Тарихқа өркениеттік көзқарас

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

1.13. Тарих философиясы

1 Тарих философиясының пәні. Тарихты философиялық пайымдау пәні ретінде талдау. Уақыттың антикалық түсінігі және тарихтың айналымы.
2 Қазіргі заман философиясындағы тарих мәні, тарихтың соңы мәселелері. Тарихтың бағытталғандығы және оның мәні.
3 Тарих философиясының даму кезеңдерін қарастырудың негізгі әдістері. Тарихтың мақсаты, мәні, бағыты мәселесі.
4 Формациялар және өркениеттер. Өркениет ұғымы. Өркениеттер қақтығысы. Қазіргі өркениет, оның өзгешелігі және қайшылықтары.
5 Қазақстан тәуелсіздігі тарихының философиясы. 100 жаңа есім жобасы - қазіргі Қазақстан тарихының бейнесі.

Кілт сөздер: тарих, тарих философиясы, тарих соңы, миф уақыты, прогресс, регресс, эволюция, революция, формация, өркениет, 100 жаңа есім

1 Тарих философиясының пәні. Тарихты философиялық пайымдау пәні ретінде талдау. Уақыттың антикалық түсінігі және тарихтың айналымы.
Тарих философиясының пәні - тарихи процестің мағынасы мен жалпылама мазмұны, оның заңдылықтары және зерттеу методологиясы. Философиялық тарихи идеялар көне заманда туындай бастады. Белгілі философ А.Ф.Лосев грек антикалық уақытында бұл идеялардың суреттемесін берді. Нақтылы тарих философиясының негізінде қашанда уақыттың белгілі бір үлгісі жатады. Антик тарих философиясы уақыттың қайталанбалы моделіне бағдарланған, сондықтан оның сол немесе басқа түрлеріне мәңгі қайтып келу идеясы тән болды. Батысеуропалық ортағасырлық тарих философиясы христиандық негізде тура сызықтық, түпкі уақыт моделіне сүйенеді. Жаңа және қазіргі дәуірлердегі тарих философиясы тура сызықтық шексіз уақыт моделіне сүйенеді.
Тарих философиясы - тарихи процестің философиялық түсіндірмесі. Тарих философиясы терминінің өзі алғаш рет француз ағарту дәуірінің ойшылы Ф. Вольтер қолданған. Алайда, XVIII ғасырдың неміс ағартушысы И. Гердер адамзат тарихының философиясына идеялары (1784) барлық халықтар тартылатын тарихи процестің бірлігі мен заңдылықтары туралы идеяны ұсынды.
Тарихилық - бұл жойылатын, бірақ уақыт ағымында мәңгі нәрсе. Тарихи болмыстың ерекше белгісі - тарих болып қалу және сонысымен мәңгіге жалғасу. Өйткені тек жалпы формалар мен заңдар қайталануымен ғана сипатталатын әдеттегі уақиғалармен салыстырғанда, тарих өз бойында уақытқа қарамастан, уақытты, мәңгілікті жоятын, өшіретін оқиға. Адам - жетілмеген, уақытқа тәуелді шектеулі жан, уақыттың арқасындағы онда болып жатқан құбылыстар оны мәңгілікке жетелейді, оған жетудің жолы осы ғана. Адамның жетілмегендігі мен оның тарихилығы - екеуі бір нәрсе. Адамның шектеулілігі кейбір мүмкіндіктерді теріске шығарады: жер бетінде идеалды жағдай бола алмайды, әлемнің әділетті құрылысы болмайды. Орнықты соңғы жағдайлар табиғи оқиғалардың қайталануы ретінде ғана мүмкін болады.
2 Қазіргі заман философиясындағы тарих мәні, тарихтың соңы мәселелері. Тарихтың бағытталғандығы және оның мәні.
Тарихтың өздігінен аяқталуы мүмкін емес. Ол тек ішкі тоқыраудың немесе ғарыштық апаттың нәтижесінде ғана аяқтала алады. Алайда өзінің осы жүзеге асу формасындағы тарихилықтың өзі мәңгілік пе деген сауалдың өзі бізден шешімін күткенімен, ол мүмкін емес күйінде қалады және қандай да бір тарихи құбылыс туралы түбегейлі пікір айту да мүмкін емес, өйткені бізде пікір айтатындай құдірет жоқ, біз тарихилыққа қатысу үшін құбылыстардың мәнін ашумен айналысатын адамдар ғанамыз. К. Ясперстің Тарихтың мәні мен мақсаты еңбегінен о тарихилық адам мен оның бойындағы шынайы экзистенцияға, яғни өзіне және өз трансценденциясына қатысты жанға айналу мүмкіндігінің болуының бірлігі болып табылады. Бір сәтті білдіретін экзистенцияның тарихилығы уақыт пен мәңгіліктің бірлігін білдіреді. Тарихилық субъектінің өз негізіне адалдығымен іске асырылады. Қандай да бір заттың тарихилығы оның мәнін ұғыну үшін оның тарихын білу керектігін еске түсірген кезде айтылады.
Ал Мартин Хайдеггерде болмыстың тарихилығы оның ілімінің негізгі ұғымдарының бірі екендігі белгілі, ол бойынша болмыс мәнінің тарихи шартты трансформациясының барысында мән ғана емес, болмыстың өзі өзгеріске ұшырайды. Тарихтың осындай түсінігінен тарихишылдық (историцизм), яғни тарихи сананың басымдылығы ұғымы туындайды.
Шектеулі, тарихи мәдениеттердің арнаулы, оқшау типтері тұжырымдамасының ең көрнекті үлгісін О.Шпенглер өзінің Еуропаның ақыры еңбегінде ұсынды. Бұл еңбектің шығуына Бірінші Дүниежүзілік соғыстың аса қасіретті салдары әсер етті. О.Шпенглер тарих философиясының еуропалық концепциясының жалғандығына баса көңіл бөлді. Өзінің мәдениет типологиясын құрастыра отырып, О. Шпенглер бірегей жалпы адамдық мәдениет бар ма деген сұраққа, теріс жауап береді. О. Шпенглердің өз жауабын барлық мәдениеттердің оқшау екендігін мойындаудан және олардың өздерінен кейін еш нәрсе қалдырмай, сол бойынша әрбір индивидуалды мәдениет кеңінен туындайтын, гүлденетін және өлетін, олардың дамуында тек осы логиканы мойындаудан іздейді. Шпенглер бойынша, мәдениеттердің өмірлік циклі - бұл кез келген тірі организмнің өмірлік циклі.
Әрбір мәдениеттің өлімі және оның басқа мәдениеттерден оқшаулығы мәдениет және адамзаттың тұтас тарихи өмірінің бірлігін қамтамасыз ете алмайды. Бұл ұстанымда О.Шпенглер, өзінің аяқталуына жеткен, 8 мәдениеттер типін атап көрсетеді, олар: қытайлық, вавилондық, үнділік, антикалық (грек-римдік), араб-мұсылмандық, батысеуропалық, майялық. Туындау сатысында, оның пікірінше, орыс-сібірлік мәдениет тұр. Егер Н.Я.Данилевскийдің мәдениеттер типологиясында өлшем рөлін адамның әрекетшіл табиғаты, шығармашылық әрекет атқарса, онда О.Шпенглерде осындай өлшемге халықтың ұжымдық жанының ішкі, психологиялық құрылысы жатады. Шпенглер бойынша, мәдениеттің мәнісі бұл халықтың ұжымдық жанының өзін білдіруге ұмтылысы. Әрбір ұжымдық жанға (халыққа) өзіндік көңіл-күйі, сезімталдық әлемі, оның негізінде ұжымдық жан өмір сүретін, сезетін, жасайтын, одан мәдени формалардың бүкіл байлығы шығатын, өзіндік психикалық ілкі рәміз (прасимвол) тән. Шпенглердің мына метафоралық нақыл сөзі белгілі: бұл ... ұлы мәдениеттердің әрбірі, кім бұл мәдениетке жататын болса, тек соған әбден түсінікті, дүниенi сезінудің құпия тіліне ие. Үнді мәдениетін түсіну үшін, үндістік жанға ие болу керек, оның негізінде кеңістік пен уақытты ерекше сезіну, атап айтқанда шексіздікке ұмтылыс жатыр. Антикалық мәдениетте О.Шпенглер көрінетін шекара принципінде негізделген аполлондық жанды көреді. Гректер үшін көзбен көрінетін үш өлшемді кеңістік бар болды. О.Шпенглер, тарихи мәдени тип шектерінде мәдениет, басқалардан ештеңені қабылдамай, оқшау өмір сүреді, сондықтан мәдени сұхбат мүмкін емес деп пайымдады. Батысеуропалық тарих философиясында гуманистік ойлармен қатар антигуманистік, нәсілшілдік, астамшылдық көзқарастар да жалғаса берді.
3 Тарих философиясының даму кезеңдерін қарастырудың негізгі әдістері. Тарихтың мақсаты, мәні, бағыты мәселесі.
Антикалық және орта ғасырлық тарих философиясы дербес тарау болып бөлінбейді. Ортағасырлық дәуірде осы мәселелер католиктік теология шеңберінде шешілді. Философия дін мен теологиядан эмансипациаланған Жаңа дәуірде басталды. Ол Ф.М. Вольтердің, М.Ж. Кондерсьенің, Д. Виконың, И. Гердердің және Г.Гегель мен К.Маркстің шығармашылығымен байланысты. Гегель Тарих философиясы бойынша дәрістер деп аталған еңбек қалдырды, ал Маркстің философиясы Н.Бердяевтің тұжырымдамасына сай тарих философиясы болып табылатыны айтқан. Тарих философиясының бірнеше типологиясы бар. Біріншісі онтологиялық, материалды немесе субстанционалды тарих философиясы деп аталады, орыс дәстүрінде оны тарихисофия деп атайды. Екінші типі сыни рефлексивті немесе аналитикалық деп атайды. Онтологиялық типі тарихи процесті ерекше онтологиялық шындық ретінде болмыстың бір деңгейі ретінде және адам өмір сүруінің негізі бар кең мәтіні ретінде зерттеуді және ұсынуды жүзеге асырады.
Онтологиялық тарих философиясының негізгі міндеттеріне жататындары:
- тарихи үдерістің мәнісін, оның мазмұнын, архитектоникасын, қозғаушы күштерін және басты заңдылықтарын ұғыну;
- тарихи үдерістерді жіктеу және кезеңдерге бөлу, тарихи кеңістік пен уақыттың ерекшелігін зерттеу;
- тарихтың мақсатын, тарихи үдерістегі ілгерілеу мен кері кетудің арақатынасын анықтау.
Рефлексиялық тарих философиясы тарихтың танымдық ерекшелігін түсінумен айналысады. Тарих философиясының бұл баламасының негізгі міндеттері:
- тарихи зерттеудің ерекшелігі мен шектерін айқындау, оның концептуалды аппараты мен методолгиясын анықтау;
- тарихи танымдағы түсіндіру мен ұғынудың арақатынасын, ондағы құндылық пайымдауларының рөлін және обьективті тарихи таным мен білімнің мүмкіндіктерін тағайындау;
- тарихи детерминизм мен тарихты жасайтын адамдардың ерік жігерінің арақатынасын айқындау. Тарихи үдерісті түсінуде және түсіндіруде бірлік жоқ. Барлық көзқарастарды екі көзқарас арқылы жеткізуге болады:
- тарих - адамзат қоғамының дамуының бір кезеңін екіншісінен ерекшеленетін белгілі бір кезеңдерді, кезеңдерді бөле отырып, біртұтас процесі болып табылады;
- тарих - жекелеген елдердің, өңірлердің, өркениеттердің пайда болу, қатар өмір сүруі мен оқшауланған дамуының плюралистік процесі.
Бірінші көзқарас, оны жүйелі, басым деп атауға болады, бірақ философиядағы түрлі бағыттардағы жақтастар қорғалды:
- діни көзқарас тұрғысынан тарихи процестің бірлігі провиденциализм принциптеріне негізделеді, оған сәйкес Құдайдың еркі тарихты алдын ала белгіленген мақсатқа бағыттайды;
- ағартушылар тұрғысынан табиғаттағы заңдылықтарға ұқсас қоғамның даму заңдылықтарының объективті сипатындағы тарихтың бірлігі;
- идеалистер тұрғысынан тарихи процестің бірлігі біртұтас идеяның, абсолюттік рухтың, сананың немесе ойдың пайда болуынан шықты;
- материалистер тарих бірлігін түрлі әлеуметтік-тарихи жүйелерге, елдерге, мемлекеттерге, өркениеттерге тән экономикалық және әлеуметтік заңдардың объективті сипатынан шығарды.
Екінші көзқарас - плюралистикалық кейінірек қалыптасты. Оның жақтастары тарих бірыңғай процесс ретінде жоқ деп мәлімдейді. Нақты қоғамдар (елдер,мемлекеттер, өркениеттер) пайда болады, өседі және дамиды, гүлденуге жетеді және бір-біріне ешқандай әсер етпей жоғалады.
Бұл жағдайда барлық тарих бір-бірінен оқшауланған әлеуметтік-тарихи түзілімдердің жиынтығына айналады, яғни тарихта қандай да бір сатылар немесе дәуірді бөліп көрсету мүмкін емес. Плюралистік көзқарас адамзат қоғамының планетарлық ауқымда дамуын болдырмайды және демек, тарихи процестің біртұтастығын болдырмайды.
Тарихқа жүйелі және плюралистік көзқарастар арасындағы айырмашылық осы үдерістің сипатын түсіндіруде де өз өрнегін табады. Алайда, тарихи үдерісті түсіну мен түсіндірудің барлық алуан түрлілігі кезінде жалпы ерекшеліктерді атап өтуге болады:
- біріншіден, тарих нақты кеңістік пен уақытта жүзеге асырылатын процесс ретінде түсіндіріледі. Ол белгілі бір себептерге байланысты өтеді. Бұл себептер (жер немесе аспан) тарихты дамыту мен бағыттаудағы алдын ала анықтайтын факторлар болып табылады;
- екіншіден, әр түрлі елдер мен халықтардың, өркениеттер мен нақты ұлттық қоғамдардың жолдары мен тағдырлары - тарихи процестің ішкі бірлігі ретінде, ал басқалары - әр халық пен өркениеттердің бір-бірімен байланысы жоқ бірегейлігі мен өзіндік ерекшелігі ретінде түсінеді;
- үшіншіден, тарих қозғалысының сипатына енуге ұмтыла отырып, оның дамуындағы сызықтық, басқалары - циклділік атап өтеді;
- төртіншіден, көптеген оқу-жаттығуларда тарих айқын немесе жасырын мақсатты сипатқа ие.
- бесіншіден, діни философияда жер тарихының соңы туралы ілім. Материалистік - адамзатты жарқын болашаққа немесе әлемдік катаклизмге апаратын заңдылық;
- алтыншыдан, тарих өз даму сатылары (кезеңдері, кезеңдері, циклдері және т.б.) бар процесс ретінде түсініледі. Кейбіреулер бұл процесті тірі ағзамен (туу, балалық шақ, Жастық, кемелдік, өлім) салыстырады, басқалары қоғам өміріндегі қандай да бір негіз немесе тарапты бөліп көрсетеді, бұл оның дамуын (дін, мәдениет, өркениет, еңбек құралдарының дамуы және т.б.) анықтайды.
4 Формациялар және өркениеттер. Өркениет ұғымы. Өркениеттер қақтығысы. Қазіргі өркениет, оның өзгешелігі және қайшылықтары. Тарихи үдерісті кезеңдеу немесе тарихқа формациялық көзқарасқа келсек, көне заманнан бастап ойшылдар қоғамның дамуында белгілі бір сатыларды бөлу мүмкіндігі туралы қорытындыға келді. Платон тарихи процесті бірқатар кезеңдерге бөлді:
- табиғи немесе табиғи жағдай;
- адамның табиғатына жауап бермейтін қоғамдық жағдай;
- болашақтың ақылға қонымды немесе мінсіз қоғамы. ХV - ХVI ғасырлардың итальяндық тарихшылары мүшеліктің негізіне уақытша фактор қойып, үш уақыт дәуірін бөлді: антикалық, ортағасырлық, жаңа. Данилевский және О.Шпенглер Батыс Еуропаға қатысты тарихи процесті сипаттайды және Қытайдың, Үндістанның, Египеттің, Африканың және т.б. ежелгі өркениеттерін қарастырмайды. Жекелеген әлеуметтік-тарихи жүйелер арасында нақты айырмашылық жоқ. нақты қоғамдардың және халықтар мен олардың топтары мен бірлестіктері.
ХVIII-ХІХ ғасырлардағы француз философы А. Сен-Симон осы кезеңділікті тереңдетті, әрбір дәуірді белгілі бір экономикалық жүйемен: антикалық - құлдықпен, ортағасырлық - феодализммен, ал жаңасын - жалдамалы еңбекке негізделген өнеркәсіптік жүйемен байланыстырды. Француз социалист-утопист Шарль Фурье (1772-1837) Сен-Симонның периодизациясын алғашқы қауымдық жұмақ сатысымен және болашақтың үйлесімді сатысымен толықтырды, сол арқылы тарихи процестің бестік схемасын (алғашқы қауым, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік) нақты қалыптастырды.
ХХ ғасырда тарихи процестің мәнін түсіндіру мен оны кезеңдеу тәсілдерінің спектрі тәсілдердің алуан түрлілігімен айтарлықтай кеңейді. Алайда, барлық тұжырымдамаларды екі әдіснамалық тәсілге келтіруге болады:
1 формациялық;
2 өркениеттік.
Формациялық тәсіл К. Маркс пен Ф. Энгельспен негізделді. Оның мәні келесіге негізделеді:
- біріншіден, әлеуметтік қатынастарды талдай отырып, олар әрбір нақты қоғамда өндірістік қатынастар базис, қалған барлық қоғамдық қатынастардың және жалпы әлеуметтік ағзаның іргетасы болып табылады деген сенімге келді.;
- екіншіден, адамзат тарихындағы өндірістік қатынастар бірнеше негізгі түрлерде - алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік.
- Үшіншіден, тарихтағы барлық әлеуметтік жүйелер атау алған бірнеше негізгі типтерге - қоғамдық-экономикалық формация (лат. formatio-білім беру; түрі).
Бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін ұйымдастырудың жалпыланған түрі (нысаны), ол әр түрлі нақты-тарихи қоғамдарда жалпы белгілер мен белгілерді, ең алдымен өндіріс тәсілінде бөлу негізінде қалыптасады, яғни бұл қоғамның дамуында ерекше саты болып табылатын тарихи белгілі бір түрі; төртіншіден, бүкіл тарихи процесті олар бес қоғамдық-экономикалық формацияға бөлді:
- а) алғашқы қауымдық;
- б) құл иеленушілік;
- в) феодалдық;
- г) капиталистік;
- д) коммунистік (социалистік).
Қоғамдық-экономикалық формацияда екі негізгі компонент бар: базис және қондырма. Базис-бұл өндіріс, тарату, алмасу және материалдық игіліктерді тұтыну процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар болып табылатын қоғам экономикасы. Қондырма - базиспен анықталады және қоғамның саяси, құқықтық, моральдық, көркемдік, философиялық, діни көзқарастарының және осы көзқарастарға сәйкес келетін қатынастар мен мекемелердің жиынтығы болып табылады. Оның үстіне, қондырманың саяси бөлігі (саяси көзқарастар, мекемелер мен қатынастар) оның барлық қалған элементтеріне шешуші әсер етеді; алтыншыдан, бүкіл тарих қоғамдық-экономикалық формацияларды ауыстырудың заңды процесі ретінде қарастырылады. Әрбір жаңа формация жер қойнауында алдыңғысын туындатады, оны жоққа шығарады және одан кейін өзі қоғам ұйымының неғұрлым жоғары түрін жоққа шығарады. Бір қоғамдық-экономикалық формациядан екіншісіне көшуге базиске өзгерістер әкеледі. К. Маркс бір формациядан екіншісіне өту механизмін түсіндірді. Қоғамның дамуының қозғаушы күші өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы жанжал, ал оны шешу тәсілі - революция болып табылады. Өндірістік күштер үнемі дамиды, жетілдіріледі, ал өндірістік қатынастар бұрынғыдай қалады. Өндірістік күштердің жаңа деңгейі мен ескірген өндірістік қатынастар арасында жанжал, қарама-қайшылық туындайды. Ерте ме кеш пе, күштеп не бейбіт жолмен экономикалық базисте өзгерістер орын алады - өндірістік қатынастар не біртіндеп, не түбегейлі сындыру және оларды жаңасымен ауыстыру жолымен, өндірістік күштердің жаңа деңгейіне сәйкес келеді. Өзгерген экономикалық базис саяси құрылыстың өзгеруіне алып келеді (немесе ол жаңа базиске бейімделеді немесе тарихтың қозғаушы күштерімен сметалады)-неғұрлым жоғары сапалы деңгейдегі қоғамдық-экономикалық формация пайда болады. Осылайша, қоғамдық-экономикалық формация - ерекше экономикалық базиспен және оған сәйкес келетін саяси және рухани қондырмалармен, адамдар ортақтығының тарихи нысандарымен, отбасы түрі мен нысанымен сипатталатын тарихи дамудың белгілі бір сатысындағы қоғам. Маркстің формациясы белгілі бір қоғам (неміс, ағылшын немесе француз) немесе бір жиынтық қоғамдастық (Батыс, Шығыс) жоқ. Қоғамдық-экономикалық формация - жоғары идеалданған, дерексіз-логикалық объект. Бір формацияның екінші формациясының дәйекті ауысуымен, сондай-ақ өз негізінде өндірістің белгілі бір тәсілі бар белгілі бір қоғамның объективті қажеттілігімен тиісті қоғамдық-экономикалық формацияның барлық басқа да типтік белгілерін жаңғыртады. Бірақ бір жағынан идеалды, логикалық және теориялық жағынан, нақты-тарихи, екінші жағынан әрдайым алшақтық болғандықтан, жекелеген елдер мен халықтардың дамуы әралуандығымен ерекшеленеді. Екіншіден, бір қоғамдық-экономикалық формациядан екіншісіне (эволюция немесе революция) нақты өтпелі дәуірлердің ерекшелігі мен ерекшеліктері көрініс табады; үшіншіден, әрбір халық барлық бес қоғамдық-экономикалық формациялар арқылы міндетті түрде өтпейді. Бұл Маркс ілімінің кең танымалдығымен қатар оның өмірінде сынға ұшырауына себеп болды. Әсіресе ол ХІХ-ХХ ғ.және ХХ ғ. соңында күшейе түсті. Сын мәні:
-Батыс Еуропаның даму тарихының материалында жасалған және жеткілікті негізсіз дүниежүзілік тарихқа көшірілген. Әсіресе ол Шығыс елдері үшін қолайлы емес.
- тарих дамуының негізгі себебі ретінде тек әлеуметтік-экономикалық қана қарастырады.
- қоғамдық өмірдің бірқалыпты қажеттілігін қорғайды. Алайда, нақты тарих көпқырлы заңдылық, сәл заңсыздық екенін куәландырады.
- қоғамның рухани саласын зерттемеді, оны базис ретінде ұсынып, оның осы халықтың ментальдігін қалыптастырудағы рөлін объективті талдау мүмкіндігін жабады. Сонымен қатар, К. Маркстың сынымен бәрі келіспейді. Біріншіден, ол марксизм интерпретаторларынан көптігінен, Маркстің өзіне ғана тиісті емес. Екіншіден, көптеген адамдар марксизм өзінің мәнін ғылыми теория ретінде сақтап қалды деп санайды, бірақ тарихи жағдайларға байланысты жаңартуды қажет етеді. Үшіншіден, өндірістің азиялық әдісі деп аталатын Азия және Африка елдерінің тарихи даму ерекшеліктерін Маркспен толық ескермеуге жасалған шабуылдарға қатысты, барлық зерттеушілер оның өтпелі сипатын мойындайды деп айтуға болады. Басқаша айтқанда, бұл ерекше алтыншы формация емес, өндірістің бір тәсілінен екіншісіне, осы елдерге тән ерекшеліктерімен ерекше өтпелі кезең.
Тарихқа өркениеттік көзқарас. ( Данилевский, О. Шпенглер, А. Тойнби, Л. Н. Гумилев тұжырымдамалары). Егер формальды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.