Халықаралық ұйымдар шегіндегі адам құқықтарының халықаралық-құқықтық негізінің құрылуы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ШЕГІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. БҰҰ, мүше мемлекеттер және үкіметтік емес ұйымдардың адам құқықтары
саласындағы құқықтық негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж.) . БҰҰ мүшелерінің
орасан.зор күш.жігерінің нәтижесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ҚЫЗМЕТІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН
ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ . . . . . . . . . . . . . 44
2.1. Адам кұқықгары және мемлекеттердiң сыртқы саясаты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.2. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы халықаралық
ұйымдардың жұмысы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3. Адам құқықтары туралы халықаралық Билль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ АДАМ ҚҰҚЫ САЛАСЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ . . . . . 62
3.1. Адам құқы жөніндегі халықаралық .құқықтық негізге Қазақстан
Республикасының қосылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.2. БҰҰ, ЕҚЫҰ және Қазақстан : адам құқы мен еркіндіктері саласындағы
ынтымақтастығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ШЕГІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. БҰҰ, мүше мемлекеттер және үкіметтік емес ұйымдардың адам құқықтары
саласындағы құқықтық негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж.) . БҰҰ мүшелерінің
орасан.зор күш.жігерінің нәтижесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ҚЫЗМЕТІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН
ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ . . . . . . . . . . . . . 44
2.1. Адам кұқықгары және мемлекеттердiң сыртқы саясаты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.2. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы халықаралық
ұйымдардың жұмысы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3. Адам құқықтары туралы халықаралық Билль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ АДАМ ҚҰҚЫ САЛАСЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ . . . . . 62
3.1. Адам құқы жөніндегі халықаралық .құқықтық негізге Қазақстан
Республикасының қосылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.2. БҰҰ, ЕҚЫҰ және Қазақстан : адам құқы мен еркіндіктері саласындағы
ынтымақтастығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы адамзат баласының құнды қасиеттерінің бірі - ол адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері екендігі аян. Адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері біздің жан-жақты дамуымыз үшін, өзіміздің адамгершілік қасиетімізді пайдалануымызға, біздің ақыл-ойымыз, дарынымыз бен ар-ожданымыз, біздің рухани және басқа да мүдделерімізді қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Әр қоғамда әділеттілік, әділдік, адамгершілік және құрметтілік түсінігі өмір сүргені белгілі. Бірақ нақтылы әлеуметтік тұжырымын қамтамасыз ететін жалғыз жол - ол адам құқықтары. Адамзат дамуының әрбір сатысында жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, кейбір жағдайларда өмірін құрбан ету арқылы бостандықтың ауқымын кеңейтіп және оны субьектілердің кең шеңберіне таралуына, сондай-ақ мемлекеттік шенеуліктердің озбырлық қимылдарын шектеуге қолы жетті. Сондықтан да адам құқықтарын қорғау саласы ғасырлар тоғысындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Әр мәселенің шешімін табу үшін оның шыққан көзі мен даму барысын, қалыптасу деңгейін айқындап алу қажет. Яғни осы саланың қалыптасуы барысындағы дипломатиялық қырларын жан-жақты көрсету - адам құқықтары мәселесінің мәнін түсінуге, жас тәуелсіз мемлекеттер үшін үлкен тәжірибе болуы, бүгінгі күн үшін өте өзекті мәселелердің бірі болып табылатыны сөзсіз.
Адам құқықтарын қорғау мәселесінің негізгі халықаралық - құқықтық базасын қалаған халықаралық деңгейдегі құжаттардың оңайшылықпен қабылданбағандығын, оның қалыптасу үрдісі қалай жүзеге асқандығы көп жағдайда қоғам үшін беймәлім. Әсіресе халықаралық деңгейге жеке тәуелсіз мемлекет санатында шыққан біздің еліміз үшін бұл мәселенің орны бөлек қой деп түсінемін. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы, Адам құқықтарының Жалпыға бірдей Декларациясы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пакт және соңғысына қарасты екі Қосымша хаттама, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі мәжілісінің Хельсинки Қорытынды Актісі, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі Копенгаген құжаты, Еуропалық қауіпсіздік Хартиясы және тағы басқа да халықаралық деңгейдегі құжаттар, мүше-мемлекеттердің бірлесе отырып келісімге келу барысында, ұзақ уақыт бойғы
Бүгінгі таңдағы адамзат баласының құнды қасиеттерінің бірі - ол адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері екендігі аян. Адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері біздің жан-жақты дамуымыз үшін, өзіміздің адамгершілік қасиетімізді пайдалануымызға, біздің ақыл-ойымыз, дарынымыз бен ар-ожданымыз, біздің рухани және басқа да мүдделерімізді қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Әр қоғамда әділеттілік, әділдік, адамгершілік және құрметтілік түсінігі өмір сүргені белгілі. Бірақ нақтылы әлеуметтік тұжырымын қамтамасыз ететін жалғыз жол - ол адам құқықтары. Адамзат дамуының әрбір сатысында жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, кейбір жағдайларда өмірін құрбан ету арқылы бостандықтың ауқымын кеңейтіп және оны субьектілердің кең шеңберіне таралуына, сондай-ақ мемлекеттік шенеуліктердің озбырлық қимылдарын шектеуге қолы жетті. Сондықтан да адам құқықтарын қорғау саласы ғасырлар тоғысындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Әр мәселенің шешімін табу үшін оның шыққан көзі мен даму барысын, қалыптасу деңгейін айқындап алу қажет. Яғни осы саланың қалыптасуы барысындағы дипломатиялық қырларын жан-жақты көрсету - адам құқықтары мәселесінің мәнін түсінуге, жас тәуелсіз мемлекеттер үшін үлкен тәжірибе болуы, бүгінгі күн үшін өте өзекті мәселелердің бірі болып табылатыны сөзсіз.
Адам құқықтарын қорғау мәселесінің негізгі халықаралық - құқықтық базасын қалаған халықаралық деңгейдегі құжаттардың оңайшылықпен қабылданбағандығын, оның қалыптасу үрдісі қалай жүзеге асқандығы көп жағдайда қоғам үшін беймәлім. Әсіресе халықаралық деңгейге жеке тәуелсіз мемлекет санатында шыққан біздің еліміз үшін бұл мәселенің орны бөлек қой деп түсінемін. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы, Адам құқықтарының Жалпыға бірдей Декларациясы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пакт және соңғысына қарасты екі Қосымша хаттама, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі мәжілісінің Хельсинки Қорытынды Актісі, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі Копенгаген құжаты, Еуропалық қауіпсіздік Хартиясы және тағы басқа да халықаралық деңгейдегі құжаттар, мүше-мемлекеттердің бірлесе отырып келісімге келу барысында, ұзақ уақыт бойғы
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Антология культрологической мысли. – М., 1996.
2. Устав ООН и Статус Международного Суда. Нью-Йорк: ООН, 1994.
3. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.- Алматы:Өнер, 1996.
4. Заключительный акт СБСЕ. – Хельсинки, 1975.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан,1995.
6. Қазақстанның тәуелсіздігі туралы Декларация // Егемен Қазақстан, -1991.-16 желтоқсан.
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Алматы: Дәуір, 1992.
8. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. – Алматы: Өнер, 1996.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. – Алматы: Қазақстан – XXI ғасыр, 1993.
10. Токаев К.К. Организация Объединенных Наций: полвека служения миру. – Алматы: Атамұра, 1995.
11. Тоқаевтың Қ.К. БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясында сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы.- 1996.- № 1.
12. Тоқаевтың Қ.К. БҰҰ Бас Ассамблеясының 51-ші сессиясында сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы. – 1997.- № 1.
13. Тоқаевтың Қ.К. Венада ЕҚЫҰ-ның Тұрақты Кеңесінде сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы. – 1997. - № 2.
14. Бутрос – Гали. Организация Объединенных Наций и права человека. – М., 1996.
15. Кофи А.Аннан. Партнерство во имя всемирного сообщества. Годовой отчет о работе Организации за 1998 год. – Нью-Йорк: ООН, 1998.
16. Кофи А. Аннан. Предотвращение войн и бедствий: глобальный вызов растущих масштабов. Годовой доклад о работе Организаций за 1999 год. – Нью-Йорк: ООН, 1999.
17. Ежегодный доклад о деятельности ОБСЕ за 1997-1998 гг.-Вена, 1998
18. Доклад Организации Объединенных Наций в Казахстане за 1996-1997 гг.
19. ЕҚЫҰ/ДИАҚБ 1999 жылға 10-қаңтарда өткен Қазақстан Республикасындағы Президент сайлауының өту барысына баға беру жөніндегі уәкілдік. – Варшава, 1999. -5ақпан.
20. Шибаева Е.А. Поточный. М. Правовые вопросы структуры и деятельности международных организаций. – М., МГУ, 1988.
21. Зайцева О.Г. Международные межправительственные организации. – М., Наука, 1983.
22. Манов Б.Г. ООН и содействие осуществлению соглашений о правах человека. – М., 1986.
23. Мазов Б.А. Принципы Хельсинки и международные право. – М., М/о. – 1980.
24. Николайко И.В. Права человека и система ООН. – Киев: «Наука думка», 1991.
25. Human rights. A compilation of international instruments. United Nations .- New York and Geneva, 1997.
26. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека. Региональные договоры. – Алматы, 1997.
27. Саясат 1995-1999.
28. Казахстанская правда, 1991-1999.
29. Морозов Г.И. ООН (основные международные правовые аспекты структуры и деятельности). – М.,1962.
30. Мовчан А.П. Международные защита прав человека.-М., 1968.
1. Антология культрологической мысли. – М., 1996.
2. Устав ООН и Статус Международного Суда. Нью-Йорк: ООН, 1994.
3. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.- Алматы:Өнер, 1996.
4. Заключительный акт СБСЕ. – Хельсинки, 1975.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан,1995.
6. Қазақстанның тәуелсіздігі туралы Декларация // Егемен Қазақстан, -1991.-16 желтоқсан.
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Алматы: Дәуір, 1992.
8. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. – Алматы: Өнер, 1996.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. – Алматы: Қазақстан – XXI ғасыр, 1993.
10. Токаев К.К. Организация Объединенных Наций: полвека служения миру. – Алматы: Атамұра, 1995.
11. Тоқаевтың Қ.К. БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясында сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы.- 1996.- № 1.
12. Тоқаевтың Қ.К. БҰҰ Бас Ассамблеясының 51-ші сессиясында сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы. – 1997.- № 1.
13. Тоқаевтың Қ.К. Венада ЕҚЫҰ-ның Тұрақты Кеңесінде сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы. – 1997. - № 2.
14. Бутрос – Гали. Организация Объединенных Наций и права человека. – М., 1996.
15. Кофи А.Аннан. Партнерство во имя всемирного сообщества. Годовой отчет о работе Организации за 1998 год. – Нью-Йорк: ООН, 1998.
16. Кофи А. Аннан. Предотвращение войн и бедствий: глобальный вызов растущих масштабов. Годовой доклад о работе Организаций за 1999 год. – Нью-Йорк: ООН, 1999.
17. Ежегодный доклад о деятельности ОБСЕ за 1997-1998 гг.-Вена, 1998
18. Доклад Организации Объединенных Наций в Казахстане за 1996-1997 гг.
19. ЕҚЫҰ/ДИАҚБ 1999 жылға 10-қаңтарда өткен Қазақстан Республикасындағы Президент сайлауының өту барысына баға беру жөніндегі уәкілдік. – Варшава, 1999. -5ақпан.
20. Шибаева Е.А. Поточный. М. Правовые вопросы структуры и деятельности международных организаций. – М., МГУ, 1988.
21. Зайцева О.Г. Международные межправительственные организации. – М., Наука, 1983.
22. Манов Б.Г. ООН и содействие осуществлению соглашений о правах человека. – М., 1986.
23. Мазов Б.А. Принципы Хельсинки и международные право. – М., М/о. – 1980.
24. Николайко И.В. Права человека и система ООН. – Киев: «Наука думка», 1991.
25. Human rights. A compilation of international instruments. United Nations .- New York and Geneva, 1997.
26. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека. Региональные договоры. – Алматы, 1997.
27. Саясат 1995-1999.
28. Казахстанская правда, 1991-1999.
29. Морозов Г.И. ООН (основные международные правовые аспекты структуры и деятельности). – М.,1962.
30. Мовчан А.П. Международные защита прав человека.-М., 1968.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ШЕГІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ . . . . . . . . . . . . . . .
. 9
1.1. БҰҰ, мүше мемлекеттер және үкіметтік емес ұйымдардың адам құқықтары
саласындағы құқықтық негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж.) – БҰҰ
мүшелерінің
орасан-зор күш-жігерінің нәтижесі . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ҚЫЗМЕТІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН
ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ . . . . . . . . . . . . .
44
2.1. Адам кұқықгары және мемлекеттердiң сыртқы саясаты . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 44
2. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы халықаралық
ұйымдардың жұмысы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3. Адам құқықтары туралы халықаралық Билль . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 56
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ АДАМ ҚҰҚЫ САЛАСЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ . . . . . 62
3.1. Адам құқы жөніндегі халықаралық –құқықтық негізге Қазақстан
Республикасының қосылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.2. БҰҰ, ЕҚЫҰ және Қазақстан : адам құқы мен еркіндіктері саласындағы
ынтымақтастығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 80
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы адамзат баласының құнды қасиеттерінің бірі - ол адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктері екендігі аян. Адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктері біздің жан-жақты дамуымыз үшін, өзіміздің адамгершілік
қасиетімізді пайдалануымызға, біздің ақыл-ойымыз, дарынымыз бен ар-
ожданымыз, біздің рухани және басқа да мүдделерімізді қанағаттандыруға
мүмкіндік береді. Әр қоғамда әділеттілік, әділдік, адамгершілік және
құрметтілік түсінігі өмір сүргені белгілі. Бірақ нақтылы әлеуметтік
тұжырымын қамтамасыз ететін жалғыз жол - ол адам құқықтары. Адамзат
дамуының әрбір сатысында жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, кейбір
жағдайларда өмірін құрбан ету арқылы бостандықтың ауқымын кеңейтіп және
оны субьектілердің кең шеңберіне таралуына, сондай-ақ мемлекеттік
шенеуліктердің озбырлық қимылдарын шектеуге қолы жетті. Сондықтан да адам
құқықтарын қорғау саласы ғасырлар тоғысындағы өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Әр мәселенің шешімін табу үшін оның шыққан көзі мен даму
барысын, қалыптасу деңгейін айқындап алу қажет. Яғни осы саланың қалыптасуы
барысындағы дипломатиялық қырларын жан-жақты көрсету - адам құқықтары
мәселесінің мәнін түсінуге, жас тәуелсіз мемлекеттер үшін үлкен тәжірибе
болуы, бүгінгі күн үшін өте өзекті мәселелердің бірі болып табылатыны
сөзсіз.
Адам құқықтарын қорғау мәселесінің негізгі халықаралық - құқықтық
базасын қалаған халықаралық деңгейдегі құжаттардың оңайшылықпен
қабылданбағандығын, оның қалыптасу үрдісі қалай жүзеге асқандығы көп
жағдайда қоғам үшін беймәлім. Әсіресе халықаралық деңгейге жеке тәуелсіз
мемлекет санатында шыққан біздің еліміз үшін бұл мәселенің орны бөлек қой
деп түсінемін. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы, Адам құқықтарының Жалпыға
бірдей Декларациясы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пакт және соңғысына қарасты екі
Қосымша хаттама, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі
мәжілісінің Хельсинки Қорытынды Актісі, Жаңа Еуропаға арналған Париж
Хартиясы, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі Копенгаген
құжаты, Еуропалық қауіпсіздік Хартиясы және тағы басқа да халықаралық
деңгейдегі құжаттар, мүше-мемлекеттердің бірлесе отырып келісімге келу
барысында, ұзақ уақыт бойғы зор еңбектің нәтижесінде, айтып жеткізуге қиын
дипломатиялық талқылаулардан кейін қана қабылданғаны айқын.
Осы құжаттардың БҰҰ-ң көлеміндегі кездесулерде, сондай-ақ ЕҚЫҰ-ң
жоғарғы деңгейдегі кездесуі барысында қабылдануы, күрделі қатынастар мен
кейде беделді халықаралық ұйымдарға қатысушы - мемлекеттердің кейбіреуінің
ымыраға келгісі келмейтін бағыттарының адам құқықтарына байланысты
халықаралық құжаттарды қабылдау барысына елеулі ықпал жасап, маңызды рөл
атқаратындығын көрсету де, біз үшін өте өзекті мәселе.
Жаңа үшінші мыңжылдық алдында көптеген халықтар бостандық пен
тәуелсіздікке жетті. Яғни адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің дәуірі
туғандай. Бүгінгі таңдағы ең беделді халықаралық ұйым - Біріккен Ұлттар
Ұйымы қазіргі онжылдықты, 1995 жыл мен 2005 жыл аралығын - Әлемдегі адам
құқы онжылдығы деп жариялаған болатын. Адам құқықтарын қорғау мәселесінің
жеке мемлекеттік мәселе болудан қалғанына талай уақыт болды, ендігі жерде
адам құқықтарының негізгі болатын жан-жақты халықаралық-құқықтық үлгілердің
болуына қажеттілік туды. Бұл деген адам құқықтары мен еркіндіктері нақтылы
жеке мемлекеттің ғана ісі болып қоймай, бүкіл халықаралық қоғамдастықтың
мәселесіне айналғандығын білдіреді. Осыған орай, әлемде өзінің әлеуметтік
құрылымы, экономикалық даму деңгейіне қарай және мемлекеттік билік мәніне
сай әр қилы мемлекеттердің болуына байланысты, бірыңғай халықаралық-
құқықтық ереже құру негізінде барлық мемлекеттер өздерінің ұстаған
бағыттарын келісім арқылы, бірыңғай ымыраға келу және өзара ыңғайлы
шешімдерге келу арқылы жүзеге асыруға тырысуда, өз кезегінде бұл өте
күрделі де, қиын жол.
Баянды бейбітшілік, демократия, адам құқықтары, кең ауқымды халықаралық
ынтымақтастық жолындағы белсенді күрескер, академик А.Д. Сахаров нобельдік
дәрістерінде адамзаттың ең көкейкесті, ұлы мақсаттарын айқындай келіп,
оның басты-басты үшеуін : бейбітшілік, прогресс, адам құқықтары деп
көрсеткен еді. Осының біріншісіне тоқтала келіп ол : адамзат өзінің
тарихының ерекше жауапты, сындарлы кезеңіне аяқ басты, өйткені ракеталық-
ядролық қару санаулы секундтар ішінде жер бетіндегі барлық жанды дүниені
жойып жіберуге қабілетті. Сондықтан да, бейбітшілік үшін, БҰҰ-ң
халықаралық және ұлтаралық топтарды басудағы рөлін арттыру үшін күрес-
барлық мемлекеттердің, тікелей алғанда әр адамның басты міндеті, деп
тұжырым жасаған.
Технологиялық және өндірістік ілгерілеуді А. Д. Сахаров жоқшылықты,
аштық пен ауру сырқауды жоюдың басты факторы дей отырып, оның
интеллектуальдық, рухани факторлармен : сенім бостандығы, жариялылық,
қоғамның ашықтығы сияқты факторлармен тығыз байланысты екенін де тыс
қалдырған жоқ. Мұны жете бағаламау, оны кейінгі қатарға ығыстырып,
көмескілеуге тырысу, әсіресе, кешегі тоталитарлық жүйе мемлекеттерін өз -
өзінен тұйықталуға, экономикалық және әлеуметтік жағынан артта қалуға,
саяси-идеологиялық оқшаулануға, ең соңында дүние жүзінде сенімнен айырылуға
әкеліп соқтырды.
Қазіргі кезеңдегі бір - бірімен өзара тығыз байланысқан және өзара
тәуелді дүние халықаралық қатынастағы субьектілердің әлеуметтік -
экономикалық жүйесінің қандай екендігіне қарамастан бірінші кезекте
мемлекетаралық келісушілік пен қарым-қатынас мәселесін шешуі қажеттігін
ұсынып отыр. Мұның негізінде қазіргі дәуірдегі адамзаттың дамуының маңызды
шарттарының бірі жалпы адамзаттық құндылықтарды мойындау жатыр. Яғни,
әлемнің жалпы даму өрісі біздің күрделі де көп жақты дүниені өзара тығыз
байланысқа итермелеуде. Сол орайда ортақ мәселелерді өкілдік деңгейде жан-
жақты талқылап, әртүрлі қарама-қайшылықтағы көзқарастарды әр мемлекеттің,
қоғамдастықтың және әрбір ұлттың мүддесін ескере отырып, бір мәмлеге
келтіру үшін арнайы бір әдіс-тәсіл тетігін қалыптастыру қажеттілігі туды.
Мұндай қызметті атқару өзінің тумысынан Біріккен Ұлттар Ұйымының еншісіне
жазылғандай, Біріккен Ұлттар Ұйымы мен оның жүйесі әлемді қазіргі кезеңдегі
барлық халықтардың мүддесіне сай келістірудегі барлық күштердің қолындағы
ең зор құрал болып табылады. Сондықтан да, бүгінгі әлемдегі жүйенің
ешқайсы дәл Біріккен Ұлттар Ұйымының табысты қызметінсіз қауіпсіздік пен
дамуды ойдағыдай қамтамасыз етуі өте қиынға соғары анық.
БҰҰ Жарғысының өзі Дүниежүзілік Конституция іспеттес,
кемсітушіліктің кез келген нәсілдік, діни немесе саяси түрін қабылдамаған,
яғни демократиялық парықтардың нағыз мазмұнын көрсете білген. Ешқандай
нәсілшілдікке, жынысқа, тіл мен дінге бөлмей Адам құқы мен жалпыға бірдей
негізгі еркіндіктерді дамыту мен кеңейтуге құрметпен қарай отырып
халықаралық қатынасты өркендетуде Жарғы БҰҰ өкілеттігімен қамтамасыз етеді.
БҰҰ-ның Бас Хатшысының пікірі бойынша, демократияландыру үрдісі- адам құқын
қорғаудың ажырамас бөлігі. Егер нақтылы айтатын болсақ, адам құқын нәтижелі
қорғау тек демократиялық шеңберде ғана мүмкін. Сол себепті адам құқын
қолдаудағы БҰҰ - ның қызметін демократияландыру жолындағы басты
мақсаттардан бөліп қарау мүмкін емес. Тіпті, 1995 жылдың 30 тамызында өткен
бүкілхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясында да, Қазақстан сияқты көпұлтты мемлекетте тыныштық пен
тұрақтылық орнатудың кепілі және қоғамымыздың алға қарай еркін дамуы үшін
бірден-бір дұрыс жол - азаматтардың ұлтына, дініне, нәсіліне не басқа
қандай да әлеуметтік бірлігіне қарамастан - олардың құқығы мен бостандығына
кепілдік бере алатын жол - демократия жолы деп тұжырымдалған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Ғасырлар
тоғысында атты кітабында былай дейді : Саяси демократияға бірнеше
жағдайлар керек. Солардың ішінде қоғамда, әсіресе элиталық қоғамда кең
қанат жайған өзара түсінік қана емес, жеткілікті мөлшерде бұқаралық
сипатқа ие, мемлекетке экономикалық жағынан тәуелсіз орташа таптың,
бұғанасы бекіген құқықтық мемлекеттің мәні зор. Егер осының бәрі жоқ болса
немесе жеткілікті дәрежеде дамымаса, демократияның әлеуметтік және
институттық негізі берік болмайды.
Осы салада БҰҰ-на соңғы кезде көмекке Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық жөніндегі ұйымы (ЕҚЫҰ) келгендей. 70-ші жылдардың басында
құрылған бұл ұйымға бүгінгі күні 55 мемлекет мүше бола отырып, алға қойған
негізгі мақсаттары – осы аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету және
ешқандай шиеленіске жол бермей, алдын алу. Басты парықтары : адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғау, сондай-ақ мүше-мемлекеттерде
демократиялық даму жолын тиянақтауға ат салысу. Осы мақсаттарын жүзеге
асыруда бұл ұйым маңызды халықаралық кездесулер өткізіп, адам құқықтары мен
еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттар қабылдауда. Сол ретте осы
ұйымдар көлеміндегі мемлекетаралық қатынастардың деңгейі де айқындала
түсетіндігін көруге болады. Яғни, халықаралық ұйымдар мемлекетаралық
қатынас жүйесінің құрылымындағы маңызды құрамдас бөлігі ретінде берік орын
алады. Бүгінгі күні халықаралық ұйымдардың қызметінсіз осы жүйенің өзінің
өмір сүруі мүмкін емес сияқты. Халықаралық қатынаста екі жүздей мемлекет
болса, халықаралық ұйымдардың саны екі еседей көп. Осының өзі-ақ
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасында жасалынып жатқан келісім
шарттардың өсу қарқынын көрсетеді.
Бейбіт, демократиялық негіздегі халықаралық қатынас көпжақты
дипломатияның әрі қарай кең түрде дамып, өрлей түсуіне жағдай жасауда.
Күнделікті өмірде халықаралық ұйымдар деңгейінде нақтылы мәселелерді шешуде
зор табыстарға жетуде. Соған орай халықаралық ұйымдар да өздерінің жұмысын
заман талабымен үйлестіруде.
Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымы – халықаралық қатынастар тарихында оның ішінде халықаралық
ұйымдар тарихында өз кезегінде заманына сай құрылған өте маңызды
халықаралық ұйымдар. Сол себепті де осы екі ұйымның адам құқықтарын
қорғаудағы қызметінен тәлім- тәрбие алудың маңызы өте зор.
Зерттеу пәні. Дипломдық жұмысты жазу барысында Адам құқықтары мен
еркіндіктері мәселесінің халықаралық қатынаста алатын орнын көрсетуде,
әлемдегі басты халықаралық ұйымдар, Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы шеңберінде қабылданған аса
маңызды халықаралық құжаттар қабылдау барысындағы мемлекеттердің қарым-
қатынасын, саяси көзқарастарын, осы саладағы Қазақстан Республикасының,
халықаралық ұйымдар және үкіметтік емес ұйымдар қызметін зерттеу деңгейін
үш салаға бөліп қарастыру негізге алынды.
БҰҰ деңгейінде адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі халықаралық
құжаттардың қабылдануы кезіндегі мемлекетаралық қарым-қатынасы мен саяси
ұстаған бағыты.
ЕҚЫҰ көлемінде мүше мемлекеттердің қатысуымен өткен халықаралық
конференциялардың адам құқықтары мәселесіндегі маңызды мен қорытынды
құжаттары.
Қазақстан Республикасының адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі
халықаралық құжаттарға қосылуы мен осы мәселеде БҰҰ, ЕҚЫҰ және үкіметтік
емес ұйымдармен ынтымақтастығы.
Бұлардың барлығы топтаса келіп, тақырыптың зерттеу пәнін құрап отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейін ескере отырып және ондағы құжаттарды
жүйелей келе, диплом жұмысын жазуда төмендегідей мақсат алға қойылды : адам
құқықтары мен еркіндіктерінің тарихи түп-тамырын анықтау және осы адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктері жөніндегі құжаттардың қабылдау дәстүрі
мен талдау барысын қамтып отырған мәселелер ауқымын сараптай отырып, адам
құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі құжаттардың халықаралық қатынастағы
маңыздылығын ашып, тәуелсіз Қазақстан Республикасының даму сатысындағы
құқықтық демократиялық мемлекет орнату үшін маңыздылығын анықтау. Осы
орайда диплом жұмысының мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын бірқатар
міндеттер :
- Бүкіләлемдік қарым - қатынастағы ең беделді ұйым - Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүше мемлекеттердің қатысуымен адам құқықтары мен
еркіндіктері жөніндегі басты халықаралық құжаттардың қабылдануы
сәтіндегі мемлекетаралық қатынас пен үкіметтік емес ұйымдар
арасындағы қатынастың маңыздылығын көрсету ;
- БҰҰ – шеңберінде қабылданған Адам құқықтары туралы халықаралық
билльдің мәні мен мақсатын айқындау ;
- Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы
деңгейіндегі көпжақты кездесулердегі Адам құқықтары мәселесінің
алатын орнын анықтау;
- ЕҚЫҰ көлемінде қабылданған адам құқықтары жөніндегі халықаралық
құжаттардың мүше мемлекеттердегі демократиялық даму барысына
әсерін көрсету;
- Қазақстанның жеке тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болғаннан
кейінгі кезеңдегі халықаралық қатынаста адам құқықтары мен
еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттарға қосылуының мәні мен
қажеттігін негіздеу;
- Адам құқықтары мен еркіндіктері мәселесінде Қазақстан
Республикасының халықаралық ынтымақтастығының деңгейін ашып
көрсету;
- Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі үкіметтік емес ұйымдардың
қызметі мен олардың мемлекеттік мекемелермен ортақ мақсатқа
жетудегі байланысын жан-жақты ашу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
Адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері әлемдегі ең беделді ұйымдар
– Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымдарының қызметіндегі басты мәселе болғандықтан, халықаралық
ұйымдар көлемінде осы мәселелер жөніндегі құжаттарды қабылдау кезіндегі
мүше-мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықтың қазіргі күнге дейінгі
қалыптасуы мен даму барысы және болашағы жөніндегі бұрын жарық көрмеген
халықаралық ұйымдар архивтерінің деректерінің басым бөлігін тұңғыш рет
ғылыми айналымға енгізіп, бұрын-соңды зерттелмегендігін, қарастырылған
мәселелер алғаш рет жүйелі түрде ғылыми негізде зерттелгендігі көрсетілген.
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР \ БҰҰ, ЕҚЫҰ\ АУҚЫМЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1. БҰҰ, мүше мемлекеттер және үкіметтік емес ұйымдардың адам
құқықтары саласындағы құқықтық негіздері
БҰҰ-ның бейбітшілікті қамтамасыз етудегі немесе басқа да халықаралық
деңгейдегі науқандарының ең түпкі мақсаттары – адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғау болып табылатыны сөзсіз. Біріккен Ұлттар Ұйымының адам
құқықтары саласындағы жүйесі үш жыл көлемінде қалыптасқан еді ( 1945-1948
жж.). БҰҰ-ның Жарғысы бекітілгеннен кейін, институциональды деңгейде адам
құқықтары саласындағы мәселелерге байланысты негізгі мекемелер мен арнайы
агенттіктер құрылған болатын. Осы мекемелердің адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғауды қалыпты қамтамасыз етуі үшін, адам құқықтары
жөніндегі қосымша конвенциялар арқылы толықтыру көзделді. 1945 жылдың Сан-
Францискіде (АҚШ) қол қойылған БҰҰ-ның Жарғысы - адам құқықтары мен
еркіндіктерін баршаның тарапынан құрметтеу мақсатына негізделіп жасалынған
алғашқы халықаралық келісім шарт. Халықаралық ұйым жағынан адам құқықтарын
халықаралық деңгейде қорғау идеясы, бірнеше ғасырлар бұрын, әлемнің әр
түкпірінде пайда болған фәлсәфәлік әлеуметтік және саяси қозғалыстар мен
әртүрлі заңдық тұжырымдар негізінде туғаны белгілі. Алайда, көптеген себеп
- салдарларға байланысты, ұзақ уақыт бойы қарапайым декларациялық
үндеулермен шектеліп келді. Осыған қарағанда БҰҰ-ның Жарғысы өзінің үшінші
тармағының бірінші бабында және 55-бапта нәсіліне, жынысына, тіліне және
діни сеніміне қарамастан, баршаның адам құқықтары мен еркіндіктерін
құрметтеу, осы құрметті өзінің мақсатына жетудің негізі деп білу ұйымның
міндеті деп бекітеді. Жарғының инновациялық қалпы мақсаттарды қарапайым
жариялаумен шектелген жоқ. Бұйрық рай күйінде жазылған 55-бап, адам
құқықтарын жалпының құрметтеуі мен сақтауын қамтамасыз етуге БҰҰ міндетті
деп көрсетеді. Осы міндетті орындау мүмкіндігі үшін Жарғы тарапынан БҰҰ-на
нақтылы билік пен әдіс-тәсілдерін айқындап көрсетеді. Мұны негізінен үш
тұжырыммен белгілеуге болады: зерттеу, тексеру, ұсыныс. Сайып
келгенде, БҰҰ осы билік пен әдіс-тәсілдер негізінде, ұйым шеңберінде
жобаланған адам құқықтары жөніндегі халықаралық келісім шарттарды, мүше
мемлекеттердің бекітуіне ұсыныс жасау мүмкіндігіне ие болады. Осыған орай
адам құқықтары саласында ұсыныс жасау - БҰҰ-ның басты құралы. Ұсыныстардың
нақтылы келісім шарттардан айырмашылығы, олар мүше мемлекеттер үшін заңды
міндеттеме күшіне ие емес.[1] Жарғының 56-бабын ескеретін болсақ, онда
ұсыныстарды міндетті түрде жан-жақты әділ тексеруден өткізіп, оларға оң
көзбен қарауды құптайды. Бұл бап адам құқықтары саласындағы мақсаттарға да
жету үшін мемлекеттерді бірігіп немесе жеке түрде БҰҰ-мен ынтымақтасуға іс-
әрекеттер жасауға міндеттейді. Керісінше жағдайда, БҰҰ –ның ұсыныстарын
орындамау, 56-бапқа қайшы деген бас келісім жасалынған. Бұл бап апартеидтік
жүйені қолдамау жөніндегі БҰҰ-ның қаулы-қарарлары кей жағдайда жеке
мемлекеттер жағынан қолдау таппауының нәтижесінде жасалынған болатын. Адам
құқықтары жөніндегі БҰҰ-ның ұсыныс күйінде берілген нақтылы
міндеттемелерінің өсуі қарапайым халықаралық заңдарды күшейте түскендігін
атап өту қажет. Мұны 1948 жылы дүниеге келген Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясының бірнеше тармақтарынан көруге болады.
Соған қарамастан, осы міндеттемелер БҰҰ-ның ұсыныстарына тек оң көзбен
қарау керек дегенмен шектеліп қалмайды. Бұл міндеттемелер әр елдің өз әдіс-
тәсіліне, ерекшелігіне сай адам құқықтары мен еркіндіктеріне байланысты
ұлттық заңдарды сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де БҰҰ-ның басшылығынсыз-
ақ дамыта түсуге міндеттейді. 56-бап адам құқықтары саласында халықаралық
ынтымақтастықты кеңейте түсу үшін, мемлекеттердің біріге жұмыс жасауын
қолдайды. Осыған орай бірқатар негізгі аймақтық ұйымдардың, яғни Еуропалық
Кеңестің, Американдық Штаттар ұйымы және Африкандық Одақ ұйымы қызметтері
адам құқықтары мен еркіндіктерін қорғауға және қамтамасыз етуге арналған.
Адам құқықтарына байланысты БҰҰ-ның заңды шаралар қабылдау мүмкіндігін
Жарғы жоққа шығармайды. Мұндай шаралар әлемге қауіп төнген жағдайда
Қауіпсіздік Кеңесінің де қаулы - қарарларында көрініс табуы мүмкін. Кең
көлемде адам құқықтары бұзылған сәтте, соның салдарынан бейбітшілікке
қауіп төнетін болса, Қауіпсіздік Кеңесі қандайда бір шешім қабылдайды.
Жарғының 94-бабына сәйкес Халықаралық соттың да шешімі адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғауға арналуы мүмкін. Тек бүгінгі күнге дейін іс жүзінде
сот көлемінде адам құқықтарына байланысты қаралған мәселелер өте аз.
Жарғының осы инновациялық қамтамасыз етілуі, Сан-Францискі мәжілісіне
қатысқан барлық мемлекеттердің ықыласымен қабылданып, сонымен қатар кейбір
мемлекеттік өкілдер ішінде ақыл-кеңесші ретінде болған үкіметтік емес
ұйымдардың өкілдері жағынан қолдау тапқан болатын. Осының нәтижесінде
Жарғының 71-бабын қабылдауға мүмкіндік туды. Бұл бап бойынша толық құқылы
үкіметтік емес ұйымдар Экономикалық және әлеуметтік кеңестің, Адам
құқықтары жөніндегі комиссиясының және т.б. ұйымдардың жұмысына Кеңес
жағынан кеңесші дәрежесіне алғаннан кейін қатысу мүмкіндігіне ие болған.
Әлбетте, Жарғы – құрастырған үкіметтер, жаңа ұйымдар күштерін екі жақты
бекітуге, яғни ұлттық егемендік және мемлекетаралық достық қарым-қатынас
пен ынтымақтастық арқылы ұмтылды. Басты мақсатты, оның ішінде адам
құқықтарын қорғауды орындауды, мемлекеттердің іс-әрекетінде үйлестіруші
болып табылатындығы баршамызға мәлім. БҰҰ-ның ережесі - шектелген жүйені
болдырмауға бағытталған. Жарғыда көрсетілген ережелер әр елдің ішкі
заңдылығына араласпауды қадағалайды. 1948 жылдан халықаралық жағдайдың
шиеленісе түсуі, әсіресе қырғи-қабақ соғыстың кең етек жая бастауы, БҰҰ
қабырғасында адам құқықтары мәселесін талдауды саясаттану деңгейіне әкелді.
Бұл кездегі отарлық жүйеге, апартеидке қарсы халықаралық күрестер және әр
ұлттың өз мемлекеттік құрылысын өзі таңдауға бет алуы осы саладағы жүйені
елеулі либералдандыруға жетеледі. БҰҰ адам құқықтары саласындағы
міндеттемелерін де кеңейте түсіп, біршама ережелер көлемін қарады. Жарғыда
көрсетілген парықтарды бір жағынан құрметтей келе, екіншіден оны толық
көлемде пайдалана отырып, БҰҰ халықаралық әрекет ету құрал жүйесін :
үкіметтік баяндамалар, жеке байланыстар, арнайы баяндамаларды жете зерттеу
барысында олардың келісім шарттары арқасында қаулы-қарар қабылдау жүйесін
құрды. Осы айла- шарттардың міндетті еместік табиғаты өзінің тиімділігін
жоғалтпайтындығына көз жеткізуге болады.
Бұл даму – көптеген саяси және әлеуметтік себептердің нәтижесі: яғни,
бұл қоғамның адам құқықтары жөніндегі беймазалануының өсе түсуі,
демократиялану, отарлық жүйені жою және өзара байланыстағы алға басу,
үкіметтік емес ұйымдардың рөлінің өсуі мен мемлекетаралық жарыстар. Сонымен
бірге, БҰҰ тарапынан адам құқықтарын қорғау мүддесіне арналған ұлттық
жоспарларды дайындау және жүзеге асыруы кезеңіндегі ықпалы ; ұлттық құқық
қорғау институттарын құру және нығайту; ұлттық заңдар мен саясаттағы адам
құқықтарын қорғау саласындағы дайындықта халықаралық үлгімен бірлестіріп
жүйелеу әдістеріне қатысты ұсыныстар; әділеттілік жүйесін нығайту; немесе
әрқилы кәсіптік топтарды адам құқықтары мәселесінде дайындауды ұйымдастыру
жөніндегі көмектер жатады.[2] Ұлттар Лигасының жалғасы болып табылатын БҰҰ-
ның одан басты айырмашылығы да, осы адам құқықтарын қорғау мәселесіндегі
құрылысынан да ерекше көрінеді. Әсіресе өте маңызды ерекшелігі-
көпжақтылығы мен БҰҰ жүйесінің табиғи қозғалмалығы. Біріккен Ұлттар
Ұйымының Жарғысы осы халықаралық ұйымның көптеген институттары мен
мекемелеріне адам құқықтары мәселесінің әр түрлі астарларын қарау
құқықтарымен қоса кең көлемде өкілдік береді. БҰҰ-ның барлық негізгі
мекемелері адам құқықтары саласында тікелей немесе қосымша рөлге ие болуда.
Осы негізгі мекемелерге қосымша ретінде тек адам құқықтары мәселесіне
қатысты арнайы мекемелер құрылған. Әлбетте, адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктері жөніндегі мекемелер мен институттардың көптігіне қарай
күрделене түсуі- адам құқықтары мәселесінің жан-жақтылығынан туған
қажеттілік.
Аталған беделді халықаралық ұйымның құрылымына тоқталатын болсақ, адам
құқықтары мәселесін естен бір сәт шығармайтын мекемелерінің ішіндегі ең
бастысы да беделдісі – БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы (АБ) екендігін бәріміз де
білеміз. Ал қандай да болмасын мәселені қарап талқылауда ол қашанда
Жарғының 10 бабына сүйенеді. Жарғының 13-бабының 1-тармағына сәйкес,
баршаның нәсіліне, жынысына, тіліне және дініне қарамастан бірдей адам
құқықтары мен еркіндіктерін іске асыруды Бас Ассамблея жан-жақты зерттей
отырып, ұсыныс жасауға мүмкіндігі бар.
Техникалық деңгейде Бас Ассамблеяның ұсыныстары мемлекеттерді заңды
түрде міндеттей алмайтындығына жоғарыда сараптама жасап өткен болатынбыз,
соған қарамастан, Ассамблеяның қаулы-қарарының күшін бағалауда, мүше
мемлекеттердің БҰҰ Жарғысының 55 және 56- бабына сәйкес негізгі
міндеттемелерін, яғни БҰҰ-мен ынтымақтастықта іс-әрекет жасау керектігін
ұмытпаған жөн. Осы орайда БА-ның ұсыныстарының мәтіні бұлтарыссыз,
бірауызды келісім арқылы немесе ешқандай ала ауыздықсыз қабылданған сәтте -
әсері өте күшті. Бұған мысал төменде жеке тармақ ретінде қарап өтетін, 1948
жылы қабылданған Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей декларацияны еске
сала кетуге болады.
Ал БҰҰ-ның келесі негізгі мекемесі Қауіпсіздік Кеңесінің де Жарғының 24-
бабына сәйкес басты өкілеттілігі халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету болғандықтан осы мақсатта жалпылай кең көлемде адам
құқықтарын қорғау мәселесімен қиылысып жатады.Осындай жағдайдың алдын алу
қажет болған жағдайда, БҰҰ жағынан күш қолдану шараларын пайдалануда
Қауіпсіздік Кеңесі Жарғының 39-бабына сүйенеді. Жарғыға сәйкес, Бас
Ассамблеяға бағынышты мемлекетаралық мекеме ретінде құрылған Экономикалық
және әлеуметтік кеңес те адам құқықтары мәселесімен айналысып, мүше
мемлекеттерге ұсыныстар жасауға құқылы. Сонымен бірге жеке мекемелер мен
арнайы агенттіктердің жұмысын барлық салада үйлестіруге жауапты. Кеңес пен
оның көмекші мекемелері кеңесші органдарда үкіметтік емес ұйымдардың
қатысуын қамтамасыз етеді. 1946-1948 жылдары Кеңес адам құқықтарына қатысты
бірнеше түйінді институционалды шешімдер қабылдаған. Соның бірі – Жарғының
68-бабы негізінде Адам құқықтары жөніндегі Комиссияны құру. Бұл Комиссияның
ең алғашқы табысы адам құқықтары туралы халықаралық билльді дайындау болды.
Сол жылғы әйелдер құқықтары мен дәрежесіне қатысты мәселелерді қараған
субкомиссиялар жұмысына да Кеңес жауапты еді. Сайып келгенде Экономикалық
және әлеуметтік комиссия әртүрлі адам құқықтарына қатысты мәселелерді,
соның ішінде геноцид, нәсілдік жікшілдік, аз ұлтты халықтар мәселесін,
еркін ақпарат мәжілістер мен жыл сайын адам құқықтары жөніндегі кітап
шығаруды бекіту, Халықаралық еңбек ұйымымен ынтымақтаса отырып күштеп жұмыс
жасатуға жол бермеу және еңбек құқықтарын қорғауды кәсіподақтар құру
мәселелерін қорғайды.
БҰҰ-ның Жарғысының 75-бабына сәйкес міндетінде ешқандай нәсіліне,
жынысына, тілі мен дініне қарамастан баршаның құқықтары мен еркіндіктерін
құрметтеуге арналған Халықаралық қамқор жүйесі құрылды. Сондай-ақ бұл жүйе
де экономикалық және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз етуге бағытталған.
Жарғы негізінде бекітілген Халықаралық әділеттік сотының көмегі
арқасында адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі екі халықаралық келісім
де заңдық күшіне ие болды. 15 тәуелсіз соттардан тұратын БҰҰ-ның бұл
мекемесі адам құқықтарына қатысты тек біраз жағдайда ғана шешім
қабылдағанымен, оның әр шешімдері түбірлі парықтардың негізін қалады. Адам
құқықтарын қорғау мәселесінде сот жағынан дүркін-дүркін шешімдер
қабылданған. Бұл мәселелерді соттың қарауы, оның шешімдері адам
құқықтарына қатысты халықаралық заңдылықтарды айқындауда аса зор маңызға ие
болып отыр.
БҰҰ-ның Жарғысы Хатшылықтың міндетін де қарастырған, оған басшылық
етуге Бас Хатшы бекітілген. Бас хатшы ұйымның әкімшілік жетекшісі ретінде
Бас Ассамблеяның, Қауіпсіздік Кеңесінің, Экономикалық және әлеуметтік
Кеңестің және Қамқорлық Кеңесінің барлық мәжілістерінде осы мекемелерге
байланысты өзіне берілген міндет көлемінде қызметін атқарады. Бас Хатшы
ұйымның алғашқы кезеңінде адам құқықтарын құрметтеуге қатысты ақпараттарды
және құқықтық қорғауды қамтамасыз етумен айналысатын әкімшілдік құрылымды
бекіткен. Кейінгі көптеген жылдар бойы Хатшылық осы мәселеде өзінің
басқаруын қалады. Адам құқықтары саласындағы ілгерілеу барысында Адам
құқықтары жөніндегі БҰҰ-ның Жоғарғы Комиссиясын құрған болатын. Сайып
келгенде БҰҰ-ның Жарғысында көрсетілген 68-бап, Экономикалық және
әлеумуттік саласында да арнайы комиссиялар құруға өкілеттілік береді.
Сондықтан да, Кеңес өзінің бірінші сессиясында-ақ адам құқықтары
жөніндегі комиссияны құруды алға қойды. Осы кезеңнен бастап бұл орталық
комиссия деп аталып, құрамы әрқайсысының өз жеке міндеті бар 9 мүшеден
тұратын болды. Орталық комиссия Кеңеске жіберген өзінің баяндамасында
комиссияның барлық мүшелері үкіметтік емес өкілдер ретінде әрекететуін
ұсынғанымен, Кеңес жағынан қолдау таппайды. Кеңес өзінің екінші сессиясында
Адам құқықтары жөніндегі комиссия құрамында Кеңес сайлаған БҰҰ-на мүше 18
мемлекеттің әрқайсысынан бір өкіл болуға тиіс деп шешеді. 1946 жылғы
Экономикалық және әлеуметтік Кеңестің бірінші және екінші сессиясының
шешімі бойынша Комиссия :
• халықаралық құқықтық билльге
• азаматтық еркіндіктерге, әйелдер мәртебесіне, ақпарат
еркіндігіне
• аз ұлттарды қорғауға
• нәсілдікке, жынысқа, тіл мен дінге қатысты жікшілдікті жоюға
• тармақта қамтылмаған адам құқықтарына байланысты басқа
да мәселелерге сәйкес Кеңеске баяндама, ұсыныс беруге құқылы мандатқа
ие болды. Сонымен бірге Кеңес комиссияға арнайы салада үкіметтік емес
сарапшылардың жұмысшы тобымен немесе жеке сарапшылармен байланыс жасауға
құқық береді. Бұрын 18 мүшеден тұрған Комиссияның қатарында бүгінгі күні
Кеңестің бөлуімен жағрафиялық бөлініске сәйкес 53 мүше бар. Комиссия
жылына бір рет шақырылып, алты апта көлемінде жұмыс жасайды. Кейінгі
уақытта Комиссия заңды түрде міндетті болатын жағдайды қамтитын, ұзаққа
арналған халықаралық келісімдерді дайындау мен бірге ұсыныс жасау
ықыласында өз қолына алады. Ол 1947 жылғы келісім жобасымен жұмыс жасайды.
Келісімдерді дайындау шешімі, кейіннен екі жеке келісімге бөлініп, Кеңес
және Бас Ассамблеядан қолдау табады. Бұл келісімдер келесі бөлімдерге жан-
жақты талқыланатын болады.[3]
Сондай-ақ Комиссия: жікшілдік, әйелдер жағдайы, аз ұлттарды қорғау,
адам құқықтарының бұзылуы жөніндегі жеке арыздар мәселесімен айналысады.
БҰҰ шектеулі ғана көлемде қабылдаған, жеке тұлғалардың шағым-арыздарына
қатысты комиссия әрекеті әрқилы факторлармен шектеліп, халықаралық
заңдардың ережелеріне сенімсіздік білдіре келіп, қырғи-қабақ соғыс
кезіндегі саяси езгіден қауіптенеді. Осыған байланысты 1947 жылы Комиссия
бірауыздан арыздарға қатысты ешқандай іс-әрекет жасай алмайтындығын
мәлімдеді. Комиссия ұсынған ережесі бойынша және 1947 жылы Кеңестік
бекітуіне байланысты Комиссия мүшелері арасында құпия тізімге бөлумен
ауыстырылды.
ЭКОСОС 1946 жылы ақпан айында Әйелдер жөніндегі комиссияны, өз
қалауларымен әрекет жасайтын сарапшылардан тұратын, адам құқықтары
жөніндегі комиссияның бөлімшесі ретінде құруды ұйғарды. 1946 жылы шілде
айындағы Кеңестің 2-ші сессиясында оған мемлекетаралық Комиссия дәрежесін
беріп, тек Кеңес алдында ғана есеп беруді жүктеді. Үкіметтік емес
ұйымдардың мүдделі ұсыныстары Комиссия жағдайын көтеруде маңызды рөл
атқарады, тек көпшілігі Комиссия негізінен үкіметтік емес болуға тиіс деді.
ЭКОСОС қаулы-қарары комиссияға әйелдердің саяси, экономикалық,
әлеуметтік және білім беру саласындағы құқықтары мен жедел мәселедегі
ойлары жөніндегі ұсыныстары мен баяндамаларын дайындауды берді. Бірінші
сессиясындағы берілген ұсынысына сәйкес ЭКОСОС әйелдердің азаматтық
құқықтарын қосу арқылы Комиссия құқын кеңейтті.
Әйелдер құқықтарына байланысты жедел мәселелердің бірі-ерлер мен
әйелдер арасындағы теңдікті сақтауға жету, сол ретте Комиссия осыны іске
асыру жолын көрсетуге тиіс екендігін Кеңес ашық мәлімдейді.
Комиссия мүшелерін, үкіметтік сарапшыларын, Кеңес сайлайды. Басында 15
адамдық мүшелік қазір 45 мүшеге жетті; мүшелер Кеңес пен адам құқықтары
жөніндегі Комиссияны басқаруды сайлағандай, жағрафиялық белгіге қарай
сайланады. Комиссия жылына бір рет сессия шақырады деп шешілген. 1974-1989
жыл аралығында бұл сессиялар екі жылда бір рет өткізілсе, енді 1989-2000
жыл аралығында Комиссия қайтадан жыл сайын сессия өткізетін болған.
Басынан бастап үкіметтік емес ұйымдарда болған бақылаушылар Адам
құқықтары жөніндегі Комиссияда да белсенді рөл атқарды.
1947-1948 жылғы бірінші жиналыста, Комиссия жұмыс бағдарламасын
құрастырып, басты көңілді тұрмыстағы әйелдер жағдайына, саяси құқықтар мен
неке құру келісіміне аударды. Әйелдер құқықтары жөніндегі комиссия ұсынған
бұл келісімді 5 тамызда 1947 жылы ЭКОСОС құптаған болатын.
Жеке қарым-қатынастар, құпия әрекеттер адам құқықтары жөніндегі
комиссияға өте ұқсас еді. Адам құқықтары жөніндегі комиссияның шешімінен
айырмашылығы Әйелдер құқықтары жөніндегі комиссия бұл жөнінде билік жоқ
екендігін жоққа шығарды.
1946 жылы Кеңес Адам құқықтары жөніндегі Комиссияға жеке түрде аз
ұлттарды қорғау және жікшіліктің алдын алу жөніндегі бөлімшелер құруға
рұқсат еткенімен, жан-жақты талқылаулардан кейін бұл екі қызмет өте бір-
біріне жақын деп шешті. Осыған байланысты, 1947 жылы қаңтар-ақпан
айларындағы 1-ші сессияда, Комиссия осы екі қызметті бірден атқаратын ұйым
құруға дауыс береді. Ол кейін Кеңес жағынан бекітіледі.
1949 жылы 5-сессияда қабылданған Комиссия тұжырымы бойынша, Комиссияның
қызметі төмендегідей болып шешіледі:
• Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізінде жан-жақты
қарастыруға әрекет жасау, Адам құқығы жайлы Комиссияға негізгі
еркіндігі адам құқықтарының ұлттық, діни және тілге қатысты азшылыққа
байланысты жікшілдіктің алдын алу жөнінде ұсыныс жасау.
• ЭКОСОС немесе Адам құқықтары жөніндегі Комиссия тапсырған қандай да
болмасын қызметті атқару.
Комиссия мен Кеңес ие болған шексіз көлемдегі өкілдік,
субкомиссиялардың жікшілдікке және аз ұлттарға қатысты өкілеттілігін
кеңейтті. Соңғы он жылда, субкомиссия жылына 1 рет жиналып, Комиссияға
баяндама береді. Субкомиссияның мүшелері (басында 12, қазір 16) жеке
мемлекет өкілдері ретінде емес, жеке қабілеттеріне байланысты сайланады.
Соған қарамастан, мемлекеттер өз өкілдерін ұсынады, оларды таңдап алу
ерекше ережелерге сүйеніледі (жағрафиялық өкілеттілік).
Бұл үкіметтік емес мүшелік – субкомиссиялардың бұған дейінгі қаралған
басқа адам құқықтары жөніндегі ұйымдардан ерекшелігі. Ол көп уақытқа дейін
осындай ұйым ретінде БҰҰ көлемінде жалғыз болды. Алғашқы кездердегі Адам
құқы жөніндегі Комиссияны, сондай-ақ әйелдер жағдайы жөніндегі Комиссияны
үкіметтік емес ұйым ретінде құру талпынысы ерте кезеңде-ақ іске аспады.
Үкіметтік емес ұйымдар субкомиссия жұмысында кеңесші ретінде қатысуға
құқылы болды және бұл ұйымдар ішкі ықпалдарын кеңейте түсті.
Баспасөз және ақпарат еркіндігі жөніндегі субкомиссия 1947 жылы
құрылып, қатарында 12 мүшесі болды. Баспасөз және ақпарат саласында этика
кодексі құрылғаннан соң, ол 1952 жылы таратылды.
Ал геноцид мәселесіне келетін болсақ, геноцид алғашында жеке адамдар
тобын ұлтына, тегіне, нәсіліне, дініне және т.б. ерекшеліктеріне қарай
қасақана жоюды білдіргенімен, бұл құбылыс адамзат баласымен бірге біте
қайнасып келгенімен, атауға жаңа мән берілді. Көптеген ғасырлар бойы бұл
құбылыс адамдардың ар-ұятымен айыпталса, кейін заң жүзінде айыпталынатын
болды.
18 ғ. аяғында құлдыққа қарсы күрес осы жолдағы қадам ретінде қаралды.
Екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы нацистердің жүйелі түрде адамзатқа
қарсы жасалған зұлымдығы, геноцидті заң тұрғысынан халықаралық деңгейде
айыптауға негіз болды. 1945 жылдың 10-қазанында Нюрнберг трибуналындағы
негізгі нацистік қылмыскерге бағытталған айыптаушы акт Халықаралық
деңгейдегі геноцид деген атауды бірінші ресми қолданған құжат. Бас
ассамблеяның 1948 жылы 9-желтоқсандағы 260А (3) шешімімен геноцидтің алдын
алу және жазалау келісімінің мәтіні бірауыздан қолдау тапты. Конвенция 1951
жылдың 12-қаңтарында күшіне енді.
1990 жылдан бастап, Комиссия тарихында қажетті болған жағдайда арнайы
сессиялар да шақырылуы мүмкіндігі пайда болды.
Адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғау мен сақтауды әр
мемлекеттің саяси жүйесі орасан зор рөл атқаратыны белгілі.
Тоталитаризм жеке билік пен жаңа тәртіп шеңберінде бір ғана ақиқат
идеологияны күштеп үндестіруге ұмтылса, демократия жан-жақтылық пен
бірлестік іздейді. Ол ақыл-ойдың, экономикалық іс-әрекет түрін және рухани
қазынаны жеке таңдау еркіндігіне ие бола отырып, жалпы құндылықтар мен
өркениетті өмір сүру ережелерінің жолын ұстанушылықты түсіндіреді. Жеке
немесе ұлттық ұмтылыстар арасындағы айырмашылықты жоққа шығармай,
басқалардың құқықтарын кемсіту және күш қолдану арқылы емес, қайта ол
баршадан оны құқықтық реттеу мен ымыраға келу арқылы жүзеге асыруды талап
етеді. Сонымен бірге жеке ерекшелікті жүзеге асыру арқылы ғана іске асады.
Яғни, өз сенімінің еркіндігіне ие болу, оны жеке немесе басқалармен бірлесе
отырып тарату және қорғай алу, үкімет орындарының мерзімді сайлауына қатысу
және т.б. Сірә, мұндай жағдайда адамдар өздерінің ұлттық-мәдени әуестігін
көрсетуге мүмкіндік алады. Ал керісінше тоталитарлық жүйеде, тіпті
ұлтшылдықпен араластырылған болса да, жеке құқықтарды жоққа шығара отырып,
оны мемлекеттік жүйеге бағындырып, жеке адамдардың немесе топтардың, оның
ішінде ұлттық топтардың да қандайда болмасын ерекшеліктерін басып-жаншиды.
Осы жағымсыз тәжірибені БҰҰ ескере отырып, алғаш құрылғаннан бастап-ақ
барлық елдер және халықтар үшін адамдардың наным-сеніміне, нәсіліне,
тегіне, жынысына, түр-түсіне және ұлтына қарамай-ақ негізгі азаматтық
құқықтар мен еркіндіктерін сақтауды қамтамасыз ету қажет деп мойындады. БҰҰ-
на мүше болғысы келген мемлекеттер ұлттардың өзінің мемлекеттік құрылысын
өзі шешу құқысын құрметтеуге, шыдамдылық көрсетуге және бір-бірімен сыйлы
көршідей тату-тәтті өмір сүруін қамтамасыз етуге міндеттеме алғаны белгілі.
Осы мақсатта бір-бірінің ісіне қол сұқпай және күш көрсетпеу жөніндегі
парықтардың, халықаралық құқық ережелерінің қасиеттілігіне ант ентті.
БҰҰ-ның құрылуы шын мәнінде жалпыадамзаттық деңгейде адамгершіліктің
ірі асулы кезеңінің белгісі болғанымен, ол тоталитарлық бағыт пен еркіндік
арасындағы жаңа күрес кезеңінің басталар көзі болды. Бұл БҰҰ-ның бүкіл
тарихындағы осы тоталитарлық бағытқа қарсы тұрудың өзегі іспеттес.
БҰҰ-ның қызметінде Шығыс пен Батыс арасындағы шиеленістік жағдай көп
ретте тек қана өзінің теріс әсерімен белгілі. Қырғи-қабақ соғысы
дәуірінде екі қарама-қайшы жүйедегі мемлекеттер бір қолымен БҰҰ-ның
Жарғысына қол қойса, екінші жағынан өз халықтарының адам құқықтары
саласында ұлы құрбандықпен қол жеткізген нәтижесінде озбырлық жасады.
Мұндай жағдайдың әсіресе Шығыс Еуропа елдерінде болуы өте өкінішті-ақ,
өйткені өзінің даму сатысында бұл мемлекеттер соңғы қатарға жатпайтындығы
баршамызға аян. Соның өзінде жаңа даму кезеңінде Шығыс Еуропа халықтары
фашистік озбырлықтан құтылғанымен, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін
оларға жаңа даму тәртібін танып бақты. Ұлттар бірігудің орнына, қарама-
қарсы топтарға ыдырады, осының нәтижесінде БҰҰ талас-тартыстың үгіт-насихат
аренасында айналудан басқа лажы қалмады. Шығыс пен Батыс арасындағы
идеологиялық тартысқа БҰҰ-на мүше дамушы мемлекеттер де қалай
тартылғандарын байқамай да қалды. Олар амалсыздан ірі қарама-қайшылықтың ол
жақ бұл жағын таңдауға мәжбүр болды. Тіпті олардың қарама-қарсы тұрған
топтардың ешқайсысына қосылмау түріндегі бағыттары да көп жағдайда
қиыншылықпен өтті. Қосылмау қозғалысының ұстаған саяси бағыттары, жалпы
халықаралық аренадағы, оның ішінде БҰҰ-дағы саяси халықаралық жағдайды
қалыптастыруда қосқан үлесі зор. Әлбетте, зерттеу жұмысының алға қойған
басты мақсаты адам құқықтары мәселесі болғандықтан, осы салаға жан-жақты
тоқталайық.
Адам құқықтары жөнінде жалпы айтқанда келесі жәйтті атап өту қажет:
баршасы мойындағандай, мемлекеттердің өз азаматтарына қатысты саясатына,
халықаралық қоғамдастық жағынан қам жеуі заңдылық болуы мүмкін. Бұл
халықаралық қатынастағы ілгері жасалынған ірі қадам болып табылады. Бұл
халықаралық жүйедегі кең көлемдегі демократия жолындағы қадам.
Қазір біз жаңа дәуірге аттағанда басты мақсат осы тарихи оқиғалардың
үйлесімді дамуына жету керектігі белгілі. Ескі халықаралық жүйе келмеске
кетті, бірақ бүкіләлемдік даму үшін алда әлі жаңа негізді құру қажеттігі
тұр.
Ал мақсаттар сол баяғы күйінде қала бермек: бейбітшілік, демократия
және даму. Тек әр жағдайда осы мақсаттарды шешудің мүмкіндік әдісі ойланып-
толғануды қажет етері баршамызға айдан анық.
Қандайда шиеленісті шектеуде немесе реттеу үшін мемлекеттердің бірігіп
күш салмайынша, ортақ мақсатқа жету өте қиынға соғатындығын тарихтың өзі-ақ
дәлелдеп келеді.
Жоқшылықты, сауатсыздықты, ауруды және өлімді азайту мақсатында жылдар
бойы жұмсалған күш-жігер мен даму тұжырымдары біздің дәуірдің ірі
жетістіктері болып табылады. Алайда, қазіргі кездің қауіптілігі сол-дамуды,
бүкіл адамзаттың жалпы ұлы ортақ мақсаты ретінде ұғыну біздің күн
тәртібімізде екінші орынға түсіріліп отыр.
БҰҰ-ның қызмет жасаған уақытында осы ұйым көлемінде адам құқықтары
саласында бірқатар конвенциялар қабылданғандығы айқын. Яғни, бұл құжаттарды
қабылдау Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы шеңберінде сонымен бірге
арнайы шақырылған Бас Ассамблея немесе Экономикалық және Әлеуметтік
Кеңестің мәжілісінде қабылданған болатын. Бұл құжаттарды қабылдауға БҰҰ-на
мүше мемлекеттермен бірге оған мүше емес мемлекеттер де қатысты. Әртүрлі
көзқарастардың, сонымен бірге әртүрлі пікірлердің салдарынан болатын
қайшүылықтар нәтижесінде конвенцияларды дайындауға ұзақ уақыт қажет болды,
бірнеше кезеңдерден тұрды. Адам құқықтарын жан-жақты ету жолында,
халықаралық құқықтың үстем болуына, адамның адамгершілік қасиетін қорғауға
арналған халықаралық конвенцияларды талқылап іске асыруда БҰҰ-ның үлесі өте
зор. Әлемдегі елдерде білім беру және мәдениет, денсаулық пен экология,
балалар мен аналарды қорғауда, кейбір әлеуметтік топтар мен босқындарды
қорғауға қажетті әртүрлі көмектер мен ықпал көрсетуде БҰҰ-ның 17 арнайы
мекемесінің еңбегі өз алдына.
Тек қана, БҰҰ-құрылғаннан бері жемісті еңбек жасады десек қателесеміз,
өйткені тарихи даму барысындағы табиғи заңдылыққа сай көптеген қателіктер
мен сәтсіздіктер де болып жатты. Қырғи қабақ соғыс жылдарындағы Шығыс пен
Батыс арасындағы идеологиялық бақталастық та БҰҰ-ның қызметіне кері әсерін
тигізді. Тоқсаныншы жылдардың басында қырғи қабақ соғыс дәуірінің
жойылуына байланысты, қарулану мәселесінің сабаға түсуінің нәтижесінде,
жаңа өмірге деген үміт пен сенімділіктің арта түскені белгілі.[4]
БҰҰ-ның Жарғысына қатысты, ұйымның қызметіндегі маңызды мақсаттардың
бірі негізгі мүше мемлекеттер арасындағы мүдделік теңдігін қамтамасыз ету.
Сол ретте БҰҰ-ның аса зор маңыздылығы халықаралық мәселелерді шешуде
әлемдік қауымдастыққа мүше мемлекеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ШЕГІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ . . . . . . . . . . . . . . .
. 9
1.1. БҰҰ, мүше мемлекеттер және үкіметтік емес ұйымдардың адам құқықтары
саласындағы құқықтық негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж.) – БҰҰ
мүшелерінің
орасан-зор күш-жігерінің нәтижесі . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ҚЫЗМЕТІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН
ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ . . . . . . . . . . . . .
44
2.1. Адам кұқықгары және мемлекеттердiң сыртқы саясаты . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 44
2. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы халықаралық
ұйымдардың жұмысы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3. Адам құқықтары туралы халықаралық Билль . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 56
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ АДАМ ҚҰҚЫ САЛАСЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ . . . . . 62
3.1. Адам құқы жөніндегі халықаралық –құқықтық негізге Қазақстан
Республикасының қосылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.2. БҰҰ, ЕҚЫҰ және Қазақстан : адам құқы мен еркіндіктері саласындағы
ынтымақтастығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 80
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы адамзат баласының құнды қасиеттерінің бірі - ол адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктері екендігі аян. Адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктері біздің жан-жақты дамуымыз үшін, өзіміздің адамгершілік
қасиетімізді пайдалануымызға, біздің ақыл-ойымыз, дарынымыз бен ар-
ожданымыз, біздің рухани және басқа да мүдделерімізді қанағаттандыруға
мүмкіндік береді. Әр қоғамда әділеттілік, әділдік, адамгершілік және
құрметтілік түсінігі өмір сүргені белгілі. Бірақ нақтылы әлеуметтік
тұжырымын қамтамасыз ететін жалғыз жол - ол адам құқықтары. Адамзат
дамуының әрбір сатысында жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, кейбір
жағдайларда өмірін құрбан ету арқылы бостандықтың ауқымын кеңейтіп және
оны субьектілердің кең шеңберіне таралуына, сондай-ақ мемлекеттік
шенеуліктердің озбырлық қимылдарын шектеуге қолы жетті. Сондықтан да адам
құқықтарын қорғау саласы ғасырлар тоғысындағы өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Әр мәселенің шешімін табу үшін оның шыққан көзі мен даму
барысын, қалыптасу деңгейін айқындап алу қажет. Яғни осы саланың қалыптасуы
барысындағы дипломатиялық қырларын жан-жақты көрсету - адам құқықтары
мәселесінің мәнін түсінуге, жас тәуелсіз мемлекеттер үшін үлкен тәжірибе
болуы, бүгінгі күн үшін өте өзекті мәселелердің бірі болып табылатыны
сөзсіз.
Адам құқықтарын қорғау мәселесінің негізгі халықаралық - құқықтық
базасын қалаған халықаралық деңгейдегі құжаттардың оңайшылықпен
қабылданбағандығын, оның қалыптасу үрдісі қалай жүзеге асқандығы көп
жағдайда қоғам үшін беймәлім. Әсіресе халықаралық деңгейге жеке тәуелсіз
мемлекет санатында шыққан біздің еліміз үшін бұл мәселенің орны бөлек қой
деп түсінемін. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы, Адам құқықтарының Жалпыға
бірдей Декларациясы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пакт және соңғысына қарасты екі
Қосымша хаттама, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі
мәжілісінің Хельсинки Қорытынды Актісі, Жаңа Еуропаға арналған Париж
Хартиясы, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі Копенгаген
құжаты, Еуропалық қауіпсіздік Хартиясы және тағы басқа да халықаралық
деңгейдегі құжаттар, мүше-мемлекеттердің бірлесе отырып келісімге келу
барысында, ұзақ уақыт бойғы зор еңбектің нәтижесінде, айтып жеткізуге қиын
дипломатиялық талқылаулардан кейін қана қабылданғаны айқын.
Осы құжаттардың БҰҰ-ң көлеміндегі кездесулерде, сондай-ақ ЕҚЫҰ-ң
жоғарғы деңгейдегі кездесуі барысында қабылдануы, күрделі қатынастар мен
кейде беделді халықаралық ұйымдарға қатысушы - мемлекеттердің кейбіреуінің
ымыраға келгісі келмейтін бағыттарының адам құқықтарына байланысты
халықаралық құжаттарды қабылдау барысына елеулі ықпал жасап, маңызды рөл
атқаратындығын көрсету де, біз үшін өте өзекті мәселе.
Жаңа үшінші мыңжылдық алдында көптеген халықтар бостандық пен
тәуелсіздікке жетті. Яғни адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің дәуірі
туғандай. Бүгінгі таңдағы ең беделді халықаралық ұйым - Біріккен Ұлттар
Ұйымы қазіргі онжылдықты, 1995 жыл мен 2005 жыл аралығын - Әлемдегі адам
құқы онжылдығы деп жариялаған болатын. Адам құқықтарын қорғау мәселесінің
жеке мемлекеттік мәселе болудан қалғанына талай уақыт болды, ендігі жерде
адам құқықтарының негізгі болатын жан-жақты халықаралық-құқықтық үлгілердің
болуына қажеттілік туды. Бұл деген адам құқықтары мен еркіндіктері нақтылы
жеке мемлекеттің ғана ісі болып қоймай, бүкіл халықаралық қоғамдастықтың
мәселесіне айналғандығын білдіреді. Осыған орай, әлемде өзінің әлеуметтік
құрылымы, экономикалық даму деңгейіне қарай және мемлекеттік билік мәніне
сай әр қилы мемлекеттердің болуына байланысты, бірыңғай халықаралық-
құқықтық ереже құру негізінде барлық мемлекеттер өздерінің ұстаған
бағыттарын келісім арқылы, бірыңғай ымыраға келу және өзара ыңғайлы
шешімдерге келу арқылы жүзеге асыруға тырысуда, өз кезегінде бұл өте
күрделі де, қиын жол.
Баянды бейбітшілік, демократия, адам құқықтары, кең ауқымды халықаралық
ынтымақтастық жолындағы белсенді күрескер, академик А.Д. Сахаров нобельдік
дәрістерінде адамзаттың ең көкейкесті, ұлы мақсаттарын айқындай келіп,
оның басты-басты үшеуін : бейбітшілік, прогресс, адам құқықтары деп
көрсеткен еді. Осының біріншісіне тоқтала келіп ол : адамзат өзінің
тарихының ерекше жауапты, сындарлы кезеңіне аяқ басты, өйткені ракеталық-
ядролық қару санаулы секундтар ішінде жер бетіндегі барлық жанды дүниені
жойып жіберуге қабілетті. Сондықтан да, бейбітшілік үшін, БҰҰ-ң
халықаралық және ұлтаралық топтарды басудағы рөлін арттыру үшін күрес-
барлық мемлекеттердің, тікелей алғанда әр адамның басты міндеті, деп
тұжырым жасаған.
Технологиялық және өндірістік ілгерілеуді А. Д. Сахаров жоқшылықты,
аштық пен ауру сырқауды жоюдың басты факторы дей отырып, оның
интеллектуальдық, рухани факторлармен : сенім бостандығы, жариялылық,
қоғамның ашықтығы сияқты факторлармен тығыз байланысты екенін де тыс
қалдырған жоқ. Мұны жете бағаламау, оны кейінгі қатарға ығыстырып,
көмескілеуге тырысу, әсіресе, кешегі тоталитарлық жүйе мемлекеттерін өз -
өзінен тұйықталуға, экономикалық және әлеуметтік жағынан артта қалуға,
саяси-идеологиялық оқшаулануға, ең соңында дүние жүзінде сенімнен айырылуға
әкеліп соқтырды.
Қазіргі кезеңдегі бір - бірімен өзара тығыз байланысқан және өзара
тәуелді дүние халықаралық қатынастағы субьектілердің әлеуметтік -
экономикалық жүйесінің қандай екендігіне қарамастан бірінші кезекте
мемлекетаралық келісушілік пен қарым-қатынас мәселесін шешуі қажеттігін
ұсынып отыр. Мұның негізінде қазіргі дәуірдегі адамзаттың дамуының маңызды
шарттарының бірі жалпы адамзаттық құндылықтарды мойындау жатыр. Яғни,
әлемнің жалпы даму өрісі біздің күрделі де көп жақты дүниені өзара тығыз
байланысқа итермелеуде. Сол орайда ортақ мәселелерді өкілдік деңгейде жан-
жақты талқылап, әртүрлі қарама-қайшылықтағы көзқарастарды әр мемлекеттің,
қоғамдастықтың және әрбір ұлттың мүддесін ескере отырып, бір мәмлеге
келтіру үшін арнайы бір әдіс-тәсіл тетігін қалыптастыру қажеттілігі туды.
Мұндай қызметті атқару өзінің тумысынан Біріккен Ұлттар Ұйымының еншісіне
жазылғандай, Біріккен Ұлттар Ұйымы мен оның жүйесі әлемді қазіргі кезеңдегі
барлық халықтардың мүддесіне сай келістірудегі барлық күштердің қолындағы
ең зор құрал болып табылады. Сондықтан да, бүгінгі әлемдегі жүйенің
ешқайсы дәл Біріккен Ұлттар Ұйымының табысты қызметінсіз қауіпсіздік пен
дамуды ойдағыдай қамтамасыз етуі өте қиынға соғары анық.
БҰҰ Жарғысының өзі Дүниежүзілік Конституция іспеттес,
кемсітушіліктің кез келген нәсілдік, діни немесе саяси түрін қабылдамаған,
яғни демократиялық парықтардың нағыз мазмұнын көрсете білген. Ешқандай
нәсілшілдікке, жынысқа, тіл мен дінге бөлмей Адам құқы мен жалпыға бірдей
негізгі еркіндіктерді дамыту мен кеңейтуге құрметпен қарай отырып
халықаралық қатынасты өркендетуде Жарғы БҰҰ өкілеттігімен қамтамасыз етеді.
БҰҰ-ның Бас Хатшысының пікірі бойынша, демократияландыру үрдісі- адам құқын
қорғаудың ажырамас бөлігі. Егер нақтылы айтатын болсақ, адам құқын нәтижелі
қорғау тек демократиялық шеңберде ғана мүмкін. Сол себепті адам құқын
қолдаудағы БҰҰ - ның қызметін демократияландыру жолындағы басты
мақсаттардан бөліп қарау мүмкін емес. Тіпті, 1995 жылдың 30 тамызында өткен
бүкілхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясында да, Қазақстан сияқты көпұлтты мемлекетте тыныштық пен
тұрақтылық орнатудың кепілі және қоғамымыздың алға қарай еркін дамуы үшін
бірден-бір дұрыс жол - азаматтардың ұлтына, дініне, нәсіліне не басқа
қандай да әлеуметтік бірлігіне қарамастан - олардың құқығы мен бостандығына
кепілдік бере алатын жол - демократия жолы деп тұжырымдалған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Ғасырлар
тоғысында атты кітабында былай дейді : Саяси демократияға бірнеше
жағдайлар керек. Солардың ішінде қоғамда, әсіресе элиталық қоғамда кең
қанат жайған өзара түсінік қана емес, жеткілікті мөлшерде бұқаралық
сипатқа ие, мемлекетке экономикалық жағынан тәуелсіз орташа таптың,
бұғанасы бекіген құқықтық мемлекеттің мәні зор. Егер осының бәрі жоқ болса
немесе жеткілікті дәрежеде дамымаса, демократияның әлеуметтік және
институттық негізі берік болмайды.
Осы салада БҰҰ-на соңғы кезде көмекке Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық жөніндегі ұйымы (ЕҚЫҰ) келгендей. 70-ші жылдардың басында
құрылған бұл ұйымға бүгінгі күні 55 мемлекет мүше бола отырып, алға қойған
негізгі мақсаттары – осы аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету және
ешқандай шиеленіске жол бермей, алдын алу. Басты парықтары : адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғау, сондай-ақ мүше-мемлекеттерде
демократиялық даму жолын тиянақтауға ат салысу. Осы мақсаттарын жүзеге
асыруда бұл ұйым маңызды халықаралық кездесулер өткізіп, адам құқықтары мен
еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттар қабылдауда. Сол ретте осы
ұйымдар көлеміндегі мемлекетаралық қатынастардың деңгейі де айқындала
түсетіндігін көруге болады. Яғни, халықаралық ұйымдар мемлекетаралық
қатынас жүйесінің құрылымындағы маңызды құрамдас бөлігі ретінде берік орын
алады. Бүгінгі күні халықаралық ұйымдардың қызметінсіз осы жүйенің өзінің
өмір сүруі мүмкін емес сияқты. Халықаралық қатынаста екі жүздей мемлекет
болса, халықаралық ұйымдардың саны екі еседей көп. Осының өзі-ақ
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасында жасалынып жатқан келісім
шарттардың өсу қарқынын көрсетеді.
Бейбіт, демократиялық негіздегі халықаралық қатынас көпжақты
дипломатияның әрі қарай кең түрде дамып, өрлей түсуіне жағдай жасауда.
Күнделікті өмірде халықаралық ұйымдар деңгейінде нақтылы мәселелерді шешуде
зор табыстарға жетуде. Соған орай халықаралық ұйымдар да өздерінің жұмысын
заман талабымен үйлестіруде.
Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымы – халықаралық қатынастар тарихында оның ішінде халықаралық
ұйымдар тарихында өз кезегінде заманына сай құрылған өте маңызды
халықаралық ұйымдар. Сол себепті де осы екі ұйымның адам құқықтарын
қорғаудағы қызметінен тәлім- тәрбие алудың маңызы өте зор.
Зерттеу пәні. Дипломдық жұмысты жазу барысында Адам құқықтары мен
еркіндіктері мәселесінің халықаралық қатынаста алатын орнын көрсетуде,
әлемдегі басты халықаралық ұйымдар, Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы шеңберінде қабылданған аса
маңызды халықаралық құжаттар қабылдау барысындағы мемлекеттердің қарым-
қатынасын, саяси көзқарастарын, осы саладағы Қазақстан Республикасының,
халықаралық ұйымдар және үкіметтік емес ұйымдар қызметін зерттеу деңгейін
үш салаға бөліп қарастыру негізге алынды.
БҰҰ деңгейінде адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі халықаралық
құжаттардың қабылдануы кезіндегі мемлекетаралық қарым-қатынасы мен саяси
ұстаған бағыты.
ЕҚЫҰ көлемінде мүше мемлекеттердің қатысуымен өткен халықаралық
конференциялардың адам құқықтары мәселесіндегі маңызды мен қорытынды
құжаттары.
Қазақстан Республикасының адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі
халықаралық құжаттарға қосылуы мен осы мәселеде БҰҰ, ЕҚЫҰ және үкіметтік
емес ұйымдармен ынтымақтастығы.
Бұлардың барлығы топтаса келіп, тақырыптың зерттеу пәнін құрап отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейін ескере отырып және ондағы құжаттарды
жүйелей келе, диплом жұмысын жазуда төмендегідей мақсат алға қойылды : адам
құқықтары мен еркіндіктерінің тарихи түп-тамырын анықтау және осы адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктері жөніндегі құжаттардың қабылдау дәстүрі
мен талдау барысын қамтып отырған мәселелер ауқымын сараптай отырып, адам
құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі құжаттардың халықаралық қатынастағы
маңыздылығын ашып, тәуелсіз Қазақстан Республикасының даму сатысындағы
құқықтық демократиялық мемлекет орнату үшін маңыздылығын анықтау. Осы
орайда диплом жұмысының мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын бірқатар
міндеттер :
- Бүкіләлемдік қарым - қатынастағы ең беделді ұйым - Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүше мемлекеттердің қатысуымен адам құқықтары мен
еркіндіктері жөніндегі басты халықаралық құжаттардың қабылдануы
сәтіндегі мемлекетаралық қатынас пен үкіметтік емес ұйымдар
арасындағы қатынастың маңыздылығын көрсету ;
- БҰҰ – шеңберінде қабылданған Адам құқықтары туралы халықаралық
билльдің мәні мен мақсатын айқындау ;
- Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы
деңгейіндегі көпжақты кездесулердегі Адам құқықтары мәселесінің
алатын орнын анықтау;
- ЕҚЫҰ көлемінде қабылданған адам құқықтары жөніндегі халықаралық
құжаттардың мүше мемлекеттердегі демократиялық даму барысына
әсерін көрсету;
- Қазақстанның жеке тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болғаннан
кейінгі кезеңдегі халықаралық қатынаста адам құқықтары мен
еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттарға қосылуының мәні мен
қажеттігін негіздеу;
- Адам құқықтары мен еркіндіктері мәселесінде Қазақстан
Республикасының халықаралық ынтымақтастығының деңгейін ашып
көрсету;
- Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі үкіметтік емес ұйымдардың
қызметі мен олардың мемлекеттік мекемелермен ортақ мақсатқа
жетудегі байланысын жан-жақты ашу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
Адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері әлемдегі ең беделді ұйымдар
– Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымдарының қызметіндегі басты мәселе болғандықтан, халықаралық
ұйымдар көлемінде осы мәселелер жөніндегі құжаттарды қабылдау кезіндегі
мүше-мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықтың қазіргі күнге дейінгі
қалыптасуы мен даму барысы және болашағы жөніндегі бұрын жарық көрмеген
халықаралық ұйымдар архивтерінің деректерінің басым бөлігін тұңғыш рет
ғылыми айналымға енгізіп, бұрын-соңды зерттелмегендігін, қарастырылған
мәселелер алғаш рет жүйелі түрде ғылыми негізде зерттелгендігі көрсетілген.
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР \ БҰҰ, ЕҚЫҰ\ АУҚЫМЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1. БҰҰ, мүше мемлекеттер және үкіметтік емес ұйымдардың адам
құқықтары саласындағы құқықтық негіздері
БҰҰ-ның бейбітшілікті қамтамасыз етудегі немесе басқа да халықаралық
деңгейдегі науқандарының ең түпкі мақсаттары – адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғау болып табылатыны сөзсіз. Біріккен Ұлттар Ұйымының адам
құқықтары саласындағы жүйесі үш жыл көлемінде қалыптасқан еді ( 1945-1948
жж.). БҰҰ-ның Жарғысы бекітілгеннен кейін, институциональды деңгейде адам
құқықтары саласындағы мәселелерге байланысты негізгі мекемелер мен арнайы
агенттіктер құрылған болатын. Осы мекемелердің адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғауды қалыпты қамтамасыз етуі үшін, адам құқықтары
жөніндегі қосымша конвенциялар арқылы толықтыру көзделді. 1945 жылдың Сан-
Францискіде (АҚШ) қол қойылған БҰҰ-ның Жарғысы - адам құқықтары мен
еркіндіктерін баршаның тарапынан құрметтеу мақсатына негізделіп жасалынған
алғашқы халықаралық келісім шарт. Халықаралық ұйым жағынан адам құқықтарын
халықаралық деңгейде қорғау идеясы, бірнеше ғасырлар бұрын, әлемнің әр
түкпірінде пайда болған фәлсәфәлік әлеуметтік және саяси қозғалыстар мен
әртүрлі заңдық тұжырымдар негізінде туғаны белгілі. Алайда, көптеген себеп
- салдарларға байланысты, ұзақ уақыт бойы қарапайым декларациялық
үндеулермен шектеліп келді. Осыған қарағанда БҰҰ-ның Жарғысы өзінің үшінші
тармағының бірінші бабында және 55-бапта нәсіліне, жынысына, тіліне және
діни сеніміне қарамастан, баршаның адам құқықтары мен еркіндіктерін
құрметтеу, осы құрметті өзінің мақсатына жетудің негізі деп білу ұйымның
міндеті деп бекітеді. Жарғының инновациялық қалпы мақсаттарды қарапайым
жариялаумен шектелген жоқ. Бұйрық рай күйінде жазылған 55-бап, адам
құқықтарын жалпының құрметтеуі мен сақтауын қамтамасыз етуге БҰҰ міндетті
деп көрсетеді. Осы міндетті орындау мүмкіндігі үшін Жарғы тарапынан БҰҰ-на
нақтылы билік пен әдіс-тәсілдерін айқындап көрсетеді. Мұны негізінен үш
тұжырыммен белгілеуге болады: зерттеу, тексеру, ұсыныс. Сайып
келгенде, БҰҰ осы билік пен әдіс-тәсілдер негізінде, ұйым шеңберінде
жобаланған адам құқықтары жөніндегі халықаралық келісім шарттарды, мүше
мемлекеттердің бекітуіне ұсыныс жасау мүмкіндігіне ие болады. Осыған орай
адам құқықтары саласында ұсыныс жасау - БҰҰ-ның басты құралы. Ұсыныстардың
нақтылы келісім шарттардан айырмашылығы, олар мүше мемлекеттер үшін заңды
міндеттеме күшіне ие емес.[1] Жарғының 56-бабын ескеретін болсақ, онда
ұсыныстарды міндетті түрде жан-жақты әділ тексеруден өткізіп, оларға оң
көзбен қарауды құптайды. Бұл бап адам құқықтары саласындағы мақсаттарға да
жету үшін мемлекеттерді бірігіп немесе жеке түрде БҰҰ-мен ынтымақтасуға іс-
әрекеттер жасауға міндеттейді. Керісінше жағдайда, БҰҰ –ның ұсыныстарын
орындамау, 56-бапқа қайшы деген бас келісім жасалынған. Бұл бап апартеидтік
жүйені қолдамау жөніндегі БҰҰ-ның қаулы-қарарлары кей жағдайда жеке
мемлекеттер жағынан қолдау таппауының нәтижесінде жасалынған болатын. Адам
құқықтары жөніндегі БҰҰ-ның ұсыныс күйінде берілген нақтылы
міндеттемелерінің өсуі қарапайым халықаралық заңдарды күшейте түскендігін
атап өту қажет. Мұны 1948 жылы дүниеге келген Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясының бірнеше тармақтарынан көруге болады.
Соған қарамастан, осы міндеттемелер БҰҰ-ның ұсыныстарына тек оң көзбен
қарау керек дегенмен шектеліп қалмайды. Бұл міндеттемелер әр елдің өз әдіс-
тәсіліне, ерекшелігіне сай адам құқықтары мен еркіндіктеріне байланысты
ұлттық заңдарды сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де БҰҰ-ның басшылығынсыз-
ақ дамыта түсуге міндеттейді. 56-бап адам құқықтары саласында халықаралық
ынтымақтастықты кеңейте түсу үшін, мемлекеттердің біріге жұмыс жасауын
қолдайды. Осыған орай бірқатар негізгі аймақтық ұйымдардың, яғни Еуропалық
Кеңестің, Американдық Штаттар ұйымы және Африкандық Одақ ұйымы қызметтері
адам құқықтары мен еркіндіктерін қорғауға және қамтамасыз етуге арналған.
Адам құқықтарына байланысты БҰҰ-ның заңды шаралар қабылдау мүмкіндігін
Жарғы жоққа шығармайды. Мұндай шаралар әлемге қауіп төнген жағдайда
Қауіпсіздік Кеңесінің де қаулы - қарарларында көрініс табуы мүмкін. Кең
көлемде адам құқықтары бұзылған сәтте, соның салдарынан бейбітшілікке
қауіп төнетін болса, Қауіпсіздік Кеңесі қандайда бір шешім қабылдайды.
Жарғының 94-бабына сәйкес Халықаралық соттың да шешімі адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғауға арналуы мүмкін. Тек бүгінгі күнге дейін іс жүзінде
сот көлемінде адам құқықтарына байланысты қаралған мәселелер өте аз.
Жарғының осы инновациялық қамтамасыз етілуі, Сан-Францискі мәжілісіне
қатысқан барлық мемлекеттердің ықыласымен қабылданып, сонымен қатар кейбір
мемлекеттік өкілдер ішінде ақыл-кеңесші ретінде болған үкіметтік емес
ұйымдардың өкілдері жағынан қолдау тапқан болатын. Осының нәтижесінде
Жарғының 71-бабын қабылдауға мүмкіндік туды. Бұл бап бойынша толық құқылы
үкіметтік емес ұйымдар Экономикалық және әлеуметтік кеңестің, Адам
құқықтары жөніндегі комиссиясының және т.б. ұйымдардың жұмысына Кеңес
жағынан кеңесші дәрежесіне алғаннан кейін қатысу мүмкіндігіне ие болған.
Әлбетте, Жарғы – құрастырған үкіметтер, жаңа ұйымдар күштерін екі жақты
бекітуге, яғни ұлттық егемендік және мемлекетаралық достық қарым-қатынас
пен ынтымақтастық арқылы ұмтылды. Басты мақсатты, оның ішінде адам
құқықтарын қорғауды орындауды, мемлекеттердің іс-әрекетінде үйлестіруші
болып табылатындығы баршамызға мәлім. БҰҰ-ның ережесі - шектелген жүйені
болдырмауға бағытталған. Жарғыда көрсетілген ережелер әр елдің ішкі
заңдылығына араласпауды қадағалайды. 1948 жылдан халықаралық жағдайдың
шиеленісе түсуі, әсіресе қырғи-қабақ соғыстың кең етек жая бастауы, БҰҰ
қабырғасында адам құқықтары мәселесін талдауды саясаттану деңгейіне әкелді.
Бұл кездегі отарлық жүйеге, апартеидке қарсы халықаралық күрестер және әр
ұлттың өз мемлекеттік құрылысын өзі таңдауға бет алуы осы саладағы жүйені
елеулі либералдандыруға жетеледі. БҰҰ адам құқықтары саласындағы
міндеттемелерін де кеңейте түсіп, біршама ережелер көлемін қарады. Жарғыда
көрсетілген парықтарды бір жағынан құрметтей келе, екіншіден оны толық
көлемде пайдалана отырып, БҰҰ халықаралық әрекет ету құрал жүйесін :
үкіметтік баяндамалар, жеке байланыстар, арнайы баяндамаларды жете зерттеу
барысында олардың келісім шарттары арқасында қаулы-қарар қабылдау жүйесін
құрды. Осы айла- шарттардың міндетті еместік табиғаты өзінің тиімділігін
жоғалтпайтындығына көз жеткізуге болады.
Бұл даму – көптеген саяси және әлеуметтік себептердің нәтижесі: яғни,
бұл қоғамның адам құқықтары жөніндегі беймазалануының өсе түсуі,
демократиялану, отарлық жүйені жою және өзара байланыстағы алға басу,
үкіметтік емес ұйымдардың рөлінің өсуі мен мемлекетаралық жарыстар. Сонымен
бірге, БҰҰ тарапынан адам құқықтарын қорғау мүддесіне арналған ұлттық
жоспарларды дайындау және жүзеге асыруы кезеңіндегі ықпалы ; ұлттық құқық
қорғау институттарын құру және нығайту; ұлттық заңдар мен саясаттағы адам
құқықтарын қорғау саласындағы дайындықта халықаралық үлгімен бірлестіріп
жүйелеу әдістеріне қатысты ұсыныстар; әділеттілік жүйесін нығайту; немесе
әрқилы кәсіптік топтарды адам құқықтары мәселесінде дайындауды ұйымдастыру
жөніндегі көмектер жатады.[2] Ұлттар Лигасының жалғасы болып табылатын БҰҰ-
ның одан басты айырмашылығы да, осы адам құқықтарын қорғау мәселесіндегі
құрылысынан да ерекше көрінеді. Әсіресе өте маңызды ерекшелігі-
көпжақтылығы мен БҰҰ жүйесінің табиғи қозғалмалығы. Біріккен Ұлттар
Ұйымының Жарғысы осы халықаралық ұйымның көптеген институттары мен
мекемелеріне адам құқықтары мәселесінің әр түрлі астарларын қарау
құқықтарымен қоса кең көлемде өкілдік береді. БҰҰ-ның барлық негізгі
мекемелері адам құқықтары саласында тікелей немесе қосымша рөлге ие болуда.
Осы негізгі мекемелерге қосымша ретінде тек адам құқықтары мәселесіне
қатысты арнайы мекемелер құрылған. Әлбетте, адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктері жөніндегі мекемелер мен институттардың көптігіне қарай
күрделене түсуі- адам құқықтары мәселесінің жан-жақтылығынан туған
қажеттілік.
Аталған беделді халықаралық ұйымның құрылымына тоқталатын болсақ, адам
құқықтары мәселесін естен бір сәт шығармайтын мекемелерінің ішіндегі ең
бастысы да беделдісі – БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы (АБ) екендігін бәріміз де
білеміз. Ал қандай да болмасын мәселені қарап талқылауда ол қашанда
Жарғының 10 бабына сүйенеді. Жарғының 13-бабының 1-тармағына сәйкес,
баршаның нәсіліне, жынысына, тіліне және дініне қарамастан бірдей адам
құқықтары мен еркіндіктерін іске асыруды Бас Ассамблея жан-жақты зерттей
отырып, ұсыныс жасауға мүмкіндігі бар.
Техникалық деңгейде Бас Ассамблеяның ұсыныстары мемлекеттерді заңды
түрде міндеттей алмайтындығына жоғарыда сараптама жасап өткен болатынбыз,
соған қарамастан, Ассамблеяның қаулы-қарарының күшін бағалауда, мүше
мемлекеттердің БҰҰ Жарғысының 55 және 56- бабына сәйкес негізгі
міндеттемелерін, яғни БҰҰ-мен ынтымақтастықта іс-әрекет жасау керектігін
ұмытпаған жөн. Осы орайда БА-ның ұсыныстарының мәтіні бұлтарыссыз,
бірауызды келісім арқылы немесе ешқандай ала ауыздықсыз қабылданған сәтте -
әсері өте күшті. Бұған мысал төменде жеке тармақ ретінде қарап өтетін, 1948
жылы қабылданған Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей декларацияны еске
сала кетуге болады.
Ал БҰҰ-ның келесі негізгі мекемесі Қауіпсіздік Кеңесінің де Жарғының 24-
бабына сәйкес басты өкілеттілігі халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету болғандықтан осы мақсатта жалпылай кең көлемде адам
құқықтарын қорғау мәселесімен қиылысып жатады.Осындай жағдайдың алдын алу
қажет болған жағдайда, БҰҰ жағынан күш қолдану шараларын пайдалануда
Қауіпсіздік Кеңесі Жарғының 39-бабына сүйенеді. Жарғыға сәйкес, Бас
Ассамблеяға бағынышты мемлекетаралық мекеме ретінде құрылған Экономикалық
және әлеуметтік кеңес те адам құқықтары мәселесімен айналысып, мүше
мемлекеттерге ұсыныстар жасауға құқылы. Сонымен бірге жеке мекемелер мен
арнайы агенттіктердің жұмысын барлық салада үйлестіруге жауапты. Кеңес пен
оның көмекші мекемелері кеңесші органдарда үкіметтік емес ұйымдардың
қатысуын қамтамасыз етеді. 1946-1948 жылдары Кеңес адам құқықтарына қатысты
бірнеше түйінді институционалды шешімдер қабылдаған. Соның бірі – Жарғының
68-бабы негізінде Адам құқықтары жөніндегі Комиссияны құру. Бұл Комиссияның
ең алғашқы табысы адам құқықтары туралы халықаралық билльді дайындау болды.
Сол жылғы әйелдер құқықтары мен дәрежесіне қатысты мәселелерді қараған
субкомиссиялар жұмысына да Кеңес жауапты еді. Сайып келгенде Экономикалық
және әлеуметтік комиссия әртүрлі адам құқықтарына қатысты мәселелерді,
соның ішінде геноцид, нәсілдік жікшілдік, аз ұлтты халықтар мәселесін,
еркін ақпарат мәжілістер мен жыл сайын адам құқықтары жөніндегі кітап
шығаруды бекіту, Халықаралық еңбек ұйымымен ынтымақтаса отырып күштеп жұмыс
жасатуға жол бермеу және еңбек құқықтарын қорғауды кәсіподақтар құру
мәселелерін қорғайды.
БҰҰ-ның Жарғысының 75-бабына сәйкес міндетінде ешқандай нәсіліне,
жынысына, тілі мен дініне қарамастан баршаның құқықтары мен еркіндіктерін
құрметтеуге арналған Халықаралық қамқор жүйесі құрылды. Сондай-ақ бұл жүйе
де экономикалық және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз етуге бағытталған.
Жарғы негізінде бекітілген Халықаралық әділеттік сотының көмегі
арқасында адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі екі халықаралық келісім
де заңдық күшіне ие болды. 15 тәуелсіз соттардан тұратын БҰҰ-ның бұл
мекемесі адам құқықтарына қатысты тек біраз жағдайда ғана шешім
қабылдағанымен, оның әр шешімдері түбірлі парықтардың негізін қалады. Адам
құқықтарын қорғау мәселесінде сот жағынан дүркін-дүркін шешімдер
қабылданған. Бұл мәселелерді соттың қарауы, оның шешімдері адам
құқықтарына қатысты халықаралық заңдылықтарды айқындауда аса зор маңызға ие
болып отыр.
БҰҰ-ның Жарғысы Хатшылықтың міндетін де қарастырған, оған басшылық
етуге Бас Хатшы бекітілген. Бас хатшы ұйымның әкімшілік жетекшісі ретінде
Бас Ассамблеяның, Қауіпсіздік Кеңесінің, Экономикалық және әлеуметтік
Кеңестің және Қамқорлық Кеңесінің барлық мәжілістерінде осы мекемелерге
байланысты өзіне берілген міндет көлемінде қызметін атқарады. Бас Хатшы
ұйымның алғашқы кезеңінде адам құқықтарын құрметтеуге қатысты ақпараттарды
және құқықтық қорғауды қамтамасыз етумен айналысатын әкімшілдік құрылымды
бекіткен. Кейінгі көптеген жылдар бойы Хатшылық осы мәселеде өзінің
басқаруын қалады. Адам құқықтары саласындағы ілгерілеу барысында Адам
құқықтары жөніндегі БҰҰ-ның Жоғарғы Комиссиясын құрған болатын. Сайып
келгенде БҰҰ-ның Жарғысында көрсетілген 68-бап, Экономикалық және
әлеумуттік саласында да арнайы комиссиялар құруға өкілеттілік береді.
Сондықтан да, Кеңес өзінің бірінші сессиясында-ақ адам құқықтары
жөніндегі комиссияны құруды алға қойды. Осы кезеңнен бастап бұл орталық
комиссия деп аталып, құрамы әрқайсысының өз жеке міндеті бар 9 мүшеден
тұратын болды. Орталық комиссия Кеңеске жіберген өзінің баяндамасында
комиссияның барлық мүшелері үкіметтік емес өкілдер ретінде әрекететуін
ұсынғанымен, Кеңес жағынан қолдау таппайды. Кеңес өзінің екінші сессиясында
Адам құқықтары жөніндегі комиссия құрамында Кеңес сайлаған БҰҰ-на мүше 18
мемлекеттің әрқайсысынан бір өкіл болуға тиіс деп шешеді. 1946 жылғы
Экономикалық және әлеуметтік Кеңестің бірінші және екінші сессиясының
шешімі бойынша Комиссия :
• халықаралық құқықтық билльге
• азаматтық еркіндіктерге, әйелдер мәртебесіне, ақпарат
еркіндігіне
• аз ұлттарды қорғауға
• нәсілдікке, жынысқа, тіл мен дінге қатысты жікшілдікті жоюға
• тармақта қамтылмаған адам құқықтарына байланысты басқа
да мәселелерге сәйкес Кеңеске баяндама, ұсыныс беруге құқылы мандатқа
ие болды. Сонымен бірге Кеңес комиссияға арнайы салада үкіметтік емес
сарапшылардың жұмысшы тобымен немесе жеке сарапшылармен байланыс жасауға
құқық береді. Бұрын 18 мүшеден тұрған Комиссияның қатарында бүгінгі күні
Кеңестің бөлуімен жағрафиялық бөлініске сәйкес 53 мүше бар. Комиссия
жылына бір рет шақырылып, алты апта көлемінде жұмыс жасайды. Кейінгі
уақытта Комиссия заңды түрде міндетті болатын жағдайды қамтитын, ұзаққа
арналған халықаралық келісімдерді дайындау мен бірге ұсыныс жасау
ықыласында өз қолына алады. Ол 1947 жылғы келісім жобасымен жұмыс жасайды.
Келісімдерді дайындау шешімі, кейіннен екі жеке келісімге бөлініп, Кеңес
және Бас Ассамблеядан қолдау табады. Бұл келісімдер келесі бөлімдерге жан-
жақты талқыланатын болады.[3]
Сондай-ақ Комиссия: жікшілдік, әйелдер жағдайы, аз ұлттарды қорғау,
адам құқықтарының бұзылуы жөніндегі жеке арыздар мәселесімен айналысады.
БҰҰ шектеулі ғана көлемде қабылдаған, жеке тұлғалардың шағым-арыздарына
қатысты комиссия әрекеті әрқилы факторлармен шектеліп, халықаралық
заңдардың ережелеріне сенімсіздік білдіре келіп, қырғи-қабақ соғыс
кезіндегі саяси езгіден қауіптенеді. Осыған байланысты 1947 жылы Комиссия
бірауыздан арыздарға қатысты ешқандай іс-әрекет жасай алмайтындығын
мәлімдеді. Комиссия ұсынған ережесі бойынша және 1947 жылы Кеңестік
бекітуіне байланысты Комиссия мүшелері арасында құпия тізімге бөлумен
ауыстырылды.
ЭКОСОС 1946 жылы ақпан айында Әйелдер жөніндегі комиссияны, өз
қалауларымен әрекет жасайтын сарапшылардан тұратын, адам құқықтары
жөніндегі комиссияның бөлімшесі ретінде құруды ұйғарды. 1946 жылы шілде
айындағы Кеңестің 2-ші сессиясында оған мемлекетаралық Комиссия дәрежесін
беріп, тек Кеңес алдында ғана есеп беруді жүктеді. Үкіметтік емес
ұйымдардың мүдделі ұсыныстары Комиссия жағдайын көтеруде маңызды рөл
атқарады, тек көпшілігі Комиссия негізінен үкіметтік емес болуға тиіс деді.
ЭКОСОС қаулы-қарары комиссияға әйелдердің саяси, экономикалық,
әлеуметтік және білім беру саласындағы құқықтары мен жедел мәселедегі
ойлары жөніндегі ұсыныстары мен баяндамаларын дайындауды берді. Бірінші
сессиясындағы берілген ұсынысына сәйкес ЭКОСОС әйелдердің азаматтық
құқықтарын қосу арқылы Комиссия құқын кеңейтті.
Әйелдер құқықтарына байланысты жедел мәселелердің бірі-ерлер мен
әйелдер арасындағы теңдікті сақтауға жету, сол ретте Комиссия осыны іске
асыру жолын көрсетуге тиіс екендігін Кеңес ашық мәлімдейді.
Комиссия мүшелерін, үкіметтік сарапшыларын, Кеңес сайлайды. Басында 15
адамдық мүшелік қазір 45 мүшеге жетті; мүшелер Кеңес пен адам құқықтары
жөніндегі Комиссияны басқаруды сайлағандай, жағрафиялық белгіге қарай
сайланады. Комиссия жылына бір рет сессия шақырады деп шешілген. 1974-1989
жыл аралығында бұл сессиялар екі жылда бір рет өткізілсе, енді 1989-2000
жыл аралығында Комиссия қайтадан жыл сайын сессия өткізетін болған.
Басынан бастап үкіметтік емес ұйымдарда болған бақылаушылар Адам
құқықтары жөніндегі Комиссияда да белсенді рөл атқарды.
1947-1948 жылғы бірінші жиналыста, Комиссия жұмыс бағдарламасын
құрастырып, басты көңілді тұрмыстағы әйелдер жағдайына, саяси құқықтар мен
неке құру келісіміне аударды. Әйелдер құқықтары жөніндегі комиссия ұсынған
бұл келісімді 5 тамызда 1947 жылы ЭКОСОС құптаған болатын.
Жеке қарым-қатынастар, құпия әрекеттер адам құқықтары жөніндегі
комиссияға өте ұқсас еді. Адам құқықтары жөніндегі комиссияның шешімінен
айырмашылығы Әйелдер құқықтары жөніндегі комиссия бұл жөнінде билік жоқ
екендігін жоққа шығарды.
1946 жылы Кеңес Адам құқықтары жөніндегі Комиссияға жеке түрде аз
ұлттарды қорғау және жікшіліктің алдын алу жөніндегі бөлімшелер құруға
рұқсат еткенімен, жан-жақты талқылаулардан кейін бұл екі қызмет өте бір-
біріне жақын деп шешті. Осыған байланысты, 1947 жылы қаңтар-ақпан
айларындағы 1-ші сессияда, Комиссия осы екі қызметті бірден атқаратын ұйым
құруға дауыс береді. Ол кейін Кеңес жағынан бекітіледі.
1949 жылы 5-сессияда қабылданған Комиссия тұжырымы бойынша, Комиссияның
қызметі төмендегідей болып шешіледі:
• Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізінде жан-жақты
қарастыруға әрекет жасау, Адам құқығы жайлы Комиссияға негізгі
еркіндігі адам құқықтарының ұлттық, діни және тілге қатысты азшылыққа
байланысты жікшілдіктің алдын алу жөнінде ұсыныс жасау.
• ЭКОСОС немесе Адам құқықтары жөніндегі Комиссия тапсырған қандай да
болмасын қызметті атқару.
Комиссия мен Кеңес ие болған шексіз көлемдегі өкілдік,
субкомиссиялардың жікшілдікке және аз ұлттарға қатысты өкілеттілігін
кеңейтті. Соңғы он жылда, субкомиссия жылына 1 рет жиналып, Комиссияға
баяндама береді. Субкомиссияның мүшелері (басында 12, қазір 16) жеке
мемлекет өкілдері ретінде емес, жеке қабілеттеріне байланысты сайланады.
Соған қарамастан, мемлекеттер өз өкілдерін ұсынады, оларды таңдап алу
ерекше ережелерге сүйеніледі (жағрафиялық өкілеттілік).
Бұл үкіметтік емес мүшелік – субкомиссиялардың бұған дейінгі қаралған
басқа адам құқықтары жөніндегі ұйымдардан ерекшелігі. Ол көп уақытқа дейін
осындай ұйым ретінде БҰҰ көлемінде жалғыз болды. Алғашқы кездердегі Адам
құқы жөніндегі Комиссияны, сондай-ақ әйелдер жағдайы жөніндегі Комиссияны
үкіметтік емес ұйым ретінде құру талпынысы ерте кезеңде-ақ іске аспады.
Үкіметтік емес ұйымдар субкомиссия жұмысында кеңесші ретінде қатысуға
құқылы болды және бұл ұйымдар ішкі ықпалдарын кеңейте түсті.
Баспасөз және ақпарат еркіндігі жөніндегі субкомиссия 1947 жылы
құрылып, қатарында 12 мүшесі болды. Баспасөз және ақпарат саласында этика
кодексі құрылғаннан соң, ол 1952 жылы таратылды.
Ал геноцид мәселесіне келетін болсақ, геноцид алғашында жеке адамдар
тобын ұлтына, тегіне, нәсіліне, дініне және т.б. ерекшеліктеріне қарай
қасақана жоюды білдіргенімен, бұл құбылыс адамзат баласымен бірге біте
қайнасып келгенімен, атауға жаңа мән берілді. Көптеген ғасырлар бойы бұл
құбылыс адамдардың ар-ұятымен айыпталса, кейін заң жүзінде айыпталынатын
болды.
18 ғ. аяғында құлдыққа қарсы күрес осы жолдағы қадам ретінде қаралды.
Екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы нацистердің жүйелі түрде адамзатқа
қарсы жасалған зұлымдығы, геноцидті заң тұрғысынан халықаралық деңгейде
айыптауға негіз болды. 1945 жылдың 10-қазанында Нюрнберг трибуналындағы
негізгі нацистік қылмыскерге бағытталған айыптаушы акт Халықаралық
деңгейдегі геноцид деген атауды бірінші ресми қолданған құжат. Бас
ассамблеяның 1948 жылы 9-желтоқсандағы 260А (3) шешімімен геноцидтің алдын
алу және жазалау келісімінің мәтіні бірауыздан қолдау тапты. Конвенция 1951
жылдың 12-қаңтарында күшіне енді.
1990 жылдан бастап, Комиссия тарихында қажетті болған жағдайда арнайы
сессиялар да шақырылуы мүмкіндігі пайда болды.
Адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғау мен сақтауды әр
мемлекеттің саяси жүйесі орасан зор рөл атқаратыны белгілі.
Тоталитаризм жеке билік пен жаңа тәртіп шеңберінде бір ғана ақиқат
идеологияны күштеп үндестіруге ұмтылса, демократия жан-жақтылық пен
бірлестік іздейді. Ол ақыл-ойдың, экономикалық іс-әрекет түрін және рухани
қазынаны жеке таңдау еркіндігіне ие бола отырып, жалпы құндылықтар мен
өркениетті өмір сүру ережелерінің жолын ұстанушылықты түсіндіреді. Жеке
немесе ұлттық ұмтылыстар арасындағы айырмашылықты жоққа шығармай,
басқалардың құқықтарын кемсіту және күш қолдану арқылы емес, қайта ол
баршадан оны құқықтық реттеу мен ымыраға келу арқылы жүзеге асыруды талап
етеді. Сонымен бірге жеке ерекшелікті жүзеге асыру арқылы ғана іске асады.
Яғни, өз сенімінің еркіндігіне ие болу, оны жеке немесе басқалармен бірлесе
отырып тарату және қорғай алу, үкімет орындарының мерзімді сайлауына қатысу
және т.б. Сірә, мұндай жағдайда адамдар өздерінің ұлттық-мәдени әуестігін
көрсетуге мүмкіндік алады. Ал керісінше тоталитарлық жүйеде, тіпті
ұлтшылдықпен араластырылған болса да, жеке құқықтарды жоққа шығара отырып,
оны мемлекеттік жүйеге бағындырып, жеке адамдардың немесе топтардың, оның
ішінде ұлттық топтардың да қандайда болмасын ерекшеліктерін басып-жаншиды.
Осы жағымсыз тәжірибені БҰҰ ескере отырып, алғаш құрылғаннан бастап-ақ
барлық елдер және халықтар үшін адамдардың наным-сеніміне, нәсіліне,
тегіне, жынысына, түр-түсіне және ұлтына қарамай-ақ негізгі азаматтық
құқықтар мен еркіндіктерін сақтауды қамтамасыз ету қажет деп мойындады. БҰҰ-
на мүше болғысы келген мемлекеттер ұлттардың өзінің мемлекеттік құрылысын
өзі шешу құқысын құрметтеуге, шыдамдылық көрсетуге және бір-бірімен сыйлы
көршідей тату-тәтті өмір сүруін қамтамасыз етуге міндеттеме алғаны белгілі.
Осы мақсатта бір-бірінің ісіне қол сұқпай және күш көрсетпеу жөніндегі
парықтардың, халықаралық құқық ережелерінің қасиеттілігіне ант ентті.
БҰҰ-ның құрылуы шын мәнінде жалпыадамзаттық деңгейде адамгершіліктің
ірі асулы кезеңінің белгісі болғанымен, ол тоталитарлық бағыт пен еркіндік
арасындағы жаңа күрес кезеңінің басталар көзі болды. Бұл БҰҰ-ның бүкіл
тарихындағы осы тоталитарлық бағытқа қарсы тұрудың өзегі іспеттес.
БҰҰ-ның қызметінде Шығыс пен Батыс арасындағы шиеленістік жағдай көп
ретте тек қана өзінің теріс әсерімен белгілі. Қырғи-қабақ соғысы
дәуірінде екі қарама-қайшы жүйедегі мемлекеттер бір қолымен БҰҰ-ның
Жарғысына қол қойса, екінші жағынан өз халықтарының адам құқықтары
саласында ұлы құрбандықпен қол жеткізген нәтижесінде озбырлық жасады.
Мұндай жағдайдың әсіресе Шығыс Еуропа елдерінде болуы өте өкінішті-ақ,
өйткені өзінің даму сатысында бұл мемлекеттер соңғы қатарға жатпайтындығы
баршамызға аян. Соның өзінде жаңа даму кезеңінде Шығыс Еуропа халықтары
фашистік озбырлықтан құтылғанымен, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін
оларға жаңа даму тәртібін танып бақты. Ұлттар бірігудің орнына, қарама-
қарсы топтарға ыдырады, осының нәтижесінде БҰҰ талас-тартыстың үгіт-насихат
аренасында айналудан басқа лажы қалмады. Шығыс пен Батыс арасындағы
идеологиялық тартысқа БҰҰ-на мүше дамушы мемлекеттер де қалай
тартылғандарын байқамай да қалды. Олар амалсыздан ірі қарама-қайшылықтың ол
жақ бұл жағын таңдауға мәжбүр болды. Тіпті олардың қарама-қарсы тұрған
топтардың ешқайсысына қосылмау түріндегі бағыттары да көп жағдайда
қиыншылықпен өтті. Қосылмау қозғалысының ұстаған саяси бағыттары, жалпы
халықаралық аренадағы, оның ішінде БҰҰ-дағы саяси халықаралық жағдайды
қалыптастыруда қосқан үлесі зор. Әлбетте, зерттеу жұмысының алға қойған
басты мақсаты адам құқықтары мәселесі болғандықтан, осы салаға жан-жақты
тоқталайық.
Адам құқықтары жөнінде жалпы айтқанда келесі жәйтті атап өту қажет:
баршасы мойындағандай, мемлекеттердің өз азаматтарына қатысты саясатына,
халықаралық қоғамдастық жағынан қам жеуі заңдылық болуы мүмкін. Бұл
халықаралық қатынастағы ілгері жасалынған ірі қадам болып табылады. Бұл
халықаралық жүйедегі кең көлемдегі демократия жолындағы қадам.
Қазір біз жаңа дәуірге аттағанда басты мақсат осы тарихи оқиғалардың
үйлесімді дамуына жету керектігі белгілі. Ескі халықаралық жүйе келмеске
кетті, бірақ бүкіләлемдік даму үшін алда әлі жаңа негізді құру қажеттігі
тұр.
Ал мақсаттар сол баяғы күйінде қала бермек: бейбітшілік, демократия
және даму. Тек әр жағдайда осы мақсаттарды шешудің мүмкіндік әдісі ойланып-
толғануды қажет етері баршамызға айдан анық.
Қандайда шиеленісті шектеуде немесе реттеу үшін мемлекеттердің бірігіп
күш салмайынша, ортақ мақсатқа жету өте қиынға соғатындығын тарихтың өзі-ақ
дәлелдеп келеді.
Жоқшылықты, сауатсыздықты, ауруды және өлімді азайту мақсатында жылдар
бойы жұмсалған күш-жігер мен даму тұжырымдары біздің дәуірдің ірі
жетістіктері болып табылады. Алайда, қазіргі кездің қауіптілігі сол-дамуды,
бүкіл адамзаттың жалпы ұлы ортақ мақсаты ретінде ұғыну біздің күн
тәртібімізде екінші орынға түсіріліп отыр.
БҰҰ-ның қызмет жасаған уақытында осы ұйым көлемінде адам құқықтары
саласында бірқатар конвенциялар қабылданғандығы айқын. Яғни, бұл құжаттарды
қабылдау Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы шеңберінде сонымен бірге
арнайы шақырылған Бас Ассамблея немесе Экономикалық және Әлеуметтік
Кеңестің мәжілісінде қабылданған болатын. Бұл құжаттарды қабылдауға БҰҰ-на
мүше мемлекеттермен бірге оған мүше емес мемлекеттер де қатысты. Әртүрлі
көзқарастардың, сонымен бірге әртүрлі пікірлердің салдарынан болатын
қайшүылықтар нәтижесінде конвенцияларды дайындауға ұзақ уақыт қажет болды,
бірнеше кезеңдерден тұрды. Адам құқықтарын жан-жақты ету жолында,
халықаралық құқықтың үстем болуына, адамның адамгершілік қасиетін қорғауға
арналған халықаралық конвенцияларды талқылап іске асыруда БҰҰ-ның үлесі өте
зор. Әлемдегі елдерде білім беру және мәдениет, денсаулық пен экология,
балалар мен аналарды қорғауда, кейбір әлеуметтік топтар мен босқындарды
қорғауға қажетті әртүрлі көмектер мен ықпал көрсетуде БҰҰ-ның 17 арнайы
мекемесінің еңбегі өз алдына.
Тек қана, БҰҰ-құрылғаннан бері жемісті еңбек жасады десек қателесеміз,
өйткені тарихи даму барысындағы табиғи заңдылыққа сай көптеген қателіктер
мен сәтсіздіктер де болып жатты. Қырғи қабақ соғыс жылдарындағы Шығыс пен
Батыс арасындағы идеологиялық бақталастық та БҰҰ-ның қызметіне кері әсерін
тигізді. Тоқсаныншы жылдардың басында қырғи қабақ соғыс дәуірінің
жойылуына байланысты, қарулану мәселесінің сабаға түсуінің нәтижесінде,
жаңа өмірге деген үміт пен сенімділіктің арта түскені белгілі.[4]
БҰҰ-ның Жарғысына қатысты, ұйымның қызметіндегі маңызды мақсаттардың
бірі негізгі мүше мемлекеттер арасындағы мүдделік теңдігін қамтамасыз ету.
Сол ретте БҰҰ-ның аса зор маңыздылығы халықаралық мәселелерді шешуде
әлемдік қауымдастыққа мүше мемлекеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz