Романда Тана қыз даралық қырымен танылатын образ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Әзілхан Нұршайықовтың жазушылық шеберлігі
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі қазақ прозасына жетпісінші жылдары келген жазушылардың бірі - Әзілхан Нұршайықов. Қаламгердің жазушылық әлемінің қыр-сырына үңіліп, қаламгерлік ерекшелігін, стилін, көркемдік сипатын тану үшін зерделі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі байқалады.
Онын әдеби шығармашылығы - бүгінгі күннің биік эстетикалық талғамы мен талабына жауап беретін, идеялық-көркемдік жағынан аса кұнды еңбектер.
Адамзат қоғамының, әр кездегi әлеуметтiк ауан мен ой-сананың, эстетика мен этикалық нормалардың даму дәрежесiн бiлгiмiз келсе көркем әдебиетке жүгi-
нерiмiз хақ. Өйткенi онда дәуiрдiң тыныс-тiршiлiгi, өмiр өзгерiстерi бейнеленiп, адамның жан дүниесiнiң сыры шертiледi.
Талантты суреткер ешқашанда адам мен заманды бөле-жара қарамайды. Оның мәнiсi қоғам мен адам бiрiне-бiрi тығыз байланысты ұғым. Қоғам адамдардан, оның тыныс-тiршiлiгiнен тұрса, адам да қоғамсыз өмiр сүре алмайтыны аян. Демек көркем шығармада образ - орта - уақыт бiрлiгi бөлiнбестен тұтастықта алынып, шынайы қалпында суреттелуi тиiс. Академик З. Қабдоловтың: Замандас тұлғасы!.. Өз дәуiрiнiң үнi болып табылатын жазушы атаулының ең абзал, ең асыл мұрасы - осы (65,7), - деп айтуы тегiн емес. Әдебиеттiң басты мақсаты да, құнды бағдарламасы да өз заманы мен оған сай замандастарының рухани болмысын, көркем образын суреттеу.
Осындай мұрат жолында iзденiс танытып, замандас бейнесiн жасау арқылы дәуiр сырын аша бiлген қаламгерлер әдебиетiмiзде баршылық. Әсiресе белгiлi кезеңнiң өзектi тақырыбын қамтып, замандастың адамгершiлiк әлемiн көрсетуде романист жазушылардың атқарған ролi зор. Қазақ романының алғашқы қарлығаштары М. Дулатовтың Бақытсыз Жамал, С. Көбеевтiң Қалың мал, С.Торайғыровтың Қамар сұлу романдарындағы төңкерiс алдындағы ескi салт-дәстүрге қарсы тұрып, бақыт пен шынайы махаббат үшiн күрескен жастардың бейнесiн жасау дәстүрi Кеңес өкiметi жылдарында да қызу жалғасын тапты. Мысалы, Қазан дүрбелеңi тұсындағы кедей өмiрiн, әлеуметтiк арпалыстарды суреттейтiн С. Сейфуллиннiң Тар жол тайғақ кешу, Ж. Аймауытовтың Қартқожа, Ақбiлек, С. Мұқановтың Ботакөз романдары, 30-жылдардағы заман өзгерiсi мен жаңа типтi адамның рухани жаңаруын сөз ететiн М. Дәулетбаевтың Қызылжар, I. Жансүгiровтiң Жолдастар, Б. Майлиннiң Азамат Азаматыч, Ғ. Мұстафиннiң Өмiр не өлiм, С.Ерубаевтiң Менiң құрдастарым, Ғ. Слановтың Дөң асқан романдары бұған дәлел.
Осы заман тақырыбына бару, замана ерлерiнiң бейнесiн жасау қазақ романының әлеуметтiк ролiн арттырып, әдебиетiмiздiң өрiсi мен тақырыптық аясын кеңейттi. Алдыңғы дәстүрден үлгi ала отырып, кейiнгi жылдары бүгiнгi күн тақырыбын шығармаларына арқау еткен жазушылар қазiргi дәуiр адамының жан дүниесiне, моральдық, этикалық қадiр-қасиетiне тереңiрек үңiлетiн болды. 60-жылдардың басында М. Әуезов Өскен өркен романында биiк интеллект адамның бейнесiн Нил Карпов образы арқылы жасап, тамаша үлгi тудырды. Ұлы суреткердiң iзiн ала жарық көрген З.Шашкиннiң Темiртау, Т. Әлiмқұловтың Ақ боз ат, З. Қабдоловтың Жалын, С. Шәймерденовтiң Болашаққа жол атты романдарында парасатты замандас бейнесi жасалды.
Әдебиетiмiздегi қазiргi дәуiр адамының образын оның iшiнде қазақ жастарының моральдық, этикалық бет-бейнесiн көрсету дәстүрiн сөз еткенде С. Ерубаев, Б. Бұлқышев, М. Иманжановтардың өздерi-ақ үлкен мектеп болуға тиiс. Себебi С. Ерубаевтiң Менiң құрдастарым романы, Б. Бұлқышевтiң Өмiр сүргiм келедi, Шығыс ұлына хат атты публицистикалық әңгiмелерi, М. Иманжановтың Қыз сыры, Жастық, Таныс қыз әңгiмелерi мен Алғашқы айлар повестерi қазақ жастарының өмiрiн, рухани ұмтылысын әсерлi де ұтымды суреттейтiн шығармалар.
Сондай-ақ, бертiн келе жастарды өмiрдiң қайнаған ортасында ала отырып, оның адамгершiлiк қасиеттерiн, қоғамдық ой-сананы көрсету I. Есенберлин, Ә. Кекiлбаев, Ш. Мұртаза, С. Жүнiсов, Қ. Исабаев, З. Шүкiров, М. Мағауин, Ә. Тарази, А. Байтанаев, Қ. Жұмадiлов, Д. Досжанов, Ж. Жұмаханов, Р. Тоқтаров, О. Бөкеев, С. Мұратбеков, М. Сүндетов, К. Сегiзбаев, А. Жақсыбаев, Ш. Құмарова т.б. шығармаларында жалғасын тапты. Бұл жазушылардың шығармаларында басты назар мораль тақырыбына, адамның рухани байлығына аударылған.
Қазақ романдарындағы жас замандас образын жасау дәстүрiн Б. Майтанов Қазiргi қазақ прозасындағы жас замандас бейнесi деген еңбегiнде Б. Майлиннiң Азамат Азаматычынан бергi жалғасып келе жатқан дәстүр өрнектерiн сөз ете келе, көркем әдебиетке мынандай талаптар қояды: Жастар тiрлiгiн суреттегенде сыры мен сымбаты үйлескен жаны сұлу, мұраты асқақ жiгiттер мен қыздардың барша ұнамды қасиеттерiн жинақтап, типтiк дәрежеге жеткiзе көрсету керек. Бұл үшiн суреткерлiк, шыншылдық, психологиялық жiтiлiк, ең бастысы - шаттыққа бермес әдемi мұң, әдемi үмiт, кәусар мөлдiрлiк керек, көркем образдың табиғи, таза болмысы керек (207, 66). Байыптап қарасақ, әдебиетiмiзде осы талапқа сай сомдалған образдар баршылық. Мысалы, Менiң құрдастарымдағы жан әлемi бай Рахмет, Өскен өркендегi асыл да асқақ махаббатты көксеген Iлияс пен Айсұлу, Ғашықтардағы ақ көңiл де қиялшыл Жантас, Сенiмдегi бiлiмдi де өжет Нұрлан, Қара маржандағы арманшыл Нариман, Махаббат, қызық мол жылдардағы махаббат пен достыққа берiк Ербол мен Меңтайлар - жастар бойындағы асыл қасиеттердi жинақтаған образдар. Шындығында, жалынды жастар, олардың адамгершiлiк парызы мен азаматтық қарызы туралы жазылған шығармалар әдебиетiмiзде ауыз толтырып айтарлықтай екен. Бiз сөзiмiзге тиек еткелi отырған Ә. Нұршайықовтың шығармалары да осы тақырыпты толықтыратын дүниелер.
Мораль тақырыбын өз шығармаларына өзек еткен Әзiлхан Нұршайықов алғашқы шығармаларынан-ақ замандастарының асқақ рухын, қыры мен сыры мол жан дүниесiн айқара ашып көрсетуге деген шеберлiгiн таныта алды. Жазушының қай шығармасын оқысаң да ерекше бiр күй кешесiң, әдемi сезiмге бөленесiң. Өйткенi оның кейiпкерлерi адамгершiлiгi мол, жан дүниесi сұлу жастар болып келедi. Мәселен, Махаббат, қызық мол жылдар романындағы Ербол мен Меңтай, Ескi дәптердегi Кабира мен Әлкен махаббат пен достыққа адал, сұлулыққа құштар, арманшыл жастар болса, жiгiттiң жан сұлулығынан гөрi көркiне қызығып опық жеген Ботакөз (Ботакөз), қызықшылықпен жеңiл өмiр сүрiп ұлттық мiнез, ата дәстүрдi ұмытқан Әсем, оған қол ұшын берген Ақан образдары (Әсем) оқырманын салмақты ойға жетелейтiн, даралық мiнез танытатын кейiпкерлер.
Адамшылық алды - махаббат, ғаделет сезiм, - деп ұлы ақын Абай айтқандай, Ә.Нұршайықов шығарма оқиғасын махаббат төңiрегiнде құра отырып, жас кейiпкерлердiң сүйiспеншiлiк сезiмдерiн сынға салып, ең асыл адамгершiлiк қасиеттердi аршып көрсетедi. Сол арқылы жас қауымды тәрбиелеуге ұмтылады. Бұл мақсатын жазушы Махаббат, қызық мол жылдар кiтабы қалай жазылды? мақаласында: Махаббатқа соқпай кететiн сезiм аз. Анаға сүйiспеншiлiк, жарға құштарлық, отанға перзенттiк, туған топыраққа борыштық сезiмдерiнiң бәрi махаббатқа байланысты. Адам бойындағы ең асыл сезiмдердiң бiрi адамгершiлiк сезiмi де махаббатпен сабақтас. Өйткенi махаббат қадiрiн бiлмейтiн адамда адамгершiлiк сезiмi болмайды, ал адамгершiлiгi жоқ кiсiнiң жүрегiне махаббат ешқашан да ұя салмайды. Мiнеки, осы себептен де мен жастардың жүрегiне махаббат арқылы жақындауды мақсат еттiм (93,80), - деп ашық айтқан. Бұны бiз жазушының бiр ғана шығармада ұстанған идеясы деп түсiнбеуiмiз керек. Өйткенi жазушының лирикалық повестерiн оқығаннан кейiн де бұған қанық бола түсемiз. Алайда жазушыны осы мақсатына толық жеткiзген Махаббат, қызық мол жылдар романы болды деп айтсақ қателеспеймiз.
Әзілхан Нұршайықов прозасын жан-жақты, терең зерттеп игеру - қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған елеулі міндеттердің бірі. Осы тұрғыдан қарағанда оның шығармашылығы туралы жазған біздің бұл жұмысымыз соған жауап ретінде ұсынылып отыр. Жазушының шығармашылығын зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Зерттеудің нысаны. Әзілхан Нұршайықовтың Нұршайықов Ә. Таңдамалы. Екi томдық. - Алматы: Жазушы. 1980. Т.1. Роман мен повесть. - 520 б, Т.2. Ақиқат пен аңыз. Роман-диалог. - 360 бет; Нұршайықов Ә. Төрт томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1992. Т.1. Роман, повесть және әңгiмелер. - 432 бет, Т.2. Роман, майдан жазбалары және эсселер. - 448 б; Нұршайықов Ә. Тоғыз толғау: Повесть-монолог. - Алматы: Мектеп, 1977. - 224 бет; Нұршайықов Ә. Автопортреттер: Әдеби портреттер, естелiктер, әскери жазбалар. - Алматы: Жалын, 1977. - 200 бет; Нұршайықов Ә. Өмiр өрнектерi: Әдеби күнделiк. - Алматы: Жазушы, 1987. - 488 бет; Нұршайықов Ә. Батырдың өмiрi: Шағын повестер, әңгiмелер, естелiктер. - Алматы: Жазушы, 1969. - 175 бет; Нұршайықов Ә. Мен - журналистпiн. Алматы: Қазақстан, 1973. - 167 бет; Нұршайықов Ә. Екi естелiк: Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов туралы хикая. Эсселер. - Алматы: Жалын, 1985. - 176 б. атты еңбектері қаралып, шығармашылығы талданады.
Дипломдық жұмыс жазу барысында осы аталған жинақтарынан өзекті ойымызға, басты мақсатымызға лайықтап, ең қажетті туындыларының үзінділері басшылыққа алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Ә. Нұршайықовтың шығармашылығын жан-жақты зерттеп, оның өзіне тән қаламгерлік ерекшелігін көрсету аркылы жазушылық шеберлігін байыптау, қаламгердің суреткерлік даралығын, идеялық-тақырыптық нысанасын, ұлттық көркемдік дәстүрге қосқан үлесін, қазіргі қазақ әдебиетінде алатын орнын көрсету.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер қойылды.
Ә.Нұршайықов шығармаларын талғам таразысынан өткізіп, іріктеп, сұрыптап, жүйелі түрде талдау;
Қаламгердің сөз саптау, сөз толғау ерекшелігін көрсету;
Шығармашылық өмірбаянына үңілу;
Шығармаларын замана, уақыт рухымен тұтастық бірлікте алу;
Жазушы шығармашылығының жалпы аясын, негізгі шығармаларының, әсіресе романдарының мазмұны мен пішінін, идеялық-такырыптық жүйесін, образы мен образдылығын талдау;
тілдік-стильдік ерекшеліктерін айқындау;
шығармаларының көркемдігін зерделеу;
публицистикалық шығармаларының қоғамдық мәні мен маңызын, түрі мен мазмұнын, жанрлық сипаттарын белгілеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыста Ә.Нұршайықовтың шығармашылығы тұңғыш рет арнайы ғылыми зерттеу объектісіне айналуы және жұмыс барысында ақын поэзиясын туып-өскен ортасының өз тағдыр жолдарының ерекшелігіне тығыз байланыстылығын айшықтауда деп білеміз.
Ақын өмірі мен шығармашылығының алғаш рет ғылыми айналымға түсірілуін зерттеудің жаңалығы деп білеміз.
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеу жұмысымыздың теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде: Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, Ж.Дәдебаев, т.б. ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Сонымен бірге орыс және шетел ғалымдарының да еңбектері жұмысымыздың тақырыбын ашуға септігін тигізді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Ә.Нұршайықов шығармаларын талдау барысындағы қол жеткен нәтижелерді, ой-тұжырымдарды ұлттық дебиетіміздің тарихын жасауда, орта арнайы, жоғары мектептер үшін оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, сол сияқты жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде Қазіргі қазақ прозасы мен Әдебиет теориясына қатысты жалпы және арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында алға қойған мақсат пен міндеттерді орындау үшін жүйелеу мен жинақтау, сипаттау мен тұжырым жасау, салыстырмалы талдау жасау кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

КЕЙIПКЕРДIҢ СЕЗIМ ШЫНАЙЫЛЫҒЫ
Адамзат қоғамының, әр кездегi әлеуметтiк ауан мен ой-сананың, эстетика мен этикалық нормалардың даму дәрежесiн бiлгiмiз келсе көркем әдебиетке жүгi-
нерiмiз хақ. Өйткенi онда дәуiрдiң тыныс-тiршiлiгi, өмiр өзгерiстерi бейнеленiп, адамның жан дүниесiнiң сыры шертiледi.
Талантты суреткер ешқашанда адам мен заманды бөле-жара қарамайды. Оның мәнiсi қоғам мен адам бiрiне-бiрi тығыз байланысты ұғым. Қоғам адамдардан, оның тыныс-тiршiлiгiнен тұрса, адам да қоғамсыз өмiр сүре алмайтыны аян. Демек көркем шығармада образ - орта - уақыт бiрлiгi бөлiнбестен тұтастықта алынып, шынайы қалпында суреттелуi ти-
iс. Академик З. Қабдоловтың: Замандас тұлғасы!.. Өз дәуiрiнiң үнi болып табылатын жазушы атаулының ең абзал, ең асыл мұрасы - осы (65,7), - деп айтуы тегiн емес. Әдебиеттiң басты мақсаты да, құнды бағдарламасы да өз заманы мен оған сай замандастарының рухани болмысын, көркем образын суреттеу.
Осындай мұрат жолында iзденiс танытып, замандас бейнесiн жасау арқылы дәуiр сырын аша бiлген қаламгерлер әдебиетiмiзде баршылық. Әсiресе бел-
гiлi кезеңнiң өзектi тақырыбын қамтып, замандастың адамгершiлiк әлемiн көрсетуде романист жазушылардың атқарған ролi зор. Қазақ романының ал-
ғашқы қарлығаштары М. Дулатовтың Бақытсыз Жамал, С. Көбеевтiң Қалың мал, С.Торайғыровтың Қамар сұлу романдарындағы төңкерiс алдындағы ескi салт-дәстүрге қарсы тұрып, бақыт пен шынайы махаббат үшiн күрескен жастардың бейнесiн жасау дәстүрi Кеңес өкiметi жылдарында да қызу жалғасын тапты. Мысалы, Қазан дүрбелеңi тұсындағы кедей өмiрiн, әлеуметтiк арпалыстарды суреттейтiн С. Сейфуллиннiң Тар жол тайғақ кешу, Ж. Аймау-
ытовтың Қартқожа, Ақбiлек, С. Мұқановтың Ботакөз романдары, 30-жылдардағы заман өзгерiсi мен жаңа типтi адамның рухани жаңаруын сөз ететiн М. Дәулетбаевтың Қызылжар, I. Жансүгiровтiң Жолдастар, Б. Майлиннiң Азамат Азаматыч, Ғ. Мұстафиннiң Өмiр не өлiм, С.Ерубаевтiң Менiң құрдастарым, Ғ. Слановтың Дөң асқан романдары бұған дәлел.
Осы заман тақырыбына бару, замана ерлерiнiң бейнесiн жасау қазақ романының әлеуметтiк ролiн арттырып, әдебиетiмiздiң өрiсi мен тақырыптық аясын кеңейттi. Алдыңғы дәстүрден үлгi ала отырып, кейiнгi жылдары бүгiнгi күн тақырыбын шығармаларына арқау еткен жазушылар қазiргi дәуiр адамының жан дүниесiне, моральдық, этикалық қадiр-қасиетiне те-
реңiрек үңiлетiн болды. 60-жылдардың басында М. Әуезов Өскен өркен романында биiк интеллект адамның бейнесiн Нил Карпов образы арқылы жасап, тамаша үлгi тудырды. Ұлы суреткердiң iзiн ала жарық көрген З.Шашкиннiң Темiртау, Т. Әлiмқұлов-
тың Ақ боз ат, З. Қабдоловтың Жалын, С. Шәй-
мерденовтiң Болашаққа жол атты романдарында парасатты замандас бейнесi жасалды.
Әдебиетiмiздегi қазiргi дәуiр адамының образын оның iшiнде қазақ жастарының моральдық, этикалық бет-бейнесiн көрсету дәстүрiн сөз еткенде С. Ерубаев, Б. Бұлқышев, М. Иманжановтардың өздерi-ақ үлкен мектеп болуға тиiс. Себебi С. Ерубаевтiң Менiң құрдастарым романы, Б. Бұлқышевтiң Өмiр сүргiм келедi, Шығыс ұлына хат атты публицистикалық әңгiмелерi, М. Иманжановтың Қыз сыры, Жастық, Таныс қыз әңгiмелерi мен Алғашқы айлар повестерi қазақ жастарының өмiрiн, рухани ұмтылысын әсерлi де ұтымды суреттейтiн шығармалар.
Сондай-ақ, бертiн келе жастарды өмiрдiң қайнаған ортасында ала отырып, оның адамгершiлiк қасиеттерiн, қоғамдық ой-сананы көрсету I. Есенберлин, Ә. Кекiлбаев, Ш. Мұртаза, С. Жүнiсов, Қ. Исабаев, З. Шүкiров, М. Мағауин, Ә. Тарази, А. Байтанаев, Қ. Жұмадiлов, Д. Досжанов, Ж. Жұмаханов, Р. Тоқтаров, О. Бөкеев, С. Мұратбеков, М. Сүндетов, К. Се-
гiзбаев, А. Жақсыбаев, Ш. Құмарова т.б. шығармаларында жалғасын тапты. Бұл жазушылардың шығармаларында басты назар мораль тақырыбына, адамның рухани байлығына аударылған.
Қазақ романдарындағы жас замандас образын жасау дәстүрiн Б. Майтанов Қазiргi қазақ прозасындағы жас замандас бейнесi деген еңбегiнде Б.Май-
линнiң Азамат Азаматычынан бергi жалғасып келе жатқан дәстүр өрнектерiн сөз ете келе, көркем әдебиетке мынандай талаптар қояды: Жастар тiрлiгiн суреттегенде сыры мен сымбаты үйлескен жаны сұлу, мұраты асқақ жiгiттер мен қыздардың барша ұнамды қасиеттерiн жинақтап, типтiк дәрежеге жеткiзе көрсету керек. Бұл үшiн суреткерлiк, шыншылдық, психологиялық жiтiлiк, ең бастысы - шаттыққа бермес әдемi мұң, әдемi үмiт, кәусар мөлдiрлiк керек, көркем образдың табиғи, таза болмысы керек (207, 66). Байыптап қарасақ, әдебиетiмiзде осы талапқа сай сомдалған образдар баршылық. Мысалы, Менiң құрдастарымдағы жан әлемi бай Рахмет, Өскен өркендегi асыл да асқақ махаббатты көксеген Iлияс пен Айсұлу, Ғашықтардағы ақ көңiл де қиялшыл Жантас, Сенiмдегi бiлiмдi де өжет Нұрлан, Қара маржандағы арманшыл Нариман, Махаббат, қызық мол жылдардағы махаббат пен достыққа берiк Ербол мен Меңтайлар - жастар бойындағы асыл қасиеттердi жинақтаған образдар. Шындығында, жалынды жастар, олардың адамгершiлiк парызы мен азаматтық қарызы туралы жазылған шығармалар әдебиетiмiзде ауыз толтырып айтарлықтай екен. Бiз сөзiмiзге тиек еткелi отырған Ә. Нұршайықовтың шығармалары да осы тақырыпты толықтыратын дүниелер.
Мораль тақырыбын өз шығармаларына өзек еткен Әзiлхан Нұршайықов алғашқы шығармаларынан-ақ замандастарының асқақ рухын, қыры мен сыры мол жан дүниесiн айқара ашып көрсетуге деген шеберлiгiн таныта алды. Жазушының қай шығармасын оқысаң да ерекше бiр күй кешесiң, әдемi сезiмге бөленесiң. Өйткенi оның кейiпкерлерi адамгершiлiгi мол, жан дүниесi сұлу жастар болып келедi. Мәселен, Махаббат, қызық мол жылдар романындағы Ербол мен Меңтай, Ескi дәптердегi Кабира мен Әлкен махаббат пен достыққа адал, сұлулыққа құштар, арманшыл жастар болса, жiгiттiң жан сұлулығынан гөрi көркiне қызығып опық жеген Ботакөз (Ботакөз), қызықшылықпен жеңiл өмiр сүрiп ұлттық мiнез, ата дәстүрдi ұмытқан Әсем, оған қол ұшын берген Ақан образдары (Әсем) оқырманын салмақты ойға жетелейтiн, даралық мiнез танытатын кейiпкерлер.
Адамшылық алды - махаббат, ғаделет сезiм , - деп ұлы ақын Абай айтқандай, Ә.Нұршайықов шығарма оқиғасын махаббат төңiрегiнде құра отырып, жас кейiпкерлердiң сүйiспеншiлiк сезiмдерiн сынға салып, ең асыл адамгершiлiк қасиеттердi аршып көрсетедi. Сол арқылы жас қауымды тәрбиелеуге ұмтылады. Бұл мақсатын жазушы Махаббат, қызық мол жылдар кiтабы қалай жазылды? мақаласында: Махаббатқа соқпай кететiн сезiм аз. Анаға сүйiспен-
шiлiк, жарға құштарлық, отанға перзенттiк, туған топыраққа борыштық сезiмдерiнiң бәрi махаббатқа байланысты. Адам бойындағы ең асыл сезiмдердiң бiрi адамгершiлiк сезiмi де махаббатпен сабақтас. Өйткенi махаббат қадiрiн бiлмейтiн адамда адамгершiлiк сезiмi болмайды, ал адамгершiлiгi жоқ кiсiнiң жүрегiне махаббат ешқашан да ұя салмайды. Мiнеки, осы себептен де мен жастардың жүрегiне махаббат арқылы жақындауды мақсат еттiм (93,80), - деп ашық айтқан. Бұны бiз жазушының бiр ғана шығармада ұстанған идеясы деп түсiнбеуiмiз керек. Өйткенi жазушының лирикалық повестерiн оқығаннан кейiн де бұған қанық бола түсемiз. Алайда жазушыны осы мақсатына толық жеткiзген Махаббат, қызық мол жылдар романы болды деп айтсақ қателеспеймiз.
Адамның iшкi сұлу сезiмi - махаббат психологиялық тереңдiкпен, ұлттық мiнезге сай етiп суреттелген Махаббат, қызық мол жылдар романы жарық көрген күннен берi оқырман қауым жүрегiнiң төрiнен орын алып келедi. Автор осы романның өзiне ғана оқырманнан мыңға жуық хат алыпты. Сондай-ақ мерзiмдi басылымдарда отызға жуық пiкiрлер жазылып, бiрқатар әдеби-сын еңбектерде (7,16, 41,63,105,117) тiлге тиек етiлдi. Осы зерттеу мақалалардың бәрiнде де романға жақсы баға берiлiп, ыстық iлтипат бiлдi-
рiлген. Көпшiлiк қауым солардың бiрiнде айтылғандай: ...романды совет студенттерiнiң биiк моралi, жалпы жас жеткiншектi жақсы жолға бастайтын әсер-
лi, өнегесi мол, махаббат, достық, адамгершiлiктi жырлайтын туындыға санайды (145). Сондықтан да болар соғыстан кейiнгi жылдардағы студенттердiң асыл мұраттары мен армандары дәл бүгiнгiдей әсер қалдырып, қазiргi студент жастардың көңiлiне ұялай кетедi. Расында, мұнда махаббат пен достық сезiмдерiнiң сұлу жарасымдылығы, адамгершiлiк қасиеттердiң асқақтата көрсетiлуi шығарма абыройын арттырды. Әсiресе романның студент жастар арасында көп оқылып, талқыға түсуiнiң мәнiсi бар. Өйткенi студенттiк орта, олардың күнделiктi тұрмыс-тiршiлiгi, арман-мақсаттары шынайы түрде көрiнiс тапқан. Роман, атап айтқанда, ҚазҰУ-дiң тiл-әдебиет факультетiнде 1945-1949 жылдар аралығында оқыған бiр топ жастар өмiрiне негiз-
делген. Шығарма авторы Ә. Нұршайықовтың бұл жылдары осы аталған оқу орнында оқығаны өмiрбая-
нынан белгiлi. Демек жазушы роман оқиғаларын өзi-
нiң әрi құрбыларының басынан өткерген, өзiне етене таныс жайлардан өргенi анық. Сондықтан да болар автор мен бас кейiпкер Ербол арасында ұқсастықтар көп. Бiз оны жазушының Махаббат, қызық мол жылдар кiтабы қалай жазылды? мақаласында кейiпкерлерiнiң прототиптерi жайында оқырманға айтқан жауабынан да аңғарамыз.
Қай халықтың әдебиетiн алсақ та, замандас тақырыбына жазылған шығармалардың алуан бiр тобы студент жастар өмiрiн қамтиды екен. Олардан жоғары мектеп мәселесiн қозғап, жастардың идеялық-адам-
гершiлiк бейнесiн, рухани iзденiстерiн көрсетуге деген ұмтылыстар байқалады. Бұған қырқыншы жылдар соңында жарық көрген Л. Касоның Днепрдiң ар-
ғы жағында, Ю. Трифоновтың Студенттер романдары, Е. Успенскийдiң Бiздiң жаз, В. Доброволь-
скийдiң Сұр шинельдегi үшеу, Женя Маслова повестерi дәлел. Сондай-ақ, Г. Коноваловтың Университет, В. Аксеновтың Әрiптестер, Ә. Нұршайықовтың Махаббат, қызық мол жылдар романдары, М. Мағауиннiң Көк мұнар, С. Шәймерденовтiң Болашаққа жол (кейiнгi аты Инеш), З. Қабдоловтың Өмiр ұшқыны повестерi осы тақырыпты толықтыра түседi. Аталған шығармалар, бiрiншiден, қиындығы мен қызығы мол студенттер тiршiлiгiн, олардың ынтымақты ортасын, жас қыздар мен жiгiттердiң махаббат сезiмдерiн, үлкен еңбек жолына аттанар алдындағы рухани дайындықтарын көрсетуiмен қызықты болса, екiншiден, бiлiм мен ғылымға құштар әрi жолдастық сезiм мен азаматтық парызды жоғары қоятын Петр Лагоденко, Вадим Белов, Спартак Галустян (Студенттер), Александр Максимов, Владислав Карпов, Александр Зеленин (Әрiптестер), Ербол Есенов, Меңтай Ербосынова, Майра Абаева (Махаббат, қызық мол жылдар), Едiге мен Гүлшат (Көк мұнар), Женя Менделеева, Ерен Дайыров, Мәулен Жандосов (Болашаққа жол), Қабен мен Жанар (Өмiр ұшқыны) сынды образдармен үлгi-өнеге бердi. Бұл туындыларға жалпылап осылай баға бергенiмiзбен, әрбiр жазушы көтерген мәселесiн әр қырынан сөз етiп, өзiн-
дiк әдiстермен шешуге тырысқан.
Тұтастай жастар қауымының жүрегiне жол тауып, әрбiр шаңырақтың төрiнен орын алған Махаббат, қызық мол жылдар романы да жазушының дара қолтаңбасымен ерекшеленедi. Адамның ең мәндi де қымбат студенттiк жылдарындағы шынайы сүйiспеншiлiк сезiмiн Ә.Нұршайықов лирикалық әуенмен төгiлте баяндап берген.
Шығарманың бас кейiпкерлерi - кешегi солдат, бүгiнгi студент Ербол мен инабатты сұлу бойжеткен Меңтай, ал негiзгi оқиғасы осы екеуiнiң арасындағы ұяң сезiмге, шынайы сүйiспеншiлiкке құрылған. Екi жастың жүрегiн тербеткен махаббат әуенiн сипаттау-
да әрiден жырланып келе жатқан халқымыздың Қыз Жiбек, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу сияқты ғашықтық жырлары мен Қамар сұлу, Шұғаның белгiсi, Қалың мал романдарындағы қазақи сүйiспен-
шiлiктiң ұлттық дара сипатын көрсету дәстүрiне жү-
гiнгенi әр кез байқалып отырады. Романда адамның махаббат сияқты құпия да сұлу сезiмi психологиялық тереңдiкпен ұлттық мiнезге сай етiп берiлген. Мұны филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Кәкiшев те: Бұл романда бар адамзатқа тән махаббат сезiмi бүгiнгiдей анайыланбай, жалаңаштанбай, қазақи мiнезiмен, қазақи қылық қияпатымен суреттелген (140), - деп дөп басып айтқан. Романның бiр артықшылығы осынысында болса керек. Осы аңқып тұрған қазақи мiнез, әсiресе Меңтай мен Ербол болмысын, мiнез-құлқын сипаттаған тұста қоюырақ көрiнедi. Меңтайдың инабаттылығы, арлылығы, ұстамдылығы, нәзiктiгi, жан дүниесiнiң тазалығы ұлтымызға тән үйлесiмдiлiкпен суреттелген. Сондай-ақ Ербол да Төлеген мен Қозылардай махаббатта да, майданда да ерлiкке әзiр ер-азамат ретiнде танылады. Әсiресе, соғыстан жеңiспен оралып, романтикалық күйде жүрген солдатты топ студент қыздардың iшiне тап қылып, төрт жыл армандай болған аруларды көргенде, көште кетiп бара жатқан қырық қыздың бiрiнен-бiрiнiң асқан сұлулығына тамсанып, есi кеткен Төлегендей күй кештiруi, олардың әрқайсысына портреттiк сипаттама бергiзетiн тұстары, жазушының ауыз әдебиетi элементтерiн өте шебер пайдаланғандығын көрсетедi. Жарасымды жеңiл юмормен жазылған осы эпизодты езу тарта, күлiм-
сiрей отырып оқисың. Романның мұндай жетiстiктерi ондағы махаббат дастанының ұлттық өрнекпен өрi-
лiп, сұлу жарасымдылық табуына септiгiн тигiзген.
Мәңгiлiк жастық шақтың өзiндей көрiнетiн осы романда бейнеленген студенттер арасындағы сыйластық, жарасымды әзiл-қалжың, сауық кештерi оқырман жүрегiнде әдемi әсер қалдырып, алуан түрлi характерлер мен образдарды елестетедi. Бес саусақ бiрдей емес дегендей, Ербол замандастарының мiнез-
дерi де, тағдырлары да әрқилы. Жазушы осы заңдылықтарды ескере отырып, бiрнеше жиынтық образдар жасауға ұмтылған. Мысалы, қалжыңқой, қу тiлдi Жомартбек, бiлiмi саяздау, жеңiл ойлы Зайгүл мен Қа-
нипа, сабырлы да ақылды қыз Майра, ер мiнездi Тана, уәдеге табансыз Сәлима, надандау Бүркiтбай, есерсоқ, дөрекi Тұмажан, маскүнем Шалдуар Шалғынбаевтардың әрқайсысы - дара мiнез-бiтiс иелерi. Жазушы сол тұстағы жақсылы-жаманды қасиеттердi осы кейiпкер-
лер арқылы жинақтап көрсеткен. Өз замандастарының асыл қасиеттерiн Ербол мен Меңтай бойына шоғырландырған.
Роман оқиғасын өз атынан баяндап отыратын журналист Ербол Есенов - шығарманың басты идеялық жүгiн көтеретiн кейiпкер. Осы образ туралы Ш. Елеу-
кеновтың: Бұл бейненiң негiзгi тақырыбы - адамның бақыты, тiршiлiк өмiрдiң мән-мақсаты. Ең алдымен Ерболдың бойындағы адамгершiлiк, азаматтық қасиеттердi айқындап алады да, одан кейiн барып Ә. Нұр-
шайықов оқушыға өз көзқарасын бiлдiредi. Жұрт кө-
ңiлiне бiрден ұялайтын бұл көзқарастың мәнiсi - адалдық, ақ көңiлдiлiк, көпке қызмет қылуға құштарлық (41,142), - деуiнiң мәнiсi осында болса керек.
Жазушы суреттеуiнде Ербол сырт көзге жуас, жасықтау, тым қарапайым болып көрiнгенмен, ол - майданда ер, еңбекте бейнетқор, бiлiмге құштар, махаббатқа адал, достыққа берiк, жаны да, ары да таза табанды жiгiт. Оның iшкi бай сезiмiнен бас алған мұндай сұлу жан дүниесi шығарманың өне бойында бiртiндеп, табиғи түрде нанымды ашылған. Өйткенi адам характерi ұзақ уақыт бойында қалыптасатын процесс. Әрi Әбу Наср әл-Фараби айтқандай: ...сөз жүзiнде емес, мiнез-құлықты iс жүзiнде шыңдау ар-
қылы iске асыруға болады. Ә.Нұршайықов осындай заңдылықтарды әр кез ескерiп отырған. Роман басында Ербол ұяң, ұялшақ, ынжықтау ауыл баласын елестетсе, соңыра еңбекке араласып, ел өмiрiн көрiп келгеннен кейiн басқаша қырынан танылады. Оның ашық та батыл, шешен де бiлгiр азамат болғанын көремiз. Оны ширатқан еңбек пен өмiр. Рас, Ерболдың өмiр жолы оңай болмады, тiршiлiктiң талай ауыртпалықтарын көтеруiне тура келдi. Күндiз оқу оқып, кешке жұмыс iстедi. Тiптi жексенбi күндерi базарға барып отын түсiрiсiп, одан тапқанын тамағына талшық еткен күндерi де болды. Ербол басынан өткерген осындай қиындықтарды сөз ететiн тұстар, бiр жағынан, оның сын-сипатын аша түсiп, шыңдалу, ширығу, өсу жолын нанымды етсе, екiншiден, соғыстан кейiнгi жылдардағы студенттердiң жұпыны өмiрiн, елдегi тапшылықты шынайы көрсетедi. Лирикалық шегiнiс арқылы берiлген мұндай көрiнiстер шығарманың әр жерiнен бой көрсетiп жатады. Әсiресе, Ербол жазған Қарашеке әңгiмесiндегi жарығы сөнiп, есi-
гiне қара құлып салынған иесiз үй, оны қорыған ит, иесiн танып жүгiре келiп асыла кеткен Қарашеке - осы көрiнiстер соғыс кезiндегi ауылдың жүдеу өмiрiн, әрбiр жанұя кешкен қайғы-қасiреттi суреттеуде өте ұтымды әрi нанымды шыққан. Соғыстың салдары Меңтайдың өзi тоқыған свитерiне Ерболдың сия төгiп алатын эпизодында да астарлы түрде берiлген. Жеңiл юмормен жазылған осы оқиғаға автор бiрнеше мағына сиғызып, әлеуметтiк, эстетикалық әрi моральдық мән бере алған. Автор өмiрдiң ащы шындығын, айтсам деген түпкi идеясын Меңтайдың құрбыларына: ... Орнықсыз кiшкентай сауыттың құлап кеткенiне ағай кiнәлы ма екен? Қараңдаршы өздерiң, бiрiмiздiң жөнi бүтiн сия сауытымыз жоқ қой алдымызда. Бiрiмiз әтiрдiң сауытына, бiрiмiз дәрi-дәрмек шишасына сия құйып жазамыз. Ал бұған шын кiнәлыны iздесек - соғыс қой ол. Соның салдары емес пе бәрiмiзге қағаз, қарындаш, портфельге дейiн қат болып кеткенi (43-бет), - дейтiн сөз арқылы түйiндейдi. Бұған қоса, жазушы бұл оқиғаны Ербол мен Меңтай арасындағы алғашқы сүйiспеншiлiктi айғақтайтын деталь ретiнде де пайдаланған. Дәрiс үстiнде сия сауытқа созған Ербол қолының қыз қолына жанасқан сәттегi кешкен күйi, сияның Меңтай свитерiне төгiлгеннен кейiнгi халi лирикалық нәзiктiкпен баяндалған. Осындай сәттерде ғашық адам басынан өткеретiн жүрек дiрiлiнiң, албырттықтан туған оғаш мiнез, үмiт пен күдiк аралас мазасыз ойлардың психологиялық дәлдiкпен берiлуi сүйiспеншiлiк сезiм шынайылығына иландырады. Шығарманың оқырман көңiлiнен шығуы осындай жан-күй нанымдылығында болса керек.
Махаббат - әуелi адамның адамдығы ... деген нәрселермен байланысты (1,136), - деп Абай айт-
қандай, Ерболдың адамгершiлiгiн сынға салған махаббат болды. Бұл жолда қыз жүрегiн тез жаулай алмайтын тұйық мiнездi Ерболға талай кедергiлер кездестi. Оның Меңтайға деген махаббаты қуанышқа толы көңiлдi махаббат емес, азабы мен сағынышы мол, мағыналы махаббат болды. Әдебиетiмiзде Ерболдай махаббат жолында тайсақтамайтын, бәрiн салмақты оймен шешуге тырысатын, асыл сезiмi жүрек түкпiрiнде сақталатын жiгiттер образы жоқ емес, бар. Мысалы, М. Әуезовтiң Өскен өркен романындағы Iлияс та Ерболдай асқақ та асыл махаббатты көксейтiн жас. Ерболға Меңтай жанында жақын жүрсе де арманындай асқақ, ақылды да жаны таза пәк аруы болса, Iлиясқа да Айсұлу - сағымдай мұнартқан перизаты. Меңтай Ербол жанының сұлулығына, әдептiлiгiне, қайырымдылығына, адалдығына, еңбексүйгiштiгiне iштей елiтiп жүрсе, Айсұлу Iлиястың мейiрiм толы жүзiн, әдептi қылық, естi сөздерiн жүрегiне ұялатқан. Екi романдағы қос ғашықтар осылай ынтық сезiмдерiн жеткiзе алмай жүргенде ғашықтықтың әсем әнiн бұзып араға Тұмажан мен Сағит сияқтылар енедi. Бұл екеуiнiң махаббат туралы ұғымы таяз. Қыз жүрегiн күшпен жаулауға ұмтылған осы екi жанның бiрi қыз арын лас-
тап, жанына жара салса, екiншiсi жыртқыштықпен қыз тәнiне жара салады. Әрине, мұндай жыртқыштардың ұзаққа бармай тұсалатынын автор естен шығармайды. Сондай-ақ Т.Жармағамбетовтың Нәзiк бұлттар повесiндегi Темiржан характерiнiң кейбiр жақтары да Ерболға ұқсас. Олар әрбiр iстi ұят без-
бенiне сала бiлетiн арлы жiгiттер. Темiржан мен Ербол басынан кешкен жайдың ұқсастығы мынада: екеуiнiң де сүйген қызының өзгеге берген уәдесi бар. Iштей құмарта тұрса да Темiржан да, Ербол да оларға уәделерiн бұздырмайды. Бұл кейбiр оқырмандар кiнәлайтындай ынжықтық емес, өзгенiң көңiлiмен де санаса бiлетiн әдiлдiк болса керек. Бұған қоса тұрмыс қиындығына төзбей, махаббат таразысында ауытқыған Сәлима жайын да байыппен ойлап, менi күтпе деп ерге шыға беруiне рұқсат етуiнiң өзi Ерболдың әдiлдiгiне дәлел. Осылай автор сүйiспеншiлiк сезiмiнен гөрi адамгершiлiк ар-инабатын басым ете отырып, өз кейiпкерiн парасаттылыққа ие ете алған. Бұл жерде бiз жазушының гуманизм жақтаушысы болғандығын құптаймыз. Алайда жоғарыда айтылған шығармалардағы ұқсас жай екеуiнде екi түрлi шешiм тапқан. Бiрiнде Темiржан мен Күлсая арасында тұрған Iлияс арлы азамат болса, екiншiсiнде бiр-бiрiн ұнат-
қан Ербол мен Меңтайға кедергi болған Тұмажан қара ниеттi оңбаған жан. Дегенмен Махаббат, қызық мол жылдардағы қыз тұнығын лайлаған Тұмажанның опасыздығы шығарма оқиғасының әрi қарай дамуына, кейiпкерлердiң адамдық болмысын тереңiрек аша түсуге себепкер болып тұр.
Оқырман қауымды сұлу махаббат әлемiне елiте әкетiп бара жатқан нәзiк лирикалық әуендi бұзған Тұмажанның зұлымдық әрекетi, бiр-бiрiн сүйген екi жастың арманды айрылысы аппақ уыз адал сезiмдi күйреткендей көңiлiң жүдей қалады. Бiрақта олай емес екен. Қайта осы тұста Ерболдың Меңтайға деген сүйiспеншiлiгiнiң үлкен жүрек пен биiк адамгер-
шiлiктен туғандығына куә боламыз. Ерболдың өзiн де, қызды да қинамау үшiн алыста болуды ұйғарып, университеттiң сырттай оқу бөлiмiне ауысуы, көршi облыстық газетке орналасуы осындай сезiмнен туады. Алайда, XVII ғасырда өмiр сүрген француз жазушысы Р. Бюссидiң: Махаббаттағы айрылысу отқа тиген жел сияқты, әлсiз от сөнiп қалады, қуатты от лаулап жанады, - деп айтқанындай, бұл арманды айрылысу Ерболдың Меңтайға деген махаббатын қайта арттыра түстi. Жазда сессияға келгенде Меңтай жайынан хабардар болып, оны iздеп табады. Сүйiктiсiн алғаш көргендегiсiндей пәк күйiнде қабылдап, сүйе бiледi.
Автор Ерболды рең жағынан шомбалдау боп бiткен тәпелтек бойлы, етектей ерiндi деп келiсiм-
сiздеу етiп суреттегенiмен, оны сөзiмен де, iсiмен де оқырман көңiлiнен шығатын характер ретiнде сомдайды. Бұл тұста автор характердi айқындайтын нәрсе кейiпкердiң iшкi тебiренiс, өзiндiк ой, дүниетанымына қоса, iс-әрекет, қимыл ұмтылысы екендiгiн нақты көрсетiп берген. Бұдан байқайтынымыз, жазушы мақсаты - тән сұлулығынан гөрi жан сұлулығын жоғары қойып, адамның бойындағы түпкi адамгершiлiктi, сұлу да биiк сезiмге қабiлеттiлiктi көрсету. Осылайша оқырманды жан тереңiне бойлатып, әдемiлiкке құштар ету, шынайы сүйiспеншiлiктi дәрiптеу.
Жазушының: Бұл романды өз басым махаббат жайында жазылған саяси мәндi кiтап деп ойлаймын (93,59), - деуiнiң де мәнi бар. Романда Ерболдың Меңтайға деген махаббаты ғана емес, оның азаматтық көзқарасы, дүниетанымы, журналистiк қызметi де қамтылған. Ербол жай кейiпкер емес, Мопасанның Сүйкiмдi дос романындағы Жорж Дюруа сияқты өзiн журналист болуға дайындаған соғыстан қайтқан солдат, кiшi командир. Алайда Жорж Дюруа махаббатқа тұрақсыз, ашына әйелдерiнiң көмегiмен көте-
рiлудi ойлайтын, моральдық жағынан азғындау жан болса, Ербол адал сүйiспеншiлiктi көксеген, өз мүд-
десiнен өзгенiң қамын жоғары қоятын, журналистiк еңбегiн де соған жұмсайтын кiшiпейiл, қарапайым ел азаматы. Романның басында-ақ Ербол бойындағы талантты, журналистiк қабiлеттi Мұхтар Әуезов бей-
несiн айнымай танытатын профессор Мұхит Әуенов сынды оқытушының көре бiлуi, оған демеу берiп ынталандыруы, жатақханадан орын әперiп қамқорлық көрсетуiнiң өзi болашақ журналист Ерболдан үлкен үмiт күттiргендей әсерде қалдырады. Кiшiпейiл де үлкен жүрегiмен, табиғи болмысымен шынайы қалпында шығармадан орын алған осы бiр қасиеттi жанның Ерболға артқан сенiмiнiң ақталарына оның романда келтiрiлген мақалаларын оқи отырып куә боламыз. Бiр жылдай газетте қызмет iстеген тұста жазған мақалалардың өзi Ерболдың ел-жұрт қамын ойлайтын, жастарға ақыл айтарлық дәрежедегi азамат болғанын айқындайды. Оның Бүркiтбай сияқты бастықтардың колхозшыларға көрсеткен дөрекiлiгiн сынап, ел арасындағы ауылға бөлiнушiлiкке, арызқойлыққа, ескi психологиялық элементтерге қарсы тойтарыс беруiн адалдық, арлылық, жақсылық үшiн бейбiт өмiрдегi күресi деп қабылдаймыз. Ерболдың майданда да елi үшiн жаумен шайқасып, талай ерлiктер көрсеткенiн жауынгерлiк өмiрiн еске түсiрген тұстарда көрiп қаламыз. Мәселен, жертөлеге түскен снарядты алыс шұңқырға апарып тастап, жанындағы жол-
дастарын бiр ажалдан құтқаруы, жақын келген жау танкiсiне граната лақтырып өртеуi халық алдындағы борышын сезiнуден туған ерлiктер. Сұрапыл майданда жаудан жасқанбай шайқасқан отаншыл Ербол бейбiт күндерде де қолына қалам алып, ел арасындағы тоғышарлармен, арызқойлармен шама-шарқынша күреседi. Алайда жазушы Ерболдан үлкен қайраткер-журналист жасауды мақсат етпеген, содан да болар көбiне журналистiң моральдық тазалығын көрсетуге баса ден қойған. Мұнысы махаббаттың саяси мәнiн ашуға тырысқан Алтын дiңгек мақаласындағы байсалды ойларынан да аңғарылады. Автор Ерболдың журналистiк қызметiн, әр мәселеге азаматтық саяси көзқарасын романда iс-әрекеттен гөрi көбiне мақалаларында айтқан ойлары арқылы ғана берген. Жазушының бұл тәсiлi аса ұтымды болған деп айта алмаймыз. Себебi газетке шыққан мақаларын тұтастай келтiруi, Ербол аузына таптаурын болған жаттанды сөздердi салуы жасандылау әрi шығарма көркемдiгiне нұқсан келтiргендей. Тағы да бiр айтатын нәрсе, Ербол - коммунист. Оның характерiндегi мұндай сипат санамыз қайта түлеген қазiргi кезде образ болмысының шынайылығына нанымсыздық тудырып, схемаға бой ұрғандықты байқатқанымен, ол үшiн жазушыға кiнә артуға болмайды. Өйткенi Ербол мен оның замандастары коммунистiк рухпен тәрбиеленiп, сол се-
нiммен өмiр сүргенi ақиқат. Демек мұндай жайдың көрiнiс алуы шығармадағы оқиғаларды сол кездiң көзқарасымен қарап,сол кездiң шындығымен, ұғым-түсiнiгiмен бергендiгi. Бұл сол заман тынысының айқын белгiсi болса керек.
Романда Ербол болмысын, адамгершiлiк қасиет-
терiн кеңiрек айта түсуге себепкер болып тұрған басты бiр кейiпкер бар. Ол - көркiне мiнезi сай, әдептi қыз Меңтай. Оның бiтiм болмысы мен характерi де Ербол көзқарасы арқылы танылады. Әдептiлiк пен арлылықтың әдемi үлгiсiн танытатын осы екi кейiпкер бiр заттың екi бетi iспеттi бiрiн-бiрi толықтырып отырады. Меңтайға берiлетiн алғашқы портреттiк сипаттаманың өзiнен-ақ автор оның жан тазалығын сездiрiп, оқырманды осы кейiпкерге ынтықтырғандай болады. Ортадан сәл ғана төмендеу бойы бар, самай тұсы ширатыла бұйратылып тұратын қою шашын ұзын қос бұрым етiп өрiп, оны ақ маңдайынан жоғарылата басына бiрнеше рет орап, екi ұшын тас қылып төбесiне түйiп тастаған, ақ бетi таза қолмен аршыған жұмыртқадай кiршiксiз, жасы он сегiзге келген талдырмаш қыз... Орасан үлкен де емес, онша кiшi де емес дөңгелек қара көздер тергеушi қыздың көзiндей ойнақыланбай, көлгiрсiп күлiмдемей, өзгеше бiр пәк таза тұ-
нықтықпен жаудырай қарайды. Жылы шуақты осы қос көздiң арасынан төмен қарай ақ қағазға ақ бояумен тартқан тiк сызықтай болып, қыр мұрыны көрi-
недi. Осы әсем мұрын астындағы таңертеңгi гүлдей бүрiсiңкi оймақтай ауыздың менi кiм сүйедi дегендей ынтыға үлбiрей қалған боялмаған қызыл ерiндерi қыз жүрiсiнiң ырғағымен әлде өзi дiр еткендей ме, әлде тыныш тұрған менi дiр еткiзгендей ме бiр белгiсiз жайды аңғартты... Жаныма тақап қалған қыздың аппақ бұғағы мен мойнын көзiм шалғанда тамағымның iшiнен бiр жұмсақ нәрсе қытықтай жөнелгендей және бiр сезiм пайда болды. Әсiресе оның ақ бетiндегi мойылдай мөлдiреген мең менiң көзiмдi де, өзiмдi де магниттей тартып әкетiп бара жатты (34-бет). Меңтай көркiн суреттейтiн осы портреттi оқып отырғанда классикалық әдебиетiмiзде жасалған Шұға, Гүлхашима, Қамар, Ғайша, Жамал, Ақбiлек, Тоғжан мен Әй-
герiм сынды шынайы достық пен махаббатты берiк ұстаған, сұлулығымен жұртты тамсандырған қыздар образы көз алдыңа елестейдi. Әрi оның М. Әуезовтiң Өскен өркенiндегi ақылды да әдептi Айсұлу, Ш. Мұртазаның Қара маржанындағы пәк жанды Мәрзия, Т. Ахтановтың Махаббат мұңындағы ұяң мiнездi Ләззат, С.Шәймерденовтiң Болашаққа жолындағы талғамы биiк, сезiмтал Инеш сынды қазақтың ұяң да арлы қыздарының бейнесiн толықтыра түсетiн кейiп-
кер екенiн мойындайсың. Меңтай М.Әлiмбай айт-
қандай: Ақылды, ұстамды, бiлiмдар, жан сұлулығы жар-
қырап көрiнген қазақи мiнез бен жаңа дәуiр қызы психологиясының қосындысы - синтезi (7,120). Расында, өзi құрбылас замандас қыздардың жиынтық характерiн танытатын Меңтай басынан кешкен трагедиялық жағдайлар да соғыс кезiндегi әрбiр адамның тартқан қасiретi едi. Ол жастайынан әкеден айрылса, соғыста жанашыр болар ағасы қаза тапты. Оның артынша қайғыдан анасы қайтыс болып, жетiм қалды. Қорғансыз қызға жасаған Тұмажанның опасыздығы Меңтайға тиген тағдырдың таяғы болды. Жазушының Меңтайды осыншама азапты жолдардан өткiзуiнiң мәнiсi - оның уақыт жүгiн арқалаған кейiпкер болғандығында.
Дегенмен осы шығармаға кезiнде пiкiр бiлдiрген мақалалар мен хаттарда оқырмандар романның трагедиямен аяқталғанына өкiнiш айтып: Таза жарастықты қасiретсiз-ақ аяқтауға болмас па? (150), - деп те жазды. Бiз мұны өзгеге қиянаты жоқ, жаны таза Меңтайдай кейiпкердi оқырманның қазаға қимау се-
зiмiнен туған ниетi ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.