ҚР Ұлттық төлем балансы және оның ерекшеліктеріне талдау

Жоспар

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.4бет
І Төлем балансын қалыптастырудың теориялық принциптер ... ... 5.11бет

1.1Төлем балансын қалыптастырудың теориялық принциптері ... ... ... ...5.9бет
> 1.2Экономикалық саясаттың сапасының төмендеуі: ерте алдыналу көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.11бет

ІІ ҚР Ұлттық төлем балансы және оның ерекшеліктеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.21бет
2.1Төлем балансын құрастыруда туындайтын проблемалар және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.21бет
ІІІ ҚР Ұлттық төлем балансына әсер ететін факторлары және оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.28бет
3.1 Төлем балансына бірқатар әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... .22.24бет
3.2Төлем балансын құрастыруда туындайтын проблемалар және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25.28бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.30бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31 бет
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32бет

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4бет

І Төлем балансын қалыптастырудың теориялық принциптер ... ... 5-11бет

1.1Төлем балансын қалыптастырудың теориялық принциптері ... ... ... ...5-
9бет

1.2Экономикалық саясаттың сапасының төмендеуі: ерте алдыналу
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10-1 1бет

ІІ ҚР Ұлттық төлем балансы және оның ерекшеліктеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-21бет

2.1Төлем балансын құрастыруда туындайтын проблемалар және оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...12-21бет

ІІІ ҚР Ұлттық төлем балансына әсер ететін факторлары және оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..22-28бет

3.1 Төлем балансына бірқатар әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ...22-24бет

3.2Төлем балансын құрастыруда туындайтын проблемалар және оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...25-28бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29-30бе т

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .31 бет

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32бет

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың одан әрі дамуына әсер ететін
әлемдегі ең маңызды қазіргі заманғы процестердің бірі – жаһандану болды.
Әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында, ұлттық экономикалық қатынастар
капитал және инвестиция ағымының өсуі түрінде көбейді.
Белсенділігі әртүрлі әлемдік шаруашылыққа қатысушы мемлекеттер, әлемді
қоршаған экономикалық қатынастармен байланысты. Осы фактіні ескере отырып,
әлемдегі әртүрлі мемлекеттердің экономикасы өзара тәуелді екендігін
байқаймыз, яғни бір елдегі процесстер басқа елдің экономикалық жағдайына
әсер етеді. Бұл байланыста саяси, мәдени, әскери және т.б. қатынастар ақша
төлемі мен түсімін туғызады, яғни бұл мемлекеттер арасындағы өзара
тәуелділіктің жоғарғы сатысын көрсетеді. Өз кезегінде нақты бір елдің
экономикасының ішкі және сыртқы процестері өзара шектеулі байланыста
болады. Бір жағынан сыртқы экономикалық жағдай ішкі экономикалық жағдайға
әсер етсе, ал екінші жағынан ішкі экономикалық жағдайдағы өзгерістер ішкі
экономикалық байланыс динамикасын анықтайды. Сондықтан да төлем ағымының
теңгерілмеуі шетел капитал салымдарының, материалдық құралдардың кетуі мен
келуі экономикалық және саяси шешімді қабылдау процесіне үлкен әсерін
тигізеді.
Төлем балансы осы шешімдердің талдауы мен негізіне қызмет етеді, ол
мемлекет экономикасының сыртқы әлеммен қарым-қатынасының жүйеленген
көрсеткіштерін білдіреді. Бұл белгілі уақыт кезеңінде туындайтын елдің
экономикалық талаптары мен қарыздарын талқылауға болатын статистикалық
есеп.
Барлық елдерде төлем балансын құрастыруда бағыт ретінде қолданылатын
негізгі принцип Халықаралық Валюта Қорымен жасалады. Төлем баланстары
бойынша барлық Басқарушы басылымдардың ең алғашқысынан бастап (1948ж),
методологиялық принциптер әлемдік экономика жағдайының өзгеруіне
байланысты қайта қарастырылады. Төлем балансы бойынша Басқару басылымының
соңғысы 1993ж жасалып, қазіргі кезге дейін қолданылады. Онда мемелекеттің
сыртқы экономикалық мәліметтерінің жүйеленуі, жинақталуы және рәсімделуі,
сондай-ақ төлем балансын реттеудің мүмкін болатын механизмі мен талдау
әдістері көрсетілген.
Төлем балансы стандартты және аналитикалық формада болады, олар талдау
мақсатына қарай сыртқы сауда айналымының динамикасын; экспорт және
импорттың құндық және сандық бағасын; құрылымын; елдегі, әртүрлі
салалардағы, т.б. несие және инвестиция түріндегі қаржылық көрсеткіштерін
көруге мүмкіндік береді.
Бұл көрсеткішердің барлығы талдау үшін маңызы өте зор, өйткені олар
төлем балансының нашарлау себептерін анықтауға және оларды реттеуге қажетті
шараларды бағалауға мүмкіндік береді;
- сыртқы сауда тауарлары мен тікелей шетелдік инвестициялар
арасындағы байланысты анықтау;
- халықаралық сауда қызметтерінің аспектілерін оқып білу;
- маңызды нарықтық тенденцияларды анықтау және олардың
нәтижесін анықтау.
- төлем балансында көрсетілетін валюталық курс пен
операциялық ағымдардың ара қатынасын анықтау; [1, 21 бет]
Соңғыларымен төлем балансы тікелей және қайтарымды қатынаста болады.
Бір жағынан олардың әсерінен туындаса, екінші жағынан олар өзіне әсер
етеді, өйткені төлем балансы валюта курсына, алтын валюталық резервтерге,
сыртқы қарыздарға, экономикалық бағытқа, соның ішінде валюталық және сыртқы
несие саясатына әсерін тигізеді. Төлем балансы мемлекеттің әлемдік
шаруашылыққа, қатысу жайында олардың масштабы, құрылымы және сыртқы
экономикалық байланысы жайында түсінік береді.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бастап, мемлекеттің сыртқы
экономикалық жағдайы, мемлекеттің төлем балансын құру қажеттілігі оның
төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігі жайында толық ақпараттың
қажеттілігі туындады.
1993 - 1996жж кезеңінде төлем балансын жасаумен Ұлттық статистикалық
агенттік айналысты. 1996-1999жж төлем балансын жасау және талдау жұмыстарын
жетілдіруге бағытталған заңдық және нормативтік актілер қабылданды.
1997ж бастап төлем балансының қорытынды есебін жасау ҚР Ұлттық банк
қызметіне бекітілді.
Мақсаты:
• Ұлттық экономика үшін Төлем балансының макроэкономикалық маңызын
ашу;
• төлем балансы құрылымының методологиялық принциперін зерттеу;
• Қазақстан Республикасының 2009-2010 жылдар аралығындағы төлем
балансын талдау;
• Төлем балансының теңгерімсіздігін шешудің проблемаларын айқындау
және шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеудің нысаны. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасының Төлем балансын құрастыру
әдістемесі негізінде теңгерімдігін қамтамасыз ету жолдарын ұсыну.

1 бөлім Төлем балансыны және оның экомикалық мәні мен мазмұны

1.1Төлем балансын қалыптастырудың теориялық принциптері

Макроэкономиканың басты сферасы мынадай макроэкономикалық талдаулар
болып табылады: мемлекеттегі өндірістің жалпы көлемі, инфляция қарқыны,
жұмыссыздық деңгейі, төлем балансының қалдығы және валюта курсы.
Макроэкономика осы агрегаттардың өзгеруін және экономикалық тапсырмаларды
орындау жұмысы бойынша және экономикалық жағдайларда көрсетілмеген
өзгерістерді реттеу бойынша мемлекет басшылығына бағыт беруді мақсат етіп
қойды. Саясат құрылымы мен нәтижесі туралы істің нақты талдауы жүйелі және
уақытылы түскен экономикалық ақпарат пен статистикалық мәліметтердің
нақтылығын керек етеді. Мемлекеттің сыртқы позициясын бағалау және өлшеу
экономикалық саясат варианттарының шешімі процессіндегі қажетті қадамдар.
Төлем балансына жүйелі кіргізілетін, мемлекет пен басқа ел арасындағы
операциялық және қаржылық ағымдардың мәліметтері мемлекеттің сыртқы
позициясының көлемді әрі сапалы талдаудың негізін және оның әлемдік
шаруашылықта қатысу деңгейін, сондай-ақ түзетулердің қажеттілігін құрайды.
Сондықтан да, төлем балансының макроэкономикалық маңызы мемлекеттің сыртқы
әлеммен қарым-қатынасын сыртқы сауда саясатына және мемлекттік қарызды
басқаруға бағытталған таңдау процессінде индикатор болады.
Төлем балансы талдауының дұрыстығы оның негізгі принциптері арқылы
қалыптасады. Халықаралық валюталық қор арқылы жасалатын және басылымға
шығарылатын осы стандартты ережелер, барлық мемлекеттерде төлем балансын
талдауда және құрастыруда бағыт ретінде қолданылады. Кейбір жеке
мемлекеттер өздерінің экономикалық ерекшеліктеріне байланысты, мемлекеттің
әлемдік сахнадағы жағдайына байланысты, сондай-ақ ұлттық есептеу жүйесіне
байланысты бұл ерекшеліктерге өз түзетулерін ензетінін айта кету керек.
1993ж төлем балансы бойынша Халықаралық валюталық қор басқармасымен
бесінші басылым шықты, ол қазірге дейін қолданылады
• Екі жақты жазылу жүйесі. Кез-келген келісім екі жақты болғандықтан, төлем
балансында да екі жақты жазылу принципі қолданылады. Бұл әдісте әрбір
тіркелетін операция тең мағыналы екі жақты түрде болады, сондықтан төлем
балансы мен түсім сәйкес болуы керек. Операциялардың бірі қосу
таңбасмен кредит түрінде, екіншісі алу таңбасымен дебет түрінде
тіркеледі.
• Резиденттік принципі. Төлем балансын құрудың негізгі прнципі болып түрлі
резидент және резидент еместердің арасындағы айырмашылықтары болып
есептеледі, барлық сыртқы экономикалық келісім жүргізгенде ХВҚ басқармасы
мынадай анықтамалар береді: Мемлекет экономикасы бірлік қатынас ретінде
қаралады, ол басқағаларға қарағанда өз территориясымен тығыз байланысты,
яғни бастапқы критерии экономикалық орталық болып табылады. Мұнда
туристер, халықаралық ұйымдардың адамдары, елші жұмысшылары, кеме
командасы және ұшақ экипаждары есептелмейді, олар шетелге келген
мерзіміне қарамастан, сол келген қаланың резиденті болып саналады.
• Мемлекеттің экономикалық территориясы. Экономикалық территория мағынасы
ретінде мемлекеттің заңдылығына берілген географиялық аумақты атаймыз.
құрлық пен аралдарда құрлық бөлігі мен тауарларды тасу, жұмыс күші, кеден
немесе миграциялық формалдылықсыз еркін жүзеге асатындай, олардың
экономикасы сол ақшалай және фискалды органдарға қарасты болса, теңізі
ірі болған жағдайда, оларға аралдар қосылады. Мемлекеттің экономикалық
аумағы егер мемлекет құқықты болса немесе балық аулау немесе шельфте
пайдалы табыс алуға құқығы болса, сонымен қатар су аумағы және
континеттік шельфтің халықаралық суда орналасқан бөлігі жатады. Сонымен
қатар оған басқа мемлекетте орналасқан аумақтық анклавтар, елшілік,
консульстволар және әскери базалар, көмек көрсету агенттіктерінің
территориясы жатады.
• Келісім-шартты анықтау. Экономикалық келісім-шарттар өз кезегінде құн
айырбасын білдіреді, яғни акт, онда тауарға меншік құқығы беріледі,
экономикалық қызмет көрсетіледі немесе актив меншігінің құқығы бір
мемлекет резидентінен басқа мемлекет резидентіне ауысады.
• Операция түрлері. Операциялар нақты (тауарлар, қызметтер және табыс) және
қаржы ресурстары болып бөлінеді. Операциялардың негізгі типтері:
нақты ресурты нақты (айырбас) немесе қаржылық ресурстарға
айырбастау (қолма қолсыз есеп, несие т.б.);қайтарымсыз
трансферттер бұл – экономикалық құндылықтарды бір жақтың екінші
жаққа ешқандай талаптарсыз беру немесе құндылықтарды ешқандай
міндеттемелерсіз алу; трансферттер ағымдағы немесе капиталды болуы
мүмкін; бір қаржылық талаптың екіншіге айырбасы;
• Нарықтық баға. Төлем балансында операцияны тіркеуден өткізу үшін
нарықтық баға қолданылады, сол арқылы өз еркімен қызмет ететін
сатушы мен сатып алушы арасында нақты келісім жүреді.
• Тіркеу уақыты. Операцияның тіркеу уақыты есептеу принципі
негізінде анықталады. Бұл экономикалық құндылықтармен операция
тіркеуі тронсформация, айырбас, ауыстыру, немесе халықаралық
тәжірибедегі есептеу әдісіне сәйкес меншік иесінің ауысуы кезінен
жүргізіледі дегенді білдіреді. Практикада меншік құқығын алмастыру
былай өтеді: тауарлар үшін - кеденде тіркелу кезінде, қызметтер
үшін – қызмет көрсетілген кезде, табыс үшін - төлем мерзімі жеткен
кезде, капитал үшін – меншік құқығы ауысқан кезде (құнды қағаздар)
немесе қарызды өтеу мерзімі жеткен кезде (несие).
• Есеп айырысу бірлігі - операцияны агрегаттау үшін қажетті тұрақты
валюта.
• Классификация. Мемлекеттің төлем балансының стандартты (бейтарап)
немесе аналитиалық формасы бар. Стандартты классификация кезінде
операциялар аналогиялық экономикалық сипатта тіркеледі.
Аналогиялық классификация кезінде төлем балансы талдауға ыңғайлы
түрде топтастырылады. Бұл жағдайда төлем балансындағы таза сомма
нөлдік көрсеткішке тең болатынын атап көрсетуге болады. Сондай-ақ
төлем балансының аналитикалық мақсаттағы баптарын екі бөлімге
бөлуге болады, яғни сызықтан жоғары сомма сызықтан төмен
соммаға қарама-қарсы белгі арқылы тең болады. Осылайша
аналитакалық төлем балансы деп сызықтан жоғары компоненттердің
соммасы аталады.
Төлем балансы мемлекеттің сыртқы экономикалық операцияларын көрсететін
статистикалық есеп болғандықтан, төлем балансындағы барлық операциялар екі
бөлімге бөлінеді: ағымдағы операциялар шоты; капитал және қаржылық
операциялар шоты.

Ағымдағы операциялар шоты.

Төлем балансының практикалық және аналитикалық мақсаттағы ең басты
бөлігі болып, ағымдағы операциялар шоты саналады. Сыртқы сауда операциясы
ағымдағы шот бойынша өз атауларын алды, ол мынаған байланысты: бұл жағдайда
ақша қаражаттары жедел пайдалануға арналған, тауарлар мен қызметтерге
айырбасталады.
Төлем балансының ағымдағы операциялар шотының құрылымы төрт бөліктен
тұрады: тауарлар, қызметтер, табыс және ағымдағы транферттер.
Тауарлар. Көрсетілген бап бойынша төлем балансының ағымдағы операциялар
шоты фоб базасында тіркеледі экспорт, импорт; тауарларды қайта экспорттау
және қайта импорттау; тауарларды жөндеу, транспорттық ұйымдардың порттарда
тауарлар алуы және монетарлық емес алтын алуы.
Егер фоб экспорт бағасымен анықталса, онда импортты сиф бағасымен
көрсетіледі, сондықтан тауарлық балансты теңестіру мақсатында көрсетілген,
сатып алушыға бара жолға жіберілген транспорттық шығыннан тауар құнын
ажырату үшін бұл операциялар фоб базасында тіркеледі. Экспорт пен импорт –
бұл сыртқы нарыққа тауарларды шығару және мемлекетке кіргізу, осыған
байланысты тауарларды пайдалану меншігі резидент пен резидент еместерге
және керісінше жүргізіледі.
Экспорт пен импорт қатынасы тауар балансын құрайды. Сыртқы тауардың
көрсеткіг көздері төлем балансында маңызды орын алады, өйткені тауар
балансының мәлеметтері шетелде өздерінің сатып алуда мемлекеттің
конпенсациялауға қабілеттілігін сипаттайды.
Қазіргі жағдайда мемлекеттің сыртқы экономикалық байланысының дамуы
мемлекеттің сыртқы активтердің талдауы және міндеттемесі тауар балансына
үлкен көңіл бөледі, өйткені ол сыртқы нарықтан; нарық коньюктурасының
жағдайынан; халықаралық бәсекелестен; басқа мемлекеттен саяси
тәуекелділіктен оның экономикасының тәуелділік деңгейінің көрсеткіші болып
табылады. Тауар балансының оңды қалдығы экономика жағдайының көрсеткіші
болып табылады, мемлекеттің көрсетілген тауарына әлемдік сұраныс көбейеді,
ішкі нарықтағы сатып алушылар жергілікті өндірілген импорт тауарларын
қалайды. Бірақ мұндай тауар балансының бағасы әрқашанда дұрыс, әрі әділетті
бола бермейді, төлем балансының тапшылығының себебі мемлекеттегі
инвестициялық жағымды жағдай болуы мүмкін. Бұл жағдай мемлекеттегі жағымсыз
экономикалық жағдайына әсер етпейді. Төлем балансының ағымдағы операция
шотының келесі маңызды бабының бірі – қызмет болып табылады, ол өзіне
транспорттық тасымалдау, туризм, байланыстық қызметтер, құрылыс,
сақтандыру, қаржылық және компьютерлік қызметтер, лицензиялық төлемдер және
т.б. бір мемлекет резидентінің екінші мемлекет резидентіне жасаған қызметін
қамтиды.
Халықаралық қызметтің маңызды категориясына – транспорттық қызмет ету
жатады. Төлем балансында тасымалдау құны фоб базасында көрсетіледі, яғни
осылайша фрахт құны мен тасымалданатын жүктің сақтандырылуы қосылмайды.
Туризм және іс-сапар бабы басты жолмен сол мемлекетке келген резидент
еместерде болған тауарлар мен қызметтерді қамтиды, егер оның экономикалық
территорияға келу мерзімі бір жылдан аспаса. Бұл топқа шетел туристерін
тасымалдау кірмейді. Жол жүру іскерлік және жеке болып екіге бөлінеді.
Іскерлік жол жүрулер бабы шетелге іс сапармен баратын адамдарға
байланысты. Жеке жол жүрулер бабы іскерлік сапарды көздемейтін (мысалы:
демалу, спорттық және мәдени шараларға қатысу мақсатында, емделу, достары
мен туыстарына бару) шаралар жатады.
Тікелей инвестициялар бір мемлекеттің шаруашылық бірлік-резидентінің
(тікелей инвестор) басқа бір мемлекеттің резиденті болатын (тікелей
инвестициялау кәсіпорыны) шаруашылық қызметтегі бірлігіне ұзақ уақытты
экономикалық қызығушылығын білдіреді. Мұндай инвестициялар тікелей
инвесторлар және тікелей инвесторлау объектісі болатын кәсіпорындар
арасында жасалатын кез-келген операцияларды қарастырады. Төлем балансы
бойынша ХВҚ басқармасына сәйкес тікелей инвестиция деп – 10% -дық және одан
да көп кәсіпорындардың қамтамасыз ететін кез-келген салымдарын айтамыз.
Тікелей инвестициялар ұзақмерзімді капиталды шетке шығарудың маңызды түрі
болып келеді, және төлем балансына екі есе әсер етеді.
Портфельді инвестициялар инвестициялық портфельдерді қалыптастырумен
байланысты. Портфельді инвестицияларға құнды қағаздарға капитал салу, яғни
акция, облигация, т.б. сатып алу жатады.
Төлем балансының қаржылық шотында көрсетілетін қалған халықаралық
капитал қозғалысының түрлері, басқа инвестициялар тобына жатады, оған
коммерциялық несиелер, ссудалар, қолма-қол ақшалар және депозиттер,
аванстар т.б. жатады. Коммерциялық несиелер – сатушының сатып алушыға
сатылған тауар төлемін кейінге шегеру түрінде, көрсетілген қызмет түрінде
немесе сатып алушының әлі алмаған тауар немесе қызметіне қосымша төлем
түрінде берілетін несие.
Ссудалар – несиегердің қарызгерге белгілі бір ақша қаражатын берген
кезде туындайтын қаржылық активтер. Ссуданың ерекше сипаты несиегердің
несие берген кезде қаржы нарығында айналдыруға болатын ешқандай құжат
алмауы болып табылады. Қолма-қол ақша және депозиттер – төлем жүргізу үшін
қажет банкноттар мен монеталар, қажетті депозиттер, жинақтаушы, жедел және
бақа да депозитер.
Резервті активтер төлем балансының ең басты статистикалық бөлігі болып
табылады; мемелекеттің сыртқы экономикалық операцияларын талдау кезінде
маңызды рөл атқарады. Оларға Ұлттық банктің немесе үкімет бақылауындағы
мемлекеттің халықаралық жоғарыөтімді активтері жатады және олар төлем
балансы тапшылығын қаржыландыру үшін және ұлттық валюта курсын реттеу үшін
пайдаланады.
қолданады.

1.2Экономикалық саясаттың сапасының төмендеуі: ерте алдыналу
көрсеткіштері.

Қазақстан экономикасының көмірсутекті ресурстардың экспортына
тәуелділігі өсуде. Шикізат секторының жоғары түсімділігі, өндірістің
икемділік факторларына бағаның жоғарлауын көрсетеді. Өз кезегінде
сатылмайтын тауарлар шығаратын секторлардың бәсеклестік қабілетіне кері
әсерін тигізеді. Сонымен қатар, елдегі жүргізілетін экономикалық саясат
сапасының төмендеуін сипаттайтын беталыстарды қарастыруғы болады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ақша массасының ауқымы ұлғайған
жағдайда, сәйкесінше экономиканың өсу қарқыны төмендейді. Мұның өзінде
экономиканың өсу қарқыны теріс мемлекеттерде ақша массасының жанама өсу
қарқыны жылына орта есеппен 38% құрайды. Ақша массасының жанама өсу
қарқынын жылына орта есеппен 9,8% дейін төмендете отырып, ЖІӨ жанама
өсуінің ең жоғары қарқынына жетуге болады. Сондықтан, 2007ж. – 2008ж.
бірінші жартысындағы инфляцияның көтерілуінің басты себебі – 2006ж.
экспансионистік ақша саясаты болды.
Азық-түлік тауарлары 29,3% (26,6%) қымбаттаған, азық-түлік емес
тауарлар – 11,6% (10,5%), ақылы қызметтер – 15,0% (15,4%) болған. Сонымен
қатар инфляция сауда және төлем балансына да әсер етеді. Мысалы, экспорттық
өнімдер салыстырмалы түрде қымбаттайды, ал импорт – арзандайды. Егер
Қазақстандағы инфляция 20%, ал ЕО елдерінде – 3-4% құраса, онда бұл еврода
номинирленген отандық компаниялардың ұсталымдарының евролық компаниялармен
салыстырғанда бір жылда 16-17% өскенін көрсетеді.
Әлемдегі бағаның өсуі расында жылдамдаған. Бірақ, Қазақстандағы
инфляция қарқыны басқа мемлекеттерге тән қарқынға қарағанда жоғары. 2007ж.
– 2008жылдың бірінші жартысындағы елімізде инфляция динамикасын анықтаған
негізгі факторлардың ішінен – бюджеттік саясат пен ақша-несие саясатының
төмен сапасын, жиынтық сұраныстың өсуін, еңбек өнімділігінің төмендігін,
сонымен қатар, әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарларына бағаның көтерілуін
бөліп көрсетуге болады. Қазқстанның әлемдік экономикаға
белгілі бір деңгейде бірігуіне қарай, жаһандық қаржылық дағдарыстың әсері
елдегі жағдайды нашарлатуы мүмкін. Сондықтан, экономикалық саясаттың
сапасын жақсарту негізінде дағдарыс әсерінің салдарынан өту – 2009 –
2010жж. үкіметтің бірінші кезекті мәселесі.Елбасы Н.Назарбаев қаржылық
дағдарыстың кері әсерінің тиюін төмендетуде үкімет алдына үш мәселені
қойды: макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, тұрғындардың әл-
ауқатын ұстап тұру және экономиканы жаңғыртуды іске асыру. 2008ж қаңтар-
қыркүйегіндегі үкімет қызметінің қортындысына арналған отырыс барысында,
елбасы тұрғындардың түсімдері мен жинақтарының қорғалатындығын сезінуі
керектігін атап өтті. 2009 – 2010жж. арналған бағдарлама бойынша шешім
қабылданған бірінші кезекті мәселелерге Қазақстанның Ұлттық қоры
қаражаттарынан үкіметке 10млрд.АҚШ долл. (шамамен ЖІӨ-нің 9,4%) дейін
бөлінді. 2008ж. қазан айының басында екі ірі мемлекеттік Қазына және
Самрұқ холдингтерінің және соның негізінде СамрұқҚазына ұлттық әл-
ауқат қоры жаңа холдингті құру туралы ҚР Президентінің жарлығына қол
қойылды. Жоғарыда айтылған 10млрд.долл. 5млдр.долл. жаңа холдингтің
капиталдануына бағытталды.Отырыстың қорытындысы бойынша Н.Назарбаев келесі
іс-шараларды қолдану қажеттігіне назар аударды: екінші деңгейлі банктердегі
тұрғындар салымдарының кепілдігін 5млн.тг. (40 мың долл.) дейін көтеру;
коммерциялық банктерге, олардың өтімділігін жоғарлату үшін мнималды
резервтік талап етулерді төмендету; тұрғындардың жұмыспен қамтылуын және
олардың кірістерін ұлғайту бойынша шараларды жүзеге асыру; шағын және орта
бизнеске қаржылық көмек көрсету; 2011жылға корпорациялық табыс салығының
ставкасын 30-дан 15%-ға дейін төмендету; Қаржылық тұрақтылық туралы Заңды
қабылдау және т.б. Аталып өткендей, банк секторын қоса алғанда сыртқы
қарыздың салдарынан басқа да тең жағдайларда валюталық дағдарыс болуы
мүмкін.Қазақстан үкіметінің ағымдағы экономикалық саясатына өзгертулер
енгізумен қатар, мемлекеттің бюджеттік стратегиясын қайта қарастыра отырып,
бюджеттік шығыстар өсімін шектеу бойынша жедел түрде шаралар қолдану
керектігін айта кетуге болады. ҚР Ұлттық Банкі елдің валюталық бағам
саясатына өзгерістер енгізуі керек. АҚШ долларына аударым кезіндегі ішкі
бағалар әлемдік бағалардан 2 – 3 есе төмен болатын жағдайлар орнату керек.
Бұл сыртқы қарыздың қызмет көрсету мен жабу бойынша уақытылы төлемін
жүргізуі үшін, шетелге кеткен капиталды өтеу үшін, ағымдағы операциялар
шоты бойынша активті сальдоны қамтамасыщ ету үшін сондай-ақ, экспорттық
қызметті ынталандыру үшін маңызды болып табылады. Мұндайда, девальвация
қарқыны ішкі бағаның өсу қарқынынан асып отыру керек. Егер Қазақстанның
ішкі бағасының өсу қарқыны сауда-серіктес елдерге қарағанда жоғары болса,
төлем балансының дағдарысы мүмкін болады.

2бөлім ҚР Ұлттық төлем балансы және оның ерекшеліктеріне талдау.
2.1Төлем балансын құрастыруда туындайтын проблемалар және оларды шешу
жолдары
Төлем балансында сол мемлекет резиденті мен басқа әлем арасындағы
белгілі кезеңде орын алған опреациялар көрініс табады. Қазақстанның төлем
балансын талдауға және құрастыруға пайдаланылған ақпараттық база,
мемлекеттің сыртқы экономикалық жағдайының бағасы мен талдауы үшін қажет,
ол Халықаралық валюта қорының стандарттарна сәйкес келеді.
Алайда, стандартты ережелермен қабылданған халықаралық практиканың ішкі
заңдылықтар анықтамасындағы әртүрлі өзгерістер мен көзқарастар мемлекеттің
сыртқы экономикалық операциялары туралы адекватты мәліметтер жинауда
айтарлықтай қиыншылықтар туғызады, және олардың бұзылуына әкеп соқтырады.
1993ж Халықаралық шоттар жүйесінің стандарттары мен Халықаралық
валюталық қордың төлем балансы бойынша бақарманың бесінші басылымында
қабылданған Қазақстандағы резидеттік заңнама анықтамасы резидеттік
концепцияға сәйкес келмейді. 1996ж 24 желтоқсандағы Валюталық реттеу
туралы Қазақстан Республикасының заңында Қазақстан Республикасының
территориясында шаруышылық қызмет атқаратын сауда және басқа да шетел
фирмаларының филиалдары мен өкілдіктері резидент еместерге жатқызылған, бұл
Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі бойынша олар заңды тұлға болып
саналмайды. ХВҚ-ның методелогиялық ережелерінде резиденттілік принципі
экономикалық мүдде тарапынан анықталады. Бұл олардың қызметінің мақсаты сол
мемлекет территориясынан пайда түсіру болып табылатындығынан шығып отыр,
демек, сол территорияға басым болып келеді.
Бір жағынан, халықаралық тауарлар саудасының статистикасындағы
ақпаратты жинау және өңдеу сияқты процедуралар әлі де әлсіз болып келеді.
Практикада төлем балансының есебі теңгерілмейді, өйткені әртүрлі ақпарат
көздерінен алынады, немесе кейбір мәліметтер бабтармен кемітілген немесе
есепте мүлдем көрсетілмейді. Берілген көрсеткіштердің қателігі
республикадағы сыртқы сауда статистикасына әлі де жоғары деңгейдегі қателер
кездесуі және басқа мемлекеттердің жүзеге асыратын сауда ағымының
есептелмеуімен түсіндіріледі. Мұндай жағдайдың негізгі себептері мыналар:
автоматизацияның жеткіліксіздігі және кеден қызметіндегі программалық
қамтамасыз етудің әлсіздігі, шаруашылық субъектілердің – резиденттердің
сыртқы экономикалық қызмет есеп туралы қазіргі кезге сай түсінігінің
болмауы, әртүрлі ведомствалардың мәліметтерінің салыстырылмауы және
шексіздігі. Осылайша сыртқы айналым туралы мәліметтердің қарсы қойылуынан,
мемлекет аралық тауар айналымы негізінде құралатын мәліметтер көбінесе
басқа мемлекеттер ведомстваларымен жасалған сыртқы сауда бойынша
аналогиялық мәліметтермен сәйкес келмейді.
Валюталық қаражаттардың қозғалысы туралы ақпаратқа тек қана экспорт
тауарлардың түсімі ғана емес, сондай-ақ экспорт қызметтердің түсімдері де
жатады. Бұл ақпарат экспорт тауарлардың маңызды бөлігі экспортерлердің
банктік шоттарына валюталық қаражаттардың түсуімен орнын
толтырмайтындығымен бұрмаланады. Дәлірек, экспорттың бұл бөлігі мыналарға
жеткізіледі:
• несие келісімі негізінде өндірушілер – резидент еместер берген
сауда (тауар) несиелері түрінде; жұмыстың орындалуы мен қызмет
көрсетілуіне қарай тауарға аванс;
• бұрын алынған несие, займдардың өтеу шотына және олардың
есептелген сыйақыларына;
• Қазақстанға тікелей инвестициялардан резидент еместердің табыс
шотына;
• республика экспорттарын шетелдік еншілес кәсіпорындардың
жарғылық капиталына жарна ретінде;
• бартерлық айырбас бойынша, көбіне таяу шетел мемлекеттеріне.
Жоғарыда аталған барлық операциялар категориялары бойынша есептеу
проблемалары бар.
қарызгерлердің және кәсіпорындардың көрсеткен мәліметтері бойынша
инвестициялау нысаны №204 1998ж 27 қазанында Қазақстанның Ұлттық Банкі
қаулысымен бекітілген Капитал қозғалысымен байланысты, валюталық
операцияларды тіркеу ережелеріне сәйкес несие және дивиденттер қандай
формада төленгенін анықтау әрдайым бола бермейді. Сондай-ақ, капитал
қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды тіркеуге қатысты басқа да
көптеген проблемаларды айтуға болады. Олардың бірі қазіргі кезде қолданылып
жүрген Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды тіркеу
ережелеріне сәйкес, тіркелетін келісім рәсімделуіне қойылатын талаптардың
ара жігі анық ажыратылмағанымен байланысты. Нәтижесінде, тіркеу куәлігін
беру мынадай жағдайларда жүзеге асады: келісімдердің заңды түрде дұрыс
рәсімделмеуі немесе тіркеуге берілетін міндетті құжаттардың тізімінде
анықталмаған келісім және келісім-шарт құжаттарында кездесетін
жетіспеушіліктер болған жағдайда. Кейбір жағдайларда келісім-шарт
жасаушылар арасында қиын жағдайлар туындайды, ол да келісім
классификациясына және оның тіркелуіне қиындықтар туғызады.
Экспортты-импортты валюталық бақылауды енгізу резидент еместердің 180
күннен астам мерзімге импорттық келісім-шарт жасауды несиелеу
мониторингіне дұрыс ықпал етті. Оның нәтижесі болып, капитал қозғалысымен
байланысты және резидент еместердің экспортты-импорттық келісім-шарт
жасауды несиелеуге қатысты тіркелген валюталық операциялар көлемінің ұлғаюы
табылады. Бұрын импортерлар құжаттарын қаражаттарды міндетті несиелерді
өтеу шотына аудару қажет болғанда тіркеуге өткізетін. Қазіргі кезде тауар
несиесі бойынша алынған мұндай операциялардың көпшілігі кедендік
рәсімдеуден бұрын тіркеледі, содан соң, тауар ағымының төлем балансында
уақытша көрініс табады және қаржылық міндеттер едәуір қысқарады, бұл төлем
балансының қателіктері мен өткізп алуларына оң ықпал етеді, және де
қаржылық операцияларды талдау және есептеу, қалыптастыру үшін
респонденттердің толық қамтылуын қамтамасыз етті.
Өз кезегінде, Ұлттық банктің облыстық филиалдары сыртқы экономикалық
операцияларды жүзеге асыратын (халықаралық қызметтер, қызметкерлерге
конпенсация, трансферттер және тікелей шетелдік инвестициялар бойынша)
кәсіпорындар мен ұйымдарға статистикалық зерттеу жүргізеді. Анкеталық сұрау
формасы бойынша жасалған төлем балансының статистикалық зерттеу формасы,
төлем балансын құрастыру мақсатында статистикалық зерттеуге енгізілетін
кәсіпорындарды анықтау үшін арналған. Тексеру ұйымдастырылу бойынша жылына
бір рет өтеді және жаңа фирмалардың пайда болуына байланысты мәліметтер
базасы үнемі жаңарып отырады, бұл республиканың төлем балансының дұрыстығын
жақсартады.
Төлем балансын құрастырудың ерекшелігі қор және жинақтау емес, ондағы
қаражат ағымдарының көрсетілуі, олардың өзгерісі болып табылады. Дегенмен,
ағымдағы шот операцияларының оңды қалдығы экспорт тауарлар мен қызметтерді,
табыстың келуі мен ағымдағы трансферттерді білдіреді; ал кері қалдық –
импорт тауарлар мен қызметтерді, табыс төлемін және ағымдағы трансферттерді
білдіреді. Капитал және қаржының активті шот операциялары мемлекеттің
сыртқы елдер алдындағы міндеттерінің өсуіне апарады; ал оның тапшылығы –
резидент еместерге талаптардың өсуіне және мемлекеттің сыртқы міндеттерінің
қысқаруына әкеледі.
Төлем баласнының статистикалық есебінен туындайтын халықаралық
инвестициялар балансы болып табылады, онда басқа елдерге қатысты отандық
экономика талаптарының құрылымы мен құны және басқа елдер алдындағы
қаржылық міндеттері көрсетіледі. Халықаралық инвестициялар балансы
позициясының төлем балансынан ерекшелігі – онда ағымдар емес, қордың
көрсетілуі. Қаржылық активтердің қоры мен міндеттерінің арасындағы
ерекшеліктер мемлекеттің таза халықаралық инвестициялық позициясын құрайды.
Таза инвестициялық позиция мемлекетте болатын халықаралық қаржылық
ресурстардың қатынасын және оның басқа елдер алдындағы қарыздарын
көрсетеді.
Қаржылық нарық жаһандануының жоғарғы деңгейінде сыртқы займдар бойынша
міндеттердің көбеюі немесе азаюы туралы ақпараттарды алудың, төлем
балансында, кейін халықаралық инвестициялық позиция есебінде көрсетілетін
валюталық курс пен операциялар арасында байланыс қажеттілігі өсті.
Халықаралық инвестициялық позиция (ХИП), отандық экномика талаптарының
басқа елдерге қатысты құны мен құрылымы және басқа елдер алдындағы қаржылық
міндеттері көрсетілетін статистикалық есепті білдіреді. Онда тек сәйкес
кезеңнің мерзімінің басталуы мен аяқталуындағы қаржылық активтердің қоры
мен міндеттері ғана емес, сондай-ақ операциялық өзгерістер де көрсетіледі.
Төлем балансының шоты және халықаралық инвестициялық позициясы ХИП-да
көрсетілген сыртқы экономикалық қызмет туралы мәліметтермен осылайша бір-
бірімен байланысты, олар капитал және қаржы операцияларының шоттарын жасау
үшін қажетті. ХИП-да көрсетілген сыртқы экономикалық қызмет туралы
мәліметтерден басқа, олар төлем балансының жеке көрсеткіштерін жасау үшін
қажет, шетел капитал салымдарының кірісі мен шығысы сияқты сытрқы
экономикалық аспектілерін, қаржылық талаптар мен міндеттердің теңсіздігін
көрсете отырып, сондай-ақ олар сыртқы және ішкі экономикалық саясатты
өндіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің ХИП-ын құрастыруда барлық
мемлекеттік экономика секторы бойынша қаржылық активтер мен міндеттер
мәліметтерінің жиынтығын қарастырады: мемлекеттік сектор, банктік сектор,
қаржылық емес кәсіпорындар және банктік емес қаржылық мекемелер секторлары
(банктік емес секторлар).
Осылайша Ұлттық банк Халықаралық валюталық қор ұсынысы негізінде
мемлекеттің банк жүйесі бойынша ХИП-ын құрастыру жұмысын өтеу туралы шешім
қабылдады, бұл кейінгі уақытта мемлекеттің инвестициялық позициясының
қалыптастыруғы ауысуына қажет, яғни бұл төлем балансының дұрыс болуына,
сыртқы қарыз проблемаларын дұрысырақ түсінуге мүмкіндік береді. Ал жаңадан
жасалған Қазақстан кәсіпорындарына арналған мемлекеттік есеп беру формалары
көбінесе қаржылық активтер мен міндеттер запасының құндық өзгерісін атап
көрсетуге мүміндік береді, жалпы республиканың қолайлы инвестициялық
позициясын жасауға қызмет етеді
1.Дефляциялық саясат. Мұндай саясат ішкі сұранысты қысқартады, көбіне
азаматтық мақсатқа бюджеттік шығындарды қысқартады, жалақыны және бағаны
ұстап тұрады. Оның ең маңызды құралдарының біріне қаржылық және ақша-
несиелік шаралар қызмет етеді: бюджет тапшылығының азаюы, Орталық банк
ставкасының есебін өзгеруі (дисконттық саясат), несиелік шектеулер, ақша
массасы өсімінің шегін қою. Бірақ экономикалық құлдырау жағдайында, яғни
жаппай жұмыссыздық мен ауқымды өндіріс күшінің пайдаланылмаған
резервтерінде дефляциялық саясат өндіріс және жұмыссыздық деңгейінің одан
әрі төмендеуіне әкелуі мүмкін. Егер конпенсациялық шаралар қолданылмаса, ол
өмір сүру деңгейінің нашарлауымен байланысты және әлеуметтік қақтығыстың
өршуіне әкеледі.
2. Девальвация – ұлттық валюта курсының төмендеуі, бұл импорт
тауарды ұстап тұруға және ал экспортты қалыптандыру мақсатында қолданылады.
Бірақ төлем балансын реттеуде девальвацияның рөлі оны жүргізудің нақты
жағдайларына, яғни жалпы экономикалық, қаржылық саясатқа байланысты.
Девальвация экспорт тауарды тек қана экспорттық потенциал болғанда ғана
ынталандырады, тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін және
әлемдік нарыққа оңтайлы жағайлар туғызады. Аталған әдістің
кемшіліктеріне, оның отандық тауар өнімінің шығынының өсуіне, мемлекетте
бағаның жоғарылауына және оның көмегімен алынған сыртқы нарықтағы бәсекенің
жоғалуына әкелуі мүмкіндігі жатады. Сондықтан ол мемлекетке уақытша
мүмкіндік бергенімен, көп жағдайда төлем балансы тапшылығының себептерін
жоймайды.
3. Валюталық шектеулер. Экспорттардың шетел валюталық түсімін
шектеу, лицензиялау, импортерлерге шетел валютасын сату, уәкілетті
банктерде валюталық операциялардың тұрақталуы төлем балансының тапшылығын
жоюға бағытталған, бұл экспорт капиталын шектеу және оның келуін
ынталандыру, сондай-ақ импорт тауардың келуін ұстап тұру жолымен жүзеге
асырады.
4. Қаржылық және ақша-несиелік саясат. Төлем балансының тапшылығын
азайту үшін экспортерларға бюджеттік субсидия (ақшалай көмек) қолданылады,
импорттық баждарды жоғарылатуды қолдау , мемлекетке капиталдың келуі
мақсатында шетел құнды қағаздарын ұстаушылардың пайыздарына салынатын
салықтарды алып тастау, ақша-несие саясаты (әсіресе дисконттық саясат) және
ақша массасын таргеттеу, яғни оның жыл сайынғы өсімінің мақсатты бағытын
бекіту.
5. Төлем балансына мемлекеттің арнайы шараларының әсері оның
негізгі баптары құрылуда – сауда балансы, жылжымайтын мүлік операциясы,
капитал қозғалысы.
Реттеудің маңызды объектісі төлем балансы болып келеді. Экспортты
теңестіру және импортты шектеу мақсатымен мынадай шаралар қолданалады:
экспортерлерге салықтық, несиелік жеңілдіктер жасау, валюталық курстың
өзгерісі, экспортты несиені сақтандыру, сол сияқты импорт алмасу
қарастырылады, контрагенттермен өз еріктерімен экспортқа шек қою келісімі
жасалады.
Көрінбейтін операциялар балансын реттеу мақсатында мынадай шаралар
қолданылады:
1) сол мемлекеттің туристтерінің валютаны сыртқа шығару нормасын
шектеу;
2) шетел туристтерін жақындату мақсатымен туристік инфрақұрылым
құру;
3) Транспорт бабы бойынша шығындарды азайту үшін, мемлекеттік
бюджет қаражаты есебінен теңіз құрылысына ат салысу;
4) Саудадан түсетін лицензия, патент, ноу-хау т.б. сияқты
түсімдерді көбейту мақсатымен ғылыми зерттеу және тәжірибелік
конструкторлық жұмыстарға мемлекеттік шығындарды ұлғайту;
5) жұмысшы күшінің көшіп-қонуын реттеу, шетке тасымалдауды
қысқарту, үшін босқындардың шығуын шектеу;
Активті төлем балансы кезінде мемлекеттік реттеу төлем балансының
активті қалдығын жоюға бағытталған. Осы мақсатпен активті төлем балансы бар
елдермен жоғарыда айтылған шаралар қолданылуда - яғни, қаржылық, несиелік,
валюталық, сондай-ақ импортты теңестіру үшін ревальвация және экспорттық
тауар көлемін шектеу; капитал экспортын ұлғайту және капитал импортын
тоқтату.
Пассивті төлем балансын жабудың көмекші құралы ретінде шетелге шетелдік
және ұлттық құнды қағаздарды сату болуы мүмкін. Осындай тәсілмен субсидия,
сыйлық, несие түріндегі дамудың арнайы көмегі қызмет етеді.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасы 80 астам халықаралық ұйымдарға
мүше, олар БҰҰ (ВОЗ, ЮНИФЕС, ЮНЕСКО), Қауіпсіздікті ұйымдастыру және
Европамен ынтымақтастық (ҚҰЕЫ), Бүкіләлемдік банк (МБРР, МАР, МФК, МИГА),
Халықаралық валюталық қор, Азиаттық, Исламдық даму банктері, Европалық
қайта құрастыру және даму банкі, Европалық экономикалық ынтымақтастықты
ұйымдастыру және т.б. Осыларға сәйкес Қазақстан аталған ұйымдардың
міндеттерін орындайды, халықаралық қаржылық ұйымдардың (61 ұйым)
қатысуынан келетін, мүшелікке төленетін тиісті төлемдерді іске асырады. ХВҚ
мүшелігіне байланысты мемлекет ұлттық валютаны реттеу үшін, және алған
қарызды тиімді пайдалану шартымен халықаралық есептерде қиындықтар болған
жағдайда және экономикалық жоғарылау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.