Көсемше

Жоспар

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

Көсемшелер — етістіктің тікелей жіктелмейтін тұлғалары. Олардың екінші
бір ерекшелігі — көсемшелер белгілі бір шақты білдірмейді, екіншісі сөзбен
айтқанда, олардың семантикасы шақты білдіру емес, бірақ олар белгілі бір
шақтық мәнмен астасып, ыңғайласып отыратын қимылды білдіреді, өзінен
бұрынғы, өзімен мезгілдес, өзінен кейінгі іспен астасып, айтылу арқылы сол
қимылдың мезгілін айқындайды.
Түркі тілдерінің тарихын зерттеушілердің ойынша, түркі негіз тілінде
көсемшелер бүгінгі тілдердегідей көп түрлі болмаған. Олай болса, бүгінгі
түркі тілдерінде айтылатын көсемше тұлғаларының барлығы бірдей байырғы
тұлғалар емес, олардың біразы тілдердің даму барысында әр түрлі тілдік
өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. -а, -е тұлғалары көсемшелер етістік
баяндауыш білдіретін қимылмен бір мезгілде, бір мезетте болатын қимылды
білдіреді де, сөйлем құрамында соның (етістік баяндауыш-тың) анықтаушысы
болады. Бұл тұлға кейбір тілдерде -йа, -йу, -йы, -йо, -й түрінде көрінеді.
Көне түркі: йете, тутуну, бащқұрт: һорай (сұрай-сұрай), қарайым: сөзлей
(сөйлей-сөйһей)," қарашай-балқар: қарай, татар: башный; (бастай, бастай
берді); көне түркі: өлү, орта түрік: сақ- лайу (сақтай) т. б. -йа, -йу, -йы
варианттары көне түркі тілінде еркін қолданылғанмен, тілдердің жаңа
кезеңдерінде олар қолданыстан ығыса бастағаны байқалады. Түркі тілдерінің
жаңа дәуірінде -а мен -й тұлғалары бірігіп, біртұтастыққа айналған. Сөйлей-
сөйлей тәрізді етістіктер (немесе үстеулер) құрамынан сол біртұтастықты
көреміз. Қазіргі түркі тілдерінің ешқайсысында да -й дербес қол-данылатын
қосымша ес;ебінде көрінбейді. Көне түркі тілінде бұл қосымша тій (ін)
тәрізді бірен-саран сөздер құрамында айтылады. Көне түркі тіліндегі -а, -ы,
-й, -у (йу) тұлғаларын дербес тұлғалар деп тану қиын. Жазба тілін
зерттеушілер бұл мәселе туралы әр түрлі пікірде. П. М. Ме-лиоранскийдің
бұларды өзара жақын, мәндес тұлғалар бол-ғанмен, бір тұлғаның варианттары
емес деп қарағаны белгілі. В. Т. Кондратьев бұлардың барлығын бір тұлғаның
варианттары деп есептейді. Қалай дегенмен, бұлардың ішінен тұрақталып
қалғандары тек -а тұлғасы, оның варианты -е ғана. Сондықтан тұлға біреу де,
қалғандары соның варианттары дейтін пікір орынды. Тіл құрамында өліге
айналатын элементтер не лексикалық, не грамматикалық дербестігі жоқ
тәсілдер екені белгілі. Қазіргі түркі тілдерінде бұл тұлға актив
қолданылмайтын тілдік тәсілдердің қатарына жатады. Өйткені, ол әрі сирек
кездеседі, әрі кез келген етістікке жалғана бермейді. Етістіктердің белгілі
бір тобының құрамында ғана кездеседі. Якут ,тілінде бұл тұлға -а-ыы
түрінде айтылады да, етістік баяндауыш білдіретін негізгі қимылға қосарлас,
бір мезгілде болған іс-әрекетті білдіріп, сапалық анықтауыш қызметін
атқарады. Яғни, қызметі жағынан жалпы түркі тілдеріндегі сипаттан
ауытқымайды.
-П тұлғасы — көне тілдерде де, жаңа тілдерде де қол- данылатын актив
тұлға. Негізгі мәні — етістік баяндауыштың қимылға дейінгі немесе бір
мезгілде болған әрекетіі білдіреді. Көне түркі тілінде бұл тұлға -пан,--лен
(ьібар) -ыбен) түрінде қолданылған. Қазіргі түркі тілдерінде негізінен -п-
ып, -іп сипатында қолданылады, Дегенмен, к бір тілдерде бұл тұлғаның өзгеше
варианттары ұшырасады. Олар мына төмендегідей: әзірбайжан тілінің жеке
говорларында -ыф, -уф түрінде айтылса, түрікмен диалектілерінде -ыв, -ов,
-ув варианттары кездеседі. Сары ұйғыр тілінде -у, -в түрінде, яғни соңғы
дауыссыз дыбыс айтылмайды. Құмық, салар тілдерінде, яғни өзбек тілінің жеке
говорларында соңғы дауыссыз дыбыс қолданылмайды. Якут тілінде де мұндай
тұлға жоқ, басқа түркі тілдерінде -п тұлғасы атқаратын қызмет пен мән -ан
тұлғасымен беріледі. Көне түркі тілдерінде -п көсемшесінің ілік, жатыс,
шығыс септік тұлғаларымен және көптік жалғауымен ай-тылу фактісі бар. Ескі
түркі тілінде: болудан (болып, болғандықтан) -шығыс септік, бақубаның
(бағып, қарап) -ілік септік т. б. Мұндай өзгерістер қазіргі түркі
тілдерінде де ұшырасады, әзірбайжан тілі диалектілерінде верібен беріп),
алыбан (алып), ғызарыфдан (қызарып, қызар-ғандықтан), қарайым: көруплер
(көріп), әшітіпілер (есі-тіп) т. б. -ғалы, -қалы, -ғалы -қанлы тұлғасы
якут, чуваш тілдерінен басқа барлық түркі тілдерінде қолданылады. Осындай
көсемше тұлғасы көне түркі тілдерінде де қолданыс тапқан. Көне түркі:
кешкелі, көргелі, қазақ, қарақал-пақ: келгелі, алтай, хакас: келгелі;
түрік, түрікмен: гелгелі; қарашайбалқар: келгенлі, қырғыз: келгені,
келгелі, құмық: гелгенлі, гелгеллі, ноғай: келгенлі т. б. Тува тілінде
-қала, -ғала, -ала түрінде ашық дауыстымен айтылады: кіргеле (кіргелі).
-ғалы тұлғасының қалыптасу жолы былай түсіндіріліп жүр: келгенліктен бері,
келгеніліден бері, келгенлі бері. Шылаудың тікелей қолданылуы кейде
міндетті болмай қалады. Сондықтан қазақ тілінде келгелі, көрген жоқ тәрізді
қолданыс норма ретінде тұрақтап қалған. Сонымен түркі тілдерінің
көпшілігінде мәндес қолданылатын -ғалы, -қалы көсемшесінің жалпы сипаты
осындай. Қазақ тілінде -ғалы мақсат мәнінде қолданылады. Осындай қолданыс
көне түркі тіліне тән: сүсі ебіг барқығ йулғалы барды — әскері үйді,
дүниені талағалы барды. Бұл тұлғаның мұндай қолданысы қазіргі түркі
тілдерінің барлығына ортақ. Ұйғыр: алғылы келдім — алғалы келдім, қырғыз:
алғаны келдім, өзбек: олғани келдим, якут тілінде бұл тұлға -аары түрінде
айтылады: бараары (барғалы) көрөөрү (көргелі). Алтай тілінде бұл мәнді
(мақсат мәніне) -арға (-ар, -ға) тұлғасы қолданылады. -ғалы -құранды, -ға
қимыл есім, -лы сын есім жасайтын аффикс. -Ғач, -ғас, -ғаш, -аат бірсыпыра
қыпшақ (татар, башқұрт), ұйғыр, якут, тува. алтай т. б. тілдерде
қолданылады. Ол тілдерде бұл тұлға негізгі қимылдан сәл ертерек болған
қимылды білдіреді. Татар: байығаш қиыш байығаш (күн батқан соң, күн бат-
қанда), өзбек: кетгәч, тоң оқирғач кушлар сайрай башлайды (түн кетіп, таң
атқан соң құстар сайрай бастайды), баш-құрт: алғас (алған соң, алысымен),
якут: бараат (бары-сымен, барған соң) т. б.
Оғыз тілдерінде, кейбір қыпшақ тілдерінде -арақ, -әрек, әк тұлғасы
қолданылады: татар: кирәрәк (кетіп, кете бер), әзірбайжан: охуйараг (оқыт),
түрік: дуйарақ (сезіп) т. б. Өзбек тілінде бұл тұлға етістікке жалғанып,
қарқынның бәсеңдеуін, қимыл-әрекеттің пәстігін білдіреді.
Кейбір зерттеушілер көсемшелер тобына жоғарыда ай-тылғандардан басқа,
-ғанша, -ғанча (булардың варианты -ғынча, ғинчә), әзірбайжан тіліндегі
-дыкча, -дикче түлға-ларын жатқызады. Алайда, қазақ тіліндегі -ғанша
көсемшеден гөрі үстеуге жақын, ол үстеу қызметіне қолданылып,соған тән мән-
мағыналарды туғызады, -ғанда тұлғасы да жатыс септік тұлғасында қалыптасқан
үстеу. Сонымен -а, -е, -һ тұлғаларын түркі тілдерінің көне, жаңа дәуірінің
бәрінде қолданылған және қолданылатын орта "' баиырғы көсемше тұлғалары деп
қарау керек.
Ал олардың едәуір тобы сөйлем құрамында жақтық мән алып, етістіктердің
есімдерге жақын, бірақ , шақтық мән туғызатын тобына айналады. Соңғы
ерекшелік сөйлем құрамында қалыптаса алатын предикативтік қатынастың өз
ішінде жіктеліп, оның құрамына енген компоненттердің дара-дара
грамматикалық мән беретін. тәсілдерге айналуымен байданысты. Жоғарыда
көсімше тұлғаларының есім сөз топтары құрамында ұшыратыны туралы айтылады.
Енді сондай тұлғалардың негізгілерін көрсете кетелік. -ма, -ба
тұлғасы: қазақ: кеспе, түрікмен: сынма (сының), татар: бүлмә (бөлме),
әзірбайжан: беркитмә (бекіту) т. б. Бұлардың кейбірі зат есімдер (кеспе,
бөлме), кейбірі сын есімдер (сынма т. б.) -ық, -ик тұлғасы: қазақ тілінде
бүл тұлғалас сөздер көбінесе сын есім мәнінде орныққан: батық, жатық, сұлық
т. б.; түрік: батық, (батып кеткен, батқан), қырық (қираған). Түк (түсік,
түсіп кеткен, қазақ тіліндегі түсік басқа мәнде — мерзімінен ерте ай
туған бала), өзбек: боғлик (байлаулы), бузуқ (бұзылған), сөнүк (сөнген),
чуваш: пызык (бұзылған), хакас: полек (бөлек, бөлін ен), якут: кэйиик
(сүзеген) т. б. -қа, -ға тұлғасы қабырға, қақпа, қапқа тәрізді бірен-саран
сөздер құрамында қалған. Қазіргі түркі тілдері құрамында қимыл есім
жасайтын мұндай қосымша кездеспейді. Ал арқа тәрізді сөздер құрамындағы -қа
барыс септік қосымшасы. -қан, -ған тұлғасы қорған, түрікше чалшқан тәрізді
сөздер құрамында кездеседі. Бұл тұлғаны қазіргі солтүстік-батыс түркі
тілдерінде қолданылатын -ған есімше тұлғасының көне сипаты. Бұлған
есімшесінің әлі мезгілдік мән алып, есімше дәрежесіне жетпеген күйін
танытады. Кейін ол тілдердің даму барысында мезгілдік мән алып (баяндауыш
қызметінде жұмсалу барысында) етістіктің жақтық тұлғалары қатарына өтеді.
Алғашқы сипатында етістік жеке сөздер құрамында негізгі сын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.