Картоптың саңырауқұлақ аурулары
Қaзaқстaн Pеспубликaсы Білім және ғылым министpлігі
Л.Н.Гумилев aтындaғы Еуpaзия Ұлттық Унивеpситеті
5В070100 - Биотехнология мaмaндығы
Мұхамбет Надира Қалмұратқызы
Картоп өсімдігінің Fusarium саңырауқұлағының геномдық ДНҚ-ын бөліп aлу әдісінің оптимизaциясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Aстaнa 2016
Қaзaқстaн Pеспубликaсы Білім және ғылым министpлігі
Л.Н.Гумилев aтындaғы Еуpaзия Ұлттық Унивеpситеті
Қоpғaуғa жібеpілді Биотехнология және микробиология
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.к., профессор _____________ P.Т.Омapов
5В070100 - Биотехнология мaмaндығы бойынша
Картоп өсімдігінің Fusarium саңырауқұлағының геномдық ДНҚ-ын бөліп aлу әдісінің оптимизaциясы тақырыбына
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Оpындaғaн: Н.Қ.Мұхамбет Ғылыми жетекші: Т.Е.Ещжaнов Phd доктоp, доцент м.a.
Aстaнa 2016
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Картоп өсімдігінің саңырауқұлақ аурулары және саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық зерттеу ... ... ... ... ... .
8
1.1
Картоптың саңырауқұлақ аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1.1
Fusarium саңырауқұлағы туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ...
13
1.2
Жалпы өсімдік ауруларының диагностикалық әдісі ... ... ... ... ... ..
16
1.2.1
Патогендерді талдаудағы морфологиялық әдістер ... ... ... ... ... ... .
19
1.3
Патогенді саңырауқұлақты бөліп алу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
1.4
Геномды ДНҚ-ын экстракциялау үшін үлгіні бұзу әдісі ... ... ... ...
21
1.5
Спектрофотометрия арқылы ДНҚ сандық анықтау ... ... ... ... ... ...
22
1.6
Нуклеин қышқылдарының электрофорезі ... ... ... ... ... .. ... ... .
24
2
Зерттеу нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1
Картоптан ауру қоздырғыштарды бөліп алу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2
Түзілген саңырауқұлақ түрлерін микроскопта анықтау ... ... ... ...
29
2.2.1
Патогенді саңырауқұлақтар изоляттарының культуральды-морфологиялық белгілері бойынша дифференциациясы ... ... ... ..
30
2.2.2
Тәжірибеде қолданылған штаммдардың коллекциясы ... ... ... ... ..
31
2.3
Саңырауқұлақтан таза культура алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.4
Үлгілерді ДНҚ бөліп алғанға дейінгі сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
32
2.4.1
Геномды ДНҚ бөліп алу үшін үлгілерді бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
2.5
Саңырауқұлақтан геномдық ДНҚ-ын бөліп алу ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.5.1
Бөлінген геномдық ДНҚ-ны сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
36
2.6
Агарозды гельде электрофорез көмегімен ДНҚ сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
2.7
Спектрофотометр көмегімен ДНҚ-ны сандық анықтау ... ... ... ... .
37
3
Нәтижелер мен оларды талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
3.1
Ауру қоздырғыштарды картоп өсімдігінен бөліп алу ... ... ... ... ...
39
3.2
Үлгілерді ДНҚ бөліп алғанға дейін сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
42
3.3
Fusarium саңырауқұлағынан геномдық ДНҚ бөліп алу әдістері..
42
3.4
Спектрофотометр көмегімен ДНҚ-ны сандық анықтау ... ... ... ... .
46
3.5
Бөліп алынған геномдық ДНҚ нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 ҚР МЖМБС 5.04.019 2008 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары кәсіптік білім. Бакалавриат.Негізгі ережелері.
2 ҚР МЖМБС 5.03.016 - 2009. Жоғары оқу орындарындағы дипломдық жұмыстарды орындау ережелері.
3 МСТ 7.1-84. Ақпараттық, кітапханалық және баспалар бойынша стандарттар жүйесі. Құжаттың кітапханалық жазбасы. Қолданылған әдебиеттер тізімін жазудың жалпы талаптары мен ережелері. М.: Стандарттар, 1984.
4 ҚРcТ 1.12-2000 Нормативтік мәтіндік құжаттар. Мәтіндік құжаттардың құрылымы, мазмұны, рәсімдеуінің жалпы талаптары
5 ГОСТ 1770-74 - Зертханалық өлшеуіш шыны ыдыстар. Цилиндрлер,
мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық жағдайы.
6 ГОСТ 20730-75 - Қоректік орта
7 ГОСТ 6709-72 - Дистилденген су. Техникалық жағдайы
8 ГОСТ 17206-96 - микробиологиялық Агар. Техникалық жағдайы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ДНҚ - дезоксирибонуклеин қышқылы
РНҚ - рибонуклеин қышқылы
СТАВ - цетилтриметиламмонийбромид немес N-гексадецил-N,N,N-триметиламмоний бромид
ТАЕ - трис-ацетат-ЭДТА (буфер)
SDS - додецилсульфатнатрий (sodium dodecyl sulphate)
ЭДТА - Этилен диамен тетраcірке қышқылы (Ethylen ediamine tetra aceti acid)
ПЭГ - полиэтиленгликоль
ПААГ - полиакриламидті гель
EtBr - этидиум бромид (ethidium bromide)
КІРІСПЕ
Қазақстан үшін картоп өсіру өте маңызды, өйткені ол халықтың негізгі тамақ өнімдерінің бірі. Қазақстанда картоптың орташа өнімділігі 16 тга-дан аспайды. Оның өнімділігінің жоғары болмауының себебі картоп өсімдігі көп ауруға шалдығады. Ауруы зиянкестер және арамшөптер сияқты залал салдарынан болып табылады. Картоптың саңырауқұлақтың 38 түрімен ауыратыны анықталған. Картоп өсімдігінің қандай саңырауқұлақ түрімен ауруға шалдығатынын зерттеу және ауру тудырушы саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық тұрғыда талқылау өзекті мәселе болып отыр.
Топырақта тіршілік ететін патогенді Fusarium туысына жататын саңырауқұлақ картоп өсімдігін зақымдаушы бірден-бір фактор болып табылады. Бұл саңырауқұлақтың экологиялық, биологиялық қасиетіне байланысты және де топырақта тіршілік етуіне, сонымен қатар көптеген ауылшаруашылық культураларын зақымдауға қабілеттілігіне байланысты олармен күресу қиынға соғуда.
Соңғы он жылдықта организмдердің түрлерін толыққанды анықтауда молекулалық әдістер, соның ішінде молекулалық-генетикалық маркерлерді кеңінен қолдануда. Микроскопиялық саңырауқұлақтарды морфологиялық параметрлерін анықтауда, соның ішінде колониялардың диаметрлерін анықтау, олардың түсі, құрылымы, конидийлердің көлемі мен пішінін анықтауда жүргізілетін дәстүрлі әдістер ұзақ уақытты керек етеді. Сондықтан молекулалық-генетикалық зерттеулер жүргізу анағұрлым оңайға соғуда. Осы мақсатпен жүргізілген тәжірибеде картоп өсімдігін ауруға шалдықтыратын Fusarium туысына жататын мицелиалды саңырауқұлақ түрін бөліп алу, саңырауқұлақтан таза культура алу және геномдық ДНҚ-ын бөліп алу жұмыстары жүргізілді. Сонымен қатар, ДНҚ бөліп алудың оңтайлы әдістері қарастырылды. Fusarium туысына жататын саңырауқұлақты талдау және диагностикасын анықтау үшін геномдық ДНҚ-ын бөліп алудың бірнеше әдістері қолданылады. Бұл әдістердің барлығы бір нәтижеге жету үшін жасалынады - ДНҚ бөлініп алынған препараты негізгі сапалық және сандық критерийлерге жауап беру қажет және де ол қарапайым әрі арзан әдіс бойынша жүргізілу керек. Осы мақсатта хаттама бойынша мицелиалды Fusarium саңырауқұлағынан геномдық ДНҚ-ын бөліп алу жұмысы жүргізілді.
Фитопатогенді микроорганизмдерді бөліп алу - фитопатологияның маңызды тапсырмаларының бірі болып табылады. Бұл тапсырмаларды сәтті орындау мына жұмыстарға көмектеседі:
- инокулюмның бар-жоғын және санын анықтау, сонымен қатар, уақытылы профилактикалық жұмыстар жүргізуге;
- ауру тудырғыш популяциясын сандық бағалау арқылы келесі егіс шығынын бағалауға болады;
- фитопатогенді микроорганизмдердің жаңа түрлері мен штаммдарын анықтау;
- өсімдік пен патоген арасындағы әрекетті гендік деңгейде зерттеу;
- егер ауру қоздырғыштан таза культура алынса, онда оның культуральды-морфологиялық және биологиялық қасиеттерін, мысалы, вируленттілігін, агрессивтілігін, фунгицидтерге тұрақтылығын бағалауға болады.
Өсімдіктерде кездесетін саңырауқұлақ патогендерін анықтауда биологиялық, биохимиялық, иммунологиялық және молекулалық қасиеттеріне негізделген көптеген әдістер жүргізілген. Бұл жұмыста фитопатогенді организмді анықтауда қолданылатын әдістердің артықшылығы мен кемшілігі туралы айтылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Картопты ауруға шалдықтыратын Fusarium саңырауқұлағының геномдық ДНҚ-ын бөліп алу әдісінің тиімді, apзaн, қол жетімді әдісін іздеп, тaзapтылғaн, сaпaлы, жоғapы концентpaциядaғы ДНҚ мөлшеpін бөліп aлу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық тұрғыда зерттеу мақсатында геномдық ДНҚ-ын бөліп алу;
oo Саңырауқұлақтан геномдық ДНҚ бөліп алу әдісінің оптимизациясын қарастыру,
oo Fusarium саңырауқұлағынан геномдық ДНҚ-ын таңдалған протокол бойынша бөліп алу;
oo Бөлініп алынған ДНҚ-ны сандық және сапалық бағалау.
Зерттеу объектісі: Зерттеудің объектісі болып зақымданған картоп бөлігінен бөлініп алынған микроскопиялық саңырауқұлақ - Fusarium алынды.
Ғылыми-практикалық маңыздылығы: Зерттеу жұмысы барысында картопты ауруға шалдықтыратын саңырауқұлақ түрлері зерттелді. Сонымен қатар саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық талдау жұмыстары жүргізілді. Геномдық ДНҚ-ын бөліп бөліп алудың әдістері қолданылды. Патогенді Fusarium саңырауқұлағына картоптың төзімді тұрақты сорттарының болмауы - оларды зақымданудан қорғаудың жаңа қосымша және экологиялық әдістерін іздеуге себепші болды, және де зерттеу жұмысындағы өзекті тапсырма болып табылады. Молекулалық биологияның дамуы - патогенді организмдердің диагностикасына қажет жаңа тәсілдерді енгізуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ саңырауқұлақтың геномдық ДНҚ-ын бөліп алу әдістері жүргізілді. Бұл әдіс организмдерді саралауға, олардың ДНҚ-сы бойынша түраралық және түрішілік қасиеттерін ажыратуға мүмкіндік береді. Патогендерді анықтауда жасалынатын жаңа әдістер сау өсімдіктерді іріктеу, сонымен қатар өсімдіктің ауруын нақты анықтау жұмыстарын анағұрлым жылдамдатуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, әдеби шолудан, тәжірибелік бөлімнен, нәтижелер мен оларды талқылаудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімін қамтиды. Сонымен қатар 38 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 5 сурет және 8 кестеден тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 51 бет.
1 Картоп өсімдігінің саңырауқұлақ аурулары және саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық зерттеу
1.1 Картоптың саңырауқұлақ аурулары
Ауылшаруашылық дақылдарының ішінде картоп бүгін де бидай өсімдігінен кейін екінші нан деген атқа ие. Картоп − тағамдық, азықтық қасиеттеріне қарай жəне биотехнологиялық өндірісте шикізат ретінде қолдануға арналған, сонымен қатар еліміздің ауылшаруашылығында кеңінен пайдаланылатын, үлкен сұранысқа ие дақылдардың бірі [1].
Қазіргі таңда экономикамыз тұрақталып, өсу қарқыны белең ала бастаған елімізде картоп шаруашылығының дамуын қолдау мақсатында Қазақстан ауылшаруашылығы министрлігінің тарапынан қолдау көрсетіліп, қаржы бөлінуде.
Елімізде картоп шарушылығында жалпы егістің көлемі 170 мың гектар шамасында, орташа өнімділігі гектарына 160 центнер төңірегінде. Елімізде жылына 2,76 млн. тонна картоп өндіріледі екен. Картоп егістігінің көлемі бойынша Ақмола облысы республикамызда Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарынан кейінгі төртінші орынды алады [2]. Картоп дақылынан алынатын өнімнің жеткіліксіз болуы, яғни төмен болу себептерінің бірі вегетация процесі кездері оның әртүрлі өте зиянды ауруларға ұшырауынан болып табылады. Сонымен қатар, жиналған өнімнің айтарлықтай бөлігі сол аурулардың әсерінен қоймаларда сақтау барысында жойылады. Сол себептң, картоп өсімдігінің және оның өнімінің ауруларымен күресудің алғы шартына біріншіден ауру түрлерін анықтап, олардың таралу және даму заңдылықтарын зерттеу жатады.
Ақмола облысының картоп егісі алқабынан вегетация кездері және қоймалардағы қысқы сақтау кезіндегі алынған сынамаларды зерттеу нәтижесінде фитопатогендң саңырауқұлақтар туындататын аурулардың 6 түрі анықталды. Анықталған саңырауқұлақтардың ішінде 2 түрі картоптың тек түйнегін (кәдімгі қотыр немесе актиномикоз және бүртүкті қотыр немесе ооспороз), 1 түрі түйнегін, жас өскінін және тамырсабағын (қарақотыр немесе ризоктониоз), қалған 3 түрі (фитофтороз, обыр, макроспориоз) картоп дақылының барлық мүшелерін зақымдайды. Қысқы сақтау кездері картопты шірітуге себеп болатын ауруларға осы анықталған барлық ауру түрлері себеп болады.
Төменде осы анықталған түрлердің зерттелу аймағында таралуы, морфометрикалық ерекшеліктері жайында алынған мəліметтер баяндалады.
Фитофтороз. Зерттелген барлық аудандар көлемінде кездесті. Алғашқы белгісі дақылдың гүлдей бастаған кезінде жоғарғы жəне ортаңғы жапырақтарда майда, жеке-жеке орналасқан, бірен-саран қоңыр дақтар түрінде байқалып, сонан соң бірте-бірте олардың көлемі ұлғайып, саны да арта түсті. Басқа жапырақтарда да, кейде сабақтарда да пайда болды. Мұндай жапырақтар қоңырқай тартып, сонан соң қарайып, қурап қалды. Түйнектегі ауру белгісі біршама өзгеше. Мұнда алдымен түйнектің сыртқы қабығында түсі сұр, батыңқы ұлғая түсетін дақтар пайда болады. Түйнекті кесе бөліп қарағанда дақ пайда болған жердің ұлпасы қоңырқай тартып, түйнек етіне тереңдей, сына тəрідене ене түсетінін байқаймыз. Мұндай жерлер шіри бастайды, көп ұзамай ауру түйнектің қалған бөлігін қамтып, түгелдей шірітіп жібереді [3].
Ауру қоздырғыш саңырауқұлақ - Phytophthora infestans D.B. оомицеттер класының (Oomycetes) переноспоралар қатарына (Perenosporales) жатады. Гифтері түссіз, клеткасыз, көпядролы. Жыныссыз көбюі зооспораларымен, жынысты көбеюі (ооспоралары) біздің жерімізде анықталмаған, тек картоптың шыққан отаны - Мексикада ғана кездеседі. Конидий түзгіштері аздап тарамдалған, конидийлері бір клеткалы, пішіні лимонға ұқсас, көлемі 26-30х15-22 мкм.
Картоп фитофторозы Оңтүстік Америка құрылығынан Европаға, одан бізге жеткен. Ауру өте қауіпті. Қоймада сақтау кездері түйнектен-түйнекке тез тарап өнімнің көп бөлігін шірітіп жібереді.
Обыр. Бұл ауру Целиноград жəне Аршалы аудандар жерінде анықталды. Өсімдіктің тамырынан басқа барлық органдарын зақымдайды. Ең көп зақымдайтын органы картоп түйнегі. Аурудың алғашқы белгісі жас түйнектердің көзшелерінде шағын бүртік түрінде пайда болып, сонан соң тез үлкейе бастайды. Ісік көлемі картоп түйнегінің көлеміне жетуі тосын жай емес. Бірте-бірте күңгірттеніп, сонан соң қара түске енеді. Əбден жетілген ісік жіктеліп, ыдырайды, онымен бірге картоп та ісік астынан бастап, түгел шіріп кетеді. Түйнек қоймалжың, қоңырқай шірнелі массаға айналып, жағымсыз иіс таратып тұрады [4].
Ауру қоздырғыш саңырауқұлақ - Synchitrium endobioticumPerc. оомицеттер класының (Oomycetes) миксохитридиялар қатарына (Mychytrxoidiales) жатады. Патоген иелік өсімдік клеткасының ішінде тіршілік етеді. Вегетативтік денесі жалаңаш протоплазма түйіршіктерінен тұрады. Шіру үдерісіне ауру қоздырғышынан басқа, əртүрлі бактериялар мен сапротрофты саңырауқұлақтар да қатынасады.
Вегетация соңына қарай обыр ісіктерде қалың қабықты, түсі сарғыш-қоңыр цисталар (50-80 мкм) пайда болады. Олар қыстап шығу қызметін атқарады, көктемде өсіп зооспорангий береді. Зооспорангийлерде пайда болған бір жіпшелі зооспоралар картоп түйнегінің көзшесіне, немесе оның айналасындығы ұлпаларға жетіп, өседі, өскіні ұлпа клеткаларына енеді.
Картоп обыры өте зиянды, кей жылдары өнім 40-60%-ға дейін төмендейді. Столондары көп зақымдалған картоп дақылы өнім бермейді [8].
Қарақотыр, немесе ризоктониоз. Зерттеген аудандардың барлығында кездесті. Картоп түйнегінде жабысқан топырақ түйіршігі сияқты, оңай сылынып алынатын сүйелшелер (склероция) пайда болады. Кейде түйнек жасымығының айналасында майда қара дақтар түрінде, ал түйнек көзшелерінің маңында ірі (1-3 см), батыңқы, суланып тұратын қара дақтар түрінде көрінеді. Қоңыр дақтар жəне мұндай дақтар тізбегі тамырда жəне тамырсабақта да пайда болады. Ауруға шалдыққан картоп ештеңеге жарамсыз болып қалады. Өскінінде ауру күңгірт-қоңыр дақтар мен ойық жарақаттар түрінде байқалады. Зақымдалған жерінен өскін сынып, жер бетіне шыққанға дейін өледі. Жинап алынған өнім қамбада ұзақ сақтауға жарамайды. Дымқылданып тұратын жара дақтар тез ұлғайып, мұндай түйнектер тез арада шіріп кетеді. Шірік сау түйнектерге өтіп, олар не азыққа, не тұқымға жарамсыз болып қалады.
Ауру қоздырғыш - Rhizoctonia solani жетілмеген саңырауқұлақтар класының (Deuteromycetes) стерильді мицелийлер (Mycelia sterila) тобына жатады. Паразиттік түрде тіршілік етуі тек стерильді мицелий күйінде ғана өтеді. Мицелийі жуан, жиі далдалы гифтерден тұрады, тоғалары болады [2, 3].
Кəдімгі қотыр, немесе актиномикоз. Балық зерттелген аудандарда кездесті. Картоптың тек түйнектері ғана зақымдалады. Түйнектің бетін бүртіктер мен майда жарақаттар басады. Аурудың бірнеше типтері болады: жайпақ, томпақ, батыңқы жəне торлы. Бұлардың ішіндегі ең зияндысы батыңқы қотыр (Actinomyces ochroleucusWol., Act. incanescens Wol.). Бұл ауру картоптың қабығымен бірге оның астында орналасқан 50 ұлпаларын да зақымдайды. Түйнек бетінде терең батыңқы жарақаттар түрінде көрінеді. Мұндай жарақаттар, кейде бір-бірімен қосылып, түйнектің едəуір бөлігін қамтиды.. Ауру картопты жаңадан жинаған кездері пайда болады.
Ауру қоздырғыштар актиномицеттер (Actinomyces түрлері) тобына жатады. Актиномицеттер топырақта көп тараған микроорганизмдер қатарында.
Кəдімгі қотыр зиянды ауру, картоптың тауарлық бағасын төмендетеді, ұзақ сақтауға жарамсыз етеді, тұқымдық сапасын нашарлатады.
Бүртүкті қотыр, немесе ооспороз. Целиноград, Шортанды жəне Аршалы аудандарында анықталды. Ауру тек картопты қысқа сақтау кездері ғана байқалады, қыс бойы күшейіп, көбейе түседі. Алғашқыда түйнекте майда, түсі картоп қабығына ұқсас, немесе одан сəл күңгірттеу, бүртіктер пайда болады. Бүртіктердің жиектері батыңқы, ал орта тұсы көтеріңкі, көлденеңі 2-4 см шамасында болады. Ауру дендеген сайын бүртіктер бір-бірімен қосылып, түйнектің едəуір бетін қамтиды, картоп фитофторозына ұқсай бастайды. Бірақ фитофтороздан айырмашылығы дақтың орнына бүртік пайда болады жəне бүртіктің асты дақтағыдай шірімейді. Егер бүртіктер түйнек көзшесінің жанында пайда болса, онда көзшелер өліп, өскін бермейді [5].
Патоген түйнекке ондағы көзшелері мен жасымықтары арқылы енеді. Жас түйнекке ауру танапта жұғып, кейін, қамбада жалғасын табады. Қамбада сақтау кездері ауру түйнектерде пайда болған патогеннің конидийлері сау түйнектерге қонып, ауруды таратады. Қамбада ылғал жоғары болып, желдетілуі нашар болған жағдайда, ауру асқына түседі.
Ауру қоздырғыш - Oospora pustulans Owen. et Wak. жетілмеген саңырауқұлақтар класының (Deuteromycetes) гифтілер қатарына (Hyphales) жатады. Ауру қоздырғыштың гифтері түссіз, далдалы, конидийтүзгіштері болмайды. Конидийлері сопақша келген, көлемі 5-11х2-3 мкм, тікелей негізгі мицелий гифтерінде тізбектеле пайда болады.
Макроспориоз, немесе, кебу дақтар. Тек Зеренді ауданында кездестірдік. Жапырақта кепкен, дөңгелек, күңгірт-қара дақтар, пайда болады. Дақтардың бетін патогеннің спора түзуші органдарынан тұратын күңгірт-жасыл үлпілдек зең басады. Дақтардың пайда болуы жапырақтың сарғая бастауымен ұласады. Сабақта ұзындығы 7-10 см жететін, бетінде күңгірт үлпек зеңі көрініп тұратын, созылыңқы күңгірт дақтар пайда болады. Кейде мұндай дақтар бір-бірімен қосылып жатады. Макроспориоз ауруына шалдыққан картоп пəлегі вегетация соңына көп жетпей қурап қалады. Пəлектен ауру картоп түйнектеріне өтеді. Онда дөңгелек, аздап батыңқы, əртүрлі көлемдегі, күңгірт зең басқан дақтар түрінде байқалады [4].
Макроспориоз картоптың өте зиянды ауруларының бірінен саналады. Кей жылдары дақылдың бұл аурудан шығыны 20-50-%-ға дейін жетеді.
Ауру қоздырғыш - Macrosporium solani Ell. et Mart. жетілмеген саңырауқұлақтар класының (Deuteromycetes) гифтілер қатарына (Hyphales) жатады. Мицелийлері, конидийтүзгіштері мен конидийлері күңгірт түсті. Конидийлері сопақша келген, бойлық 1-3 жəне көлденең 7-10 далдалы. Дақылдың барлық органдарын зақымдайды.
Фитофтороз. Бұл ауру XIX ғасырдың бас кезінде Америкадан әкелінген түйнектерді отырғызу арқылы Европа елдерінде таралған. Совет Одағында әсіресе Белоруссияда және Прибалтика республикаларында, РСФСР-дің солтүстік-батыс аймағындағы облыстарда жиі кездесетін, өте қауіпті аурудың бірі болып саналады.
Қазақстанда фитофтороз алғаш рет 1934 жылы Алматы облысында кездесті. А.Д. Казенастың мәліметіне қарағанда бұл ауру республикамыздың оңтүстік-шығыс облысының тау бөктеріндегі аудандарындағы және солтүстік облыстардағы картоп егісінде жиі кездескенімен, баяу дамиды, өнімге үлкен зиян келтірмейді.
Ауруды Rhytophthora infestans Д. В. Саңырауқұлағы қоздырады. Кеселге картоптың барлық органдары шалдығады. Алдымен ауру белгілері ескірген жапырақтардың шық тұратын жоғары ұшында байқалады. Зақымдалған жапырақ бөліктері қоңыр тартып, тез қарайып кетеді. Біртіндеп ауру жапырақ сағақтары мен сабақтарына таралып, өсімдік тіршілігін тоқтатуы мүмкін. Жаңбыр тамшыларымен ауру қоздырғышының инфекциясы жапырақтан шайылып жерге түсіп, түйнектерді зақымдайды. Олардың үстінде көлемі әр түрлі қоңырқай немесе сұрғылт ойыс дақтар пайда болады. Ауруға шалдыққан органдарда саңырауқұлақтың конидиялары немесе зооспорангийлері түзіліп, жаз бойы бірнеше ұрпақ береді. Ауру су арқылы және желмен тез таралып, бүкіл егістікті жайлайды [6].
Фитофтороз ауруына шалдыққан картоп түйнектерін қоймада сақтауға болмайды. Ауру түйнектің ішкі тканьдарына тарамағанмен, басқа микроорганизмдердің әсерінен ол тез шіріп кетеді. Ауру қоздырғыш саңырауқұлақ мицелий күйінде түйнектерде сақталып, келесі жылы отырғызылған картоп өнген кезде, инфекция жаңа сабақтар мен жапырақтарға тарайды.
Макроспориоз. Өте кең таралған аурудың бірі. Әсіресе, еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс аудандарында көп шығын келтіреді. Қазақстанда солтүстік, батыс, оңтүстік-шығыс және шығыс аймақтарда таралған.
Ауруды макроспориум солани саңырауқұлағы қоздырады [8]. Қазақстанның ауа райы жағдайында шілде айының екінші жартысында картоптың жапырақтарында дөңгелек шеңберлері бар үлкен, қоңырқай түсті дақтар пайда болады. Ауру қатты өршігенде шеңберлі дақтар бір-бірімен қосылады да, жапырақтар қурап, түсіп қалады. Әсіресе, ауаның қызуы 25-28°С-қа жеткенде, аурудың конидияларының өсіп жетілуіне өте жайлы жағдай туады. Картоп түйнектерінде де әр түрлі қоңырқай немесе қара ойыс дақтар пайда болады. Қыс уақытында қоймаға салынған мұндай түйнектер жылдам шіріп кетеді. Ауру қоздырғышы өсімдіктердің қалдықтарында және топырақта сақталады.
Альтернариоз. Ауру тудырғыш - Alternaria solani саңырауқұлағы. Кесел көбінесе картоп өсімдігі гүлдеген кезде кең өріс алады. Ауруға шалдыққан картоп жапырақтарының шеті сарғайып, иірленеді де, көп ұзамай қурап, кәугірлеп солып қалады. Альтернариоз ауруы тараған түйнектерде де қара дақтар пайда болады. Мұндай картоп түйнектерін қоймада сақтауға болмайды. Ауру тудырғыш саңырауқұлақтар өсімдік қалдықтарында, топырақта, тұқымдық түйнектерде сақталады [6].
Картоптың құрғақ шірігі. Өте кең таралған ауру, картоп дақылын өсіретін жерлердің барлығында да кездеседі. Ауру картоп түйнегін қоймада сақтау кезінде байқалады. Бұл ауру зиян келтірушілік дәрежесі жөнінен аса қауіптінің бірі болып саналады. Қоздырғыштары - фузариум туысына жататын Fusarium solani, F. Сoeruleum және тағы басқа топырақта өмір сүретін саңырауқұлақтар [9]. Ауруға шалдыққан түйнектердің бетінде сұрғылт немесе қоңыр түсті, әр түрлі формалы дақтар пайда болады. Дақтың астындағы тканьдар босап, іріп бурыл тартады. Олардың аралығында пайда болған қуыстарға саңырауқұлақтың ақ, сары, қылғылт түсті мицелийлері (жіпшелері) толады. Ауру тканьдар жылдам құрғап, түйнектің үсті ыстанып кетеді де, оның үстіне саңырауқұлақтың споралану органдарынан тұратын ақ немесе қызғылт реңді, мақта тәріздес өңездер пайда болады. Түйнектің салмағы жеңілдеп, құрғап қатып қалады.
Бұл ауруға механикалық немесе зиянкес насекомдармен зақымдалған түйнектер өте бейім келеді. Түйнектердің ауруға шалдығуы өнімді қазу мен жинау кезінде болады. Қоймаға түйнектер іріктелмей салынса, әрі сақтау үшін қажет жылылық пен ылғалдылық дұрыс ұсталмаса шірік ауруы өрши түседі. С.Т.Бубенцов, М.Қойшыбаевтың мәліметтеріне қарағанда Қазақстанда құрғақ шірік ауруынан 25, кейде 30-40% өнім ысырап болады [6].
Картоптың фузариоздық солуы. Бұл ауру РСФСР-дың Ленинград, Горький, Ростов, Волгоград, Орынбор облыстарында, Краснодар мен Ставрополь өлкелерінде, Батыс және Шығыс Сібірде, Украина мен Грузияда кеңінен таралған. Картоп фузариозы Қазақстанда да көптеген облыстарда кездеседі. Ауру әсіресе Алматы, Жамбыл, Шымкент облыстарында картопқа көп зиянын тигізеді [7].
З.Н.Кочетова, С.М. Тупеневич мәліметтері бойынша фузариоздық солуды фузариум туысына жататын саңырауқұлақтың Fusarium oxysporium Schl, F.avenaceum (Fr.) Sacc., F.Solani (Mart.) App. et wr түрлері қоздырады. С.Т. Бубенцовтың деректеріне қарағанда Қазақстанның оңтүстігінде фузариоз солуын тек қана Fusarium oxysporium Schl. қоздырады.
Өсімдіктер ауруға гүлдену, түйін салу кезінде өте бейім келеді. Осы мезгілде ауру картоп тамырларын немесе түйнектерін жайлап, соның нәтижесінде ондай өсімдіктердің жапырақтары сарғайып, соңынан солып және құрғап қалады. Кейбір жылдары картоптың 41,3%-тейі фузариоз солуына шалдығып, өнім шығымы 25%-ке дейін кемиді. (Бубенцов, 1967). Қазу және жинау кезінде механикалық зақымдалған түйнектер фузариоз ауруына өте бейім келеді. Ескере кететін жай, вегетация уақытында фузариозға шалдыққан картоп түйнектері қоймада сақтауға төзімсіз болады. Әсіресе, түйнектер мұқият сұрыпталмай әрі кептірілмей ұзақ мерзімге сақтауға қалдырылса, қойманың ауа қызуы жоғары болса (+5°С), уақытымен желдетілмесе ауру қатты өрши түседі. Көбінесе түйнектердің сырты зақымданбай , ауру оның ішін кеулеп, қуыстандырып жібереді. Қуыстарда саңырауқұлақтың мицелийлері мен споралану органдарынан тұратын ақшыл сары, қылғылт реңді өңездер пайда болады. Қоймадағы түйнектердің фузариоз шірігінен 15-тен 30%-ке дейінгі мөлшері ысырап бола алады [7].
1.1.1 Fusarium саңырауқұлағы туралы жалпы мәлімет
Фузариум (Fusarium) - анаморфты зең саңырауқұлақтар туысына жатады. Бұл саңырауқұлақпен келетін өсімдіктер ауруын фузариоз деп атайды [9]. Фузариоз өсімдікте тамырдың шіруі, солуы, тұқымның зақымдануы түрінде байқалуы мүмкін.
Топырақ Fusarium туысына жататын түрлердің табиғи таралған ортасы болып саналады. Топырақта Fusarium активті формада болады, өсімдіктің әр түрлі қалдықтарында, ризосферада және тамырдың үстіңгі жағында өседі. Бұл түрге жататын саңырауқұлақтар ішінде ризосфералық және тамырмекенділер көп кездеседі. Өсімдіксіз топырақта олардың саны өте аз, себебі олар басқа саңырауқұлақтар және бактериялардың бөлген антибиотиктері мен литикалық ферменттеріне өте сезімтал келеді.
Олар қоректік орта, яғни көмірсутектің көп мөлшері бар жерде жақсы өседі. Бұл саңырауқұлақтар факультативті анаэробты болып келеді. Көптеген түрлері pH мағынасының үлкен ауытқуларында да өсе алады. Сонымен қатар олар өсу барысында ортаның pH - ын өзгертуі қышқылдатуы немесе сілтіденуі мүмкін. Фузариум мезофильді саңырауқұлақтары болып есептеледі, оптимум температура 18-24-28°С [9]. Ал температураның және рН - ың орталық көрсеткіштері шекті мағыналарында спора түзу және кейбір арнайы метаболиттердің синтезі жүреді.
Конидиялық спора түзу Fusarium түрлерінде морфологиялық және спораны түзу әдістері жағынан әр түрлі болады. Макроконидиялардың морфологиялық сәйкестік белгісі оның бір немесе екі ұшындағы сүйірленіп келуінде, аяқшалардың болуында, төменгі бөлігіндегі сарғыш секілді өсіндінің болуында.
Макроплидиялардың спорадохияларда және плонноттарда, мейелилерде, конидияносецтерде түзілуі мүмкін. Fusarium түрінің кейбіреулерінде канидиялар кәртейген кезде бөлек клеткаларға бөлініп, клетка қабығы қалыңдаған хламидоспоралар түзеді. Орта жағдай оптимальды болғанда конидиялық спара түзу үлкен қарқынмен жүреді. Бұл түрдің сәйкес ортаға көптеп көбеюіне алып келеді.
Макроконидиялар элипс тәріздес бүгілген болып келеді. Көптеген түрлеріне сәйкестік қасиет - жоғарғы клетканың біркелкі жіңішкеруі [7].
Әр түрге жататын макроконидиялар бөліктерінің саны 3 тен 5, сирек 5 тен 7 дейін болуы мүмкін. Макрокомидиялар мен гидатердің сырты көбіне боялмаған болып келеді.
Сонымен қатар көбею және өмірін сақтап қалу маңыздылығында Fusarium кейбір түрлерінде микроконидиялар түзіледі. Олардың бөліну саны 0-1 болады.
Фузарий мицелилері де көп түрлі болып келеді. Мицелийі әр түрінде әр түрлі түсте болуы мүмкін - ақ, қызғылт, күлгін немесе қоңыр. Белгілі бір қолайсыз жағдай туғанда көмектесетін тұрақты құрылымы болуы мүмкін. Ондай құрылымына хламидоспора және склероциялар жатады. Хламидоспоралар - қалың қабық түзетін және бөлуші жеке клетка немесе гиф болып саналады; олар көбінесе түссіз болып келеді. Олар топ болып жиналып немесе тізбек күйінде және жеке орналасуы мүмкін. Кейде хламидоспоралар конидийлерден түзіледі. Конидийдің әдетте екі түрін ажыратад: микро- және макроконидийлер. Оның дифференциясы әр түрлерде, өсіру әдісіне және өсіру жасына байланысты болады [7].
Жоғарыда айтылғандай, бұл саңырауқұлақ фузариоз ауруын тудырады, яғни өсімдіктің клеткаларының құрылысын немесе сол клеткаға әсер ететін токсиндер, сол сияқты клетканың ядролық ақпаратын бұзады. Соның ішінде клетка құрылымын бұзып, яғни өсімдік клеткасының мембранасын ерітіп, ішке кіргеннен ауру туғызады. Осындай механизммен зақымдайтын Fusarium solani болып келеді. Ол клетка қабығын бұзу үшін көптеген ферменттер синтездейді. Мысалы: пектиназа, эндотемигалактуреназалар т.б
Фузариум (Fusarium) аса көп тараған, мұның түрлері топырақта және өсімдіктерде паразитті түрде кездесіп, оларды солдырып тастайды. Бұл туыстың 17 түрі кездеседі. Фузариум Tuberculariaceae тұқымдасына жатады. Бұлардың конидия сағағы спородохияға жинақталған. Фузариум туысына жататын саңырауқұлақтардың басым көпшілігі - фитотрофтар. Фузариумның бір түрінің өзі әр тұқымдасқа жататын өсімдіктердің тұқымын, жемісінің солып қалуын және тамырдың шіруін тудырады. Тамырдың шіруін көбіне кей өскіннің өсу фазасында зақымдайды. Бұршақ, лобия, қияр, қауын, қарбыз, томаттардың тамырларының және картоп түйнегінің құрғақ шіруін F.avenaceum, F.solani, F.culmorum, F.javanicum және басқа түрлері қоздырады. Fusarium-нің кейбір түрлері насекомдарда паразитті тіршілік етеді. Адамда және жылы қанды жануарларда микоз және токсикозды қоздырады. Кейбір фузариумдер F.sporotrichiella тат пен қаракүйе саңырауқұлақтарында паразитті тіршілік етеді. Олай болса оны паразиттерге қарсы биологиялық күрес үшін пайдалануға болады.
Fusarium solani туғызатын шірік. Саңырауқұлақтар тудыратын аурулар өсімдіктер және картоп түйінддерінде кең таралған [6]. Картоптың ауру тудырғыштарының түрлік құрамы, таралуы және зияндылығы, топырақтық - климаттық ерекшеліктерге, агротехниканың деңгейіне және картопты өңдеу технологиясына байланысты болады. Ауаның және топырақтың жазғы жоғарғы температурасы, ылғалдылықтың жеткіліксіз болуы, әлсіз желдер, ауаның және топырақтың температурасының кенеттен түсуі, саңырауқұлақтар тудыратын аурулардың дамуына себеп болады. Оған фитофториоз, ризоктониоз, жәй порша, құрғақ шірік және олардың аралас инфекциялары жатады.
Құрғақ фузориялық шірік - ең көп таралған және зиянды картоп ауруы. Ол сақтау негізінде дамиды. Құрғақ шірік тудырушылары тілімдер мен жаралардан енеді. Әсіресе ол механикалық жинауда және сақтау орнындағы температураның тез түсуі кезінде көп болады. Ауру түйіндерде қоңырлау - ашық дақ, кішкене ішке қарай түскеннен басталып және түйіндердің жабынды ұлпасының әжімделуімен жалғасады. Түйіндегі дақтың астындағы жемісті бөлік үгімшелі, құрғақ және қышқыл қоңыр түсті болады . Зақымданған ұлпада бос кеңістік пайда болып, ақ, сары және қызыл түсті саңырауқұлақ мицелилерімен толады. Ылғалды болғанда түйін сулы консистенцияға ие болады. Ал құрғақ жағдайда түйіндер әжімделген қабықпен жабылған мумияға айналады.
Сақтау кезіндегі құрғақ шіріктен шығатын шығын 15-30 % болады. Ауру түйіндер өсудің баяулауы және вегетациясы кезіндегі алдын ала салудың себебі болып саналады. Қорытындысында өнім алу 12 % және одан да көпке төмендейді. Ауру түйіндерінің ұрпақтары сырттай сау болса да, оларды сақтауда құрғақ шірікті түйіндер пайызы жоғары болып келеді.
Картоп түйнектерін Fusarium solani құрғақтай шірітеді. Түйнектің қабығында бос кеуек жерлер пайда болады, бұл жерлерде ақшыл және алқызылдау төмпешіктер түзіледі, олар орақ пішінді конидиялардан тұрады. Fusarium gramineum астық тұқымдастарын зақымдайды, өздерінен у (токсиндер) бөліп шығарады, ол тамаққа араласып кетсе, адамды уландырады. Fusarium nivale күздік егістерді зақымдап, өте көп зиян келтіреді. Олар ақ зең түрінде күздік егістер қардың астынан шығысымен-ақ пайда болады.
Фузариозды шіріндіні Fusarium avenaceum, F.lateritium саңырауқұлақтары қоздырады [6]. Бұл ауру картоптың сыртында не түйнегінде пайда болады. Ауырған түйнегінде қызғылт не сары түсті конидия сағақтары бар мицелийлер құралады.
1.2 Жалпы өсімдік ауруларының диагностикалық әдісі
Топырақта тіршілік ететін патогенді Fusarium туысына жататын саңырауқұлақ картоп өсімдігін зақымдаушы бірден-бір фактор болып табылады. Бұл саңырауқұлақтың экологиялық, биологиялық қасиетіне байланысты және де топырақта тіршілік етуіне, сонымен қатар көптеген ауылшаруашылық культураларын зақымдауға қабілеттілігіне байланысты олармен күресу қиынға соғуда.
Соңғы он жылдықта организмдердің түрлерін толыққанды анықтауда молекулалық әдістер, соның ішінде молекулалық-генетикалық маркерлерді кеңінен қолдануда. Микроскопиялық саңырауқұлақтарды морфологиялық параметрлерін анықтауда, соның ішінде колониялардың диаметрлерін анықтау, олардың түсі, құрылымы, конидийлердің көлемі мен пішінін анықтауда жүргізілетін дәстүрлі әдістер ұзақ уақытты керек етеді. Сондықтан молекулалық-генетикалық зерттеулер жүргізу анағұрлым оңайға соғда.
Fusarium туысына жататын микромицеттерді анықтау кезінде бірқатар қиындықтар туғызатын түрлері, мысалы, F.verticillioides қауіпті токсиндер бөліп шығарады. Сонымен қатар, морфологиялық белгілерінің көптігі, олардың өзгеріске ұшырайтындығы морфологиялық белгілерін анықтауды қиындатады [11].
Өсімдіктердің ауруларының диагностикасы ауру өсімдіктің толықтай жан-жақты патологиялық себебін түсіндіру. Диагноз қою аурудың қоздырғышының типі жұқпалы, жұқпалы емес себептерін анықтау Макроскопиялық әдіс. Дүрбінің немесе лупаның көмегімен ауруды анықтау әдісі. Бұл әдіс осы уақытта кең қолданылып жүр. Бұл әдіспен дұрыс диагноз қою үшін өсімдіктің мүшелерін немесе көп мөлшердегі данада зерттеу арқылы талдау қажет. Бұндай қажеттілік өсімдіктің барлығында аурудың берілмеуі немесе анық көрінбеуі. Басқа жағдайда дұрыс диагноз қою, ауырған өсімдікті щыңынан тамырына дейін қарап шығу. Ағаштардың шыңы дүрбінің көмегімен зерттелсе, ал тамыр жүйесі бір-екі тамырды қосып қарау. Сонымен қатар зерттелетін объектінің орналасу жағдайларын дұрыс анықтай білу. Өсімдіктің қурауына немесе әлсіреуіне аурудың тигізетін әсері нақты екендігін анықтау.
Өсімдікті қарағанда ауру коздырғыштардың жемісті денесіне, спора түзуіне, мицелийдің түр өзгерісін, шіруіне көңіл аудару. Ең жеңіл аурудың қоздырғышын жемісті денесімен спора түзуіне қарай анықтау. Мысалы некроз болған жағдайда сұрғылт түсті жемісті денесі апотециймен анықталады. Шайырлы ісіктің белгілері: Қоздырғыштың жуан қызғылт сары спорасымен беріледі. Егер жемісті денесі жоқ болса саңырауқұлақпен берілген тип бойынша ажыратуға болады. Ағаштар ағашқұлақпен зақымдалса құрылыс ерекшеліктері мен түсінің белгілері шіру қоздырғыштарында бар екендігін дәлелдейді. Егер ісік теңбіл солғае болса онда дұрыс диагноз қою қиынға соғады. Бұндай белгілері бойынша аурудың типін анықтауға болады, бірақ қоздырғышты анықтау үшін басқа әдіс қолдану қажет. Макроскопиялық әдіс қоздырғышты тануға, аурудың таралуын, дамудың қай стадиясында екендігін анықтауға көмектеседі. Егер макроскопиялық белгілер бойынша диагшноз қоюға болмаса, микроскопиялық әдіс қолданады [11].
Микроскопиялық әдіс. Өсімдіктің зақымданған тканін, қоздырғыштың спорасын микроскоппен қарап, зерттеу. Ол үшін қоздырғыштың түрін, патогеннің өсімдік тканінде бар екендігін дәлелдеу. Тек микроскоптық анықтау ғана осындай белгілердің болуын дәлелдейді (саңырауқұлақтарда спорасының түсі, пішіні, жемісті денелерінің болуы). Анықтағыштардың көмегімен қоздырғыштың жүйелік орналасуын анықтаймыз [23].
Кейбір жағдайда өсімдіктің тканіндегі қоздырғышты анықтауға ғана мүмкіндік туады. Ол үшін микроскоптың астында зақымданған тканді, клетканы, клеткааралык кеңістіктегі мицелиді қарап, аурудың түрі анықталады.
Түссіз немесе әлсіз боялған жемісті денесін тауып дифференцацияланған бояуды қолданады. Мысалы, күрес шараларын жасамас бұрын жұқпалы немесе жұқпалы емес ауру екендігін анықтау. Осы мақсатпен микроскоптың астында тірі ткандерден жасалған қышқыл калиймен боялған препаратты зерттеп қарайды. Жұқпалы емес болса клеткада дәне тәрізді плазманы көруге болады.
Ткандерді дифференцацияны бояу әдісін қолданып, зерттеуде "кәдімгі шюттені" алғашқы белгілері болмай тұрып қарастыруға болады. Қақ ортасынан кесілген қылқанды бірнеше минутқа этил спиртіне салып, содан соң сумен шайып, 1%-тік анилин көк және сүт қышқылы ерітіндісінде ұстайды. Бұдан кейін қылқандарды буланғанша қыздырып, бояуын фильтр қағазының көмегімен сүртіп тастайды. Сол қылқанларды сүт қышқылында қыздырады. Осындай өңдеуден кейін саңырауқұлақтың гифтері көк түске боялып, тканнен жақсы бөлінеді.
Дифференцацияланған бояуды ағаштектес өсімдіктердің ткандерін микроскоппен зерттегенде қолданады. Егер қоздырғыштың спорасы болмай, жемісті денесінің ерекшеліктеріне қарай қоздырғыштың түрі анықталмаса, микологиялық әдіс қолданады.
Микологиялық әдіс. Өсімдіктің зақымданған бөлігінен саңырауқұлақты бөліп алып, жасанда және табиғи ортада жеке өсіру. Ылғалды камера әдісін қолданып, өсімдіктің зақымданған бөлігінен саңырауқұлақты бөліп алу оңай. Ол өсімдіктің тканінің ішіндегі мицелиі ылғалды жағдайдың арқасында сыртқа шығып, спора түзуіне ықпал жасайды [10]. Бұл әдіс стерилді жағдайды қажет етпейді, қысқа мерзімде қоздырғыштың спора түзуін жалдамдатады. Жұқпалы ауруларды, тұқымның, қылқанның ауруларын зерттеуде кең қолданылады.
Ылғалды камераны орнату үшін Кох шынысынң түбіне Петри шынысының жартысын сүйірленген жағын жоғары қаратып орналасатырады. Петри шынысының сүйірленген жоғарғы жағына фильтр қағазының бір жолағын кесіп салады, оның төменгі ұшы Кох шынысының қақпақпен жауып, қамераны стерильдейді. Зерттелетін затты орналастырмас бұрын түбіне дистилденген немесе қайнатылған суды құяды. Зерттелетін затты фильтр қағазына салады [12].
Дайын ылғалды камераларды кептіргіш шкафта стерильдейді. Шыныларды қайнаған сумен немесе спиртпен стерилдеуге болады, ал құлақшындарды фильтр қағазымен, жалынмен немесе сіріңкемен, 2-3 рет жалыннан тез өткізу қажет.
Камераны фильтр қағазымен толтырмас бұрын, дистилденген немесе қайнаған суытылған сумен шаяды, одан кейін ол кеуіп кетпес үшін бақылап отырады. Зерттелетін заттарды фильтр қағаздарына салады, өйткені олар бір-біріне тимеуі қажет.
Ылғалды камераға ұсақ тарелкелер, шынылардың үгінділерін орналастыруға болады. Зерттелетін заттарға (қылқан, жапырақ, сүректің кесінділері, тұқымдар) ылғалды камераға солудың алдында топырақтың қалдықтарынан тазартады, сумен жуып содан соң әртүрлі әдістермен стерилдейді.
Зерттелетін заттары салынған ылғал камерасын термостатқа немесе бөлме температурасы 20-25оС болатындай жағдайда бөлмеде қалдырады. Бірнеше аптадан кейін зерттелетін жерде жемісті дене және қоздырғыш пайда болады [12]. Микроскоптың және анықтаманың көмегімен қоздырғыштың түрін систематикалық орнын анықтап алуға болады.
Өте күрделі әдіс - өсімдіктің тканімен патогенді, жасанды және табиғи қоректік заттарды қолдана отырып таза кульутраны бөліп алу.
Саңырауқұлақтардың таза культурасын алу үшін және зерттеуді әрі қарай жалғастыру үшін өмірін ұзартуға әртүрлі қоректік орталар қажет болады (қатты, сұйық, жасанды және табиғи) [12]. Кез келген қоректік субстратты қолдану патогеннің қажеттілігіне байланысты болады.
Спора түзуін көру үшін көбінесе саңырауқұлақтарда суслоагор ортасы, 7%-тік сира суслосы және агар-агар қолданылады. Қоректік орталардың дайындалуы рецепті фитопатологиялық зерттеу әдістерімен арнаулы оқулықтарда беріледі. Қоректік орталарды таңдаған кезде саңырауқұлақтардың көмірсуға бай, әлсіз қышқыл ортаны қажет ететіндігін естен шығармаған жөн.
Қоректік орталарды қолданбас бұрын автоклавта немесе Кох аппаратында стерилдейді, содан соң Петри шынысына жұқа қабат жасап құяды.
Саңырауқұлақтардың таза културасын әртүрлі ортадан бөліп алу өзіндік ерекшелікке байланысты болады[13].
Некрозды ісік ауруларының қоздырғыштарын, трахеомикозды шіруді, ылғалды камерада алынған сүректің кішкене бөлігінен қоректік ортада өсіріп алған, спорасы немесе мицелийдің көмегімен бөліп алады.
Талдауға алынған бөліктерді 96%-тік спиртпен дезинфекциялайды. Содан соң стерильді скальпельмен немесе пышақпен қабаттың беткі жағынан 5-10 мм қалыңдықта кесіп алып, қоректік ортаға салады. Сүрек және қабығы жаңа алынған болу керек, ескі болса көгерген зең саңырауқұлақтары болуы мүмкін.
Тұқымдардың жұқпалы ауруларын анықтау үшін Петри шынысына агарлы қоректік ортаға салады, алдын ала стерилдеуді қажет етпейді. Аса үлкен тұқымдарды стерильді скальпельмен қақ ортасынан тең етіп екіге бөледі [13].
1.2.1 Патогендерді талдаудағы морфологиялық әдістер
Микроорганизм патогенді екенін анықтау үшін ол Кох постулатына сәйкес болу қажет: микроорганизм үнемі ауру өсімдіктерде кездеседі, ал сау өсімдіктерде болмайды; микроорганизм ауру өсімдіктен таза культураға оқшаулануы мүмкін; өсімдік микроорганизнің таза культурасымен зақымданғанда ауруға шалдығады [10]. Осылайша, таза культураларды алу фитопатологиялық зерттеулердің маңызды бөлімдерінің бірі болып табылады.
Көптеген саңырауқұлақтарды, соның ішінде патогенді саңырауқұлақтарды таза культураға бөлуге болады және олардың өсуі мен көбеюі үшін жасанды қоректік орталарға отырғызуға болады. Фитопатогенді саңырауқұлақтарды бөліп алудағы дәстүрлі әдіске олардың таза культурасын алу, культураларды стандартты агарланған ортаға енгізу және жарық микроскопы арқылы морфологиялық-культуральды қасиеттерін: колониялардың морфологиясы, өлшемі, түсі, спорангилері мен конидийлерін зерттеу жатады. Егер зерттеліп отырған саңырауқұлақ қоректік ортада өспесе немесе бөлінбесе, онда бұл патогендерді зерттеу әдісі қажет болмай қалады [16].
1.3 Патогенді саңырауқұлақты бөліп алу әдістері
Көп жағдайда саңырауқұлақ түрін культуральды-морфологиялық белгілері бойынша дұрыс анықтау үшін саңырауқұлақтың таза культурасын бөліп алу міндетті болып табылады.
Таза культура қоректік ортада өскен 1 микробты клеткалардан таралған клеткалар. Таза культураны алу микробтан негізгі бактерологиялық жұмыс болып табылады. Көбінесе зерттелген материал көптеген микроб түрлерінен қоспаларынан тұрады.Микроорганизмдердің қасиетін және оның қандай түрге жататынын тек таза культураны зерттеп анықтауға болады. Материалдан таза өсіндіні алудағы негізгі міндет жеке микробты колонияларды алу болып табылады. Бактерия культурасын алуда лабараторияда егу және қайта егу әдістеріқолданылады. Егу - зерттелген материалдың бір бөлігін стерильді қоректік ортаға егу қайта егу, қоректік ортада өскен микроб культурасының бөлігін басқа жаңа стерильді қоректік ортаға ауыстыру.
Микроб қоспасынан таза культура алуда механикалық, химиялық, биологиялық әдістер қолданылады[16].
- Механикалық әдіс - Пастер әдісі. Бұл әдісте 1 тамшы материалды пробиркаға құйып, сұйық қоректік ортаға, сосын оны келесі пробиркаға құйып отырады. Аяғында 10 пробиркада аз ғана микроб қалады. Бірақ бұл әдісті қолданбайды, тек микроорганизмдер концентрациясын азайту үшін қолданылады.
- Кох әдісі- зерттелген материалды бактериологиялық ілмекпен еріген ЕПА пробиркасына құяды [17]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев aтындaғы Еуpaзия Ұлттық Унивеpситеті
5В070100 - Биотехнология мaмaндығы
Мұхамбет Надира Қалмұратқызы
Картоп өсімдігінің Fusarium саңырауқұлағының геномдық ДНҚ-ын бөліп aлу әдісінің оптимизaциясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Aстaнa 2016
Қaзaқстaн Pеспубликaсы Білім және ғылым министpлігі
Л.Н.Гумилев aтындaғы Еуpaзия Ұлттық Унивеpситеті
Қоpғaуғa жібеpілді Биотехнология және микробиология
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.к., профессор _____________ P.Т.Омapов
5В070100 - Биотехнология мaмaндығы бойынша
Картоп өсімдігінің Fusarium саңырауқұлағының геномдық ДНҚ-ын бөліп aлу әдісінің оптимизaциясы тақырыбына
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Оpындaғaн: Н.Қ.Мұхамбет Ғылыми жетекші: Т.Е.Ещжaнов Phd доктоp, доцент м.a.
Aстaнa 2016
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Картоп өсімдігінің саңырауқұлақ аурулары және саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық зерттеу ... ... ... ... ... .
8
1.1
Картоптың саңырауқұлақ аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1.1
Fusarium саңырауқұлағы туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ...
13
1.2
Жалпы өсімдік ауруларының диагностикалық әдісі ... ... ... ... ... ..
16
1.2.1
Патогендерді талдаудағы морфологиялық әдістер ... ... ... ... ... ... .
19
1.3
Патогенді саңырауқұлақты бөліп алу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
1.4
Геномды ДНҚ-ын экстракциялау үшін үлгіні бұзу әдісі ... ... ... ...
21
1.5
Спектрофотометрия арқылы ДНҚ сандық анықтау ... ... ... ... ... ...
22
1.6
Нуклеин қышқылдарының электрофорезі ... ... ... ... ... .. ... ... .
24
2
Зерттеу нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1
Картоптан ауру қоздырғыштарды бөліп алу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2
Түзілген саңырауқұлақ түрлерін микроскопта анықтау ... ... ... ...
29
2.2.1
Патогенді саңырауқұлақтар изоляттарының культуральды-морфологиялық белгілері бойынша дифференциациясы ... ... ... ..
30
2.2.2
Тәжірибеде қолданылған штаммдардың коллекциясы ... ... ... ... ..
31
2.3
Саңырауқұлақтан таза культура алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.4
Үлгілерді ДНҚ бөліп алғанға дейінгі сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
32
2.4.1
Геномды ДНҚ бөліп алу үшін үлгілерді бұзу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
2.5
Саңырауқұлақтан геномдық ДНҚ-ын бөліп алу ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.5.1
Бөлінген геномдық ДНҚ-ны сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
36
2.6
Агарозды гельде электрофорез көмегімен ДНҚ сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
2.7
Спектрофотометр көмегімен ДНҚ-ны сандық анықтау ... ... ... ... .
37
3
Нәтижелер мен оларды талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
3.1
Ауру қоздырғыштарды картоп өсімдігінен бөліп алу ... ... ... ... ...
39
3.2
Үлгілерді ДНҚ бөліп алғанға дейін сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
42
3.3
Fusarium саңырауқұлағынан геномдық ДНҚ бөліп алу әдістері..
42
3.4
Спектрофотометр көмегімен ДНҚ-ны сандық анықтау ... ... ... ... .
46
3.5
Бөліп алынған геномдық ДНҚ нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 ҚР МЖМБС 5.04.019 2008 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары кәсіптік білім. Бакалавриат.Негізгі ережелері.
2 ҚР МЖМБС 5.03.016 - 2009. Жоғары оқу орындарындағы дипломдық жұмыстарды орындау ережелері.
3 МСТ 7.1-84. Ақпараттық, кітапханалық және баспалар бойынша стандарттар жүйесі. Құжаттың кітапханалық жазбасы. Қолданылған әдебиеттер тізімін жазудың жалпы талаптары мен ережелері. М.: Стандарттар, 1984.
4 ҚРcТ 1.12-2000 Нормативтік мәтіндік құжаттар. Мәтіндік құжаттардың құрылымы, мазмұны, рәсімдеуінің жалпы талаптары
5 ГОСТ 1770-74 - Зертханалық өлшеуіш шыны ыдыстар. Цилиндрлер,
мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық жағдайы.
6 ГОСТ 20730-75 - Қоректік орта
7 ГОСТ 6709-72 - Дистилденген су. Техникалық жағдайы
8 ГОСТ 17206-96 - микробиологиялық Агар. Техникалық жағдайы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ДНҚ - дезоксирибонуклеин қышқылы
РНҚ - рибонуклеин қышқылы
СТАВ - цетилтриметиламмонийбромид немес N-гексадецил-N,N,N-триметиламмоний бромид
ТАЕ - трис-ацетат-ЭДТА (буфер)
SDS - додецилсульфатнатрий (sodium dodecyl sulphate)
ЭДТА - Этилен диамен тетраcірке қышқылы (Ethylen ediamine tetra aceti acid)
ПЭГ - полиэтиленгликоль
ПААГ - полиакриламидті гель
EtBr - этидиум бромид (ethidium bromide)
КІРІСПЕ
Қазақстан үшін картоп өсіру өте маңызды, өйткені ол халықтың негізгі тамақ өнімдерінің бірі. Қазақстанда картоптың орташа өнімділігі 16 тга-дан аспайды. Оның өнімділігінің жоғары болмауының себебі картоп өсімдігі көп ауруға шалдығады. Ауруы зиянкестер және арамшөптер сияқты залал салдарынан болып табылады. Картоптың саңырауқұлақтың 38 түрімен ауыратыны анықталған. Картоп өсімдігінің қандай саңырауқұлақ түрімен ауруға шалдығатынын зерттеу және ауру тудырушы саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық тұрғыда талқылау өзекті мәселе болып отыр.
Топырақта тіршілік ететін патогенді Fusarium туысына жататын саңырауқұлақ картоп өсімдігін зақымдаушы бірден-бір фактор болып табылады. Бұл саңырауқұлақтың экологиялық, биологиялық қасиетіне байланысты және де топырақта тіршілік етуіне, сонымен қатар көптеген ауылшаруашылық культураларын зақымдауға қабілеттілігіне байланысты олармен күресу қиынға соғуда.
Соңғы он жылдықта организмдердің түрлерін толыққанды анықтауда молекулалық әдістер, соның ішінде молекулалық-генетикалық маркерлерді кеңінен қолдануда. Микроскопиялық саңырауқұлақтарды морфологиялық параметрлерін анықтауда, соның ішінде колониялардың диаметрлерін анықтау, олардың түсі, құрылымы, конидийлердің көлемі мен пішінін анықтауда жүргізілетін дәстүрлі әдістер ұзақ уақытты керек етеді. Сондықтан молекулалық-генетикалық зерттеулер жүргізу анағұрлым оңайға соғуда. Осы мақсатпен жүргізілген тәжірибеде картоп өсімдігін ауруға шалдықтыратын Fusarium туысына жататын мицелиалды саңырауқұлақ түрін бөліп алу, саңырауқұлақтан таза культура алу және геномдық ДНҚ-ын бөліп алу жұмыстары жүргізілді. Сонымен қатар, ДНҚ бөліп алудың оңтайлы әдістері қарастырылды. Fusarium туысына жататын саңырауқұлақты талдау және диагностикасын анықтау үшін геномдық ДНҚ-ын бөліп алудың бірнеше әдістері қолданылады. Бұл әдістердің барлығы бір нәтижеге жету үшін жасалынады - ДНҚ бөлініп алынған препараты негізгі сапалық және сандық критерийлерге жауап беру қажет және де ол қарапайым әрі арзан әдіс бойынша жүргізілу керек. Осы мақсатта хаттама бойынша мицелиалды Fusarium саңырауқұлағынан геномдық ДНҚ-ын бөліп алу жұмысы жүргізілді.
Фитопатогенді микроорганизмдерді бөліп алу - фитопатологияның маңызды тапсырмаларының бірі болып табылады. Бұл тапсырмаларды сәтті орындау мына жұмыстарға көмектеседі:
- инокулюмның бар-жоғын және санын анықтау, сонымен қатар, уақытылы профилактикалық жұмыстар жүргізуге;
- ауру тудырғыш популяциясын сандық бағалау арқылы келесі егіс шығынын бағалауға болады;
- фитопатогенді микроорганизмдердің жаңа түрлері мен штаммдарын анықтау;
- өсімдік пен патоген арасындағы әрекетті гендік деңгейде зерттеу;
- егер ауру қоздырғыштан таза культура алынса, онда оның культуральды-морфологиялық және биологиялық қасиеттерін, мысалы, вируленттілігін, агрессивтілігін, фунгицидтерге тұрақтылығын бағалауға болады.
Өсімдіктерде кездесетін саңырауқұлақ патогендерін анықтауда биологиялық, биохимиялық, иммунологиялық және молекулалық қасиеттеріне негізделген көптеген әдістер жүргізілген. Бұл жұмыста фитопатогенді организмді анықтауда қолданылатын әдістердің артықшылығы мен кемшілігі туралы айтылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Картопты ауруға шалдықтыратын Fusarium саңырауқұлағының геномдық ДНҚ-ын бөліп алу әдісінің тиімді, apзaн, қол жетімді әдісін іздеп, тaзapтылғaн, сaпaлы, жоғapы концентpaциядaғы ДНҚ мөлшеpін бөліп aлу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық тұрғыда зерттеу мақсатында геномдық ДНҚ-ын бөліп алу;
oo Саңырауқұлақтан геномдық ДНҚ бөліп алу әдісінің оптимизациясын қарастыру,
oo Fusarium саңырауқұлағынан геномдық ДНҚ-ын таңдалған протокол бойынша бөліп алу;
oo Бөлініп алынған ДНҚ-ны сандық және сапалық бағалау.
Зерттеу объектісі: Зерттеудің объектісі болып зақымданған картоп бөлігінен бөлініп алынған микроскопиялық саңырауқұлақ - Fusarium алынды.
Ғылыми-практикалық маңыздылығы: Зерттеу жұмысы барысында картопты ауруға шалдықтыратын саңырауқұлақ түрлері зерттелді. Сонымен қатар саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық талдау жұмыстары жүргізілді. Геномдық ДНҚ-ын бөліп бөліп алудың әдістері қолданылды. Патогенді Fusarium саңырауқұлағына картоптың төзімді тұрақты сорттарының болмауы - оларды зақымданудан қорғаудың жаңа қосымша және экологиялық әдістерін іздеуге себепші болды, және де зерттеу жұмысындағы өзекті тапсырма болып табылады. Молекулалық биологияның дамуы - патогенді организмдердің диагностикасына қажет жаңа тәсілдерді енгізуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ саңырауқұлақтың геномдық ДНҚ-ын бөліп алу әдістері жүргізілді. Бұл әдіс организмдерді саралауға, олардың ДНҚ-сы бойынша түраралық және түрішілік қасиеттерін ажыратуға мүмкіндік береді. Патогендерді анықтауда жасалынатын жаңа әдістер сау өсімдіктерді іріктеу, сонымен қатар өсімдіктің ауруын нақты анықтау жұмыстарын анағұрлым жылдамдатуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, әдеби шолудан, тәжірибелік бөлімнен, нәтижелер мен оларды талқылаудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімін қамтиды. Сонымен қатар 38 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 5 сурет және 8 кестеден тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 51 бет.
1 Картоп өсімдігінің саңырауқұлақ аурулары және саңырауқұлақты молекулалық-генетикалық зерттеу
1.1 Картоптың саңырауқұлақ аурулары
Ауылшаруашылық дақылдарының ішінде картоп бүгін де бидай өсімдігінен кейін екінші нан деген атқа ие. Картоп − тағамдық, азықтық қасиеттеріне қарай жəне биотехнологиялық өндірісте шикізат ретінде қолдануға арналған, сонымен қатар еліміздің ауылшаруашылығында кеңінен пайдаланылатын, үлкен сұранысқа ие дақылдардың бірі [1].
Қазіргі таңда экономикамыз тұрақталып, өсу қарқыны белең ала бастаған елімізде картоп шаруашылығының дамуын қолдау мақсатында Қазақстан ауылшаруашылығы министрлігінің тарапынан қолдау көрсетіліп, қаржы бөлінуде.
Елімізде картоп шарушылығында жалпы егістің көлемі 170 мың гектар шамасында, орташа өнімділігі гектарына 160 центнер төңірегінде. Елімізде жылына 2,76 млн. тонна картоп өндіріледі екен. Картоп егістігінің көлемі бойынша Ақмола облысы республикамызда Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарынан кейінгі төртінші орынды алады [2]. Картоп дақылынан алынатын өнімнің жеткіліксіз болуы, яғни төмен болу себептерінің бірі вегетация процесі кездері оның әртүрлі өте зиянды ауруларға ұшырауынан болып табылады. Сонымен қатар, жиналған өнімнің айтарлықтай бөлігі сол аурулардың әсерінен қоймаларда сақтау барысында жойылады. Сол себептң, картоп өсімдігінің және оның өнімінің ауруларымен күресудің алғы шартына біріншіден ауру түрлерін анықтап, олардың таралу және даму заңдылықтарын зерттеу жатады.
Ақмола облысының картоп егісі алқабынан вегетация кездері және қоймалардағы қысқы сақтау кезіндегі алынған сынамаларды зерттеу нәтижесінде фитопатогендң саңырауқұлақтар туындататын аурулардың 6 түрі анықталды. Анықталған саңырауқұлақтардың ішінде 2 түрі картоптың тек түйнегін (кәдімгі қотыр немесе актиномикоз және бүртүкті қотыр немесе ооспороз), 1 түрі түйнегін, жас өскінін және тамырсабағын (қарақотыр немесе ризоктониоз), қалған 3 түрі (фитофтороз, обыр, макроспориоз) картоп дақылының барлық мүшелерін зақымдайды. Қысқы сақтау кездері картопты шірітуге себеп болатын ауруларға осы анықталған барлық ауру түрлері себеп болады.
Төменде осы анықталған түрлердің зерттелу аймағында таралуы, морфометрикалық ерекшеліктері жайында алынған мəліметтер баяндалады.
Фитофтороз. Зерттелген барлық аудандар көлемінде кездесті. Алғашқы белгісі дақылдың гүлдей бастаған кезінде жоғарғы жəне ортаңғы жапырақтарда майда, жеке-жеке орналасқан, бірен-саран қоңыр дақтар түрінде байқалып, сонан соң бірте-бірте олардың көлемі ұлғайып, саны да арта түсті. Басқа жапырақтарда да, кейде сабақтарда да пайда болды. Мұндай жапырақтар қоңырқай тартып, сонан соң қарайып, қурап қалды. Түйнектегі ауру белгісі біршама өзгеше. Мұнда алдымен түйнектің сыртқы қабығында түсі сұр, батыңқы ұлғая түсетін дақтар пайда болады. Түйнекті кесе бөліп қарағанда дақ пайда болған жердің ұлпасы қоңырқай тартып, түйнек етіне тереңдей, сына тəрідене ене түсетінін байқаймыз. Мұндай жерлер шіри бастайды, көп ұзамай ауру түйнектің қалған бөлігін қамтып, түгелдей шірітіп жібереді [3].
Ауру қоздырғыш саңырауқұлақ - Phytophthora infestans D.B. оомицеттер класының (Oomycetes) переноспоралар қатарына (Perenosporales) жатады. Гифтері түссіз, клеткасыз, көпядролы. Жыныссыз көбюі зооспораларымен, жынысты көбеюі (ооспоралары) біздің жерімізде анықталмаған, тек картоптың шыққан отаны - Мексикада ғана кездеседі. Конидий түзгіштері аздап тарамдалған, конидийлері бір клеткалы, пішіні лимонға ұқсас, көлемі 26-30х15-22 мкм.
Картоп фитофторозы Оңтүстік Америка құрылығынан Европаға, одан бізге жеткен. Ауру өте қауіпті. Қоймада сақтау кездері түйнектен-түйнекке тез тарап өнімнің көп бөлігін шірітіп жібереді.
Обыр. Бұл ауру Целиноград жəне Аршалы аудандар жерінде анықталды. Өсімдіктің тамырынан басқа барлық органдарын зақымдайды. Ең көп зақымдайтын органы картоп түйнегі. Аурудың алғашқы белгісі жас түйнектердің көзшелерінде шағын бүртік түрінде пайда болып, сонан соң тез үлкейе бастайды. Ісік көлемі картоп түйнегінің көлеміне жетуі тосын жай емес. Бірте-бірте күңгірттеніп, сонан соң қара түске енеді. Əбден жетілген ісік жіктеліп, ыдырайды, онымен бірге картоп та ісік астынан бастап, түгел шіріп кетеді. Түйнек қоймалжың, қоңырқай шірнелі массаға айналып, жағымсыз иіс таратып тұрады [4].
Ауру қоздырғыш саңырауқұлақ - Synchitrium endobioticumPerc. оомицеттер класының (Oomycetes) миксохитридиялар қатарына (Mychytrxoidiales) жатады. Патоген иелік өсімдік клеткасының ішінде тіршілік етеді. Вегетативтік денесі жалаңаш протоплазма түйіршіктерінен тұрады. Шіру үдерісіне ауру қоздырғышынан басқа, əртүрлі бактериялар мен сапротрофты саңырауқұлақтар да қатынасады.
Вегетация соңына қарай обыр ісіктерде қалың қабықты, түсі сарғыш-қоңыр цисталар (50-80 мкм) пайда болады. Олар қыстап шығу қызметін атқарады, көктемде өсіп зооспорангий береді. Зооспорангийлерде пайда болған бір жіпшелі зооспоралар картоп түйнегінің көзшесіне, немесе оның айналасындығы ұлпаларға жетіп, өседі, өскіні ұлпа клеткаларына енеді.
Картоп обыры өте зиянды, кей жылдары өнім 40-60%-ға дейін төмендейді. Столондары көп зақымдалған картоп дақылы өнім бермейді [8].
Қарақотыр, немесе ризоктониоз. Зерттеген аудандардың барлығында кездесті. Картоп түйнегінде жабысқан топырақ түйіршігі сияқты, оңай сылынып алынатын сүйелшелер (склероция) пайда болады. Кейде түйнек жасымығының айналасында майда қара дақтар түрінде, ал түйнек көзшелерінің маңында ірі (1-3 см), батыңқы, суланып тұратын қара дақтар түрінде көрінеді. Қоңыр дақтар жəне мұндай дақтар тізбегі тамырда жəне тамырсабақта да пайда болады. Ауруға шалдыққан картоп ештеңеге жарамсыз болып қалады. Өскінінде ауру күңгірт-қоңыр дақтар мен ойық жарақаттар түрінде байқалады. Зақымдалған жерінен өскін сынып, жер бетіне шыққанға дейін өледі. Жинап алынған өнім қамбада ұзақ сақтауға жарамайды. Дымқылданып тұратын жара дақтар тез ұлғайып, мұндай түйнектер тез арада шіріп кетеді. Шірік сау түйнектерге өтіп, олар не азыққа, не тұқымға жарамсыз болып қалады.
Ауру қоздырғыш - Rhizoctonia solani жетілмеген саңырауқұлақтар класының (Deuteromycetes) стерильді мицелийлер (Mycelia sterila) тобына жатады. Паразиттік түрде тіршілік етуі тек стерильді мицелий күйінде ғана өтеді. Мицелийі жуан, жиі далдалы гифтерден тұрады, тоғалары болады [2, 3].
Кəдімгі қотыр, немесе актиномикоз. Балық зерттелген аудандарда кездесті. Картоптың тек түйнектері ғана зақымдалады. Түйнектің бетін бүртіктер мен майда жарақаттар басады. Аурудың бірнеше типтері болады: жайпақ, томпақ, батыңқы жəне торлы. Бұлардың ішіндегі ең зияндысы батыңқы қотыр (Actinomyces ochroleucusWol., Act. incanescens Wol.). Бұл ауру картоптың қабығымен бірге оның астында орналасқан 50 ұлпаларын да зақымдайды. Түйнек бетінде терең батыңқы жарақаттар түрінде көрінеді. Мұндай жарақаттар, кейде бір-бірімен қосылып, түйнектің едəуір бөлігін қамтиды.. Ауру картопты жаңадан жинаған кездері пайда болады.
Ауру қоздырғыштар актиномицеттер (Actinomyces түрлері) тобына жатады. Актиномицеттер топырақта көп тараған микроорганизмдер қатарында.
Кəдімгі қотыр зиянды ауру, картоптың тауарлық бағасын төмендетеді, ұзақ сақтауға жарамсыз етеді, тұқымдық сапасын нашарлатады.
Бүртүкті қотыр, немесе ооспороз. Целиноград, Шортанды жəне Аршалы аудандарында анықталды. Ауру тек картопты қысқа сақтау кездері ғана байқалады, қыс бойы күшейіп, көбейе түседі. Алғашқыда түйнекте майда, түсі картоп қабығына ұқсас, немесе одан сəл күңгірттеу, бүртіктер пайда болады. Бүртіктердің жиектері батыңқы, ал орта тұсы көтеріңкі, көлденеңі 2-4 см шамасында болады. Ауру дендеген сайын бүртіктер бір-бірімен қосылып, түйнектің едəуір бетін қамтиды, картоп фитофторозына ұқсай бастайды. Бірақ фитофтороздан айырмашылығы дақтың орнына бүртік пайда болады жəне бүртіктің асты дақтағыдай шірімейді. Егер бүртіктер түйнек көзшесінің жанында пайда болса, онда көзшелер өліп, өскін бермейді [5].
Патоген түйнекке ондағы көзшелері мен жасымықтары арқылы енеді. Жас түйнекке ауру танапта жұғып, кейін, қамбада жалғасын табады. Қамбада сақтау кездері ауру түйнектерде пайда болған патогеннің конидийлері сау түйнектерге қонып, ауруды таратады. Қамбада ылғал жоғары болып, желдетілуі нашар болған жағдайда, ауру асқына түседі.
Ауру қоздырғыш - Oospora pustulans Owen. et Wak. жетілмеген саңырауқұлақтар класының (Deuteromycetes) гифтілер қатарына (Hyphales) жатады. Ауру қоздырғыштың гифтері түссіз, далдалы, конидийтүзгіштері болмайды. Конидийлері сопақша келген, көлемі 5-11х2-3 мкм, тікелей негізгі мицелий гифтерінде тізбектеле пайда болады.
Макроспориоз, немесе, кебу дақтар. Тек Зеренді ауданында кездестірдік. Жапырақта кепкен, дөңгелек, күңгірт-қара дақтар, пайда болады. Дақтардың бетін патогеннің спора түзуші органдарынан тұратын күңгірт-жасыл үлпілдек зең басады. Дақтардың пайда болуы жапырақтың сарғая бастауымен ұласады. Сабақта ұзындығы 7-10 см жететін, бетінде күңгірт үлпек зеңі көрініп тұратын, созылыңқы күңгірт дақтар пайда болады. Кейде мұндай дақтар бір-бірімен қосылып жатады. Макроспориоз ауруына шалдыққан картоп пəлегі вегетация соңына көп жетпей қурап қалады. Пəлектен ауру картоп түйнектеріне өтеді. Онда дөңгелек, аздап батыңқы, əртүрлі көлемдегі, күңгірт зең басқан дақтар түрінде байқалады [4].
Макроспориоз картоптың өте зиянды ауруларының бірінен саналады. Кей жылдары дақылдың бұл аурудан шығыны 20-50-%-ға дейін жетеді.
Ауру қоздырғыш - Macrosporium solani Ell. et Mart. жетілмеген саңырауқұлақтар класының (Deuteromycetes) гифтілер қатарына (Hyphales) жатады. Мицелийлері, конидийтүзгіштері мен конидийлері күңгірт түсті. Конидийлері сопақша келген, бойлық 1-3 жəне көлденең 7-10 далдалы. Дақылдың барлық органдарын зақымдайды.
Фитофтороз. Бұл ауру XIX ғасырдың бас кезінде Америкадан әкелінген түйнектерді отырғызу арқылы Европа елдерінде таралған. Совет Одағында әсіресе Белоруссияда және Прибалтика республикаларында, РСФСР-дің солтүстік-батыс аймағындағы облыстарда жиі кездесетін, өте қауіпті аурудың бірі болып саналады.
Қазақстанда фитофтороз алғаш рет 1934 жылы Алматы облысында кездесті. А.Д. Казенастың мәліметіне қарағанда бұл ауру республикамыздың оңтүстік-шығыс облысының тау бөктеріндегі аудандарындағы және солтүстік облыстардағы картоп егісінде жиі кездескенімен, баяу дамиды, өнімге үлкен зиян келтірмейді.
Ауруды Rhytophthora infestans Д. В. Саңырауқұлағы қоздырады. Кеселге картоптың барлық органдары шалдығады. Алдымен ауру белгілері ескірген жапырақтардың шық тұратын жоғары ұшында байқалады. Зақымдалған жапырақ бөліктері қоңыр тартып, тез қарайып кетеді. Біртіндеп ауру жапырақ сағақтары мен сабақтарына таралып, өсімдік тіршілігін тоқтатуы мүмкін. Жаңбыр тамшыларымен ауру қоздырғышының инфекциясы жапырақтан шайылып жерге түсіп, түйнектерді зақымдайды. Олардың үстінде көлемі әр түрлі қоңырқай немесе сұрғылт ойыс дақтар пайда болады. Ауруға шалдыққан органдарда саңырауқұлақтың конидиялары немесе зооспорангийлері түзіліп, жаз бойы бірнеше ұрпақ береді. Ауру су арқылы және желмен тез таралып, бүкіл егістікті жайлайды [6].
Фитофтороз ауруына шалдыққан картоп түйнектерін қоймада сақтауға болмайды. Ауру түйнектің ішкі тканьдарына тарамағанмен, басқа микроорганизмдердің әсерінен ол тез шіріп кетеді. Ауру қоздырғыш саңырауқұлақ мицелий күйінде түйнектерде сақталып, келесі жылы отырғызылған картоп өнген кезде, инфекция жаңа сабақтар мен жапырақтарға тарайды.
Макроспориоз. Өте кең таралған аурудың бірі. Әсіресе, еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс аудандарында көп шығын келтіреді. Қазақстанда солтүстік, батыс, оңтүстік-шығыс және шығыс аймақтарда таралған.
Ауруды макроспориум солани саңырауқұлағы қоздырады [8]. Қазақстанның ауа райы жағдайында шілде айының екінші жартысында картоптың жапырақтарында дөңгелек шеңберлері бар үлкен, қоңырқай түсті дақтар пайда болады. Ауру қатты өршігенде шеңберлі дақтар бір-бірімен қосылады да, жапырақтар қурап, түсіп қалады. Әсіресе, ауаның қызуы 25-28°С-қа жеткенде, аурудың конидияларының өсіп жетілуіне өте жайлы жағдай туады. Картоп түйнектерінде де әр түрлі қоңырқай немесе қара ойыс дақтар пайда болады. Қыс уақытында қоймаға салынған мұндай түйнектер жылдам шіріп кетеді. Ауру қоздырғышы өсімдіктердің қалдықтарында және топырақта сақталады.
Альтернариоз. Ауру тудырғыш - Alternaria solani саңырауқұлағы. Кесел көбінесе картоп өсімдігі гүлдеген кезде кең өріс алады. Ауруға шалдыққан картоп жапырақтарының шеті сарғайып, иірленеді де, көп ұзамай қурап, кәугірлеп солып қалады. Альтернариоз ауруы тараған түйнектерде де қара дақтар пайда болады. Мұндай картоп түйнектерін қоймада сақтауға болмайды. Ауру тудырғыш саңырауқұлақтар өсімдік қалдықтарында, топырақта, тұқымдық түйнектерде сақталады [6].
Картоптың құрғақ шірігі. Өте кең таралған ауру, картоп дақылын өсіретін жерлердің барлығында да кездеседі. Ауру картоп түйнегін қоймада сақтау кезінде байқалады. Бұл ауру зиян келтірушілік дәрежесі жөнінен аса қауіптінің бірі болып саналады. Қоздырғыштары - фузариум туысына жататын Fusarium solani, F. Сoeruleum және тағы басқа топырақта өмір сүретін саңырауқұлақтар [9]. Ауруға шалдыққан түйнектердің бетінде сұрғылт немесе қоңыр түсті, әр түрлі формалы дақтар пайда болады. Дақтың астындағы тканьдар босап, іріп бурыл тартады. Олардың аралығында пайда болған қуыстарға саңырауқұлақтың ақ, сары, қылғылт түсті мицелийлері (жіпшелері) толады. Ауру тканьдар жылдам құрғап, түйнектің үсті ыстанып кетеді де, оның үстіне саңырауқұлақтың споралану органдарынан тұратын ақ немесе қызғылт реңді, мақта тәріздес өңездер пайда болады. Түйнектің салмағы жеңілдеп, құрғап қатып қалады.
Бұл ауруға механикалық немесе зиянкес насекомдармен зақымдалған түйнектер өте бейім келеді. Түйнектердің ауруға шалдығуы өнімді қазу мен жинау кезінде болады. Қоймаға түйнектер іріктелмей салынса, әрі сақтау үшін қажет жылылық пен ылғалдылық дұрыс ұсталмаса шірік ауруы өрши түседі. С.Т.Бубенцов, М.Қойшыбаевтың мәліметтеріне қарағанда Қазақстанда құрғақ шірік ауруынан 25, кейде 30-40% өнім ысырап болады [6].
Картоптың фузариоздық солуы. Бұл ауру РСФСР-дың Ленинград, Горький, Ростов, Волгоград, Орынбор облыстарында, Краснодар мен Ставрополь өлкелерінде, Батыс және Шығыс Сібірде, Украина мен Грузияда кеңінен таралған. Картоп фузариозы Қазақстанда да көптеген облыстарда кездеседі. Ауру әсіресе Алматы, Жамбыл, Шымкент облыстарында картопқа көп зиянын тигізеді [7].
З.Н.Кочетова, С.М. Тупеневич мәліметтері бойынша фузариоздық солуды фузариум туысына жататын саңырауқұлақтың Fusarium oxysporium Schl, F.avenaceum (Fr.) Sacc., F.Solani (Mart.) App. et wr түрлері қоздырады. С.Т. Бубенцовтың деректеріне қарағанда Қазақстанның оңтүстігінде фузариоз солуын тек қана Fusarium oxysporium Schl. қоздырады.
Өсімдіктер ауруға гүлдену, түйін салу кезінде өте бейім келеді. Осы мезгілде ауру картоп тамырларын немесе түйнектерін жайлап, соның нәтижесінде ондай өсімдіктердің жапырақтары сарғайып, соңынан солып және құрғап қалады. Кейбір жылдары картоптың 41,3%-тейі фузариоз солуына шалдығып, өнім шығымы 25%-ке дейін кемиді. (Бубенцов, 1967). Қазу және жинау кезінде механикалық зақымдалған түйнектер фузариоз ауруына өте бейім келеді. Ескере кететін жай, вегетация уақытында фузариозға шалдыққан картоп түйнектері қоймада сақтауға төзімсіз болады. Әсіресе, түйнектер мұқият сұрыпталмай әрі кептірілмей ұзақ мерзімге сақтауға қалдырылса, қойманың ауа қызуы жоғары болса (+5°С), уақытымен желдетілмесе ауру қатты өрши түседі. Көбінесе түйнектердің сырты зақымданбай , ауру оның ішін кеулеп, қуыстандырып жібереді. Қуыстарда саңырауқұлақтың мицелийлері мен споралану органдарынан тұратын ақшыл сары, қылғылт реңді өңездер пайда болады. Қоймадағы түйнектердің фузариоз шірігінен 15-тен 30%-ке дейінгі мөлшері ысырап бола алады [7].
1.1.1 Fusarium саңырауқұлағы туралы жалпы мәлімет
Фузариум (Fusarium) - анаморфты зең саңырауқұлақтар туысына жатады. Бұл саңырауқұлақпен келетін өсімдіктер ауруын фузариоз деп атайды [9]. Фузариоз өсімдікте тамырдың шіруі, солуы, тұқымның зақымдануы түрінде байқалуы мүмкін.
Топырақ Fusarium туысына жататын түрлердің табиғи таралған ортасы болып саналады. Топырақта Fusarium активті формада болады, өсімдіктің әр түрлі қалдықтарында, ризосферада және тамырдың үстіңгі жағында өседі. Бұл түрге жататын саңырауқұлақтар ішінде ризосфералық және тамырмекенділер көп кездеседі. Өсімдіксіз топырақта олардың саны өте аз, себебі олар басқа саңырауқұлақтар және бактериялардың бөлген антибиотиктері мен литикалық ферменттеріне өте сезімтал келеді.
Олар қоректік орта, яғни көмірсутектің көп мөлшері бар жерде жақсы өседі. Бұл саңырауқұлақтар факультативті анаэробты болып келеді. Көптеген түрлері pH мағынасының үлкен ауытқуларында да өсе алады. Сонымен қатар олар өсу барысында ортаның pH - ын өзгертуі қышқылдатуы немесе сілтіденуі мүмкін. Фузариум мезофильді саңырауқұлақтары болып есептеледі, оптимум температура 18-24-28°С [9]. Ал температураның және рН - ың орталық көрсеткіштері шекті мағыналарында спора түзу және кейбір арнайы метаболиттердің синтезі жүреді.
Конидиялық спора түзу Fusarium түрлерінде морфологиялық және спораны түзу әдістері жағынан әр түрлі болады. Макроконидиялардың морфологиялық сәйкестік белгісі оның бір немесе екі ұшындағы сүйірленіп келуінде, аяқшалардың болуында, төменгі бөлігіндегі сарғыш секілді өсіндінің болуында.
Макроплидиялардың спорадохияларда және плонноттарда, мейелилерде, конидияносецтерде түзілуі мүмкін. Fusarium түрінің кейбіреулерінде канидиялар кәртейген кезде бөлек клеткаларға бөлініп, клетка қабығы қалыңдаған хламидоспоралар түзеді. Орта жағдай оптимальды болғанда конидиялық спара түзу үлкен қарқынмен жүреді. Бұл түрдің сәйкес ортаға көптеп көбеюіне алып келеді.
Макроконидиялар элипс тәріздес бүгілген болып келеді. Көптеген түрлеріне сәйкестік қасиет - жоғарғы клетканың біркелкі жіңішкеруі [7].
Әр түрге жататын макроконидиялар бөліктерінің саны 3 тен 5, сирек 5 тен 7 дейін болуы мүмкін. Макрокомидиялар мен гидатердің сырты көбіне боялмаған болып келеді.
Сонымен қатар көбею және өмірін сақтап қалу маңыздылығында Fusarium кейбір түрлерінде микроконидиялар түзіледі. Олардың бөліну саны 0-1 болады.
Фузарий мицелилері де көп түрлі болып келеді. Мицелийі әр түрінде әр түрлі түсте болуы мүмкін - ақ, қызғылт, күлгін немесе қоңыр. Белгілі бір қолайсыз жағдай туғанда көмектесетін тұрақты құрылымы болуы мүмкін. Ондай құрылымына хламидоспора және склероциялар жатады. Хламидоспоралар - қалың қабық түзетін және бөлуші жеке клетка немесе гиф болып саналады; олар көбінесе түссіз болып келеді. Олар топ болып жиналып немесе тізбек күйінде және жеке орналасуы мүмкін. Кейде хламидоспоралар конидийлерден түзіледі. Конидийдің әдетте екі түрін ажыратад: микро- және макроконидийлер. Оның дифференциясы әр түрлерде, өсіру әдісіне және өсіру жасына байланысты болады [7].
Жоғарыда айтылғандай, бұл саңырауқұлақ фузариоз ауруын тудырады, яғни өсімдіктің клеткаларының құрылысын немесе сол клеткаға әсер ететін токсиндер, сол сияқты клетканың ядролық ақпаратын бұзады. Соның ішінде клетка құрылымын бұзып, яғни өсімдік клеткасының мембранасын ерітіп, ішке кіргеннен ауру туғызады. Осындай механизммен зақымдайтын Fusarium solani болып келеді. Ол клетка қабығын бұзу үшін көптеген ферменттер синтездейді. Мысалы: пектиназа, эндотемигалактуреназалар т.б
Фузариум (Fusarium) аса көп тараған, мұның түрлері топырақта және өсімдіктерде паразитті түрде кездесіп, оларды солдырып тастайды. Бұл туыстың 17 түрі кездеседі. Фузариум Tuberculariaceae тұқымдасына жатады. Бұлардың конидия сағағы спородохияға жинақталған. Фузариум туысына жататын саңырауқұлақтардың басым көпшілігі - фитотрофтар. Фузариумның бір түрінің өзі әр тұқымдасқа жататын өсімдіктердің тұқымын, жемісінің солып қалуын және тамырдың шіруін тудырады. Тамырдың шіруін көбіне кей өскіннің өсу фазасында зақымдайды. Бұршақ, лобия, қияр, қауын, қарбыз, томаттардың тамырларының және картоп түйнегінің құрғақ шіруін F.avenaceum, F.solani, F.culmorum, F.javanicum және басқа түрлері қоздырады. Fusarium-нің кейбір түрлері насекомдарда паразитті тіршілік етеді. Адамда және жылы қанды жануарларда микоз және токсикозды қоздырады. Кейбір фузариумдер F.sporotrichiella тат пен қаракүйе саңырауқұлақтарында паразитті тіршілік етеді. Олай болса оны паразиттерге қарсы биологиялық күрес үшін пайдалануға болады.
Fusarium solani туғызатын шірік. Саңырауқұлақтар тудыратын аурулар өсімдіктер және картоп түйінддерінде кең таралған [6]. Картоптың ауру тудырғыштарының түрлік құрамы, таралуы және зияндылығы, топырақтық - климаттық ерекшеліктерге, агротехниканың деңгейіне және картопты өңдеу технологиясына байланысты болады. Ауаның және топырақтың жазғы жоғарғы температурасы, ылғалдылықтың жеткіліксіз болуы, әлсіз желдер, ауаның және топырақтың температурасының кенеттен түсуі, саңырауқұлақтар тудыратын аурулардың дамуына себеп болады. Оған фитофториоз, ризоктониоз, жәй порша, құрғақ шірік және олардың аралас инфекциялары жатады.
Құрғақ фузориялық шірік - ең көп таралған және зиянды картоп ауруы. Ол сақтау негізінде дамиды. Құрғақ шірік тудырушылары тілімдер мен жаралардан енеді. Әсіресе ол механикалық жинауда және сақтау орнындағы температураның тез түсуі кезінде көп болады. Ауру түйіндерде қоңырлау - ашық дақ, кішкене ішке қарай түскеннен басталып және түйіндердің жабынды ұлпасының әжімделуімен жалғасады. Түйіндегі дақтың астындағы жемісті бөлік үгімшелі, құрғақ және қышқыл қоңыр түсті болады . Зақымданған ұлпада бос кеңістік пайда болып, ақ, сары және қызыл түсті саңырауқұлақ мицелилерімен толады. Ылғалды болғанда түйін сулы консистенцияға ие болады. Ал құрғақ жағдайда түйіндер әжімделген қабықпен жабылған мумияға айналады.
Сақтау кезіндегі құрғақ шіріктен шығатын шығын 15-30 % болады. Ауру түйіндер өсудің баяулауы және вегетациясы кезіндегі алдын ала салудың себебі болып саналады. Қорытындысында өнім алу 12 % және одан да көпке төмендейді. Ауру түйіндерінің ұрпақтары сырттай сау болса да, оларды сақтауда құрғақ шірікті түйіндер пайызы жоғары болып келеді.
Картоп түйнектерін Fusarium solani құрғақтай шірітеді. Түйнектің қабығында бос кеуек жерлер пайда болады, бұл жерлерде ақшыл және алқызылдау төмпешіктер түзіледі, олар орақ пішінді конидиялардан тұрады. Fusarium gramineum астық тұқымдастарын зақымдайды, өздерінен у (токсиндер) бөліп шығарады, ол тамаққа араласып кетсе, адамды уландырады. Fusarium nivale күздік егістерді зақымдап, өте көп зиян келтіреді. Олар ақ зең түрінде күздік егістер қардың астынан шығысымен-ақ пайда болады.
Фузариозды шіріндіні Fusarium avenaceum, F.lateritium саңырауқұлақтары қоздырады [6]. Бұл ауру картоптың сыртында не түйнегінде пайда болады. Ауырған түйнегінде қызғылт не сары түсті конидия сағақтары бар мицелийлер құралады.
1.2 Жалпы өсімдік ауруларының диагностикалық әдісі
Топырақта тіршілік ететін патогенді Fusarium туысына жататын саңырауқұлақ картоп өсімдігін зақымдаушы бірден-бір фактор болып табылады. Бұл саңырауқұлақтың экологиялық, биологиялық қасиетіне байланысты және де топырақта тіршілік етуіне, сонымен қатар көптеген ауылшаруашылық культураларын зақымдауға қабілеттілігіне байланысты олармен күресу қиынға соғуда.
Соңғы он жылдықта организмдердің түрлерін толыққанды анықтауда молекулалық әдістер, соның ішінде молекулалық-генетикалық маркерлерді кеңінен қолдануда. Микроскопиялық саңырауқұлақтарды морфологиялық параметрлерін анықтауда, соның ішінде колониялардың диаметрлерін анықтау, олардың түсі, құрылымы, конидийлердің көлемі мен пішінін анықтауда жүргізілетін дәстүрлі әдістер ұзақ уақытты керек етеді. Сондықтан молекулалық-генетикалық зерттеулер жүргізу анағұрлым оңайға соғда.
Fusarium туысына жататын микромицеттерді анықтау кезінде бірқатар қиындықтар туғызатын түрлері, мысалы, F.verticillioides қауіпті токсиндер бөліп шығарады. Сонымен қатар, морфологиялық белгілерінің көптігі, олардың өзгеріске ұшырайтындығы морфологиялық белгілерін анықтауды қиындатады [11].
Өсімдіктердің ауруларының диагностикасы ауру өсімдіктің толықтай жан-жақты патологиялық себебін түсіндіру. Диагноз қою аурудың қоздырғышының типі жұқпалы, жұқпалы емес себептерін анықтау Макроскопиялық әдіс. Дүрбінің немесе лупаның көмегімен ауруды анықтау әдісі. Бұл әдіс осы уақытта кең қолданылып жүр. Бұл әдіспен дұрыс диагноз қою үшін өсімдіктің мүшелерін немесе көп мөлшердегі данада зерттеу арқылы талдау қажет. Бұндай қажеттілік өсімдіктің барлығында аурудың берілмеуі немесе анық көрінбеуі. Басқа жағдайда дұрыс диагноз қою, ауырған өсімдікті щыңынан тамырына дейін қарап шығу. Ағаштардың шыңы дүрбінің көмегімен зерттелсе, ал тамыр жүйесі бір-екі тамырды қосып қарау. Сонымен қатар зерттелетін объектінің орналасу жағдайларын дұрыс анықтай білу. Өсімдіктің қурауына немесе әлсіреуіне аурудың тигізетін әсері нақты екендігін анықтау.
Өсімдікті қарағанда ауру коздырғыштардың жемісті денесіне, спора түзуіне, мицелийдің түр өзгерісін, шіруіне көңіл аудару. Ең жеңіл аурудың қоздырғышын жемісті денесімен спора түзуіне қарай анықтау. Мысалы некроз болған жағдайда сұрғылт түсті жемісті денесі апотециймен анықталады. Шайырлы ісіктің белгілері: Қоздырғыштың жуан қызғылт сары спорасымен беріледі. Егер жемісті денесі жоқ болса саңырауқұлақпен берілген тип бойынша ажыратуға болады. Ағаштар ағашқұлақпен зақымдалса құрылыс ерекшеліктері мен түсінің белгілері шіру қоздырғыштарында бар екендігін дәлелдейді. Егер ісік теңбіл солғае болса онда дұрыс диагноз қою қиынға соғады. Бұндай белгілері бойынша аурудың типін анықтауға болады, бірақ қоздырғышты анықтау үшін басқа әдіс қолдану қажет. Макроскопиялық әдіс қоздырғышты тануға, аурудың таралуын, дамудың қай стадиясында екендігін анықтауға көмектеседі. Егер макроскопиялық белгілер бойынша диагшноз қоюға болмаса, микроскопиялық әдіс қолданады [11].
Микроскопиялық әдіс. Өсімдіктің зақымданған тканін, қоздырғыштың спорасын микроскоппен қарап, зерттеу. Ол үшін қоздырғыштың түрін, патогеннің өсімдік тканінде бар екендігін дәлелдеу. Тек микроскоптық анықтау ғана осындай белгілердің болуын дәлелдейді (саңырауқұлақтарда спорасының түсі, пішіні, жемісті денелерінің болуы). Анықтағыштардың көмегімен қоздырғыштың жүйелік орналасуын анықтаймыз [23].
Кейбір жағдайда өсімдіктің тканіндегі қоздырғышты анықтауға ғана мүмкіндік туады. Ол үшін микроскоптың астында зақымданған тканді, клетканы, клеткааралык кеңістіктегі мицелиді қарап, аурудың түрі анықталады.
Түссіз немесе әлсіз боялған жемісті денесін тауып дифференцацияланған бояуды қолданады. Мысалы, күрес шараларын жасамас бұрын жұқпалы немесе жұқпалы емес ауру екендігін анықтау. Осы мақсатпен микроскоптың астында тірі ткандерден жасалған қышқыл калиймен боялған препаратты зерттеп қарайды. Жұқпалы емес болса клеткада дәне тәрізді плазманы көруге болады.
Ткандерді дифференцацияны бояу әдісін қолданып, зерттеуде "кәдімгі шюттені" алғашқы белгілері болмай тұрып қарастыруға болады. Қақ ортасынан кесілген қылқанды бірнеше минутқа этил спиртіне салып, содан соң сумен шайып, 1%-тік анилин көк және сүт қышқылы ерітіндісінде ұстайды. Бұдан кейін қылқандарды буланғанша қыздырып, бояуын фильтр қағазының көмегімен сүртіп тастайды. Сол қылқанларды сүт қышқылында қыздырады. Осындай өңдеуден кейін саңырауқұлақтың гифтері көк түске боялып, тканнен жақсы бөлінеді.
Дифференцацияланған бояуды ағаштектес өсімдіктердің ткандерін микроскоппен зерттегенде қолданады. Егер қоздырғыштың спорасы болмай, жемісті денесінің ерекшеліктеріне қарай қоздырғыштың түрі анықталмаса, микологиялық әдіс қолданады.
Микологиялық әдіс. Өсімдіктің зақымданған бөлігінен саңырауқұлақты бөліп алып, жасанда және табиғи ортада жеке өсіру. Ылғалды камера әдісін қолданып, өсімдіктің зақымданған бөлігінен саңырауқұлақты бөліп алу оңай. Ол өсімдіктің тканінің ішіндегі мицелиі ылғалды жағдайдың арқасында сыртқа шығып, спора түзуіне ықпал жасайды [10]. Бұл әдіс стерилді жағдайды қажет етпейді, қысқа мерзімде қоздырғыштың спора түзуін жалдамдатады. Жұқпалы ауруларды, тұқымның, қылқанның ауруларын зерттеуде кең қолданылады.
Ылғалды камераны орнату үшін Кох шынысынң түбіне Петри шынысының жартысын сүйірленген жағын жоғары қаратып орналасатырады. Петри шынысының сүйірленген жоғарғы жағына фильтр қағазының бір жолағын кесіп салады, оның төменгі ұшы Кох шынысының қақпақпен жауып, қамераны стерильдейді. Зерттелетін затты орналастырмас бұрын түбіне дистилденген немесе қайнатылған суды құяды. Зерттелетін затты фильтр қағазына салады [12].
Дайын ылғалды камераларды кептіргіш шкафта стерильдейді. Шыныларды қайнаған сумен немесе спиртпен стерилдеуге болады, ал құлақшындарды фильтр қағазымен, жалынмен немесе сіріңкемен, 2-3 рет жалыннан тез өткізу қажет.
Камераны фильтр қағазымен толтырмас бұрын, дистилденген немесе қайнаған суытылған сумен шаяды, одан кейін ол кеуіп кетпес үшін бақылап отырады. Зерттелетін заттарды фильтр қағаздарына салады, өйткені олар бір-біріне тимеуі қажет.
Ылғалды камераға ұсақ тарелкелер, шынылардың үгінділерін орналастыруға болады. Зерттелетін заттарға (қылқан, жапырақ, сүректің кесінділері, тұқымдар) ылғалды камераға солудың алдында топырақтың қалдықтарынан тазартады, сумен жуып содан соң әртүрлі әдістермен стерилдейді.
Зерттелетін заттары салынған ылғал камерасын термостатқа немесе бөлме температурасы 20-25оС болатындай жағдайда бөлмеде қалдырады. Бірнеше аптадан кейін зерттелетін жерде жемісті дене және қоздырғыш пайда болады [12]. Микроскоптың және анықтаманың көмегімен қоздырғыштың түрін систематикалық орнын анықтап алуға болады.
Өте күрделі әдіс - өсімдіктің тканімен патогенді, жасанды және табиғи қоректік заттарды қолдана отырып таза кульутраны бөліп алу.
Саңырауқұлақтардың таза культурасын алу үшін және зерттеуді әрі қарай жалғастыру үшін өмірін ұзартуға әртүрлі қоректік орталар қажет болады (қатты, сұйық, жасанды және табиғи) [12]. Кез келген қоректік субстратты қолдану патогеннің қажеттілігіне байланысты болады.
Спора түзуін көру үшін көбінесе саңырауқұлақтарда суслоагор ортасы, 7%-тік сира суслосы және агар-агар қолданылады. Қоректік орталардың дайындалуы рецепті фитопатологиялық зерттеу әдістерімен арнаулы оқулықтарда беріледі. Қоректік орталарды таңдаған кезде саңырауқұлақтардың көмірсуға бай, әлсіз қышқыл ортаны қажет ететіндігін естен шығармаған жөн.
Қоректік орталарды қолданбас бұрын автоклавта немесе Кох аппаратында стерилдейді, содан соң Петри шынысына жұқа қабат жасап құяды.
Саңырауқұлақтардың таза културасын әртүрлі ортадан бөліп алу өзіндік ерекшелікке байланысты болады[13].
Некрозды ісік ауруларының қоздырғыштарын, трахеомикозды шіруді, ылғалды камерада алынған сүректің кішкене бөлігінен қоректік ортада өсіріп алған, спорасы немесе мицелийдің көмегімен бөліп алады.
Талдауға алынған бөліктерді 96%-тік спиртпен дезинфекциялайды. Содан соң стерильді скальпельмен немесе пышақпен қабаттың беткі жағынан 5-10 мм қалыңдықта кесіп алып, қоректік ортаға салады. Сүрек және қабығы жаңа алынған болу керек, ескі болса көгерген зең саңырауқұлақтары болуы мүмкін.
Тұқымдардың жұқпалы ауруларын анықтау үшін Петри шынысына агарлы қоректік ортаға салады, алдын ала стерилдеуді қажет етпейді. Аса үлкен тұқымдарды стерильді скальпельмен қақ ортасынан тең етіп екіге бөледі [13].
1.2.1 Патогендерді талдаудағы морфологиялық әдістер
Микроорганизм патогенді екенін анықтау үшін ол Кох постулатына сәйкес болу қажет: микроорганизм үнемі ауру өсімдіктерде кездеседі, ал сау өсімдіктерде болмайды; микроорганизм ауру өсімдіктен таза культураға оқшаулануы мүмкін; өсімдік микроорганизнің таза культурасымен зақымданғанда ауруға шалдығады [10]. Осылайша, таза культураларды алу фитопатологиялық зерттеулердің маңызды бөлімдерінің бірі болып табылады.
Көптеген саңырауқұлақтарды, соның ішінде патогенді саңырауқұлақтарды таза культураға бөлуге болады және олардың өсуі мен көбеюі үшін жасанды қоректік орталарға отырғызуға болады. Фитопатогенді саңырауқұлақтарды бөліп алудағы дәстүрлі әдіске олардың таза культурасын алу, культураларды стандартты агарланған ортаға енгізу және жарық микроскопы арқылы морфологиялық-культуральды қасиеттерін: колониялардың морфологиясы, өлшемі, түсі, спорангилері мен конидийлерін зерттеу жатады. Егер зерттеліп отырған саңырауқұлақ қоректік ортада өспесе немесе бөлінбесе, онда бұл патогендерді зерттеу әдісі қажет болмай қалады [16].
1.3 Патогенді саңырауқұлақты бөліп алу әдістері
Көп жағдайда саңырауқұлақ түрін культуральды-морфологиялық белгілері бойынша дұрыс анықтау үшін саңырауқұлақтың таза культурасын бөліп алу міндетті болып табылады.
Таза культура қоректік ортада өскен 1 микробты клеткалардан таралған клеткалар. Таза культураны алу микробтан негізгі бактерологиялық жұмыс болып табылады. Көбінесе зерттелген материал көптеген микроб түрлерінен қоспаларынан тұрады.Микроорганизмдердің қасиетін және оның қандай түрге жататынын тек таза культураны зерттеп анықтауға болады. Материалдан таза өсіндіні алудағы негізгі міндет жеке микробты колонияларды алу болып табылады. Бактерия культурасын алуда лабараторияда егу және қайта егу әдістеріқолданылады. Егу - зерттелген материалдың бір бөлігін стерильді қоректік ортаға егу қайта егу, қоректік ортада өскен микроб культурасының бөлігін басқа жаңа стерильді қоректік ортаға ауыстыру.
Микроб қоспасынан таза культура алуда механикалық, химиялық, биологиялық әдістер қолданылады[16].
- Механикалық әдіс - Пастер әдісі. Бұл әдісте 1 тамшы материалды пробиркаға құйып, сұйық қоректік ортаға, сосын оны келесі пробиркаға құйып отырады. Аяғында 10 пробиркада аз ғана микроб қалады. Бірақ бұл әдісті қолданбайды, тек микроорганизмдер концентрациясын азайту үшін қолданылады.
- Кох әдісі- зерттелген материалды бактериологиялық ілмекпен еріген ЕПА пробиркасына құяды [17]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz