Іріктеу жиынтығы элементтерінің құрылымы
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС КАФЕДРАСЫ
ӘЛЕУМЕТТАНУ
ПӘНІ БОЙЫНША ҚЫСҚАША ДӘРІСТЕРДІҢ МӘТІНІ
Кредит саны - 2
Алматы, 2023
Әлеуметтану пәні бойынша дәрістер
Лекция 1
Әлеуметтанудың объектісі мен пәні. 2 сағат
Социологиялық танымның негізгі объектісі қоғам болып табылады.
Социологиялық таным объектісі - әлеуметтік деген атуға ие болған бүкіл
байланыстар мен қарым-қатынастардың жиынтығы. Бұл байланыстар мен қарым-
қатынастар әрбір әлеуметтік объектіде ерекше түрде жүзеге асатын
болғандықтан, әлеуметтанудың таным объектісі - әлеуметтік жүйе деп те
айтуымызға болады. Әлеуметтану ғылымының міндеті әлеуметтік жүйелерді
топтастыру, әрбір топтастырылған объектідегі байланыстар мен қатынастарды
заңдылықтар деңгейінде зерттеу.
Әлеуметтану - белгілі бір әлеуметтік жүйелердің тарихи түрде дамуы мен
қалыптасуының жалпы және арнайы заңдары мен заңдылықтары туралы және бұл
заңдылықтардың жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың, таптардың,
халықтардың іс-әрекеттерінде жүзеге асуының түрлері мен әдістері туралы
ғылым.
Социология ғылымы үшін әлеуметтік ұғымының маңызы зор. Қоғамға және
қоғамдағы процестер мен қатынастарға талдау жасау барысында К.Маркс пен
Ф.Энгельс ғылыми еңбектерінде екі терминді қолданды: қоғамдық және
әлеуметтік. Қоғамдық, қоғамдық қатынастар деген ұғымды К.Маркс пен
Ф.Энгельс бүкіл қоғам туралы және оның барлық жақтарының (экономикалық,
саяси, идеологиялық) өзара әрекеттері туралы айтқан кезде қолданды. Ал
адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынастын, олардың өмір сүру
жағдайларын, қоғамда атқаратын рольдерін зерттеу барысында әлеуметтік
ұғымын қолданды. Әлеуметтік қатынас жеке адамның әлеуметтік топтар және
басқа әлеуметтік ұйымдар мен институттар арқылы қоғаммен байланысын
сипаттайды.
Қоғамдық қатынастар (экономикалық, саяси, идеологиялық т.б.) адамдардық
бір-біріне деген қарым-қатынасымен тығыз байланысты. Мыс. Капталистік
өндіріс – еңбек пен капитал арасындағы (экономикалық қарым-қатынас) ғана
емес сонымен қатар жұмысшы мен капиталист арасындағы қарым-қатынастардың
жүзеге асып отыруы. К.Маркстің айтуы бойынша, Бұл әлеуметтік қарым-
қатынастар (жұмысшы мен капиталист арасындағы )материалдық жетістіктермен
салыстырғанда әлдеқайда маңыздырақ. Яғни, қоғамдық қатынастардың қай түрін
алсақ та әлеуметтік қарым-қатынастарды кездестіреміз. Алайда әлеуметтік
қарым-қатынастарды қоғамдық қатынастардың жиынтығы деп түсінбеу керек.
Әлеуметтік ұғымының негізгі маңызды элементтері теңдік, әділеттілік,
бостандық ұғымдары.
Теориялық және қолданбалы социологияны зерттеу объектісі мен
әдістеріне емесалдарына қойған мақсаттарына байланысты (ғылыми міндет
немесе практикалық) айыруға болады. Қолданбалы социология қоғамның алдына
қойған практикалық мақсаттарын жүзеге асыруда теориялық социология арқылы
танылған заңдар мен заңдылықтарды қолдаудың жолдары мен тәсілдерін
басшылыққа алады. Социологиялық теориялар қазіргі заманымыздың маңызды
мәселелеріне ғылыми жауаптар беріп, қоғамның әлеуметтік жақтарының
жақсаруының жолдары мен әдістерін көрсетеді. Эмпирикалық социология қоғам
өмірінің әрбір жеке салаларында болып жатқан өзгерістерді бақылай отырыЯ,
жаңа деректерді жинақтай отырып қоршаған орта туралы тәжірибеге негіжделген
жаңа білімдердің көбеюіне Жағдай жасайды.
Өте ҧлкен көлемдегі өзгерістермен және" құбылыстармен байланысы жоқ тар
профильге негізделген эмпирикалық зерттеулер де, объективті әлеуметтік
ақпараттарды жинақтай отырып, жаңа білімдердің көбеюіне жағдай жасайды.
Әдетте бұл ақпараттар объективті және субъективті көрсеткіштер арқылы
көрінеді. Объективті көрсеткіштер ресми статистикада берілген
көрсеткіштерді толықтырып, дәлелдеп тұрады. Ал, субъективті көрсеткіштер
түрлі әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің мақсаттарынан, жай-күйінен
хабар береді. Мұндай зерттеулердің танымдық маңызына келер болсақ, олар
қоғам өмірінде адамдық фактордың атқаратын роліне үлкен баға бере отырып,
әлеуметтік жағдайлардың субъективті жақтарына басты назар аударады.
Социологияның атқаратын қызметі: 1)танымдық; 2) практикалық;
3)идеологиялық; 4)болжау; 5) үлгілеу т.б.
Танымдық қызмет әлеуметтік дамудың заңдылықтарын, түрлі әлеуметтік
құбылыстар мен процестердің өзгеру бағытын зерттеп оқытумен тығыз
байланысты.
Практикалық – басқару ісін жақсарту, түрлі әлеуметтік мәселелерді шешуде
практикалық , нақты шаралар мен ұсыныстар енгізу арқылы социологияның үлес
қосуы.
Идеологиялық - саяси іс-әрекеттерге қосатын социологияның үлесі.
Болжау - әлеуметтік құбылыстардың даму бағытын, перспективасын алдын-
ала зерттеу арқылы көре білу.
Үлгілеу - әлеуметтік объектінің үлгісін жасау, ұсыну , практикаға
ендіру.
Кез келген ғылымды зерделеу алдымен оның объектісін, пәнін, басқа
ғылымдар жүйесіндегі және қоғам өміріндегі орны мен рөлін айқындаудан
басталады. Әлеуметтану ғылымының осынау белгілерін ол жайындағы түсініктің
қазіргі кездегі пікірталасына және әлеуметтанушы мектепке тәуелділігіне
назар аудара отырып қарастырамыз.
“Әлеуметтану” термині екі сөзден құралған: латынның socіetas - қоғам
және гректің logos - сөз, түсінік, ілім деген сөздерінен. Демек,
этимологиялық тұрғыдан алғанда әлеуметтану “қоғам туралы ғылым” немесе
“қоғам туралы ілім” дегенді білдіреді. Бірақ бұл біршама абстрактілі ой,
өйткені адамзат қоғамы өзінің заңды көріністерімен көптеген қоғамдық
ғылымдардың пәні болып табылады. Сондықтан да әлеуметтану пәнін қандай да
бір басқа қоғамдық ғылым пәнінен бөлек қарауға болмайды. Ол үшін ең алдымен
әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің ара жігін ажыратып алған жөн.
Ғылыми таным объектісіне зерттеу қызметі бағытталатынның бәрі, оған
объективті шынайылық ретіндегі қарсы тұратын нәрсенің бәрі жатады. Нақты
ғылымның зерттеу объектісі туралы әңгіме болғанда объективті шынайылықтың
қандай да бір бөлігі тұтас зерттелмейді, сол ғылымның ерекшелігімен
анықталатын жағынан бастап қана зерттеледі. Объективті шынайылықтың нақты
бөлігінің басқа жақтары бұл жағдайда қосалқы нәрсе ретінде немесе берілген
объектінің міндетті шарты ретінде қарастырылады.
Объект дегеніміз белгілі бір немесе ерекше қасиеті бар объективті
шынайылықтың жеке бір бөлігі немесе элементтерінің жиынтығы. Және де
объективті шынайылықтың бір саласының өзі көптеген ғылымның зерттеу
объектісі бола алады. Мысалы, физикалық шынайылық - көптеген жаратылыстану
және техникалық ғылымдардың, ал әлеуметтік шынайылық - қоғамдық және
гуманитарлық ғылымдардың зерттеу объектісі. Қоғам адамдардың өзара
әрекетінің өнімі ретінде саналы, күрделі құбылыс және барлық қоғамдық
ғылымдар үшін ортақ зерттеу объектісі болып табылады. Алайда осы
ғылымдардың әрқайсысының өзіндік ерекшеленген зерделеу объектісі бар.
Сондықтан көптеген қоғамдық ғылымдардың объектісі тұтас қоғам емес, оның
қандай да бір жағы немесе көрінісі. Экономика ғылымдарының ерекшеленген
объектісі – қоғамдық өмірдің материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, алмасу
және тұтыну сияқты өзіне тән жақтары. Қоғам өмірінің экономикалық саласынан
едәуір өзгеше жағы – саяси биліктің ұйымдастырылуына, қызмет етуіне және
дамуына байланысты саясат саласы болып табылады. Және де ол саяси
ғылымдардың ерекшеленген объектісі болып табылады. Бірқатар ғылымдар -
мәдениеттану, әлеуметтік психология, педагогика және басқалар - қоғамның
рухани өмірін, рухани құндылықтарды өндіру және бөлу, адамдардың рухани
сұраныстарын қанағаттандыру жолдарын, нысандары мен әдістерін зерделеуге
арналған .
Ғылыми білімнің объектісі мен пәні бір-біріне дәл келе ме? Жоқ, дәл
келмейді, өйткені кез келген ғылымның объектісі таным процесінің
бағытталған нәрсесі болып табылады, ал пән қызметін тікелей зерделенуге
жататын объектіні құрайтын тараптарға, байланыстарға, қарым-қатынастарға
қызмет етеді. Егер де ғылым объектісі - объективті дүниенің қандай да бір
бөлігін танытатын шынайылық дейтін болсақ, ал ғылымның пәні - осы
шынайылықтың ғылыми және тәжірибелік көзқарас тұрғысынан неғұрлым маңызды
заңды байланыстары мен қарым-қатынастарын анықтау жолымен, сол шынайылықты
абстрактілі деңгейде қайта тудыру. Кез келген ғылымның пәні объективті
дүниенің жай ғана бір құбылысы немесе процесі емес, оның зерделенетін
объектісінің дамуы мен қызмет етуінің басқа ғылым емес, тек қана осы ғылым
үшін ерекшеленген белгілі бір заңдылықтарын бөліп қарауға мүмкіндік беретін
теориялық абстрактілеу нәтижесі болып табылады. Мұндай абстрактілеу
(зерделенетін объектінің үлгісін жасау) әлеуметтік шынайылылықтың
әллеуметтанушы қызметі бағытталған “бөлігін”, “саласын”, “қырларын”
анықтайды.
Сонымен, ғылымның пәні ол зерделейтін объектіге тепе-тең емес. Ғылымның
пәні тұрақты бола алмайды және таным процесінің өзі сияқты үнемі қозғалыс,
даму, қалыптасу үстінде болады. Ғылымның пәндік саласының қозғалысы екі
шешуші факторға: бір жағынан ғылыми білімнің прогресіне, екінші жағынан
қоғамның өзгермелі сұранысына, әлеуметтік сұранымға тәуелді. Әлеуметтанудың
пәндік саласы аталған факторлардың ықпалымен қалыптасқандықтан және
қалыптасып жатқандықтан, әлеуметтану өз пәнін анықтауда өзгеріске ұшырамай
тұра алмайды. Енді біз әлеуметтану тарихының ішінен оның пәні туралы
ұғымның қалай өзгергенін қарастырамыз.
Әлеуметтанудың негізін қалаушы О.Конт әлеуметтану пәнін жалпыға ортақ
келісім негізін құрайтын тұтас алынған қоғам деп түсінді. Бұл келісім өз
кезегінде адамзат тарихының және адамның өз табиғатының бірлігіне сүйенеді.
О.Конт оң әлеуметтанушылық білімді табиғи-физикалық процестерге ұқсатып
құрды. Әлеуметтануды әлеуметтік физика деп түсіну, оның пәндік саласын
әлеуметтік статикаға және әлеуметтік динамика бөлу осыдан келіп шыққан.
Ағылшын философы әрі ғалымы Г.Спенсер әлеуметтануды әлеуметтік
институттардың табиғи эволюциясы нәтижесінде ондағы жіктелу тұтасумен
ұштасатын әлеуметтік организм ретіндегі қоғам туралы ғылым деп білді.
Неміс кәсіби әлеуметтануының атасы Ф.Теннис әлеуметтанудың өзі жасаған
тұжырымдамасы шеңберінде теориялық және қолданбалы әлеуметтанумен қатар
салыстырмалы оқу пәні ретінде эмпирикалық әлеуметтануды бөліп қарайды. Ол
индуктивтік әдіске сүйенеді және жалпы ұстанымдар ретінде теориялық
әлеуметтану ұғымдарын пайдаланады. Ф.Теннистің ойынша, әлеуметтану пәнін
әлеуметтіліктің, қоғамдастықтың барлық түрлері және олардың негізін
адамдардың өзара әрекеті құрайды.
Француз әлеуметтану мектебінің негізін қалаушы Э.Дюркгейм үшін дербес
және ерекшеленген ғылым ретіндегі әлеуметтанудың пәні әлеуметтік фактілерді
зерделеу болды, оларды “заттар ретінде”, қоғамдық тұтастықты нығайтатын
наным, ұжымдық сана жүйесіне қатысты функционалдылық көзқарасы тұрғысынан
түсіндірілуге тиіс нәрсе ретінде қарастыру қажет. Осы тұжырымдамаға сәйкес,
әлеуметтану “олардың мүшелері оқшауланған кездегі әрекетінен гөрі мүлде
өзгеше ойлайтын, әрекет ететін және сезінетін” [4] әлеуметтік топтарды
зерделеуге тиіс. Басқаша айтқанда, оның түсінігінде әлеуметтану дегеніміз
әлеуметтік институттар, олардың генезисі және жұмыс істеуі туралы ғылым.
Неміс әлеуметтанушысы М.Вебердің көзқарасы бойынша, әлеуметтану пәнін
анықтау әлеуметтік мінез-құлықты түсінумен тығыз байланысты. М.Вебер үшін
әлеуметтану пәні дегеніміз әлеуметтік іс-әрекеттердің мән-мағынасының,
әлеуметтік қарым-қатынастар мәнінің және олардың әрекет субъектісіне
арналған құрылымдарының тұтас жиынтығы. Бұл позитивтік-баяндаушы емес,
түсінікті әлеуметтану болуға тиіс.
Әлеуметтану пәні туралы американ әлеуметтанушысы П.Сорокиннің
түсініктері қызықты. Ол барлық ғылымдарды үш топқа - объективті нақты
өмірдің органикалық бөлігін зерделеумен шұғылданатын ғылымдарға,
органикалық емес бөлігі және “органика үстілік” немесе әлеуметтік мәдени
бөлігін зерделейтін ғылымдарға бөледі. Объективті шынайылықтағы
органикалықтан тыс феномендер саласын адамның ментальдік, ойлау қызметінде
көрініс табатын әлеуметтік феномендер құрайды. Бұл салаға тіл, ғылым мен
техника, дін, философия, өнер, құқық, этика, адамдардың әдет-ғұрыптары мен
мінез-құлықтары жатады. Әлеуметтану ғылымдардың үшінші тобына кіреді және
органикалықтан тыс феномендер үшін ортақ нәрселерді зерделейді. Сонымен
әлеуметтану барлық категориядағы әлеуметтік феномендер, сондай-ақ оларды
біріктіретін қарым-қатынастар мен өзара байланыстар туралы жалпы ғылым
болып табылады.
Американ әлеуметтануының классигі Т.Парсонс әлеуметтануды мінез-
құлықтардың өзара іс-әрекеттері мен атқаратын рөлдерінен - құндылықтардың
жалпы иерархиясына бағытталған өзара іс-қимылдардан тұратын, мәдени
үлгілер, ережелер мен мәртебелердің институциялануына негізделетін
құрылымдарға сүйенетін, әлеуметтік жүйелерді зерделейтін ғылым деп біледі.
Символикалық интеракционизмнің негізін қалаушы Дж. Г.Мид әлеуметтану
жануарлардың мінез-құлқынан принципті түрде өзгеше болатын адам мінез-
құлқының механизмін түсінуге тырысуы тиіс деп есептейді. Әлеуметтік өзара
әрекет механизмін оның барлық деңгейлері мен мән-мағынасы бойынша барабар
түсіну міндетін жеке тұлғаның ішкі дүниесі мен оған себепші болатын
факторларды түсінген жағдайда ғана шешуге болады. А.Шюцтің пайымдауы
бойынша, әлеуметтану пәні “интерсубъективтіліктің”, яғни жеке адамдар бірін-
бірі қалай түсінетіндігінің, дүние туралы жалпы қабылдау мен жалпы түсінік
қалай қалыптасатындығының проблемасы болып табылады. Шюцтің
интерсубъективтілікті талдаулары кәдуілгі білімнің әлеуметтанушылық
іргетасын - феноменалдық әлеуметтанудың бүгінгі таңдағы неғұрлым толық
жасалған тұжырымдамаларының бірінің іргетасын қалады.
Әлеуметтік заң. Әлеуметтік құбылыстар мен процестердің ең алдымен
адамдар қызметі мен олардың іс-әрекеттерінің қажетті маңызды байланыстары.
Әлеуметтік заңдар түрлі жеке адамдар мен көпшіліктің іс-әрекеттерінде
көріне отырып, олардың арасындағы қатынастарды анықтайды. Бұл қатынастар
халықтар, ұлттар, таптар, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-кәсіби
топтар, қала мен ауыл, қоғам мен әлеуметтік ұйымдар, қоғам мен еңбек
ұжымдары, қоғам мен отбасы, қоғам мен тұлға арасындағы қатынастар.
Заң деп әдетте жалпылық, қажеттілік және қайталанып отырушылық сипатына
ие маңызды байланыстар мен қатынастарды айтады.
Әлеуметтік заңдар мен заңдылықтарды зерттеу дегеніміз әлеуметтік
сферадағы түрлі элементтер арасындағы қажетті, маңызды байланыстарды табу.
Заңдар өздерінің әсер ету уақыты бойынша ажыратылады.
Жалпы заңдар барлық қоғамдық жүйелерде қолданылады. Мысалы: тауар
ақша қатынастары.
Арнайы заңдар бір немесе бірнеше қоғамдық жүйелерді жүзеге асырылады.
Мысалы: капиталдың алғашқы жинақталуы.
Әлеуметтік заңдар өздерінің жалпыға ортақтық дәрежесіне қарай
ажыратылады. Әлеуметтік сфераның дамуын тұтасымен сипаттайтын заңдар.
Әлеуметтік сфераның жеке элементтерінің дамуын анықтайтын да заңдар бар
(топтар, таптар,ұлттар және т.б.дамуын сипаттайтын заңдар).
Көріну түрі жағынан динамикалық және статикалық заңдар болып бөлінеді.
Динамикалық заңдар әлеуметтік өзгерістердің бағытын, себебін және
түрлерін анықтап, белгілі бір жағдайда оқиғалардың арасындағы дәл, жүйелі
байланыстарды белгілейді.
Статикалық заңдар әлеуметтік ортадағы құбылыстар мен процестер
арасындағы байланыстардың дәл, тұжырымды түрде емес белгілі бір дәрежеде
ғана мүмкін болатындығын көрсетеді.
Динамикалық заңдар екіге бөлінеді: 1)себепті
2)
функционалдық
Себепті динамикалық заңдар әлеуметтік құбылыстардың дамуындағы қатал
себепті байланыстарды белгілейді. Мысалы: Әлеуметтік жүйелердің бір түрінен
екіншісіне өтердегі өндіріс тәсілінің ролі. Функционалдық динамикалық
заңдар әлеуметтік құбылыстар арасындағы тәжірибе жүзінде бақылауға алынған
және қатал түрде қайталанып отыратын екі жақты бағыныңқылықты анықтайды.
Статикалық заңдардың бір түрі даму заңдары. Мысалы: халықтың материалдық
және мәдени қажеттіліктерін өте жоғары дәрежеде қанағаттандыру мәселесі.
Статикалық заңдардың ендігі бір түрі қалыптасу заңдары (законы
функционирования).Мысалы: отбасында рольдердің бөлініп қойылуы.
Әлеуметтанудың қоғамдық ғылымдар жүйесінде алатын орны.
Әлеуметтану, философия, психология, саясаттану, әлеуметтік жұмыс.
Әлеуметтану ғылымының негізгі категориялары: әлеуметтік роль, әлеуметтік
мәртебе, әлеуметтік институт т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Тощенко Ж.Т. О понятийном аппарате социологии СОЦИС. - 2002. - №
8. - С.3-16.
2. Социология. Основы общей теории: Учебное пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: “Аспект-Пресс”, 1998. - С.102-105.
3. Социология: Учебное пособие. - М.: Изд-во “Знание”, 1995. - С..145.
4. Давидюк Г.П. Социологические законы СОЦИС. - 2001. - 6. - С. 96-
98.
5. Социология. - М.: Мысль, 1990. С. 37-39.
6. Социология: Учебное пособие. - М.: Изд-во “Знание”, 1995. - С.149.
7. Социология. Основы общей теории: Учебное пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: “Аспект-Пресс”, 1998. - С. 124.
8. Кравченко А.И. Социология: Учебное пособие для студентов высших
заведений. - Екатеринбург: Деловая книга, 1998. - С. 45.
9. Социология. Основы общей теории: Учебное пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: “Аспект-Пресс”, 1998. - С.174.
10. Современная западная социология: Словарь Под ред. Ю.Н. Давыдова. -
М.: Политиздат, 1990. - С.140.
11. Современная западная социология: Словарь Под ред. Ю.Н. Давыдова. -
М.: Политиздат, 1990. - С.140.
12. Кравченко А.И. Социология: Учебное пособие для студентов высших
заведений. - Екатеринбург: Деловая книга, 1998. - С.97.
13. Фролов С.С. Социология: Учебник для высших учебных заведений. - М.:
Издательская корпорация “Логос”, 1998. - С.103-105.
14. Социология. Основы общей теории: Учеб.пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: Аспект Пресс,1996. - С.201.
2 дәріс.
Әлеуметтану ғылымының негізгі тарихи даму этаптары. 2 сағат
1. Әлеуметтану ғылымының тарихи даму этаптары (классикалық, классикалық
емес және постклассикалық кезең).
2. Қазақстанда әлеуметтік көзқарастарының қалыптасу негіздері
Классикалық кезең.
О.Конт (1798-1857). Француз социологы. Адамзаттың позитивті діні
негізінде теократиялық утопияны ұсынушы, позитивті мектептің негізін
салушы. Социология деген терминді ғылымға ең алғаш енгізген де Конт.
Әлеуметтік физика идеясы XVII пайда болған еді. О.Контқа дейін ешкімде
бұл идеяны жүйелі, дәлелді түрде дамыта алмаған еді. Конттың түсіндіруі
бойынша әлеуметтік физика немесе социология қоғамдық құбылыстарды
физикалық құбылыстарға теңестіруді білдірмейді. Конт ғылыми білімдердің
ерекше энциклопедиясы – позитивті синтезін жасайды. Бұл ғылыми білімдер
жүйесін иерархия бойынша қарапайымнан күрделі түрге қарай, төменнен жоғары
қарай, жалпыдан арнайы түрге қарай орналастырады. Білімнің дамуындағы
әрбір келесі саты өзінің алдындағы сатыны алғы шарт ретінде пайдаланып,
онымен салыстырғанда жоғары дәрежеде болады. Алайда бұл алдыңғы саты
жоғары дәрежелі сатының ерекше мағынасын ашуға, түсіндіруге жеткіліксіз.
Негізгі ғылымдар иерархиясы - математика, астрономия, физика, химия,
биология, социология.
Әлеуметтік байланыстардың табиғаты туралы сұрақ әлеуметтік статиканың ең
негізгі сұрағы. Өйткені әлеуметтік статика әлеуметтік организмнің барлық
тарихи жағдайларда сақталынатын элементтерінің қарым-қатынасын оқытады.
Осы жерде Конт жүйе деген ұғымға назар аударады. Конт бұл ұғымды
эволюция идеясымен байланыстырады. Конт бір уақытта әлеуметтік және
интеллектуалдық қос эволюцияның теориялық заңын аштым деп есептеді. Бұл
жерде Конт тарихи дамудың үш сатысының заңы туралы айтады. 1. теологиялық
жағдай. 2. метафизикалық жағдай (абстракциялардың басымдығы). 3. позитивті
жағдай ( қоршаған шындықтың дәл дұрыс бағасын беруге негізделген.
Осы үш жағдайдың әрқайсысы бүкіл әлеуметтік құрылымның негізін қалап,
қоғамдық өмірдің барлық жақтарына әсерін тигізеді.
Конт социологияны практикалық ғылымға айналдыру мақсатын қойды.
Конттың айтуы бойынша өз алдына алынған жеке адам –зоологиялық тұр. Оның
шын мәні Адамзат арқылы ғана ашылады.
Э.Дюркгейм (1858-1917). Француз социологы. Конттың позитивті дәстүрін
жалғастырушы.Э.Дюркгеймнің көзқарасы бойынша социологияның зерттеу заты
әлеуметтік деректер. Ол әлеуметтік деректерді екі түрге бөледі:
морфологиялық және рухани.
Морфологиялық – халықтың тығыздығы, адамдар арасындағы қарым-
қатынастардың түрлері.
Рухани- коллективтік
түсінік.
Дюркгейм негізінен коллективтік сананың ролін, оның түрлі формаларын (
дін, мораль, адамгершелік, құқық ) зерттеуге көп көңіл бөлді. Дюркгеймнің
көзқарастары социологизм деген атауға ие болған теориялық-методологиялық
концепцияның негізінде дамыды. Социологизм номинализмге және оның негізі
болып табылатын индивидуалистік концепцияға қарама-қарсы әлеуметтік
шындықтың автономдығы және ерекшелігі принципін дәлелдеді. Осы принципке
сүйене отырып, Дюркгейм қоғамды жеке адамдардан дене және моральдық күші
жағынан жоғары тұратын қасиеттермен көрсетіп, соңынан оны құдайға
теңестірді. Дюркгейм барлық қоғамдық ғылымдардың социологияның әдістерін
қолданулары қажеттігін айтты. Дюркгеймнің концепциясы оның бүкіл
творчествосының арқауы болған қоғамдық ынтымақтастық идеясының
қалыптасуына алып келді. Жеке адамдардың және олардың қоғамдық қызметінің
ұқсас болуына, әрі дамымағандығына байланысты ертеректегі (архаикалық)
қоғамдарда ынтымақтастықтың механикалық түрі басым болды. Ал
ынтымақтастықтың органикалық түрі еңбек бөлінісіне негізделген қазіргі
қоғамға тән. Адамдар қызметінің және оның нәтижелерінің айырбасталуы
қоғамның мүшелерінің бір-біріне бағынышты болуын қажет етеді. Дюркгейм
ынтымақтастықты жоғары адамгершілік принципі, жоғары құндылық ретінде
қарастырады. Дюркгейм қоғамдық ынтымақтастықтың жаңа органы –
профессионалдық корпорацияларды құру идеясын дамытты. Капталистік қоғамның
кризистерін жеңу үшін және жеке адамның жан-жақты дамуы үшін, еңбек пен
капитал арасындағы қарым-қатынасты тәртіпке келтіру үшін бұл кәсіби
корпорациялар жаңа талаптарды жасап, оны өмірге енгізуге, өндірістік
қызметтен мәдени және адамгершілік қызметке дейін өте үлкен көлемдегі
қоғамдық қызметтерді орындауға міндетті болды. Дюркгеймнің ойынша, осылайша
қоғамдағы антогонистік қарым-қатынастарды жоюға болады. Әлеуметтік бірігу
ісінде Дюркгейм негізгі рольді идеалдарға және сенімдерге (коллективтік
түсінік) аударды. Дюркгейм бұларды дін мен моральдың негізгі бөлігі деп
қарастырды. Дәстүрлі діни түсініктерді жаңғырту мақсатымен Дюркгейм
құдайсыз дін концепциясын дамытты. Дюркгеймнің көзқарасы бойынша қоғамның
қасиетті деп саналатын жақтары дінде бейнеленеді. Осыдан барып діннің
мәдениетке, жеке адамға, сонымен қатар адамзат ойының басты заңдылықтарына
тигізетін шексіз әсері туралы айтады. Дінді қоғам арқылы бекітілген және
оның барлық мүшелері үшін міндетті бүкіл сенімдер мен әрекеттер жүйесі деп
түсіне отырып оның негізгі міндеттерінің бірі қоғамдық ынтымақтастықты
жүзеге асыру деп есептейді.
Спенсер Герберт (1820-1903).
Ағылшын философы, социолог.
Спенсер Конттан кейін социологияның негізіне эволюция идеясын қойды.
Оның басты еңбегі Социологияның негізі әлеуметтік организмдер мен
биологиялық организмдер арасындағы ұқсастықты көрсетеді. Ол қоғамдарды
әскери және өнеркәсіптік деп екіге бөледі.
Спенсердің көзқарасы бойынша, әлеуметтік организм 3 негізгі жүйеден
тұрады: 1. тәртіпке келтіретін; 2. өмір сүруге қажетті құралдарды
өндіретін; 3. үлестіруші.
Тәртіпке келтіру жүйесіне талдау жасай отырып, Спенсер өзінің назарын
әлеуметтік бақылау механизіміне аударады. Сөйтіп, саяси басқарудың өзін
де осы әлеуметтік бақылаудың бір элементі деп қарайды. Спенсердің айтуы
бойынша, бүкіл әлеуметтік бақылау тірілер мен өлгендер алдында қорқудан
тұрады. Тірілер алдында қорқуды қолдайтын мемлекет, ал өлгендер алдында
қорқуды қолдайтын шіркеу деп көрсетеді. Адамдардың күнделікті мінез-құлығын
әлеуметтік бақылау әдет-ғұрып институттары арқылы мемлекет пен шіркеуге
қарағанда жоғары дәрежеде жүзеге асырылады дейді. Яғни, әдет-ғұрып
институттары өз қызметтерін жақсы орындайды.
Классикалық емес кезең. М.Вебер (1864-1920). Неміс социологы.
Түсіндірмелі социология мен әлеуметтік іс-әрекет теориясының негізін
салушы. Ғылымилықтың классикалық емес түрін жасауға М.Вебер мен Г.Зиммель
ерекше үлес қосады. Социология жаратылыс тану ғылымдары мен қоғамдық
ғылымдардың жақсы жақтарын ғана қамтитын ғылым (Вебер,Зиммель). Жаратылыс
тану ғылымдарынан социология нақты, дәл деректерге сүйенуді және шындықты
себепті-салдарлы түрде түсіндіруді алады. Ал, қоғамдық ғылымдардан түсіну
әдісі мен құндылықты қарауды қабылдайды.
Социологияның зерттеу заты жеке адам болуы керек , өйткені ол ғана
өзінің іс-әрекетінің мотивациясымен, рационалды мінез-құлығымен көріне
алады (Вебер).
Вебер әлеуметтік әрекеттің 4 негізгі идеалды түрін қарастырады.
1. мақсатты рационалды. 2. құндылықты рационалды. 3. дәстүрлі.
4. аффективті.
Социология Вебердің көзқарасы бойынша түсіндірмелі болып табылады,
өйткені ол өздерінің іс-әрекеттеріне белгілі бір мағына беретін жеке
адамдардың мінез-құлықтарын оқытады. Адамның әрекеті әлеуметтік сипатқа ие
болу үшін мынандай екі жағдайды қамтуы керек. 1. жеке адамның субъективті
мотивациясы. 2. іс-әрекеттің басқа адамдарға бағытталуы.
Вебер идеалды түр концепциясын дамытты.
Вебердің әлеуметтік социологиясының негізгі идеясы рационалдылық.
Вебердің үстемдік туралы ойлары.
Үстемдіктің негізгі түрлері: бюрократиялық (легитимді), харизматикалық,
дәстүрлі.
Классикалықтан кейінгі кезең.
Символикалық интеракционизм (Дж.Мид), Айналы Мен (Ч.Кули), Мінез-
құлық концепциясы ( Әлеуметтік бихевиоризм, Б.Скиннер).
Қарым-қатынас теориялары.
Өзін объект ретінде сезіне білу, топтық қарым-қатынастарды өзін
басқаның орнына қоя білу (Дж.Мид).
Басқаларға қарау арқылы өзін айнадай көргендей сезіну (Ч.Кули).
Стимул- реакция. Адам белгілі мінез-құлық үлгілерін қалыптастыру арқылы
өзіне қатысты ерекше қарым-қатынасты күтеді. Мысалы: өз әрекетін жақсы
орындау арқылы, мақтау күту немесе марапаттаудың басқа түрлерін күту
(Б.Скиннер).
Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болуына алдымен әлеуметтік-саяси және
әлеуметтану идеяларын қалыптастыратын әлеуметтік ойдың даму кезеңі негіз
болған. Әлеуметтану ойы қоғам, оның өзара байланыстары, әлеуметтік
қатынастар, әлеуметтік шынайылықтың теориялық конструкциясының құрылымы
туралы көзқарастардың, ұғымдардың жиынтығын білдіреді, ол белгілі бір
тарихи уақыт ішінде белгілі бір әлеуметтік-саяси және экономикалық
жағдайларда қалыптасады. Ол заңдардың, механизмдердің, зерттеу амалдарының
айқын ресмиленген және қатаң жүйесін қалыптастырудың негізі болып табылады.
Батыстың әлеуметтану тұжырымдамаларының қалыптасуы мен даму ерекшелігі
бірқатар теорияларда көрініс табатын өнеркәсіптік капиталистік қоғам
дамуының тарихи кезеңдерімен байланысты. Ресейде әлеуметтану “ұлттық
өзіндік сана нысанына”, “ресейтануға” айналды. Әлеуметтану ойын
зерттеушілер жазғандай, орыс әлеуметтанушысы (әлеуметтік философы) “жалпы
қоғамды”, “жалпы әлеуметті” және т.б. сирек зерттеген, ол Ресейді
зерттеген, тіпті абстрактілі ұғымдарды қолданған кезде де бұл оның
тарапынан “таза ғылымға” жасалған саналы немесе еріксіз құрмет болатын, ал
іс жүзінде ол не Ресейді, не жалпы әлемді тұтасымен қарастырған болатын [1,
255-б.]. Орыстың әлеуметтану ойы “өзіндік зерттеумен”, “өзіндік
рефлексиямен” сипатталады - бұл оны идеялық және рухани жағынан қазақ
ағартушылығымен және қазақстандық ойшылдардың әлеуметтік-саяси ілімдерімен
жақындастыра түседі.
Қазақстандағы әлеуметтік ой қалыптасуының қазақ халқының қоғамдық және
әлеуметтік болмысының, дүниетанымының, әлеуметтік құндылықтар жүйелерінің
айрықша нысандарына байланысты өзіндік ерекшеліктері бар. ХІХ ғасырдағы-ХХ
ғасырдың басындағы әлеуметтік және әлеуметтік-саяси ілімдер қалыптасуының
объективті шарттары мынадай факторлар болды: 1) рухани көтерілу - мәдениет,
тарих, жаратылыстану, әдебиет өркендеді, сондай-ақ халықтың саяси және
әлеуметтік санасы сапалық жаңа деңгейге көтерілгені атап өтілді; 2)
әлеуметтік-саяси даму - Қазақстандағы патшалық отаршылдық саясат әкімшілік,
сот нормалары арқылы қоғамдық құрылымның дәстүрлік нысанының өзгеруіне әкеп
соқты.
ХІХ ғасырдың аяғында Қазақстанның қоғамдық ойында қазақ ағартушылығы
қалыптасты, оның жарқын өкілдері Шоқан Уәлиханов (1835-65), Абай Құнанбаев
(1845-1904), Ыбырай Алтынсарин (1841-89) болды. Қазақ ағартушылығының
философиялық мұрасы Қазақстан ғылымында кеңінен зерттелген, онда қазақ
ағарту ісінің екі кезеңі қарастырылады:
1. Классикалық кезең - Ш.Уәлихановтан, А.Құнанбаевтан және
Ы.Алтынсариннен бастау алады;
2. Дамыған ағарту ісі кезеңі. Оның өкілдері: М.Сералин, С.Торайғыров (1893-
1920), С.Дөнентаев [2].
Белгілі ғалым С.Зиманов ағарту ісінің даму процесі кезең-кезеңімен
өтеді: білім беруді насихаттаудан бастап саяси бостандықты талап етуге және
оған қол жеткізу үшін күресуді талап етуге дейін деп жазады. Сонымен қатар,
ағарту ісіне баға бере отырып, зерттеушілер қандай да бір ұлттық “негізде”
пайда болған кез келген ағарту идеологиясы өзінің мәні бойынша
интернационалдық болып табылады, себебі ең алдымен ұлттық емес, әлеуметтік
және ұлттықтан жоғары проблемаларды, яғни буржуазиялық қоғамдық
қатынастардың қалыптасу дәуіріндегі түбегейлі әлеуметтік проблемаларды күн
тәртібіне қояды деп жазады. ХІХ ғасырдағы қазақ ойшылдарының қызметі жалпы
ағартушылық, әлеуметтік проблемаларды өз елінің экономикалық, әлеуметтік-
саяси және рухани жағдайлары арқылы шешуге бағытталды [2, 10-б.].
Ағарту философиясына тән белгі бұқара халықты білімге, білім беруге,
мәдениетке, озат идеяларды қабылдауға және т.б. жұмылдыру болып табылады.
Сол кездегі қоғамдық ой алдында тұрған басты мәселе қоғамның әлеуметтік
прогресі және оны дамыту проблемалары болды. Ағартудың әлеуметтік
философиясында қоғамдық қатынастардың даму деңгейі, меншік нысандары,
қоғамның әлеуметтік құрылымы, таптар және қоғамның таптық жіктелуі,
әлеуметтік теңсіздіктер және оны жоюдың жолдары, мемлекет және мемлекеттік
басқару нысандары, отбасы және қоғам, қоғам және жеке тұлға туралы
мәселелер, сондай-ақ оқыту, тәрбие және педагогика мәселелері қамтылған [3,
75-б.]. Сонымен қатар, билік пен басқарудың айрықша құзырлығын, қоғамның
саяси ұйымын және ондағы режимді талқылай отырып, ағарту ісі қоғамның
сезімтал тұстарын қозғамай тұра алмайды және мемлекеттік билікке сөзсіз
қарсы келеді. Егер де ол мемлекеттік биліктің қызметіне ықпал етуге
ұмтылса, онда ол оған оппозицияда болады [4, 8-б.].
Қазақстандағы әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасу процесі Батыс
Еуропада әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ
ойшылдарының теориялық мұраларын шартты түрде үш бағытқа бөлуге болады.
Бірінші бағыт Ыбырай Алтынсариннің, Шәкәрім Құдайбердиевтің, Ахмет
Байтұрсыновтың (1873-1938) білім (білім беру) әлеуметтануы саласындағы
еңбектерімен және қызметімен байланысты. Олар білімді, оның әлеуметтік
маңыздылығы мен құндылығын насихаттауды мақсат етті. Ыбырай Алтынсарин бұл
проблемаға адам жасының психологиясы мен әлеуметтік педагогика тұрғысынан
қарады.
Шәкәрімнің философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық көзқарастары
оның “Үш анық” атты еңбегінде көрсетілген, онда үш сәтті бөліп қарауға
болады: 1) Шәкәрім Батыс Еуропа ойшылдарының еңбектерін сын көзбен
зерделеп, Спенсердің, Конттûң еңбектерін талдайды, олардың көзқарастарына
қатысты ұстанымын білдіреді; 2) дамыған халықтардың білімдерін өз халқына
жеткізуге әрекеттенеді; 3) ақиқат ғылымды іздеу - басқа жат проблемалардан
бас тарту деп есептейді. Ғылыммен еркін, жалтақтамай шұғылдану қажеттігін
айтады [5].
Екінші бағыт - таныммен, танымдық қызметпен, танымдық белсенділікпен
және олардың дамуының белгілі бір әлеуметтік институттардың нақты
қызметімен ұштасуына байланысты. Бұл кезеңде қазақ даласында мектептер
ашыла бастады, қоғамда Ыбырай Алтынсариннің есімімен тікелей байланысты
білім беру жүйесінің институттану процесі басталды. Оның ағартушылық
қызметінің ерекшелігі мектеп ашумен шектеліп қоймай, оқытудың дидактикалық
принциптерін жасағанында, инспекторлық бақылаудың негізін қалап, мұғалімдер
даярлау жүйесін енгізуінде.
Үшінші бағыт - “Адам дүниені қалай танып біледі” атты сауалға жауап
іздеумен шұғылданды. Білім берудегі әлеуметтану бұл проблеманың кейбір
қырларын өз зерттеулерінің пәні ретінде қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда
Шәкәрімнің “Үш анық” атты еңбегі аталмыш проблеманы зерттеу құралы болып
табылады.
Қазақ ойшылдарының әлемдік қоғамдық ойға қосылғандығы және қоғам мен
прогресс идеяларын айрықша қабылдауы Қазақстанда әлеуметтану көзқарастарын
қалыптастырудың негізі болды. Бұл қағидалар әлеуметтанудың пайда болуының
қажетті шарттары болды. Теориялық әлеуметтану Спенсердің және Конттың
ұғымдарындағы прогрестен бастау алады. Прогрестің өзін О.Конт адам ақылының
имманенттік ұмтылысы, өзіндік қозғаушы күші ретінде түсіндіреді. О.Конттың
әлеуметтік серпіні қоғамның күйреуін, жойылуын емес, керісінше оның жалпы
ілгерілеу қозғалысын қамтамасыз ететін өзгеріске негізделеді, адам қоғамын
жануарлардан, биологиялық бірліктен ажырататын да осы өзгеріс. Прогресс
дегеніміз - жоғары бағыттағы ілгерілеу қозғалысы - эволюция.
Спенсер “үлкен эволюцияны” үш сатыға бөледі: бейорганикалық, органикалық
және органикаүстілік. Әлеуметтік эволюция - көптеген тіршілік иесінің өзара
іс-әрекетін, салдары жағынан кез келген жеке әрекеттердің мүмкіндіктерінен
асып түсетін үйлестірілген ұжымдық қызметті білдіретін органика-үстілік
эволюцияның бір бөлігі [6, 65-б].
Орыс ғалымы М.М.Ковалевский “прогресс” ұғымын үдемелі қозғалыс және оның
барысында адам баласы сан ғасырлардан бері жасап келе жатқан құндылықтардың
дамуы деп түсінді және бұл қозғалыс сырттан болатын күрт секірулер мен
дүмпулерге жол бермейді: ол қоғамның өз игілігі үшін экономикалық өмірдің
шарттары мен саяси санасын басшылыққа ала отырып әлеуметтік үдеткіштерсіз
(төңкерістер, революциялар) жүзеге асуға тиіс. Үдемелі, прогрессивті
қозғалысқа әлемнің барлық халықтары ат салысады, тарихи даму барысында олар
барлық өркениеттің игілігі және прогрессивтік дамудың көрінісі болып
табылатын құндылықтарды жасайды. Прогрестің алдыңғы шебіндегі халықтар -
өздерінің құндылықтарын да, басқа халықтар мен ұлттардың жасаған
құндылықтарын да игеріп, олардың өздеріне пайдалы екендігін көре біліп және
бұл әлеуетті пайданы экономикалық, мәдени және саяси өмірдің нақты
көрінісіне айналдыра білгендер [7, 65-б.].
Абай ілімінде қоғам мен адамның даму процесі үш сатыға бөлінеді.
Біріншісі - төменгі саты, онда белгілі бір әлеуметтік тәртіп, өмірлік
бағдарлар жоқ. Бұл “жарым адамның” ауыр, ұзақ, бақытсыз өмірі, ол адамды
Абай жануарға теңейді. Екінші кезеңде қоғам белгілі бір тәртіпке ие болады,
оны нығайтады, материалдық молшылыққа қол жетеді, ақыл-ой арқылы рухани
болмыс ретінде жалпы адамзаттың негізі танылады. Бұл деңгейде Абай жеке
адамды “адам” деп атайды. Үшінші деңгейде адам таза рухани жолмен
кемелдікке жетуге тиіс. Бұл шынайы ілімге және мәңгілік қанағаттандыруға
апарар жол, оған “толық адам” жетеді. Алайда, бұл деңгейге жалпы қоғам
түгел қол жеткізе бермейді, оған тек жекелеген адамдар қол жеткізе алады,
сондықтан да ол алдағы мақсат болып қала береді. Қоғамдық прогрестің
қозғаушы күші тұлға болып табылады. Қазақ ойшылы үшін прогресс - қоғамның
алға жылжуы, оның жоғары сатысы әлеуметтік тәртіп пен жоғары парасатты
тұлғаны қоса қамтиды. Төменгі саты - бей-берекеттік және жарым адам.
Ортаңғы сатысы - тұлғаның материалдық молшылығы мен рухани тепе-теңдігінің
үйлесуі.
Қазақтың классикалық ағарту [8] ісінде проблемалар мынадай бөліктерге
бөлінеді:
• адам, оның әлеуметтік мәні;
• білім, білім беру, ғылым;
• әлеуметтік-мәдени құндылықтар жүйесі;
• қоғамның әлеуеттік мүмкіндіктерінің көрінісі ретіндегі жеке адамның
әлеуметтік-экономикалық және саяси қызметі, адам тыныс-тіршілігінің
механизмдері, тәсілдері мен әдістері.
Зерттеулердің орталық фигурасы адам, оның табиғаты болып келген, солай
бола береді де. Қазақ ағартушылары жеке адамды ғана емес, қоғамды,
әлеуметтік шынайылықты да адам табиғатын басшылыққа ала отырып бағалаған.
Қоғамдық құрылымының артықшылықтары мен кемшіліктері осынау әлеуметтік
организмнің адамның негізгі қасиеттеріне, оның табиғатына сәйкес келуімен
немесе сәйкес келмеуімен анықталған. Мәні адамның мәніне қарама-қайшы
келетін қоғам ақыл-оймен жаңаруға тиіс [2, 58-б.]. Қоғамдық прогрестің
басым идеясы әлеуметтік тіршілік иесі және рухани бастау ретіндегі адам
болып табылады.
Іс жүзінде Абайдың барлық шығармашылығы адамның таби-ғатын, оның
әлеуметтік мәнін түсінуге арналған. Ол былай дейді: “Дүниеде жалғыз қалған
адам - адамның өлгені” [9, 78-б.]. Жалғыз қалуды тұлғаның өліміне теңей
отырып адам мәнінің әлеуметтілігін көрсетеді.
“Адам баласына адам баласының бәрі - дос, адам баласы адам баласынан
әділ, ғылым, ар, мінез, деген нәрселерден озады” [9, 78-б.]. Бұл жерде Абай
ойлары А.Тойнбидің пікірімен үндеседі, ол таза жеке бастық “менді” немесе
жеке адамды жалаң абстракция деп есептейді. Өйткені “мен” жалғыздықта, жеке
оқшау қалғанда және тұйықтықта емес, қоғамда, өзінің араласып, қарым-
қатынас жасайтын басқа адамдардың ортасында жүзеге асады [10, 251-б.].
Абайдың пікірінше, жеке тұлға - қоғамның және қоғамдық қатынастардың
айнасы. Ол былай дейді: “Адам баласын замана өсіреді, кімде-кім жаман
болса, замандасының бәрі виноват” [9, 78-б.].
Абай афоризмдерінде тұлғаның, оның құрылымының және маңыздылығының
әлеуметтену процесі көрсетіледі және сипат-талады. “Нәресте дүниеге
келгеннен кейін оның келешек жетілу дәрежесі үш себепке байланысты екенін
білдірген. Олар баланың ата тегі, дүниеге келу ортасы және келешек
тәрбиесі”. Әлеуметтену процесінің оңдылығын ол жақсы ортада деп білді:
“Адамның адамшылығы - ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы
ұстаздан болады”. Жетінші сөзінде былай дейді: “Жас бала анадан туғанда екі
түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар -
тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі
өспейді; қуат таппайды. Біреуі білсем екен демек. Не көрсе соған талпынып,
жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан
ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да
тұра жүгіріп, “ол немене?”, “бұл немене?” деп, “ол неге үйтеді?” деп, “бұл
неге бүйтеді?” деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық
көрмейді. Мұның бәрі - жан құмары, білсем екен, көрсем екен; үйренсем екен
деген” [9, 21-б.]. Абай адамдағы биологиялық пен әлеуметтікті айқын бөліп
қарайды, олардың табиғи бастауы мен әлеуметтік дамуын талдайды: “Адам ата-
анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі
жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам
білімді болады” [9, 42-б].
Әлеуметтік құндылықтардағы басты орынға білім мен еңбекті қоя отырып,
Абай олардың әлеуметтік бағыттылығын атап өтеді. Мысалы, өзінің игілігі
үшін еткен еңбекті ол әлеуметтік мағынасы жоқ еңбек деп қарастырады.
Басқаның игілігі үшін еңбек ету - бұл адамдық борыш: “Өзің үшін еңбек
қылсаң өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы үшін
еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі боласың” [9, 78-б]. Еңбек -
қоғамдық, жалпы адамзаттық құндылық. Адал еңбек құндылықтар өлшемінде
қарияның сақалынан жоғары тұрады: “Алдау қоспай, адал еңбегін сатқан өнерші
- қазақтың әулиесі”, “Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық”
[11, 9-б.].
Өз халқының әлеуметтік сорының түбірін Абай қазақтардың өздерінен көрді,
оларды надан, менмен, ақымақ және еріншек деп айыптады. “...Надан ел
қуанбасқа қуанады. Һәм қуанғанда не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі
білмейді, есі шығып, бір түрлі мастыққа кез болып кетеді. Һәм ұялғандары
ұялмас нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды” [9, 55-б.].
Абай қалыптастырған жалпы адамзаттық құндылықтардың маңыздылығы, бірыңғай
қазақ қоғамының тұтастығы туралы қағидасы негіз қалаушы сәт болып
табылады... Өзінің философиясын Батыс пен Шығыстың дүниетанымы негізінде
құрған Абай Қазақстанның қоғамдық ой-пікірінде тұңғыш рет әлеуметтік
өзгерістердің даму идеяларының, қозғалысының және тұжырымдамасының
маңыздылығын таныған. Осы көзқарас тұрғысынан ол өз халқының тағдыры мен
болашағын, қазақтардың шаруашылық-мәдени тұрпатын өзгерту мүмкіндіктерін,
ондағы көшпенділік, отырықшылық және жартылай көшпенділік шаруашылық
тәсілдерін оймен таныды, қоғамдағы экономикалық және рухани өмірдегі бар
істің жай-күйін сынға алды [12, 6-б.]. Абай кең байтақ ұлы далада әрқашан
әлеуметтік өмірді ұйымдастырудың уақыт пен кеңістікте үлкен тұрақты мәні
бар екенін және жеке адамдардың материалдық және рухани қырларындағы
жалпыға ортақ байланыстарына негізделген ірі ауқымды нысаны болғанын
көрсете білді. Бұл ретте қоғамдық өзара байланыстардың жалпыға бірдей
маңызды рухани нысандары ерекше мәнге ие болады және қажетті құрылымдық
құрамдас бөліктерде жүзеге асады. Өркениеттің осынау әлеуметтік
таратушылары оның рухани құндылықтардың, идеялардың, бағдарлардың, нормалар
мен символдардың бірлігі түріндегі толықтығын қамтамасыз етеді. Бұл жалпы
өтімді қауымдастық қоғам дамуындағы сабақтастықты, оның болашақпен
байланысын қамтамасыз етеді, қоғамды өзінің серпініне бағындырады, бұл әр
түрлі қалыптасу, гүлдену, тоқырау және т.с.с. кезеңдерде көрінеді [12, 29-
б.].
Абайдың рухани мұрагері - Шәкәрім қоғам және қоғамдық қатынастар ұғымына
ғылымилықты енгізді, яғни Батыс пен Шығыстың білімі мен тәжірибесіне
негізделе отырып, тұлға мен қоғамның прогресі мен дамуы идеясын дамыта
түсті. Шәкәрім шығармашылығының терең көркемділігі, идеялылығы, мәдениеті,
оның өзі түсіндіргеніндей, “туған жерден, ана тілден” және “шығыс, орыс,
батыс мәдениетінен келе жатқан нәрсе”. “Мен шығыспен ерте қауышқаннан
дүниені айнадан өзімді көргендей көрдім; білімсіздіктің кірінен орыс тілі
мен әдебиетін оқып-үйренуімнің арқасында тазардым” деп жазды. Оған орыстың
революциялық-демократиялық философиясы, батыстық-еуропалық қоғамдық ой,
ағартушылық барлық көріністері мен бағыттарында жақсы таныс болатын [13, 64-
б.].
Адамдағы әлеуметтік пен биологиялық нәрсені Шәкәрім бірге алып қарайды.
Бұл жерде ол Чернышевскийдің “Философиядағы антропологиялық принцип” деген
еңбегінде баяндалған идеяларына жақын және жоғарыда өзіміз қарастырған
Абайдың идеяларын жалғастырады. Ол адамда екі қажеттілік бар, - деп жазады,
- тән мен жан қажеттіліктері”. Үнемі өз қамын ойлау, өзін-өзі жақсы көру,
маңғаздық - бұл тәннің қажеттіліктері. Ар-ұяттылық, адал еңбекке ұмтылу -
жанның қажеттілігі. Кімді бірінші қажеттілік жеңсе, ол баю үшін, пайда табу
мен даңққа жету үшін кез келген зұлымдыққа баруға дайын тұрады. Екінші адам
адал еңбек пен ізгі әрекеттен танбайды [13].
Мұнда білім және еңбек сияқты әлеуметтік құндылықтар да маңызды. Алайда,
батыс қоғамдарының тарихи дамуын көре отырып және жатырқау, шеттету
проблемаларымен бетпе-бет келе отырып, Шәкәрім адамзат қоғамын игілікке
жетелер жалғыз құндылық “білім” деген ұғымға тоқтайды. Ол мәселені
М.Вебердің ұғымындағы әлеуметтік еңбек пен әлеуметтік мінез-құлыққа ұқсас
білім тұрғысынан қарастырады. Білім еңбекпен келеді, тиісінше еңбек - адам
үшін бастапқы әлеуметтік құндылық. Бұл жерде ар-ұят, атаққұмарлық,
әділеттілік сияқты адамның негізгі сипаттамалары маңызды. “Оларға еңбек
өнерін үйрету керек, сонымен қатар оқу-білімге жетілдіру қажет. Жоғарғы
айтылған жаман әдеттерді жоюға бұлар жеткіліксіз...”.
Шәкәрім адамды тәрбиелеу процесіне ар білімін енгізуді ұсынады. “Бұл
ғылымды ақылды адамдар ойластырып, пән ретінде жазып, нәпсіні жойып, адам
бойында жеке ардың қожасы болып қалу жағын көздеу керек. Адам бойындағы
нәпсі кеселі кетсе, өзгесі оңай...” [14, 542-б.].
Шәкәрім қоғамның одан әрі даму жолдарын үнемі іздеумен болды. Ол адамдар
өмірін жақсартуға тырысқан ғалымдарды мысалға келтіреді. Олардың
кейбіреулері адам өмірі жаратқан иесін танумен түзеледі десе, кейбіреулері
үкімет жойылса, әркім өз бетімен өмір сүрсе түзеледі деді. Ал, біреулер оқу-
біліммен, халықты ағартумен адам өмірі түзеледі деді. Біреулері бай,
кедейді теңеумен түзеледі десе, біреулері тәрбиемен түзеуге болады деді.
Өмірдің өзі - тіршілік таласы. Сондықтан адам өмірін жаратылыстың өзі солай
жаратқан, бірін-бірі жеп, талап, таласып өмір сүрмек дегендер де болған.
Шәкәрімнің өзі бұл идеялардың ешқайсысы адам жаратылысын өзгерте
алмайтынына сенімді болды. Жақсы өмірдің негізін ол “адал еңбек, ақ жүрек,
арлы ақыл” деп санайды. Жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқы осы
мінездемелердің болуымен анықталады, ол жеке адамдардың мінез-құлық
нысандарын қалай болса солай бейнелеуге жол бермейді. Кез келген әлеуметтік
әрекет әлеуметтік мәнділігін ұғынумен және басқаға ұстаным берумен қатар
жүреді. Қазақ қоғамындағы жеке адамның әлеуметте өмір сүруі мен мәртебелік
ұстанымдары әлеуметтің интеракциялаушы элементтері арасындағы айқын
әлеуметтік арақашықтықты қажет етеді. “Бай мен кедейді теңеу, байдың малын
кедейге бөліп беру - кедейді еріншектік, еңбексіз мал табуға дағдыландырып
жіберетін жол” [14, 138-б.].
Шәкәрім қазақ қоғамының әлеуметтік және саяси дамуының бірнеше жолдары
бар деп біледі: біріншіден, партияларға, олардың әдемі үндеулері мен
ұрандарына көзсіз ере бермеу, олардың мүдделері үшін дау-дамай мен жік-
жікке бөлінуге ұрынбау, онда ұтылатын тек қара халық. Халық өзінің адал
еңбегіне сүйене отырып, партияның жаршыларына қарайламай, сенімді де түзу
жолмен алға басуға тиіс. Екіншіден, қазақ халқы дауласуды, мал ұрлауды,
жікке бөлінуді және басқа да теріс қасиеттерді артқа тастап, басқа
өркениетті халықтар сияқты білім алуға, ғылымға ұмтылуға тиіс, мұнда
байлардан үміт жоқ, олардың ойындағысы тек байи түсу, сонан соң көңілі
марқайып, елге мақтану - бұл олардың өмірлік мақсаты. Үшіншіден, оқуға,
еңбекке жағдай туғызылған қалалар, елді мекендер салу, осының бәріне
балаларды жасынан тәрбиелеу қажет, бұларсыз, - деп жазады Шәкәрім, -
қазақтарда қазір күш жоқ, ысырапшылдық бар, өткен ұрпақ құндылықтарын
дамытуда мақсатқа ұмтылу жоқ, демек қазақтар әлі өзін әлемде басқа халықтар
арасында белгілі бір мәдениеті мен тарихы бар халық, ұлт ретінде бекіте
алған жоқ [15, 52-б.].
Шәкәрім өзі діндар адам болған, бірақ бұл оның дін мен адамның өзара
әрекетін, оның қоғамдық қатынастарға ықпалын талдауына кедергі болған жоқ.
Ол қазақтардың заңнамалық жиыны “Ескі жолын” шариғат заңымен салыстыра
талдайды. Шәкәрім шариғатты қатып қалған қатаң қағида емес, қоғамдық
реттеудің бейімделген құралы дейді. Қатаң қағида болуы молдалардың іс-
әрекетінен. Әр түрлі даулар туралы мақалдарды салыстыра отырып, Шәкәрім
тарихи процесс барысындағы қоғамдық нормалардың орнықтылығы мен
өзгергіштігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС КАФЕДРАСЫ
ӘЛЕУМЕТТАНУ
ПӘНІ БОЙЫНША ҚЫСҚАША ДӘРІСТЕРДІҢ МӘТІНІ
Кредит саны - 2
Алматы, 2023
Әлеуметтану пәні бойынша дәрістер
Лекция 1
Әлеуметтанудың объектісі мен пәні. 2 сағат
Социологиялық танымның негізгі объектісі қоғам болып табылады.
Социологиялық таным объектісі - әлеуметтік деген атуға ие болған бүкіл
байланыстар мен қарым-қатынастардың жиынтығы. Бұл байланыстар мен қарым-
қатынастар әрбір әлеуметтік объектіде ерекше түрде жүзеге асатын
болғандықтан, әлеуметтанудың таным объектісі - әлеуметтік жүйе деп те
айтуымызға болады. Әлеуметтану ғылымының міндеті әлеуметтік жүйелерді
топтастыру, әрбір топтастырылған объектідегі байланыстар мен қатынастарды
заңдылықтар деңгейінде зерттеу.
Әлеуметтану - белгілі бір әлеуметтік жүйелердің тарихи түрде дамуы мен
қалыптасуының жалпы және арнайы заңдары мен заңдылықтары туралы және бұл
заңдылықтардың жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың, таптардың,
халықтардың іс-әрекеттерінде жүзеге асуының түрлері мен әдістері туралы
ғылым.
Социология ғылымы үшін әлеуметтік ұғымының маңызы зор. Қоғамға және
қоғамдағы процестер мен қатынастарға талдау жасау барысында К.Маркс пен
Ф.Энгельс ғылыми еңбектерінде екі терминді қолданды: қоғамдық және
әлеуметтік. Қоғамдық, қоғамдық қатынастар деген ұғымды К.Маркс пен
Ф.Энгельс бүкіл қоғам туралы және оның барлық жақтарының (экономикалық,
саяси, идеологиялық) өзара әрекеттері туралы айтқан кезде қолданды. Ал
адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынастын, олардың өмір сүру
жағдайларын, қоғамда атқаратын рольдерін зерттеу барысында әлеуметтік
ұғымын қолданды. Әлеуметтік қатынас жеке адамның әлеуметтік топтар және
басқа әлеуметтік ұйымдар мен институттар арқылы қоғаммен байланысын
сипаттайды.
Қоғамдық қатынастар (экономикалық, саяси, идеологиялық т.б.) адамдардық
бір-біріне деген қарым-қатынасымен тығыз байланысты. Мыс. Капталистік
өндіріс – еңбек пен капитал арасындағы (экономикалық қарым-қатынас) ғана
емес сонымен қатар жұмысшы мен капиталист арасындағы қарым-қатынастардың
жүзеге асып отыруы. К.Маркстің айтуы бойынша, Бұл әлеуметтік қарым-
қатынастар (жұмысшы мен капиталист арасындағы )материалдық жетістіктермен
салыстырғанда әлдеқайда маңыздырақ. Яғни, қоғамдық қатынастардың қай түрін
алсақ та әлеуметтік қарым-қатынастарды кездестіреміз. Алайда әлеуметтік
қарым-қатынастарды қоғамдық қатынастардың жиынтығы деп түсінбеу керек.
Әлеуметтік ұғымының негізгі маңызды элементтері теңдік, әділеттілік,
бостандық ұғымдары.
Теориялық және қолданбалы социологияны зерттеу объектісі мен
әдістеріне емесалдарына қойған мақсаттарына байланысты (ғылыми міндет
немесе практикалық) айыруға болады. Қолданбалы социология қоғамның алдына
қойған практикалық мақсаттарын жүзеге асыруда теориялық социология арқылы
танылған заңдар мен заңдылықтарды қолдаудың жолдары мен тәсілдерін
басшылыққа алады. Социологиялық теориялар қазіргі заманымыздың маңызды
мәселелеріне ғылыми жауаптар беріп, қоғамның әлеуметтік жақтарының
жақсаруының жолдары мен әдістерін көрсетеді. Эмпирикалық социология қоғам
өмірінің әрбір жеке салаларында болып жатқан өзгерістерді бақылай отырыЯ,
жаңа деректерді жинақтай отырып қоршаған орта туралы тәжірибеге негіжделген
жаңа білімдердің көбеюіне Жағдай жасайды.
Өте ҧлкен көлемдегі өзгерістермен және" құбылыстармен байланысы жоқ тар
профильге негізделген эмпирикалық зерттеулер де, объективті әлеуметтік
ақпараттарды жинақтай отырып, жаңа білімдердің көбеюіне жағдай жасайды.
Әдетте бұл ақпараттар объективті және субъективті көрсеткіштер арқылы
көрінеді. Объективті көрсеткіштер ресми статистикада берілген
көрсеткіштерді толықтырып, дәлелдеп тұрады. Ал, субъективті көрсеткіштер
түрлі әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің мақсаттарынан, жай-күйінен
хабар береді. Мұндай зерттеулердің танымдық маңызына келер болсақ, олар
қоғам өмірінде адамдық фактордың атқаратын роліне үлкен баға бере отырып,
әлеуметтік жағдайлардың субъективті жақтарына басты назар аударады.
Социологияның атқаратын қызметі: 1)танымдық; 2) практикалық;
3)идеологиялық; 4)болжау; 5) үлгілеу т.б.
Танымдық қызмет әлеуметтік дамудың заңдылықтарын, түрлі әлеуметтік
құбылыстар мен процестердің өзгеру бағытын зерттеп оқытумен тығыз
байланысты.
Практикалық – басқару ісін жақсарту, түрлі әлеуметтік мәселелерді шешуде
практикалық , нақты шаралар мен ұсыныстар енгізу арқылы социологияның үлес
қосуы.
Идеологиялық - саяси іс-әрекеттерге қосатын социологияның үлесі.
Болжау - әлеуметтік құбылыстардың даму бағытын, перспективасын алдын-
ала зерттеу арқылы көре білу.
Үлгілеу - әлеуметтік объектінің үлгісін жасау, ұсыну , практикаға
ендіру.
Кез келген ғылымды зерделеу алдымен оның объектісін, пәнін, басқа
ғылымдар жүйесіндегі және қоғам өміріндегі орны мен рөлін айқындаудан
басталады. Әлеуметтану ғылымының осынау белгілерін ол жайындағы түсініктің
қазіргі кездегі пікірталасына және әлеуметтанушы мектепке тәуелділігіне
назар аудара отырып қарастырамыз.
“Әлеуметтану” термині екі сөзден құралған: латынның socіetas - қоғам
және гректің logos - сөз, түсінік, ілім деген сөздерінен. Демек,
этимологиялық тұрғыдан алғанда әлеуметтану “қоғам туралы ғылым” немесе
“қоғам туралы ілім” дегенді білдіреді. Бірақ бұл біршама абстрактілі ой,
өйткені адамзат қоғамы өзінің заңды көріністерімен көптеген қоғамдық
ғылымдардың пәні болып табылады. Сондықтан да әлеуметтану пәнін қандай да
бір басқа қоғамдық ғылым пәнінен бөлек қарауға болмайды. Ол үшін ең алдымен
әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің ара жігін ажыратып алған жөн.
Ғылыми таным объектісіне зерттеу қызметі бағытталатынның бәрі, оған
объективті шынайылық ретіндегі қарсы тұратын нәрсенің бәрі жатады. Нақты
ғылымның зерттеу объектісі туралы әңгіме болғанда объективті шынайылықтың
қандай да бір бөлігі тұтас зерттелмейді, сол ғылымның ерекшелігімен
анықталатын жағынан бастап қана зерттеледі. Объективті шынайылықтың нақты
бөлігінің басқа жақтары бұл жағдайда қосалқы нәрсе ретінде немесе берілген
объектінің міндетті шарты ретінде қарастырылады.
Объект дегеніміз белгілі бір немесе ерекше қасиеті бар объективті
шынайылықтың жеке бір бөлігі немесе элементтерінің жиынтығы. Және де
объективті шынайылықтың бір саласының өзі көптеген ғылымның зерттеу
объектісі бола алады. Мысалы, физикалық шынайылық - көптеген жаратылыстану
және техникалық ғылымдардың, ал әлеуметтік шынайылық - қоғамдық және
гуманитарлық ғылымдардың зерттеу объектісі. Қоғам адамдардың өзара
әрекетінің өнімі ретінде саналы, күрделі құбылыс және барлық қоғамдық
ғылымдар үшін ортақ зерттеу объектісі болып табылады. Алайда осы
ғылымдардың әрқайсысының өзіндік ерекшеленген зерделеу объектісі бар.
Сондықтан көптеген қоғамдық ғылымдардың объектісі тұтас қоғам емес, оның
қандай да бір жағы немесе көрінісі. Экономика ғылымдарының ерекшеленген
объектісі – қоғамдық өмірдің материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, алмасу
және тұтыну сияқты өзіне тән жақтары. Қоғам өмірінің экономикалық саласынан
едәуір өзгеше жағы – саяси биліктің ұйымдастырылуына, қызмет етуіне және
дамуына байланысты саясат саласы болып табылады. Және де ол саяси
ғылымдардың ерекшеленген объектісі болып табылады. Бірқатар ғылымдар -
мәдениеттану, әлеуметтік психология, педагогика және басқалар - қоғамның
рухани өмірін, рухани құндылықтарды өндіру және бөлу, адамдардың рухани
сұраныстарын қанағаттандыру жолдарын, нысандары мен әдістерін зерделеуге
арналған .
Ғылыми білімнің объектісі мен пәні бір-біріне дәл келе ме? Жоқ, дәл
келмейді, өйткені кез келген ғылымның объектісі таным процесінің
бағытталған нәрсесі болып табылады, ал пән қызметін тікелей зерделенуге
жататын объектіні құрайтын тараптарға, байланыстарға, қарым-қатынастарға
қызмет етеді. Егер де ғылым объектісі - объективті дүниенің қандай да бір
бөлігін танытатын шынайылық дейтін болсақ, ал ғылымның пәні - осы
шынайылықтың ғылыми және тәжірибелік көзқарас тұрғысынан неғұрлым маңызды
заңды байланыстары мен қарым-қатынастарын анықтау жолымен, сол шынайылықты
абстрактілі деңгейде қайта тудыру. Кез келген ғылымның пәні объективті
дүниенің жай ғана бір құбылысы немесе процесі емес, оның зерделенетін
объектісінің дамуы мен қызмет етуінің басқа ғылым емес, тек қана осы ғылым
үшін ерекшеленген белгілі бір заңдылықтарын бөліп қарауға мүмкіндік беретін
теориялық абстрактілеу нәтижесі болып табылады. Мұндай абстрактілеу
(зерделенетін объектінің үлгісін жасау) әлеуметтік шынайылылықтың
әллеуметтанушы қызметі бағытталған “бөлігін”, “саласын”, “қырларын”
анықтайды.
Сонымен, ғылымның пәні ол зерделейтін объектіге тепе-тең емес. Ғылымның
пәні тұрақты бола алмайды және таным процесінің өзі сияқты үнемі қозғалыс,
даму, қалыптасу үстінде болады. Ғылымның пәндік саласының қозғалысы екі
шешуші факторға: бір жағынан ғылыми білімнің прогресіне, екінші жағынан
қоғамның өзгермелі сұранысына, әлеуметтік сұранымға тәуелді. Әлеуметтанудың
пәндік саласы аталған факторлардың ықпалымен қалыптасқандықтан және
қалыптасып жатқандықтан, әлеуметтану өз пәнін анықтауда өзгеріске ұшырамай
тұра алмайды. Енді біз әлеуметтану тарихының ішінен оның пәні туралы
ұғымның қалай өзгергенін қарастырамыз.
Әлеуметтанудың негізін қалаушы О.Конт әлеуметтану пәнін жалпыға ортақ
келісім негізін құрайтын тұтас алынған қоғам деп түсінді. Бұл келісім өз
кезегінде адамзат тарихының және адамның өз табиғатының бірлігіне сүйенеді.
О.Конт оң әлеуметтанушылық білімді табиғи-физикалық процестерге ұқсатып
құрды. Әлеуметтануды әлеуметтік физика деп түсіну, оның пәндік саласын
әлеуметтік статикаға және әлеуметтік динамика бөлу осыдан келіп шыққан.
Ағылшын философы әрі ғалымы Г.Спенсер әлеуметтануды әлеуметтік
институттардың табиғи эволюциясы нәтижесінде ондағы жіктелу тұтасумен
ұштасатын әлеуметтік организм ретіндегі қоғам туралы ғылым деп білді.
Неміс кәсіби әлеуметтануының атасы Ф.Теннис әлеуметтанудың өзі жасаған
тұжырымдамасы шеңберінде теориялық және қолданбалы әлеуметтанумен қатар
салыстырмалы оқу пәні ретінде эмпирикалық әлеуметтануды бөліп қарайды. Ол
индуктивтік әдіске сүйенеді және жалпы ұстанымдар ретінде теориялық
әлеуметтану ұғымдарын пайдаланады. Ф.Теннистің ойынша, әлеуметтану пәнін
әлеуметтіліктің, қоғамдастықтың барлық түрлері және олардың негізін
адамдардың өзара әрекеті құрайды.
Француз әлеуметтану мектебінің негізін қалаушы Э.Дюркгейм үшін дербес
және ерекшеленген ғылым ретіндегі әлеуметтанудың пәні әлеуметтік фактілерді
зерделеу болды, оларды “заттар ретінде”, қоғамдық тұтастықты нығайтатын
наным, ұжымдық сана жүйесіне қатысты функционалдылық көзқарасы тұрғысынан
түсіндірілуге тиіс нәрсе ретінде қарастыру қажет. Осы тұжырымдамаға сәйкес,
әлеуметтану “олардың мүшелері оқшауланған кездегі әрекетінен гөрі мүлде
өзгеше ойлайтын, әрекет ететін және сезінетін” [4] әлеуметтік топтарды
зерделеуге тиіс. Басқаша айтқанда, оның түсінігінде әлеуметтану дегеніміз
әлеуметтік институттар, олардың генезисі және жұмыс істеуі туралы ғылым.
Неміс әлеуметтанушысы М.Вебердің көзқарасы бойынша, әлеуметтану пәнін
анықтау әлеуметтік мінез-құлықты түсінумен тығыз байланысты. М.Вебер үшін
әлеуметтану пәні дегеніміз әлеуметтік іс-әрекеттердің мән-мағынасының,
әлеуметтік қарым-қатынастар мәнінің және олардың әрекет субъектісіне
арналған құрылымдарының тұтас жиынтығы. Бұл позитивтік-баяндаушы емес,
түсінікті әлеуметтану болуға тиіс.
Әлеуметтану пәні туралы американ әлеуметтанушысы П.Сорокиннің
түсініктері қызықты. Ол барлық ғылымдарды үш топқа - объективті нақты
өмірдің органикалық бөлігін зерделеумен шұғылданатын ғылымдарға,
органикалық емес бөлігі және “органика үстілік” немесе әлеуметтік мәдени
бөлігін зерделейтін ғылымдарға бөледі. Объективті шынайылықтағы
органикалықтан тыс феномендер саласын адамның ментальдік, ойлау қызметінде
көрініс табатын әлеуметтік феномендер құрайды. Бұл салаға тіл, ғылым мен
техника, дін, философия, өнер, құқық, этика, адамдардың әдет-ғұрыптары мен
мінез-құлықтары жатады. Әлеуметтану ғылымдардың үшінші тобына кіреді және
органикалықтан тыс феномендер үшін ортақ нәрселерді зерделейді. Сонымен
әлеуметтану барлық категориядағы әлеуметтік феномендер, сондай-ақ оларды
біріктіретін қарым-қатынастар мен өзара байланыстар туралы жалпы ғылым
болып табылады.
Американ әлеуметтануының классигі Т.Парсонс әлеуметтануды мінез-
құлықтардың өзара іс-әрекеттері мен атқаратын рөлдерінен - құндылықтардың
жалпы иерархиясына бағытталған өзара іс-қимылдардан тұратын, мәдени
үлгілер, ережелер мен мәртебелердің институциялануына негізделетін
құрылымдарға сүйенетін, әлеуметтік жүйелерді зерделейтін ғылым деп біледі.
Символикалық интеракционизмнің негізін қалаушы Дж. Г.Мид әлеуметтану
жануарлардың мінез-құлқынан принципті түрде өзгеше болатын адам мінез-
құлқының механизмін түсінуге тырысуы тиіс деп есептейді. Әлеуметтік өзара
әрекет механизмін оның барлық деңгейлері мен мән-мағынасы бойынша барабар
түсіну міндетін жеке тұлғаның ішкі дүниесі мен оған себепші болатын
факторларды түсінген жағдайда ғана шешуге болады. А.Шюцтің пайымдауы
бойынша, әлеуметтану пәні “интерсубъективтіліктің”, яғни жеке адамдар бірін-
бірі қалай түсінетіндігінің, дүние туралы жалпы қабылдау мен жалпы түсінік
қалай қалыптасатындығының проблемасы болып табылады. Шюцтің
интерсубъективтілікті талдаулары кәдуілгі білімнің әлеуметтанушылық
іргетасын - феноменалдық әлеуметтанудың бүгінгі таңдағы неғұрлым толық
жасалған тұжырымдамаларының бірінің іргетасын қалады.
Әлеуметтік заң. Әлеуметтік құбылыстар мен процестердің ең алдымен
адамдар қызметі мен олардың іс-әрекеттерінің қажетті маңызды байланыстары.
Әлеуметтік заңдар түрлі жеке адамдар мен көпшіліктің іс-әрекеттерінде
көріне отырып, олардың арасындағы қатынастарды анықтайды. Бұл қатынастар
халықтар, ұлттар, таптар, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-кәсіби
топтар, қала мен ауыл, қоғам мен әлеуметтік ұйымдар, қоғам мен еңбек
ұжымдары, қоғам мен отбасы, қоғам мен тұлға арасындағы қатынастар.
Заң деп әдетте жалпылық, қажеттілік және қайталанып отырушылық сипатына
ие маңызды байланыстар мен қатынастарды айтады.
Әлеуметтік заңдар мен заңдылықтарды зерттеу дегеніміз әлеуметтік
сферадағы түрлі элементтер арасындағы қажетті, маңызды байланыстарды табу.
Заңдар өздерінің әсер ету уақыты бойынша ажыратылады.
Жалпы заңдар барлық қоғамдық жүйелерде қолданылады. Мысалы: тауар
ақша қатынастары.
Арнайы заңдар бір немесе бірнеше қоғамдық жүйелерді жүзеге асырылады.
Мысалы: капиталдың алғашқы жинақталуы.
Әлеуметтік заңдар өздерінің жалпыға ортақтық дәрежесіне қарай
ажыратылады. Әлеуметтік сфераның дамуын тұтасымен сипаттайтын заңдар.
Әлеуметтік сфераның жеке элементтерінің дамуын анықтайтын да заңдар бар
(топтар, таптар,ұлттар және т.б.дамуын сипаттайтын заңдар).
Көріну түрі жағынан динамикалық және статикалық заңдар болып бөлінеді.
Динамикалық заңдар әлеуметтік өзгерістердің бағытын, себебін және
түрлерін анықтап, белгілі бір жағдайда оқиғалардың арасындағы дәл, жүйелі
байланыстарды белгілейді.
Статикалық заңдар әлеуметтік ортадағы құбылыстар мен процестер
арасындағы байланыстардың дәл, тұжырымды түрде емес белгілі бір дәрежеде
ғана мүмкін болатындығын көрсетеді.
Динамикалық заңдар екіге бөлінеді: 1)себепті
2)
функционалдық
Себепті динамикалық заңдар әлеуметтік құбылыстардың дамуындағы қатал
себепті байланыстарды белгілейді. Мысалы: Әлеуметтік жүйелердің бір түрінен
екіншісіне өтердегі өндіріс тәсілінің ролі. Функционалдық динамикалық
заңдар әлеуметтік құбылыстар арасындағы тәжірибе жүзінде бақылауға алынған
және қатал түрде қайталанып отыратын екі жақты бағыныңқылықты анықтайды.
Статикалық заңдардың бір түрі даму заңдары. Мысалы: халықтың материалдық
және мәдени қажеттіліктерін өте жоғары дәрежеде қанағаттандыру мәселесі.
Статикалық заңдардың ендігі бір түрі қалыптасу заңдары (законы
функционирования).Мысалы: отбасында рольдердің бөлініп қойылуы.
Әлеуметтанудың қоғамдық ғылымдар жүйесінде алатын орны.
Әлеуметтану, философия, психология, саясаттану, әлеуметтік жұмыс.
Әлеуметтану ғылымының негізгі категориялары: әлеуметтік роль, әлеуметтік
мәртебе, әлеуметтік институт т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Тощенко Ж.Т. О понятийном аппарате социологии СОЦИС. - 2002. - №
8. - С.3-16.
2. Социология. Основы общей теории: Учебное пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: “Аспект-Пресс”, 1998. - С.102-105.
3. Социология: Учебное пособие. - М.: Изд-во “Знание”, 1995. - С..145.
4. Давидюк Г.П. Социологические законы СОЦИС. - 2001. - 6. - С. 96-
98.
5. Социология. - М.: Мысль, 1990. С. 37-39.
6. Социология: Учебное пособие. - М.: Изд-во “Знание”, 1995. - С.149.
7. Социология. Основы общей теории: Учебное пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: “Аспект-Пресс”, 1998. - С. 124.
8. Кравченко А.И. Социология: Учебное пособие для студентов высших
заведений. - Екатеринбург: Деловая книга, 1998. - С. 45.
9. Социология. Основы общей теории: Учебное пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: “Аспект-Пресс”, 1998. - С.174.
10. Современная западная социология: Словарь Под ред. Ю.Н. Давыдова. -
М.: Политиздат, 1990. - С.140.
11. Современная западная социология: Словарь Под ред. Ю.Н. Давыдова. -
М.: Политиздат, 1990. - С.140.
12. Кравченко А.И. Социология: Учебное пособие для студентов высших
заведений. - Екатеринбург: Деловая книга, 1998. - С.97.
13. Фролов С.С. Социология: Учебник для высших учебных заведений. - М.:
Издательская корпорация “Логос”, 1998. - С.103-105.
14. Социология. Основы общей теории: Учеб.пособие Под ред.
Г.В.Осипова, Л.Н.Москвичева. - М.: Аспект Пресс,1996. - С.201.
2 дәріс.
Әлеуметтану ғылымының негізгі тарихи даму этаптары. 2 сағат
1. Әлеуметтану ғылымының тарихи даму этаптары (классикалық, классикалық
емес және постклассикалық кезең).
2. Қазақстанда әлеуметтік көзқарастарының қалыптасу негіздері
Классикалық кезең.
О.Конт (1798-1857). Француз социологы. Адамзаттың позитивті діні
негізінде теократиялық утопияны ұсынушы, позитивті мектептің негізін
салушы. Социология деген терминді ғылымға ең алғаш енгізген де Конт.
Әлеуметтік физика идеясы XVII пайда болған еді. О.Контқа дейін ешкімде
бұл идеяны жүйелі, дәлелді түрде дамыта алмаған еді. Конттың түсіндіруі
бойынша әлеуметтік физика немесе социология қоғамдық құбылыстарды
физикалық құбылыстарға теңестіруді білдірмейді. Конт ғылыми білімдердің
ерекше энциклопедиясы – позитивті синтезін жасайды. Бұл ғылыми білімдер
жүйесін иерархия бойынша қарапайымнан күрделі түрге қарай, төменнен жоғары
қарай, жалпыдан арнайы түрге қарай орналастырады. Білімнің дамуындағы
әрбір келесі саты өзінің алдындағы сатыны алғы шарт ретінде пайдаланып,
онымен салыстырғанда жоғары дәрежеде болады. Алайда бұл алдыңғы саты
жоғары дәрежелі сатының ерекше мағынасын ашуға, түсіндіруге жеткіліксіз.
Негізгі ғылымдар иерархиясы - математика, астрономия, физика, химия,
биология, социология.
Әлеуметтік байланыстардың табиғаты туралы сұрақ әлеуметтік статиканың ең
негізгі сұрағы. Өйткені әлеуметтік статика әлеуметтік организмнің барлық
тарихи жағдайларда сақталынатын элементтерінің қарым-қатынасын оқытады.
Осы жерде Конт жүйе деген ұғымға назар аударады. Конт бұл ұғымды
эволюция идеясымен байланыстырады. Конт бір уақытта әлеуметтік және
интеллектуалдық қос эволюцияның теориялық заңын аштым деп есептеді. Бұл
жерде Конт тарихи дамудың үш сатысының заңы туралы айтады. 1. теологиялық
жағдай. 2. метафизикалық жағдай (абстракциялардың басымдығы). 3. позитивті
жағдай ( қоршаған шындықтың дәл дұрыс бағасын беруге негізделген.
Осы үш жағдайдың әрқайсысы бүкіл әлеуметтік құрылымның негізін қалап,
қоғамдық өмірдің барлық жақтарына әсерін тигізеді.
Конт социологияны практикалық ғылымға айналдыру мақсатын қойды.
Конттың айтуы бойынша өз алдына алынған жеке адам –зоологиялық тұр. Оның
шын мәні Адамзат арқылы ғана ашылады.
Э.Дюркгейм (1858-1917). Француз социологы. Конттың позитивті дәстүрін
жалғастырушы.Э.Дюркгеймнің көзқарасы бойынша социологияның зерттеу заты
әлеуметтік деректер. Ол әлеуметтік деректерді екі түрге бөледі:
морфологиялық және рухани.
Морфологиялық – халықтың тығыздығы, адамдар арасындағы қарым-
қатынастардың түрлері.
Рухани- коллективтік
түсінік.
Дюркгейм негізінен коллективтік сананың ролін, оның түрлі формаларын (
дін, мораль, адамгершелік, құқық ) зерттеуге көп көңіл бөлді. Дюркгеймнің
көзқарастары социологизм деген атауға ие болған теориялық-методологиялық
концепцияның негізінде дамыды. Социологизм номинализмге және оның негізі
болып табылатын индивидуалистік концепцияға қарама-қарсы әлеуметтік
шындықтың автономдығы және ерекшелігі принципін дәлелдеді. Осы принципке
сүйене отырып, Дюркгейм қоғамды жеке адамдардан дене және моральдық күші
жағынан жоғары тұратын қасиеттермен көрсетіп, соңынан оны құдайға
теңестірді. Дюркгейм барлық қоғамдық ғылымдардың социологияның әдістерін
қолданулары қажеттігін айтты. Дюркгеймнің концепциясы оның бүкіл
творчествосының арқауы болған қоғамдық ынтымақтастық идеясының
қалыптасуына алып келді. Жеке адамдардың және олардың қоғамдық қызметінің
ұқсас болуына, әрі дамымағандығына байланысты ертеректегі (архаикалық)
қоғамдарда ынтымақтастықтың механикалық түрі басым болды. Ал
ынтымақтастықтың органикалық түрі еңбек бөлінісіне негізделген қазіргі
қоғамға тән. Адамдар қызметінің және оның нәтижелерінің айырбасталуы
қоғамның мүшелерінің бір-біріне бағынышты болуын қажет етеді. Дюркгейм
ынтымақтастықты жоғары адамгершілік принципі, жоғары құндылық ретінде
қарастырады. Дюркгейм қоғамдық ынтымақтастықтың жаңа органы –
профессионалдық корпорацияларды құру идеясын дамытты. Капталистік қоғамның
кризистерін жеңу үшін және жеке адамның жан-жақты дамуы үшін, еңбек пен
капитал арасындағы қарым-қатынасты тәртіпке келтіру үшін бұл кәсіби
корпорациялар жаңа талаптарды жасап, оны өмірге енгізуге, өндірістік
қызметтен мәдени және адамгершілік қызметке дейін өте үлкен көлемдегі
қоғамдық қызметтерді орындауға міндетті болды. Дюркгеймнің ойынша, осылайша
қоғамдағы антогонистік қарым-қатынастарды жоюға болады. Әлеуметтік бірігу
ісінде Дюркгейм негізгі рольді идеалдарға және сенімдерге (коллективтік
түсінік) аударды. Дюркгейм бұларды дін мен моральдың негізгі бөлігі деп
қарастырды. Дәстүрлі діни түсініктерді жаңғырту мақсатымен Дюркгейм
құдайсыз дін концепциясын дамытты. Дюркгеймнің көзқарасы бойынша қоғамның
қасиетті деп саналатын жақтары дінде бейнеленеді. Осыдан барып діннің
мәдениетке, жеке адамға, сонымен қатар адамзат ойының басты заңдылықтарына
тигізетін шексіз әсері туралы айтады. Дінді қоғам арқылы бекітілген және
оның барлық мүшелері үшін міндетті бүкіл сенімдер мен әрекеттер жүйесі деп
түсіне отырып оның негізгі міндеттерінің бірі қоғамдық ынтымақтастықты
жүзеге асыру деп есептейді.
Спенсер Герберт (1820-1903).
Ағылшын философы, социолог.
Спенсер Конттан кейін социологияның негізіне эволюция идеясын қойды.
Оның басты еңбегі Социологияның негізі әлеуметтік организмдер мен
биологиялық организмдер арасындағы ұқсастықты көрсетеді. Ол қоғамдарды
әскери және өнеркәсіптік деп екіге бөледі.
Спенсердің көзқарасы бойынша, әлеуметтік организм 3 негізгі жүйеден
тұрады: 1. тәртіпке келтіретін; 2. өмір сүруге қажетті құралдарды
өндіретін; 3. үлестіруші.
Тәртіпке келтіру жүйесіне талдау жасай отырып, Спенсер өзінің назарын
әлеуметтік бақылау механизіміне аударады. Сөйтіп, саяси басқарудың өзін
де осы әлеуметтік бақылаудың бір элементі деп қарайды. Спенсердің айтуы
бойынша, бүкіл әлеуметтік бақылау тірілер мен өлгендер алдында қорқудан
тұрады. Тірілер алдында қорқуды қолдайтын мемлекет, ал өлгендер алдында
қорқуды қолдайтын шіркеу деп көрсетеді. Адамдардың күнделікті мінез-құлығын
әлеуметтік бақылау әдет-ғұрып институттары арқылы мемлекет пен шіркеуге
қарағанда жоғары дәрежеде жүзеге асырылады дейді. Яғни, әдет-ғұрып
институттары өз қызметтерін жақсы орындайды.
Классикалық емес кезең. М.Вебер (1864-1920). Неміс социологы.
Түсіндірмелі социология мен әлеуметтік іс-әрекет теориясының негізін
салушы. Ғылымилықтың классикалық емес түрін жасауға М.Вебер мен Г.Зиммель
ерекше үлес қосады. Социология жаратылыс тану ғылымдары мен қоғамдық
ғылымдардың жақсы жақтарын ғана қамтитын ғылым (Вебер,Зиммель). Жаратылыс
тану ғылымдарынан социология нақты, дәл деректерге сүйенуді және шындықты
себепті-салдарлы түрде түсіндіруді алады. Ал, қоғамдық ғылымдардан түсіну
әдісі мен құндылықты қарауды қабылдайды.
Социологияның зерттеу заты жеке адам болуы керек , өйткені ол ғана
өзінің іс-әрекетінің мотивациясымен, рационалды мінез-құлығымен көріне
алады (Вебер).
Вебер әлеуметтік әрекеттің 4 негізгі идеалды түрін қарастырады.
1. мақсатты рационалды. 2. құндылықты рационалды. 3. дәстүрлі.
4. аффективті.
Социология Вебердің көзқарасы бойынша түсіндірмелі болып табылады,
өйткені ол өздерінің іс-әрекеттеріне белгілі бір мағына беретін жеке
адамдардың мінез-құлықтарын оқытады. Адамның әрекеті әлеуметтік сипатқа ие
болу үшін мынандай екі жағдайды қамтуы керек. 1. жеке адамның субъективті
мотивациясы. 2. іс-әрекеттің басқа адамдарға бағытталуы.
Вебер идеалды түр концепциясын дамытты.
Вебердің әлеуметтік социологиясының негізгі идеясы рационалдылық.
Вебердің үстемдік туралы ойлары.
Үстемдіктің негізгі түрлері: бюрократиялық (легитимді), харизматикалық,
дәстүрлі.
Классикалықтан кейінгі кезең.
Символикалық интеракционизм (Дж.Мид), Айналы Мен (Ч.Кули), Мінез-
құлық концепциясы ( Әлеуметтік бихевиоризм, Б.Скиннер).
Қарым-қатынас теориялары.
Өзін объект ретінде сезіне білу, топтық қарым-қатынастарды өзін
басқаның орнына қоя білу (Дж.Мид).
Басқаларға қарау арқылы өзін айнадай көргендей сезіну (Ч.Кули).
Стимул- реакция. Адам белгілі мінез-құлық үлгілерін қалыптастыру арқылы
өзіне қатысты ерекше қарым-қатынасты күтеді. Мысалы: өз әрекетін жақсы
орындау арқылы, мақтау күту немесе марапаттаудың басқа түрлерін күту
(Б.Скиннер).
Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болуына алдымен әлеуметтік-саяси және
әлеуметтану идеяларын қалыптастыратын әлеуметтік ойдың даму кезеңі негіз
болған. Әлеуметтану ойы қоғам, оның өзара байланыстары, әлеуметтік
қатынастар, әлеуметтік шынайылықтың теориялық конструкциясының құрылымы
туралы көзқарастардың, ұғымдардың жиынтығын білдіреді, ол белгілі бір
тарихи уақыт ішінде белгілі бір әлеуметтік-саяси және экономикалық
жағдайларда қалыптасады. Ол заңдардың, механизмдердің, зерттеу амалдарының
айқын ресмиленген және қатаң жүйесін қалыптастырудың негізі болып табылады.
Батыстың әлеуметтану тұжырымдамаларының қалыптасуы мен даму ерекшелігі
бірқатар теорияларда көрініс табатын өнеркәсіптік капиталистік қоғам
дамуының тарихи кезеңдерімен байланысты. Ресейде әлеуметтану “ұлттық
өзіндік сана нысанына”, “ресейтануға” айналды. Әлеуметтану ойын
зерттеушілер жазғандай, орыс әлеуметтанушысы (әлеуметтік философы) “жалпы
қоғамды”, “жалпы әлеуметті” және т.б. сирек зерттеген, ол Ресейді
зерттеген, тіпті абстрактілі ұғымдарды қолданған кезде де бұл оның
тарапынан “таза ғылымға” жасалған саналы немесе еріксіз құрмет болатын, ал
іс жүзінде ол не Ресейді, не жалпы әлемді тұтасымен қарастырған болатын [1,
255-б.]. Орыстың әлеуметтану ойы “өзіндік зерттеумен”, “өзіндік
рефлексиямен” сипатталады - бұл оны идеялық және рухани жағынан қазақ
ағартушылығымен және қазақстандық ойшылдардың әлеуметтік-саяси ілімдерімен
жақындастыра түседі.
Қазақстандағы әлеуметтік ой қалыптасуының қазақ халқының қоғамдық және
әлеуметтік болмысының, дүниетанымының, әлеуметтік құндылықтар жүйелерінің
айрықша нысандарына байланысты өзіндік ерекшеліктері бар. ХІХ ғасырдағы-ХХ
ғасырдың басындағы әлеуметтік және әлеуметтік-саяси ілімдер қалыптасуының
объективті шарттары мынадай факторлар болды: 1) рухани көтерілу - мәдениет,
тарих, жаратылыстану, әдебиет өркендеді, сондай-ақ халықтың саяси және
әлеуметтік санасы сапалық жаңа деңгейге көтерілгені атап өтілді; 2)
әлеуметтік-саяси даму - Қазақстандағы патшалық отаршылдық саясат әкімшілік,
сот нормалары арқылы қоғамдық құрылымның дәстүрлік нысанының өзгеруіне әкеп
соқты.
ХІХ ғасырдың аяғында Қазақстанның қоғамдық ойында қазақ ағартушылығы
қалыптасты, оның жарқын өкілдері Шоқан Уәлиханов (1835-65), Абай Құнанбаев
(1845-1904), Ыбырай Алтынсарин (1841-89) болды. Қазақ ағартушылығының
философиялық мұрасы Қазақстан ғылымында кеңінен зерттелген, онда қазақ
ағарту ісінің екі кезеңі қарастырылады:
1. Классикалық кезең - Ш.Уәлихановтан, А.Құнанбаевтан және
Ы.Алтынсариннен бастау алады;
2. Дамыған ағарту ісі кезеңі. Оның өкілдері: М.Сералин, С.Торайғыров (1893-
1920), С.Дөнентаев [2].
Белгілі ғалым С.Зиманов ағарту ісінің даму процесі кезең-кезеңімен
өтеді: білім беруді насихаттаудан бастап саяси бостандықты талап етуге және
оған қол жеткізу үшін күресуді талап етуге дейін деп жазады. Сонымен қатар,
ағарту ісіне баға бере отырып, зерттеушілер қандай да бір ұлттық “негізде”
пайда болған кез келген ағарту идеологиясы өзінің мәні бойынша
интернационалдық болып табылады, себебі ең алдымен ұлттық емес, әлеуметтік
және ұлттықтан жоғары проблемаларды, яғни буржуазиялық қоғамдық
қатынастардың қалыптасу дәуіріндегі түбегейлі әлеуметтік проблемаларды күн
тәртібіне қояды деп жазады. ХІХ ғасырдағы қазақ ойшылдарының қызметі жалпы
ағартушылық, әлеуметтік проблемаларды өз елінің экономикалық, әлеуметтік-
саяси және рухани жағдайлары арқылы шешуге бағытталды [2, 10-б.].
Ағарту философиясына тән белгі бұқара халықты білімге, білім беруге,
мәдениетке, озат идеяларды қабылдауға және т.б. жұмылдыру болып табылады.
Сол кездегі қоғамдық ой алдында тұрған басты мәселе қоғамның әлеуметтік
прогресі және оны дамыту проблемалары болды. Ағартудың әлеуметтік
философиясында қоғамдық қатынастардың даму деңгейі, меншік нысандары,
қоғамның әлеуметтік құрылымы, таптар және қоғамның таптық жіктелуі,
әлеуметтік теңсіздіктер және оны жоюдың жолдары, мемлекет және мемлекеттік
басқару нысандары, отбасы және қоғам, қоғам және жеке тұлға туралы
мәселелер, сондай-ақ оқыту, тәрбие және педагогика мәселелері қамтылған [3,
75-б.]. Сонымен қатар, билік пен басқарудың айрықша құзырлығын, қоғамның
саяси ұйымын және ондағы режимді талқылай отырып, ағарту ісі қоғамның
сезімтал тұстарын қозғамай тұра алмайды және мемлекеттік билікке сөзсіз
қарсы келеді. Егер де ол мемлекеттік биліктің қызметіне ықпал етуге
ұмтылса, онда ол оған оппозицияда болады [4, 8-б.].
Қазақстандағы әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасу процесі Батыс
Еуропада әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ
ойшылдарының теориялық мұраларын шартты түрде үш бағытқа бөлуге болады.
Бірінші бағыт Ыбырай Алтынсариннің, Шәкәрім Құдайбердиевтің, Ахмет
Байтұрсыновтың (1873-1938) білім (білім беру) әлеуметтануы саласындағы
еңбектерімен және қызметімен байланысты. Олар білімді, оның әлеуметтік
маңыздылығы мен құндылығын насихаттауды мақсат етті. Ыбырай Алтынсарин бұл
проблемаға адам жасының психологиясы мен әлеуметтік педагогика тұрғысынан
қарады.
Шәкәрімнің философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық көзқарастары
оның “Үш анық” атты еңбегінде көрсетілген, онда үш сәтті бөліп қарауға
болады: 1) Шәкәрім Батыс Еуропа ойшылдарының еңбектерін сын көзбен
зерделеп, Спенсердің, Конттûң еңбектерін талдайды, олардың көзқарастарына
қатысты ұстанымын білдіреді; 2) дамыған халықтардың білімдерін өз халқына
жеткізуге әрекеттенеді; 3) ақиқат ғылымды іздеу - басқа жат проблемалардан
бас тарту деп есептейді. Ғылыммен еркін, жалтақтамай шұғылдану қажеттігін
айтады [5].
Екінші бағыт - таныммен, танымдық қызметпен, танымдық белсенділікпен
және олардың дамуының белгілі бір әлеуметтік институттардың нақты
қызметімен ұштасуына байланысты. Бұл кезеңде қазақ даласында мектептер
ашыла бастады, қоғамда Ыбырай Алтынсариннің есімімен тікелей байланысты
білім беру жүйесінің институттану процесі басталды. Оның ағартушылық
қызметінің ерекшелігі мектеп ашумен шектеліп қоймай, оқытудың дидактикалық
принциптерін жасағанында, инспекторлық бақылаудың негізін қалап, мұғалімдер
даярлау жүйесін енгізуінде.
Үшінші бағыт - “Адам дүниені қалай танып біледі” атты сауалға жауап
іздеумен шұғылданды. Білім берудегі әлеуметтану бұл проблеманың кейбір
қырларын өз зерттеулерінің пәні ретінде қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда
Шәкәрімнің “Үш анық” атты еңбегі аталмыш проблеманы зерттеу құралы болып
табылады.
Қазақ ойшылдарының әлемдік қоғамдық ойға қосылғандығы және қоғам мен
прогресс идеяларын айрықша қабылдауы Қазақстанда әлеуметтану көзқарастарын
қалыптастырудың негізі болды. Бұл қағидалар әлеуметтанудың пайда болуының
қажетті шарттары болды. Теориялық әлеуметтану Спенсердің және Конттың
ұғымдарындағы прогрестен бастау алады. Прогрестің өзін О.Конт адам ақылының
имманенттік ұмтылысы, өзіндік қозғаушы күші ретінде түсіндіреді. О.Конттың
әлеуметтік серпіні қоғамның күйреуін, жойылуын емес, керісінше оның жалпы
ілгерілеу қозғалысын қамтамасыз ететін өзгеріске негізделеді, адам қоғамын
жануарлардан, биологиялық бірліктен ажырататын да осы өзгеріс. Прогресс
дегеніміз - жоғары бағыттағы ілгерілеу қозғалысы - эволюция.
Спенсер “үлкен эволюцияны” үш сатыға бөледі: бейорганикалық, органикалық
және органикаүстілік. Әлеуметтік эволюция - көптеген тіршілік иесінің өзара
іс-әрекетін, салдары жағынан кез келген жеке әрекеттердің мүмкіндіктерінен
асып түсетін үйлестірілген ұжымдық қызметті білдіретін органика-үстілік
эволюцияның бір бөлігі [6, 65-б].
Орыс ғалымы М.М.Ковалевский “прогресс” ұғымын үдемелі қозғалыс және оның
барысында адам баласы сан ғасырлардан бері жасап келе жатқан құндылықтардың
дамуы деп түсінді және бұл қозғалыс сырттан болатын күрт секірулер мен
дүмпулерге жол бермейді: ол қоғамның өз игілігі үшін экономикалық өмірдің
шарттары мен саяси санасын басшылыққа ала отырып әлеуметтік үдеткіштерсіз
(төңкерістер, революциялар) жүзеге асуға тиіс. Үдемелі, прогрессивті
қозғалысқа әлемнің барлық халықтары ат салысады, тарихи даму барысында олар
барлық өркениеттің игілігі және прогрессивтік дамудың көрінісі болып
табылатын құндылықтарды жасайды. Прогрестің алдыңғы шебіндегі халықтар -
өздерінің құндылықтарын да, басқа халықтар мен ұлттардың жасаған
құндылықтарын да игеріп, олардың өздеріне пайдалы екендігін көре біліп және
бұл әлеуетті пайданы экономикалық, мәдени және саяси өмірдің нақты
көрінісіне айналдыра білгендер [7, 65-б.].
Абай ілімінде қоғам мен адамның даму процесі үш сатыға бөлінеді.
Біріншісі - төменгі саты, онда белгілі бір әлеуметтік тәртіп, өмірлік
бағдарлар жоқ. Бұл “жарым адамның” ауыр, ұзақ, бақытсыз өмірі, ол адамды
Абай жануарға теңейді. Екінші кезеңде қоғам белгілі бір тәртіпке ие болады,
оны нығайтады, материалдық молшылыққа қол жетеді, ақыл-ой арқылы рухани
болмыс ретінде жалпы адамзаттың негізі танылады. Бұл деңгейде Абай жеке
адамды “адам” деп атайды. Үшінші деңгейде адам таза рухани жолмен
кемелдікке жетуге тиіс. Бұл шынайы ілімге және мәңгілік қанағаттандыруға
апарар жол, оған “толық адам” жетеді. Алайда, бұл деңгейге жалпы қоғам
түгел қол жеткізе бермейді, оған тек жекелеген адамдар қол жеткізе алады,
сондықтан да ол алдағы мақсат болып қала береді. Қоғамдық прогрестің
қозғаушы күші тұлға болып табылады. Қазақ ойшылы үшін прогресс - қоғамның
алға жылжуы, оның жоғары сатысы әлеуметтік тәртіп пен жоғары парасатты
тұлғаны қоса қамтиды. Төменгі саты - бей-берекеттік және жарым адам.
Ортаңғы сатысы - тұлғаның материалдық молшылығы мен рухани тепе-теңдігінің
үйлесуі.
Қазақтың классикалық ағарту [8] ісінде проблемалар мынадай бөліктерге
бөлінеді:
• адам, оның әлеуметтік мәні;
• білім, білім беру, ғылым;
• әлеуметтік-мәдени құндылықтар жүйесі;
• қоғамның әлеуеттік мүмкіндіктерінің көрінісі ретіндегі жеке адамның
әлеуметтік-экономикалық және саяси қызметі, адам тыныс-тіршілігінің
механизмдері, тәсілдері мен әдістері.
Зерттеулердің орталық фигурасы адам, оның табиғаты болып келген, солай
бола береді де. Қазақ ағартушылары жеке адамды ғана емес, қоғамды,
әлеуметтік шынайылықты да адам табиғатын басшылыққа ала отырып бағалаған.
Қоғамдық құрылымының артықшылықтары мен кемшіліктері осынау әлеуметтік
организмнің адамның негізгі қасиеттеріне, оның табиғатына сәйкес келуімен
немесе сәйкес келмеуімен анықталған. Мәні адамның мәніне қарама-қайшы
келетін қоғам ақыл-оймен жаңаруға тиіс [2, 58-б.]. Қоғамдық прогрестің
басым идеясы әлеуметтік тіршілік иесі және рухани бастау ретіндегі адам
болып табылады.
Іс жүзінде Абайдың барлық шығармашылығы адамның таби-ғатын, оның
әлеуметтік мәнін түсінуге арналған. Ол былай дейді: “Дүниеде жалғыз қалған
адам - адамның өлгені” [9, 78-б.]. Жалғыз қалуды тұлғаның өліміне теңей
отырып адам мәнінің әлеуметтілігін көрсетеді.
“Адам баласына адам баласының бәрі - дос, адам баласы адам баласынан
әділ, ғылым, ар, мінез, деген нәрселерден озады” [9, 78-б.]. Бұл жерде Абай
ойлары А.Тойнбидің пікірімен үндеседі, ол таза жеке бастық “менді” немесе
жеке адамды жалаң абстракция деп есептейді. Өйткені “мен” жалғыздықта, жеке
оқшау қалғанда және тұйықтықта емес, қоғамда, өзінің араласып, қарым-
қатынас жасайтын басқа адамдардың ортасында жүзеге асады [10, 251-б.].
Абайдың пікірінше, жеке тұлға - қоғамның және қоғамдық қатынастардың
айнасы. Ол былай дейді: “Адам баласын замана өсіреді, кімде-кім жаман
болса, замандасының бәрі виноват” [9, 78-б.].
Абай афоризмдерінде тұлғаның, оның құрылымының және маңыздылығының
әлеуметтену процесі көрсетіледі және сипат-талады. “Нәресте дүниеге
келгеннен кейін оның келешек жетілу дәрежесі үш себепке байланысты екенін
білдірген. Олар баланың ата тегі, дүниеге келу ортасы және келешек
тәрбиесі”. Әлеуметтену процесінің оңдылығын ол жақсы ортада деп білді:
“Адамның адамшылығы - ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы
ұстаздан болады”. Жетінші сөзінде былай дейді: “Жас бала анадан туғанда екі
түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар -
тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі
өспейді; қуат таппайды. Біреуі білсем екен демек. Не көрсе соған талпынып,
жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан
ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да
тұра жүгіріп, “ол немене?”, “бұл немене?” деп, “ол неге үйтеді?” деп, “бұл
неге бүйтеді?” деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық
көрмейді. Мұның бәрі - жан құмары, білсем екен, көрсем екен; үйренсем екен
деген” [9, 21-б.]. Абай адамдағы биологиялық пен әлеуметтікті айқын бөліп
қарайды, олардың табиғи бастауы мен әлеуметтік дамуын талдайды: “Адам ата-
анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі
жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам
білімді болады” [9, 42-б].
Әлеуметтік құндылықтардағы басты орынға білім мен еңбекті қоя отырып,
Абай олардың әлеуметтік бағыттылығын атап өтеді. Мысалы, өзінің игілігі
үшін еткен еңбекті ол әлеуметтік мағынасы жоқ еңбек деп қарастырады.
Басқаның игілігі үшін еңбек ету - бұл адамдық борыш: “Өзің үшін еңбек
қылсаң өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы үшін
еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі боласың” [9, 78-б]. Еңбек -
қоғамдық, жалпы адамзаттық құндылық. Адал еңбек құндылықтар өлшемінде
қарияның сақалынан жоғары тұрады: “Алдау қоспай, адал еңбегін сатқан өнерші
- қазақтың әулиесі”, “Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық”
[11, 9-б.].
Өз халқының әлеуметтік сорының түбірін Абай қазақтардың өздерінен көрді,
оларды надан, менмен, ақымақ және еріншек деп айыптады. “...Надан ел
қуанбасқа қуанады. Һәм қуанғанда не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі
білмейді, есі шығып, бір түрлі мастыққа кез болып кетеді. Һәм ұялғандары
ұялмас нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды” [9, 55-б.].
Абай қалыптастырған жалпы адамзаттық құндылықтардың маңыздылығы, бірыңғай
қазақ қоғамының тұтастығы туралы қағидасы негіз қалаушы сәт болып
табылады... Өзінің философиясын Батыс пен Шығыстың дүниетанымы негізінде
құрған Абай Қазақстанның қоғамдық ой-пікірінде тұңғыш рет әлеуметтік
өзгерістердің даму идеяларының, қозғалысының және тұжырымдамасының
маңыздылығын таныған. Осы көзқарас тұрғысынан ол өз халқының тағдыры мен
болашағын, қазақтардың шаруашылық-мәдени тұрпатын өзгерту мүмкіндіктерін,
ондағы көшпенділік, отырықшылық және жартылай көшпенділік шаруашылық
тәсілдерін оймен таныды, қоғамдағы экономикалық және рухани өмірдегі бар
істің жай-күйін сынға алды [12, 6-б.]. Абай кең байтақ ұлы далада әрқашан
әлеуметтік өмірді ұйымдастырудың уақыт пен кеңістікте үлкен тұрақты мәні
бар екенін және жеке адамдардың материалдық және рухани қырларындағы
жалпыға ортақ байланыстарына негізделген ірі ауқымды нысаны болғанын
көрсете білді. Бұл ретте қоғамдық өзара байланыстардың жалпыға бірдей
маңызды рухани нысандары ерекше мәнге ие болады және қажетті құрылымдық
құрамдас бөліктерде жүзеге асады. Өркениеттің осынау әлеуметтік
таратушылары оның рухани құндылықтардың, идеялардың, бағдарлардың, нормалар
мен символдардың бірлігі түріндегі толықтығын қамтамасыз етеді. Бұл жалпы
өтімді қауымдастық қоғам дамуындағы сабақтастықты, оның болашақпен
байланысын қамтамасыз етеді, қоғамды өзінің серпініне бағындырады, бұл әр
түрлі қалыптасу, гүлдену, тоқырау және т.с.с. кезеңдерде көрінеді [12, 29-
б.].
Абайдың рухани мұрагері - Шәкәрім қоғам және қоғамдық қатынастар ұғымына
ғылымилықты енгізді, яғни Батыс пен Шығыстың білімі мен тәжірибесіне
негізделе отырып, тұлға мен қоғамның прогресі мен дамуы идеясын дамыта
түсті. Шәкәрім шығармашылығының терең көркемділігі, идеялылығы, мәдениеті,
оның өзі түсіндіргеніндей, “туған жерден, ана тілден” және “шығыс, орыс,
батыс мәдениетінен келе жатқан нәрсе”. “Мен шығыспен ерте қауышқаннан
дүниені айнадан өзімді көргендей көрдім; білімсіздіктің кірінен орыс тілі
мен әдебиетін оқып-үйренуімнің арқасында тазардым” деп жазды. Оған орыстың
революциялық-демократиялық философиясы, батыстық-еуропалық қоғамдық ой,
ағартушылық барлық көріністері мен бағыттарында жақсы таныс болатын [13, 64-
б.].
Адамдағы әлеуметтік пен биологиялық нәрсені Шәкәрім бірге алып қарайды.
Бұл жерде ол Чернышевскийдің “Философиядағы антропологиялық принцип” деген
еңбегінде баяндалған идеяларына жақын және жоғарыда өзіміз қарастырған
Абайдың идеяларын жалғастырады. Ол адамда екі қажеттілік бар, - деп жазады,
- тән мен жан қажеттіліктері”. Үнемі өз қамын ойлау, өзін-өзі жақсы көру,
маңғаздық - бұл тәннің қажеттіліктері. Ар-ұяттылық, адал еңбекке ұмтылу -
жанның қажеттілігі. Кімді бірінші қажеттілік жеңсе, ол баю үшін, пайда табу
мен даңққа жету үшін кез келген зұлымдыққа баруға дайын тұрады. Екінші адам
адал еңбек пен ізгі әрекеттен танбайды [13].
Мұнда білім және еңбек сияқты әлеуметтік құндылықтар да маңызды. Алайда,
батыс қоғамдарының тарихи дамуын көре отырып және жатырқау, шеттету
проблемаларымен бетпе-бет келе отырып, Шәкәрім адамзат қоғамын игілікке
жетелер жалғыз құндылық “білім” деген ұғымға тоқтайды. Ол мәселені
М.Вебердің ұғымындағы әлеуметтік еңбек пен әлеуметтік мінез-құлыққа ұқсас
білім тұрғысынан қарастырады. Білім еңбекпен келеді, тиісінше еңбек - адам
үшін бастапқы әлеуметтік құндылық. Бұл жерде ар-ұят, атаққұмарлық,
әділеттілік сияқты адамның негізгі сипаттамалары маңызды. “Оларға еңбек
өнерін үйрету керек, сонымен қатар оқу-білімге жетілдіру қажет. Жоғарғы
айтылған жаман әдеттерді жоюға бұлар жеткіліксіз...”.
Шәкәрім адамды тәрбиелеу процесіне ар білімін енгізуді ұсынады. “Бұл
ғылымды ақылды адамдар ойластырып, пән ретінде жазып, нәпсіні жойып, адам
бойында жеке ардың қожасы болып қалу жағын көздеу керек. Адам бойындағы
нәпсі кеселі кетсе, өзгесі оңай...” [14, 542-б.].
Шәкәрім қоғамның одан әрі даму жолдарын үнемі іздеумен болды. Ол адамдар
өмірін жақсартуға тырысқан ғалымдарды мысалға келтіреді. Олардың
кейбіреулері адам өмірі жаратқан иесін танумен түзеледі десе, кейбіреулері
үкімет жойылса, әркім өз бетімен өмір сүрсе түзеледі деді. Ал, біреулер оқу-
біліммен, халықты ағартумен адам өмірі түзеледі деді. Біреулері бай,
кедейді теңеумен түзеледі десе, біреулері тәрбиемен түзеуге болады деді.
Өмірдің өзі - тіршілік таласы. Сондықтан адам өмірін жаратылыстың өзі солай
жаратқан, бірін-бірі жеп, талап, таласып өмір сүрмек дегендер де болған.
Шәкәрімнің өзі бұл идеялардың ешқайсысы адам жаратылысын өзгерте
алмайтынына сенімді болды. Жақсы өмірдің негізін ол “адал еңбек, ақ жүрек,
арлы ақыл” деп санайды. Жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқы осы
мінездемелердің болуымен анықталады, ол жеке адамдардың мінез-құлық
нысандарын қалай болса солай бейнелеуге жол бермейді. Кез келген әлеуметтік
әрекет әлеуметтік мәнділігін ұғынумен және басқаға ұстаным берумен қатар
жүреді. Қазақ қоғамындағы жеке адамның әлеуметте өмір сүруі мен мәртебелік
ұстанымдары әлеуметтің интеракциялаушы элементтері арасындағы айқын
әлеуметтік арақашықтықты қажет етеді. “Бай мен кедейді теңеу, байдың малын
кедейге бөліп беру - кедейді еріншектік, еңбексіз мал табуға дағдыландырып
жіберетін жол” [14, 138-б.].
Шәкәрім қазақ қоғамының әлеуметтік және саяси дамуының бірнеше жолдары
бар деп біледі: біріншіден, партияларға, олардың әдемі үндеулері мен
ұрандарына көзсіз ере бермеу, олардың мүдделері үшін дау-дамай мен жік-
жікке бөлінуге ұрынбау, онда ұтылатын тек қара халық. Халық өзінің адал
еңбегіне сүйене отырып, партияның жаршыларына қарайламай, сенімді де түзу
жолмен алға басуға тиіс. Екіншіден, қазақ халқы дауласуды, мал ұрлауды,
жікке бөлінуді және басқа да теріс қасиеттерді артқа тастап, басқа
өркениетті халықтар сияқты білім алуға, ғылымға ұмтылуға тиіс, мұнда
байлардан үміт жоқ, олардың ойындағысы тек байи түсу, сонан соң көңілі
марқайып, елге мақтану - бұл олардың өмірлік мақсаты. Үшіншіден, оқуға,
еңбекке жағдай туғызылған қалалар, елді мекендер салу, осының бәріне
балаларды жасынан тәрбиелеу қажет, бұларсыз, - деп жазады Шәкәрім, -
қазақтарда қазір күш жоқ, ысырапшылдық бар, өткен ұрпақ құндылықтарын
дамытуда мақсатқа ұмтылу жоқ, демек қазақтар әлі өзін әлемде басқа халықтар
арасында белгілі бір мәдениеті мен тарихы бар халық, ұлт ретінде бекіте
алған жоқ [15, 52-б.].
Шәкәрім өзі діндар адам болған, бірақ бұл оның дін мен адамның өзара
әрекетін, оның қоғамдық қатынастарға ықпалын талдауына кедергі болған жоқ.
Ол қазақтардың заңнамалық жиыны “Ескі жолын” шариғат заңымен салыстыра
талдайды. Шәкәрім шариғатты қатып қалған қатаң қағида емес, қоғамдық
реттеудің бейімделген құралы дейді. Қатаң қағида болуы молдалардың іс-
әрекетінен. Әр түрлі даулар туралы мақалдарды салыстыра отырып, Шәкәрім
тарихи процесс барысындағы қоғамдық нормалардың орнықтылығы мен
өзгергіштігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz