асыруда.
Батыс Қазақстан тарихы, этнография және археология сериясында аймақта ғана емес, сондай-ақ шет ел мамандары да монографиялар жазған. Нәтижесінде материалдар топтамалары өндірілген , Қыдырбаевтың -2007.2010 оқылымы атты аймақтық конференциялары өткізлді.
Ерте көшпенділердің ескерткіштерін алдын - ала зерттеу қорытындысы бойынша, 2003 жылы Оралда Батыс Қазақстанда скифтердің қазынасы атты ұжымдық монографиясы шығарылды. Ерте темір ғасырындағы қорғандарды зерттеу жұмыстарында кейбір қорытындыларын шығарды. және ерте темір ғасырындағы зерттеу қорғандар болашағын белгіледі. Қорғандардың стратиграфиясын талдау негізінде, зерттеушілер күрделі жерлеу құрылымдардың бастапқы түрі туралы жорамалдар жасады. Яғни , олар саз, блок, қиыршық тас, ағаштан жасалып әрі монументалды, сәйкесінше жоғары аспектілі болып табылатындығына көз жеткізді. Далалық құжаттама негізінде қалыптасқан бастапқы суретті қалпына келтіру үшін опцияларды ұсынылды.
Батыс Қазақстан облысының барлық облыстарында тарих және мәдениет ескерткіштері мұрағаттары және жалпылама жинақ тарихи-мәдени мұра ескерткіштері де бар . 2010 жылы Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениеті ескерткіштері . Батыс Қазақстан облысы ескерткіштер жүйесі жарық көрді.
Батыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай, 1990-жылдардың ортасында объективті қиындықтармен байланысты болған, сондай-ақ мемлекеттік қолдаудың арқасында өсіп келе жатқан белгілі бір кезеңдерден өтті. Жатқан ескерткіштерді мұқият талдаудың сапалы өзгерістерге көшу кезеңі туды.
2-тарау: Батыс Қазақстан сарматтарының жерлеу ғұрпының ерекшеліктері
Қызылүйік ғибадатханасы
Соңғы жылдарда, әсіресе Степи европейской части СССР в скифо-сарматское время (1989) және Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время (1992) атты жинақ жұмыстары жарық көрген соң ғылыми айналымға енген Шығыс Европа далаларының оңтүстігі, орал мен Еділ бойы, сонымен қатар қазақ даласының батыс бөлігінің әртүрлі археологиялық кешендерінен шыққан көлемді және мазмұны жағынан ғажап мағлұматтар легі сарматтанудың өзекті зеттеу мәселелерін шешуі былай тұрсын, керісінше одан бетер пікір-таластарды өршіте түсті. Ол мәселелерсанатына әрқилы мәдениеттер мен мәдени көкжиектердің кезеңдемесі мен мерзімделуі, этникалық-тілдік сипаты (көптеген сармат тайпаларының ирантілдес екені туралы біржақты көзқарастың басым жағдайында), сармат этнонимінің талдануы (массагет, дай, дах, аорс, сирақ, язиг және т.б. қатысты дереккөздерін теңдестіру мәселесі сияқты) және теориялық-әдістемелік сипаттағы мәселелер жатады. Мұны сарматтанудың әртүрлі аспектілерін зертеумен айналысып журген бүгінгі көптеген мамандар да мойындайды (Виноградов, 1994,с.31-33; Медведев, 2000,с.233-255; Мещеряков, 2000,с.53-59; Мошкова, 2006,с.210-224; Полин, 1992; Полин, Симоненко, 2004,с.367-373; Симоненко, 2010; Скрипкин, 1990, 1994,с.28-31; Яблонский, 2008,с.5-18; Исмагилов, 1996,с.176-211; Таиров, 1999,с.173-175; Зуев, 1997; Гуцалов, 2004 және т.б.).
Б.з.д. I мыңжылдықтың екінші жартысында Еуразия кеңістігіндегі түрлі мәдени аймақтар өзара тығыз, көп сатылы байланыстардың әлеміне аяқ басып, мәдени әлемдердің жүйесін құрағанын бірқатар зерттеушілер атап көрсетіп отыр (Щукин, 1994, с. 15-31; Корякова, 1997, с. 8).
Сарматтардың тарихи-мәдени жаңғыртпасын жасау, ең алдымен, қоғамның қатардағы қарапайым және бай-шонжарлары қалдырған жерлеу ескерткіштерінің топтық сараптамасын жасау мен алынған нәтижелерді заттай мәдениет категориясымен шендестіруге негізделген. Бірқатар археологиялық ескерткіштерді сипаттау мен белгілі бір аймаққа шоғырландыруда грек-рим жазба деректерінің рөлі зор.
Еуразияның кең даласындағы этникалық топтардың (сармат деп аталатын жалпы этнонимге біріктірілген) шаруашылық-мәдени тіршілігі, діни нанымдары мен өмірлерінің басқа да қырлары жайындағы ғылыми ой-қорытындылардың шынайлылығы мен толыққандылығына кейде отырықшылардың қоныстары, қалалары, көркем өнер ескерткіштері (жартас және қабырғадағы суреттер, таңбалар, кескінді мүсіндер, ұсақ пластика және т.б.), ғибадатханалары және т.б. жайлы материалдарын қосымша түрде тарту арқылы жете аламыз.
Сарматтардың батыс тобындағы кейбір жерлеу ескерткіштеріне сәйкес келетін орманды-далалы Дон өзені бойынан ашылған қоныстар мен қала жұрттары сарматтану саласындағы зерттеудің деректік қорын едәуір кеңейте түсті (Медведев, 2000, с. 233-255; 2008).
Қазақстанның батыс өлкелеріндегі савромат және сармат құндылықтарын зерттеу ісі И.В. Синицин, Т.Н. Сенигова, Г.И. Багриков, Г.В. Кушаев, Б.Ф. Железчиков, М.Қ. Қадырбаев, ал соңғы жылдарда М.Н. Сыдықов, А.А. Бисембаев, С.Ю. Гуцалов және басқалардың да есімдерімен тікелей байланысты.
Зерттеліп отырған кезеңдегі археологиялық ескерткіштердің айрықша категориясын сарматтардың діни-ғұрыптық жоралғылары және дүниетанымдарымен байланысты Үстірттегі Бәйте III түріндегі ғибадатханалар құрайды. Қазір өлкеде көлемі мен сәулет-жобалық келбетінде кейбір айырмашылықтары бар елуден аса ғибадатханалық орындар бар.
Арал мен Каспий теңіздері арасындағы кеңістікте біз ашқан ғибадатхана кешендері б.з.д. I мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысы - б.з. I мыңжылдығы басында осы өңірде өмір сүрген көшпелі этностардың тіршілік әрекетінің рухани саласындағы киелі нысан болып қана қойған жоқ, сонымен қатар ірі бірлестіктерінің (сарматтар, дайлар, дах-массагеттер, сақтар) маңызды саяси орталықтары болғандығы да белгілі болып отыр.
Осы тектес ескерткіштердің таралу аймағы тек Үстірттің шың-кемерлерімен, тіпті Арал-Каспий даласымен шектеліп қалмайды. Сонемен бірге Арал бойындағы, Сырдарияның көне арнасы төңірегіндегі, біз қарастырып отырған уақыттағы мәдени, этникалық құрамымен, батысы, діни көзқарастары ұқсас тұрғындардың едәуір бөлігінің шикі кірпіштен соғылған құрылыстары сол ғибадатханалы құрылыстар категориясына жатады. Олар солтүстікте Доңызтауда кездеседі, одан ары қарай Мұғалжарға дейін таралуы мүмкін. Ақтөбе облысы территориясының солтүстік-батыс бөлігінде пішіні төртбұрышты, топырақтан үйілген Қызылүйік түріндегі ғибадатханалардан өзгеше бірнеше ескерткіштер бар. Олардың көпшілігінде антропоморфты тас мүсіндер бар және зерттеушілер тарапынан б.з.д. V ғасырдан көне емес уақытпен мерзімделген (Гуцалов, Таиров, 2000, с. 237-239).
Шығыста - Орал жақта ерте көшпелілердің Бәйте түріндегі ғибадатханалар кешені әлі белгісіз.
Үстірттегі Бәйте сайындағы геологтар тапқан тас мүсіндер мен обалардың көптеген сынықтары жөніндегі ақпараттар 1983 жылдан бастап белгілі (Ольховский, Галкин, 1990, с. 197).
Біз кітаптың міндетінің аясында Үстірттегі Бәйте III сынды бірегей ескерткіштердің сипаттамасына қысқаша тоқтала кетейік. Ол Бейнеу - Маңғыстау темір жолындағы № 4 бекеттен оңтүстікте шамамен 12 шақырым жерде орналасқан. Ол тас мүсіндері сынықтарының шоғырлары мен оба үйіндісі тәрізді үш тобынан тұратын, бір-бірінен аса қашық емес аралықта жатқан археологиялық кешеннің құрамына енеді. Олар ғылымда осыған сәйкес Бәйте I, II, III деп аталады.
Өткен ғасырдың сексенінші жылдары алдыңғы екі нысандағы алдын-ала зерттеу жұмыстарын Л.Л. Галкин жүргізген. Ары қарай 1988 жылдан бастап Бәйте кешенін және басқа да ескерткіштерді зерттеу З. Самашев ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz